logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Alisher Navoiyning “ Lison ut- tayr” dostonida obrazlar talqini

Alisher Navoiyning “ Lison ut- tayr” dostonida obrazlar talqini

Yuklangan vaqt:

14.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

61.2216796875 KB
Ko'chirib olish
Alisher Navoiyning “ Lison ut- tayr” dostonida obrazlar talqini MUNDARIJA: KIRISH. I BOB. ALISHER NAVOIYNING HAYOTIY FAOLIYATI VA ADABIY MEROSI 1.1 Alisher Navoiy ijodi va uning Sharq adabiyotida tutgan o’rni 1.2 “ Lison ut-tayr”ning yaratilish tarixi va badiiy jihatdan boyitilishi II BOB. ALISHER NAVOIY IJODINING G’OYALARI 2.1 Obrazlarning tasavvufiy talqini, qushlar timsolining ramziy- majoziy mohiyati 2.2 Tasavvufiy g’oyalar va obrazlar o’rtasidagi bog’liqlikni ochib berish XULOSA. 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Istiqlolimizning dastlabki kunlaridan to hozirga qadar ajdodlarimiz merosini har tomonlama o’rganish, shu asosda millatning kelajagi bo’lgan yoshlarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash masalasiga katta e’tibor berib kelinmoqda. Hozirgi kunda bu masala davlat siyosatining ustuvor sohalarida biriga aylangani hech kimga sir emas. Bu boradagi vazifalarni amalga oshirishda Navoiyning hayoti va ijodini o’rganishda katta ishlar amalga oshirilib kelinmoqda.O’zbek adabiyoti tarixida o’zining go’zallik tajassumidan iborat g’azallari bilan katta shuhrat qozonganshoir ijodiyoti ulkan ma’naviy xazinadir. Navoiy xususan, mazmunan yuksak va shaklan go’zal g’azalllar yaratib g’azallar mohiyatini hayot zavq-shavqlari, tabiat go’zallilaridan bahramand bo’lish, sevgi- sadoqatni ulug’lash, ezgulikni targ’ib etish g’oyalari tashkil qiladi. Xalq og’zaki ijodi boyliklaridan bahramand bo’lgan shoir she’rlari go’zal badiiy san’atlar bilan ziynatlangan. Shoir tuyuq janrining ustasi sifatida tanilgan so’z san’atkoridir. Shu ma’noda shoirning badiiy barkamol she’riyati badiiyatni o’rganish, mavzuga doir manbalarga ma’lumotlarni umumlashtirish, shoirning poetik mahoratini yoritib berish dolzarblik kasb etadi. Mavzuning o’rganilish tarixi. Alisher Navoiy ijodiga qiziqish o’z davridayoq boshlangani ma’lum. Davlatshoh Samarqandiy, Xondamir, Abdulloh Kobuliy va boshqalarning asarlarida shoir va uning ijodi haqida ma’lumotlar uchraydi. Alisher Navoiyning ilmiy merosini “Majolis un-nafois”, “ Muhokamat ul-lug’atayn”, “ Holoti Pahlavon Mahmud”, “ Nasoyim ul-muhabbat” “Lison ut-tayr” va “ Xamsa” asarlarisiz tasavvur qilish qiyin. Navoiy hayoti va ijodi, idodiy merosi, shoirning poetik mahorati masalarini o’rganish sohasida anchagina ishlar qilingan. Aziz Qayumov, professor Vohid Zohidov, professor Natan Mallayev, professor Hodi Zarif, professor A.Hayitmetov, professor Erkin Rustamov, professor Sodir Erkinov kabi olimlarning kurs ishlari, darslik va qo’llanmalarida shoir hayoti va ijodiy faoliyati, 2 she’riyatining g’oyaviy- badiiy xususiyatlari, badiiyati kabi masalalar tadqiq etilgan. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Mavzuni yoritish orqali quyidagi maqsad va vazifalar belgilandi; -Alisher Navoiy ijodi haqida ma’lumotlarni umumlashtirish; -shoirning adadiy merosi masalasi xususida fikr yuritish; - shoirning devoni va uning janrlar tarkibini o’rganish; - shoir lirikasining mavzu va g’oyalar ko’lamini tahlil qilish; - “Lison ut- tayr” dostoni haqida ma’lumotlar; - obrazlar yaratilishi tarixi; - obrazlarning tasavvufiy talqini; - “Lison ut-tayr” dostonida “Mantiq ut-tayr” dostonining tutgan o’rni; - Navoiy g’azaliyotida qo’llangan ma’naviy san’atlarni aniqlash va ularni sharhlash; - obrazlar orqali Navoiy ijodining buyukligi va badiiy yuksakligi - dostonning inson ma’naviyatini yuksaltirishdagi o’rni; Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Kurs ishida Alisher Navoiy ijodiga soir ma’lumotlar, shoir lirikasi va uning mavzu hamda g’oyalar olami, xususan, she’riy san’atlarni qo’llashdagi shoir mahorati masalalari tadqiq etilgan. Shuningdek, “Lison ut- tayr” dostoni yaratilishi tarixi, obrazlarning qanday ma’no ifodalashi, Navoiyning bu asarda nimani ifodalashi, “ Lison ut-tayr”ning o’zbek adabiyotidagi ahamiyati masalalari ko’rib chiqiladi. Shuningdek, manbalarda ma’lumotlar umumlashtirilgan va xulosalar chiqarilgan. Bular uning ahamiyatini belgilaydi. Navoiy tarixiy asarlarining yaratilishi o’zbek adabiyotida yuz bergan yuksalishga,xususan, o’zbek nasridagi jonlanish, uning taraqqiy 3 topishiga ulkan hissa qo’shgan. Mazkur kurs ishida tarixiy nasrning yaratilishi,taraqqiyoti, shakllanish bosqichlari va bunda Navoiyning o’rni haqida mulohaza yuritiladi. I BOB. ALISHER NAVOIYNING HAYOTIY FAOLIYATI VA ADABIY MEROSI 1.1.Alisher Navoiyning ijodi va uning Sharq adabiyotida tutgan o’rni Alisher Navoiy hayoti va ijodini chinakam ilmiy tamoyillar asosida o’rganish XX asrning 20-yillaridan boshlandi. Ulug’ shoirning “Xamsa”sini ilmiy, ilmiy-ommabop yo’sinda o’rganish sohasidagi dastlabki dadil qadamni o’zbek xalqining serqirra adibi va birinchi professori Abdurauf Fitrat qo’ydi. Uning “Farhod va Shirin” dostoniga doir qiyosiy tahlil asosida yaratilgan “Farhod va Shirin” dostoni to’g’risida” nomli salmoqli maqolasi shu yo’nalishdagi jiddiy tadqiqotlardan biridir. Sobiq ittifoq hukumatining 1938-yilda Alisher Navoiy tavalludining 500 yilligini 1941-yilda nishonlash to’g’risida qaror qabul qilishi navoiyshunoslik borasidagi ishlarning yanada jonlanishiga sabab bo’ldi. Sadriddin Ayniy Alisher Navoiy “Xamsa”sining nazmu-nasrdan iborat qisqartirilgan nusxasini yaratdi va mazkur ish lotin yozuvida 1939-yilda nashr bo’ldi. Besh asrlik yosh to’yi munosabati bilan ulug’ shoirning “Chor Devon”, “Muhokamat ul- lug’atayn”, “Mahbub ul-qulub” va yana bir qator asarlari ham chop etildi. Taniqli adib va olim M.Shayxzoda “Genial shoir” nomli asarini yozdi. V.Abdullayev esa Navoiyning Samarqanddagi hayoti va faoliyati haqidagi nomzodlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qildi. 1941-yilda sobiq ittifoq hududining II jahon urushi janggohlariga aylanishi tufayli Alisher Navoiy yubileyini keng miqyosida tantana qilish kechiktirildi. Shunday bo’lsa-da, nafaqat O’zbekistonda, balki Moskva va hatto qamalda qolgan Sankt-Peterburgda ham I.A.Orbeli, I.Y.Krachkovskiy, E.E.Bertels, A.A.Boldirev, A.N.Kononov, B.B.Piotrovskiy, B.T.Rudenko singari olimlar tomonidan Alisher Navoiy merosini o’rganish ishlari qizg’in davom ettirildi. Ulug’ mutafakkir shoir tavalludining 500 yilligi 1948-yil may oyida tantanali suratda o’tkazildi. Shu yili taniqli yozuvchi Oybek tahriri ostida “Ulug’ 4 o’zbek shoiri” nomli ikkita maqolalar to’plami E.E.Bertels, Sadriddin Ayniylarning ilmiy risolalari chop qilindi. Adabiyotshunos olim Yo.Is`hoqov sobiq sovet hokimiyati yillarida Navoiy lirikasini o’rganish borasidagi ishlarning, asosan, ikki yo’nalishda olib borilganligini qayd etadi : birinchi yo’l tekstologik tadqiq qilish yoki to’liq nashrini yaratishgacha bo’lgan bosqichlardan iborat. Ana shu sohada amalga oshirilgan ishlarni shunday umumlashtirish mumkin: a) Navoiy she’rlarining to’plam, xrestomatiya va antologiyalar tarkibida berilishi; b) alohida majmua yoxud tanlangan asarlar tarzidagi nashrlari; v) akademik nashri. Navoiy lirik merosining qariyib qirq yil davomida yuzaga kelgan turli nashrlari o’z xarakteriga ko’ra yutuq va kamchiliklarga ega, albatta. Biroq muhimi shundaki, ana shu ilmiy tadqiqotlar Navoiy lirikasining ilmiy-tanqidiy matnini yaratish uchun asosiy zamin bo’la oladi. Alisher Navoiy lirikasini tekshirishning ikkinchi yo’li esa nazariy xarakterdadir. Bu sohadagi tadqiqot ishlari, asosan, 40-yillarda boshlangan bo’lib, shoirning lirik merosi turli aspektdagi tadqiqotlar manbai bo’lib kelmoqda. Avvalo, Navoiyning lirik merosi shoir ijodining bir qator nazariy masalalariga bag’ishlangan asarlar tarkibida u yoki bu masala bilan bog’liq holda tadqiq etilgan. Navoiyning falsafiy-ijtimoiy qarashlari, uning satirasi, ijodiy metodi hamda mahorati masalalariga bag’ishlangan monografik tadqiqotlar ana shular jumlasidandir. Bir qator tadqiqotlar bevosita shoir lirik merosini turli aspektlarda tekshirishga bag’ishlangan. Shuningdek, M.Yunusov, E.Rustamov, O.Nosirov, I.Haqqulov, R. Orzibekovlarning o’zbek klassik poeziyasining ba’zi janrlariga bag’ishlangan maqola va risolalarida ham Navoiy lirikasiga katta o’rin berilgan. Uyg’unning “Xazoyin ul-maoniy” haqidagi maqolasi obzor xarakterida bo’lib, keng o’quvchilar ommasida Navoiyning ulkan lirik merosi va uning mohiyati haqida ma’lum tasavvur paydo qiladi. Maqola muallifi Navoiy g’azallari, ruboiylari, shuningdek, shoir she’riyatining gumanistik mohiyati, uning axloqiy-ijtimoiy qit’alarga murojaat qiladi. 5 Alisher Navoiyning adabiy va ilmiy merosini 4 faslga bo‘lish mumkin: 1. Devonlari. 2. Dostonlari. 3. Forsiy tildagi she’riy merosi. 4. Ilmiy- filologik, nasriy va tarixiy asarlari. Alisher Navoiyning o‘zbek tilida yaratgan she’riy merosi asosan «Xazoyin ul-maoniy» devoniga jamlangan. Asar 4 qismdan iborat. Devonning birinchi qismiga «G‘aroyib us-sig‘ar» («Bolalik g‘aroyibotlari»), ikkinchi qismiga «Navodir ush-shabob» («Yigitlik nodirotlari»), uchinchi qismiga «Badoye’ ul-vasat» («O‘rta yosh badialari») va nihoyat, to‘rtinchi qismiga «Favoyid ul-kibar» («Keksalik foydalari») degan nomlar berildi. «Xazoyin ul-maoniy» inson bolasining murakkab va yuksak tafakkuri hamda behisob his-tuyg‘ulari bilan bog‘liq minglarcha she’r va o‘nlarcha she’r turlarini o‘z ichiga olgan majmua bo‘lib, Sharq adabiyoti tarixida noyob hodisadir. Bu xil majmua Alisher Navoiyga qadar Amir Xisrav Dehlaviy tomonidangina tuzilgan. Ushbu devonga kirgan minglarcha she’rlarni Alisher Navoiy butun umri davomida turli sharoitlarda, har xil sabablar bilan yozgan bo‘lib, ular shoir hayoti va u yashagan davr bilan sonsiz-sanoqsiz iplar orqali bog‘langan. Alisher Navoiy «Xazoyin ul-maoniy» ga qadar «Ilk devon», «Badoye’ ul-bidoya», «Navodir un-nihoya» devonlarini tuzgan. «Xazoyin ul-maoniy» ana shu 3 devonga kirgan hamda «Navodir ul- nihoya» tuzilgandan keyin yozilgan she’rlar asosida yuzaga kelgan. 1 Alisher Navoiyda keksalik chog‘larida barcha she’rlarini yig‘ib, xronologik tartibda 4 devon tuzish g‘oyasi bo‘lgan. Biroq «Xazoyin ul- maoniy»ni tuzishda muharrirlik vazifasini bajargan Husayn Boyqaro bu g‘oyani qo‘llab-quvvatlamagan ko‘rinadi. Uning «G‘aroyib us-sig‘ar» devoni bolalik mashqlaridan, «Navodir ush-shabob» yigitlik she’rlaridangina iborat bo‘lmay, bu boshlang‘ich devonlarda shoirning keyingi davr she’riy mo‘jizalaridan ham namunalar borki, Husayn Boyqaro shuni ma’qul ko‘rgan. Shu sababdan «Xazoyin ul-maoniy» tarkibidagi 4 devon nomining mazmunini shartli ma’noda tushunish, bunda she’rlar ko‘p holda aralash holda joylashtirilganini nazardan qochirmaslik zarur. Alisher Navoiy mumtoz adabiyotimizning markaziy siymosi. Turkiy adabiyotning eng ilg’or va bezavol yutuqlari shoir she’riyatida mujassamlashgan. Buni Ozarboyjonning Benazir shoiri Muhammad Fuzuliy, turkman klassigi Mahdum quli, qozoq oqini Abay, qoraqalpoq yozma adabiyotining asoschilaridan bo’lmish 1 Mallayev N. O’zbek adabiyoti tarixi.-T.:O’qituvchi,1974 6 Berdaqning e’tiroflaridan ham anglash mumkin. Demak, Navoiy ijodi qardosh xalqlar bilan bo’lgan asriy aloqalar, do’stlik munosabatlarini yanada mustahkamlash va yangi pog’onalarga ko’tarishdagi o’ziga xos muhtasham asosdir. Alisher Navoiyda keksalik chog‘larida barcha she’rlarini yig‘ib, xronologik tartibda 4 devon tuzish g‘oyasi bo‘lgan. Biroq «Xazoyin ul-maoniy»ni tuzishda muharrirlik vazifasini bajargan Husayn Boyqaro bu g‘oyani qo‘llab-quvvatlamagan ko‘rinadi. Uning «G‘aroyib us-sig‘ar» devoni bolalik mashqlaridan, «Navodir ush- shabob» yigitlik she’rlaridangina iborat bo‘lmay, bu boshlang‘ich devonlarda shoirning keyingi davr she’riy mo‘jizalaridan ham namunalar borki, Husayn Boyqaro shuni ma’qul ko‘rgan. Shu sababdan «Xazoyin ul-maoniy» tarkibidagi 4 devon nomining mazmunini shartli ma’noda tushunish, bunda she’rlar ko‘p holda aralash holda joylashtirilganini nazardan qochirmaslik zarur. «Xazoyin ul-maoniy»dagi 4 devonning har birida 650 tadan 2600 g‘azal, umuman 4 devonda 210 qit’a, 133 ruboiy, 86 fard, 52 muammo, 13 tuyuq, 10 muxammas, 10chiston, 5 musaddas, 4 tarje’band, 4 mustazod, 1 musamman, 1 tarkibband, 1 qasida, 1 masnaviy, 1 soqiynoma mavjud bo‘lib, Sharq she’riyatining 16 turi namoyondir. Alisher Navoiyning muhabbat va bu bilan bog‘liq tug‘yonlari, xususan g‘azallari uning yigitlik davrida yozilgan. Bunga uning «Ilk devoni»ga kiritilgan, xalq orasida «Qaro ko‘zum», «Kelmadi» («Munojot») nomlari bilan mashhur bo‘lgan va kuylanadigan g‘azallari yaxshi misol bo‘la oladi. Bu kabi she’rlarida shoir pok va yuksak ishqiy kechinmalarni baland ehtiros va falsafiylik bilan ifodalab bera olgan. Alisher Navoiyning ishq bilan bog‘liq tasvirlari rang-barang va boy bo‘lib, biz unda inson hayoti va holatining cheksiz ko‘p qirralarini — shodlikni ham, xafachilikni ham, takrorlanmaydigan lahzalarni ham, har kun, har soatda yuz beruvchi ko‘ngilsizliklarni ham ko‘ramiz. Zotan o‘zbek she’riyatida inson dardi va hasratlarini, o‘z sevgilisiga talpinishlarini Navoiydan o‘tkazib ifodalagan shoirni topish qiyin. Alisher Navoiyning ishqiy mavzuda yozgan she’rlarining o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri shundaki, ulardagi ko‘p g‘oya va timsollar, tasviriy detallar an’anaviy xarakterga ega. Shu bilan birga ishq va ishqiy obrazlar talqinida ham boshqa mumtoz ijodkorlar kabi Alisher Navoiy ramziylikka ko‘p o‘rin beradi. «Yor» — bu dunyo go‘zaligina emas, uningcha, bu — butun borliqni yaratgan va hamma narsani harakatga 7 keltirib turgan Alloh hamdir. Shoir o‘zining tasavvufiy she’rlarida yorning qoshi, ko‘zi, zulfi, sochi (va h.k.) deganda Allohning kuch- qudrati, mehri, oliy darajadagi go‘zalliklarini ko‘zda tutadi. Alisher Navoiyning barcha lirik janrlarga oid she’rlari yuksak mahorat bilan yozilgan bo‘lib, inson manfaatlariga, uning e’tiqodini mustahkamlashga, ruhini sog‘lomlashtirishga xizmat qiladi. chiston, 5 musaddas, 4 tarje’band, 4 mustazod, 1 musamman, 1 tarkibband, 1 qasida, 1 masnaviy, 1 soqiynoma mavjud bo‘lib, Sharq she’riyatining 16 turi namoyondir. Ulug‘ shoir ijodining shoh asari «Xamsa» 5 dostondan iborat. Bular «Hayrat ul-abror» («Yaxshilar hayrati»), «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Sab’ayi sayyor» («Etti sayyora»), «Saddi Iskandariy» («Iskandar devori») dostonlaridir. Fors adabiyotidagi xamsachilikka javob sifatida o‘zbek tilida birinchi marotaba yaratilgan Alisher Navoiy «Xamsa»si bu tilning cheksiz imkoniyatlarini amalda isbot etdi. 52 ming misradan iborat bu beshlik 15-asr islom tafakkurining borliq va tabiat, inson va jamiyat, axloq va kamolot haqidagi o‘ziga xos qomusi edi. Shoir voqealarni qadim Sharq tarixining Xusrav, Bahrom, Iskandar kabi nomlari afsonalar bilan chulg‘angan shaxslar, Layli va Majnun kabi oshiqlar hayotidan oldi. Ularga yangi mazmun berdi, turkona ruh kiritdi. Davrning dardli masalalarini, avlodlarning orzu va armonlarini ko‘tarib chiqdi. «Xamsa» zamondoshlariga nihoyatda zo‘r ta’sir ko‘rsatdi. Abdurahmon Jomiy uni hayajon bilan olqishladi. Sulton Husayn esa shoirni o‘zining oq otiga mindirib, jilovdorlik qildiradi . 2 1.2. “Lison ut-tayr”ning yaratilish tarixi va badiiy mohiyati. “Lison ut-tayr” dostoni shoir umrining so‘nggi yillarida, 1499 yilda yozib tugallangan. Filologiya fanlari nomzodi Sh.Eshonxo‘jayev dostonning ilmiy-tanqidiy matnini yaratib, izohlar bilan nashrga tayyorlagan (MAT, 12-jild). Mazkur nashrda doston hajman 193 bob, 3666 baytdan iborat. 2 O’zbek mumtoz adabiyoti namunalari/ Majmua. ( 1-2 jildlar) Tuzuvchi, izoh va shrahlar muallifi: N. Rahmonov.- T.:Fan,2005-2007. 8 “Lisonu-t-tayr” dostoni falsafiy-tasavvufiy mavzuda yaratilgan bo‘lib, ulug‘ fors-tojik adibi Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” dostoniga javoban yozilgan. Alisher Navoiyning o‘zi shu dostonida bolalik davridayoq “Mantiqu-t-tayr”ni ishtiyoq bilan o‘qiganligi va yod olganligini aytadi: Yodima mundoq kelur bu mojaro, Kim tufuliyat chog‘i maktab aro. Kim chekar atfol marhumi zabun, Har tarafdin bir sabaq zabtig‘a un… Manga ul holatda tab’i bulhavas, “Mantiqu-t-tayr” aylab erdi multamas. Topti sokin-sokin ul takrordin, Soda ko‘nglum bahra ul guftordin. Tab’ ul so‘zlarga bo‘lg‘och oshno, Qilmadi mayl o‘zga so‘zlarga yano. [ Lison ut-tayr. 328b] “Lisonu-t-tayr” dostoni an’naviy tarzda Muqaddima, asosiy qism va Xotimani o‘z ichiga oladi. Muqaddima 13 bobdan iborat. Dostonning birinchi bobi Alloh Hamdiga bag‘ishlangan. Navoiy Alloh bu olamni aniq bir reja asosida bunyod qilganligi haqida yozar ekan, unda hech bir narsa tasodifiy yaratilmaganligini aytadi. Allohning mo‘’jizasi sifatida bir-biriga zid bo‘lgan to‘rt unsur (suv, olov, tuproq va havo)ni inson vujudida bir butun holda birlashtirganini ta’kidlab, butun olamni yaratishdan maqsad ham inson ekanligini aytadi: Uylakim dushman yarotib o‘tqa suv, Yelni ham tufroqqa aylab aduv. Sun’idin ko‘rgilki mundoq to‘rt zid, Bo‘lub inson xilqatida muttahid. Ofarinishdin qilib inson g‘araz, Oni aylab xalq ichinda beevaz. [Lison ut-tayr.4b] Bobda, shuningdek, Alisher Navoiy Alloh insonni o‘z siridan xabardor qilib, xalifalik toji bilan yuksaltirdi, shaytonni esa unga sajda qilishdan bosh tortgani uchun mardudu la’in (rad etilgan va la’natlangan) qildi, deydi: 9 Ham qilib o‘z sirri birla ganji roz, Ham xilofat birla aylab sarfaroz. Bo‘ldi sarkashlikdin oning ofati, Ajzu tufrog‘liq bu birning rofati. Birga ul masjudlug‘ bergan o‘zi, Birga bu mardudlug‘ bergan o‘zi. [Lison ut-tayr.6b.] Dostonning II-bobi munojotni o‘z ichiga oladi. Bobda Alisher Navoiy o‘tgan umrini sarhisob qilar ekan, Yaratgan qoshida o‘zini behad gunohkor deb hisoblaydi: Alloh, Alloh, o‘lturur sharmandaliq, Yodima kelsa bu yanglig‘ bandaliq. Yuz qarolig‘ oncha bo‘lmish jahl aro, Kim ko‘zimga qildi olamni qaro. Qilmadim umrumda bir rak’at namoz, Sar-basir mahzi niyoz, ey beniyoz. Hargiz andoq qo‘ymadim tufroqqa bosh, Kim keraklik bo‘lmag‘ay boshimg‘a tosh. Bermadim hargiz gadog‘a bir diram, To o‘zumni ko‘rmadim sohib karam. Tutmadim oting qilib farzonaliq, Sabha eldin osmayin yuz donaliq. Bir amal hargiz riyosiz qilmadim, Zarqsiz hargiz o‘zumni bilmadim. O‘ylakim mendurmen inson bo‘lmasun, Yo‘qki inson – devu shayton bo‘lmasun. [Lison ut-yatr.9b] III-bob payg‘ambar Rasuli akram madhi – na’tni o‘z ichiga oladi. Bobda Navoiy “Nuri Muhammadiya” haqida fikr yuritar ekan, bu nur olam yaratilishidan ham ilgari mavjud bo‘lganligini, Odam Atodan Shis payg‘ambarga va shu orqali ko‘plab nasllarga o‘tib, rasuli akramning otalari Abdullohga yetib kelganligi va nihoyat uning farzandi chehrasida payg‘ambarlik nuri sifatida zohir bo‘lganligini yozadi. 10 Bobda shuningdek, Rasuli akramning payg‘ambarlik davrlaridagi faoliyatlari: kofirlarga qarshi kurashganlari, Lot butining holini xarob qilganlari, xalqqa Allohdan boshqa iloh yo‘qligi haqidagi haqiqatni yetkazganliklariga to‘xtalib o‘tiladi. Bob so‘ngida Rasuli akram va ular orqali barcha yaqinlari: sahoba va tobeinlar ham pok ekanliklari aytilib, ularga salom yo‘llanadi: O‘zi pok, azvoj ila avlodi pok, Zoti pok, as’hob ila ahfodi pok. Anga har dam yuz durudu ming salom. Olam ahlidin ila yovmul qiyom. [Lison ut-tayr.13b] IV-bob me’roj tuni ta’rifiga bag‘ishlangan. Unda payg‘ambarimizning huzurlariga “Ruhu-l-amin” (Jabroil farishta) kelib, Yaratganning xabarini yetkazgani va rasuli akramning Buroq otini minib, Alloh huzuriga ko‘tarilganliklari, oradagi yetmish qavat parda ko‘tarilib, bor-yo‘q to‘siqlar bartaraf bo‘lganligi, payg‘ambarimiz Allohdan ummatlarining gunohini so‘raganliklari va Alloh o‘z habibining barcha istaklarini qabul qilgani haqida fikr yuritiladi. Dostonning V-bobi to‘rt xalifaning birinchisi Hazrat Abu Bakr Siddiq madhiga bag‘ishlangan. Alisher Navoiy bu zotni “sodiqu siddiq” deb atab, tashbeh san’ati vositasida payg‘ambarimizni g‘or ichidagi xazinaga, Abu Bakr (r.a)ni esa shu xazinani qo‘riqlab yotgan ajdahoga o‘xshatadi: Sodiqu siddiqu hamrozi oning, Har yomon-yaxshida damsozi oning… Ganjkim g‘or ichra pinhonlik qilib, Ajdahodek ul nigahbonlik qilib. [Lison ut-tayr.18b] Abu Bakr Siddiqning payg‘ambarimizdan keyin xalifa imom bo‘lib qolganliklarini go‘yo quyosh ketib, oy qolganligiga nisbat beradi: O‘rnig‘a oni rasul aylab imom, Oy bo‘lib xurshidg‘a doim maqom. [Lison ut-tayr. 19b] VI-bob Hazrat Abu Bakr Siddiq haqidagi hikoyatni o‘z ichiga oladi. Hikoyatda aytilishicha, Abu Bakr Siddiq xalifalik taxtiga 11 o‘tirganlarida dindan qaytgan bir guruh kishilar islom farzlaridan biri bo‘lgan zakotni bekor qilishni talab qiladilar. Shunda xalifa g‘azab bilan: “Payg‘ambar qonunida biror ip miqdoricha narsani ham o‘zgartirish mumkin emas. Kimki bunga qarshi bosh ko‘tarsa, ularga javob qilich va o‘qdir” deb aytadilar. Dostonning VII-bobi Hazrat Umar Foruq madhiga bag‘ishlangan. Alisher Navoiy islom olamida haqni xatodan farq qilishda bu kishiga teng keluvchi boshqa inson yo‘q edi, deydi: Haqni botildin birovkim qildi farq, Adli birla ravshan yetti g‘arbu sharq. Ondin o‘zga yo‘q edi ofoq aro, Balki ushbu qasri oliy toq aro. [Lison ut-tayr.20b] VIII-bob Hazrat Umar Foruqqa bag‘ishlangan hikoyatdan iborat. Hikoyatga ko‘ra, Hazrati Umar Madoyinni egallaganlarida, juda katta xazina yig‘iladi. Hazrati Umar bu xazina va mol-mulkka qo‘z qirlarini ham tashlamaydilar: barcha xazinani g‘azotga chiquvchilar uchun bo‘lib berishni buyuradilar. IX-bob – Hazrat Usmon (r.a.) madhidadir. Hazrat Usmon payg‘ambarimizning ikki qizlariga uylanganliklari uchun “zunnurayn” laqabini olganlar. Alisher Navoiy bu zotni Qur’oni Karimni to‘plaganlari sabablari xalq Usmon ibn Affon deb atadi deydi: Tengri aylab jome’i “Qur’on” oni, Xalq deb Usmon bin Affon oni. [Lison ut-tayr.22b] X-bob Hazrat Usmon haqidagi hikoyatni o‘z ichiga oladi. Hikoyatga ko‘ra, payg‘ambarimiz bir kuni eldan farog‘at istab, xilvatga kirib, bir oyoqlarini uzatib o‘tiradilar. Ularning huzurlariga ba’zi zodagon sahobalar, ayrim aziz va sharif kishilar kirganlarida ham ularning holatlarida o‘zgarish bo‘lmaydi. Lekin xonaga hazrat Usmon kirgach, rasuli akram uzatgan oyoqlarini yig‘ib oladilar. Bu payg‘ambarimizning hazrat Usmonga bo‘lgan cheksiz hurmatlari ifodasi edi. XI-bob mo‘minlar amiri Hazrat Ali (r.a) madhiga bag‘ishlangan. Navoiy bu zotning payg‘ambarimizga farzand 12 darajasida bo‘lganliklarini aytib, ular orasida “men senikiman, sen menikisan” degan ahd mavjudligiga ishora qiladi: Anbiyo sarxayliga farzand ul, Xayli odam ichra bemonand ul… Ittihodida nubuvvat sham’ining So‘zi bukim sen meningsen, men sening. [Lison ut-tayr.23- 24b.] XII-bob Hazrat Aliga bag‘ishlangan hikoyatni o‘z ichiga oladi. Hikoyatga ko‘ra, g‘azot janglaridan birida Hazrat Aliga o‘q tegadi. O‘qning uchi ularning suyaklarigacha botib, tortib olishning iloji bo‘lmaydi. Shunda sahobalar payg‘ambarimizdan bu ishning chorasini so‘raganlarida, rasuli akram “U namoz o‘qiyotgan paytda o‘qni tortib olish payida bo‘lingiz. U namozga shunday berilgan bo‘ladiki, o‘qni tortib olganlaringni bilmay qoladi”, — deydilar. Sahobalar aytilgandek qiladilar va Alloh kushoyish berib, bir lahzada jarohatdan na dardu na o‘q uchi qoladi. XIII-bob buyuk forsi y go‘y adib Farididdin Attor madhiga bag‘ishlangan. Alisher Navoiy so‘z o‘yini vositasida shoir taxallusiga majoziy nisbat berib, bu do‘konda olamdagi barcha boyliklar: duru gavharlar, gulobu mushki anbarlar, shirinliklar jam’ ekanligini aytadi: Har ne gardun bahr ila konida bor, Oncha yuz Attor do‘konida bor. [ Lison ut-tayr.26b] Alisher Navoiy Attorning yozgan asarlari xalq uchun gulqand kabi foydalidir deydi va shu munosabat bilan uning asarlari ro‘yxatini keltiradi: “Musibatnoma”, “Ilohiynoma”, “Ushturnoma”, “Lujjai hilol”, “Tazkiratu-l-avliyo”, “Mantiqu-t- tayr” va boshqalar. Bob so‘ngida Navoiy agar Haq madad bersa, mendek gado Shayx ruhidan yordam olib, qushlar nutqini izhor qilsam, ya’ni “Mantiqu-t-tayr”ga javob yozsam deydi: Lek haq tavfiq bersa, men — gado, Shayxning ruhig‘a aylab iqtidoO‘yla qushlar nutqini izhor etay, Bulbulu to‘ti kibi g‘uftor etay. 13 Kim xaloyiq chun tarannum aylagay, Qush tili birla takallum aylagay. Lek surmak nuktani to‘ti misol, Budur insof o‘lsa, ey farxunda fol. Kim bu to‘ti to‘’masi bo‘lg‘oy shakar, Ul shakar fikr aylasang bo‘lg‘ay magar. Tengrining lutfu inoyat xonidin, Ya’ni, ul Attorning do‘konidin. [Lison ut-tayr.29b] Dostonning asosiy qismi 14-bobdan boshlanadi. Bir kuni barcha qushlar majlis qurmoq uchun yig‘ilibdilar. Lekin majlisda o‘rin talashib, janjallashib qolibdilar. Shunda ular agar bir adolatli podsho bo‘lganda, bahsga hojat qolmagan bo‘lardi, deb o‘ylabdilar. Shu vaqt Hudhud degan qush shunday podshoh borligini, uning nomi Simurg‘ ekanligi va Simurg‘ning huzuriga bormoqchi bo‘lganlar uzoq hamda mashaqqatli yo‘lni bosib o‘tishlari zarurligini aytadi: Borcha olam qushlariga shoh ul, Holingizdin mo‘-bamo‘ ogoh ul. Ul yoqin sizga-yu siz ondin yiroq, Vasl – anga oyin, vale sizga – firoq. [Lison ut-tayr.32b] Yo‘lida yetsa talabdin ming taab, Ham anga yetmas kishi qilmay talab. Lekin ul vodiy nihoyatdin uzun, Qat’ida ofat nihoyatdin fuzun. Umrlar urmoq kerak tinmay qanot, Necha karkas umricha bo‘lsa hayot. [Lison ut-tayr.37b] Qushlar Hudhud boshchiligida yo‘lga tushadilar. Bir necha kun yo‘l yurgach, mashaqqatli safar ularni toliqtiradi. Ular ortga qaytmoqchi bo‘ladilar va birin-ketin Hudhudga o‘z uzrlarini ayta boshlaydilar. Dastlab To‘ti uzr aytadi. Hudhud unga javoban “Hiylagarlikni kasb qilgan yashil chakmonli kishi” bilan bog‘liq hikoyatni keltiradi. To‘tidan so‘ng Tovus uzr aytib, “Tangri meni atrofdagilar ko‘rib, husnimga tahsin aytishlari uchun yaratgan, shunday ekan, menga bu safardan ne hojat”, — deydi. Hudhud 14 unga javoban masxaraboz bir hinduning o‘zini turli naqshu nigorlar bilan bezab, maydonda tomosha ko‘rsatgani, uning atrofi bir gala beboshlar to‘dasi bilan to‘lgach, nazoratchilar tomonidan tutib olinib, darra bilan savalangani haqidagi hikoyatni keltiradi. Undan so‘ng Bulbul uzr aytadi. U o‘z chamanidagi bir gulga oshiqligini, guldan ayriliqqa chiday olmasligi va bu safar unga cheksiz hajr azobini olib kelayotganligini bayon qiladi. Hudhud unga bir podshohga oshiq bo‘lib qolgani haqida lof urgan gado hikoyatini keltiradi. Shu tariqa Qumri, Kabutar, Kabki dariy (Tog‘ kakligi), Tazarv, Qarchig‘ay, Shunqor, Burgut, Kuf (Boyo‘g‘li), Humoy, O‘rdak, Tovuq (Xo‘roz) kabi qushlar o‘z uzrlarini aytadilar. Hudhud ularning har biriga mos holatda turli hikoyatlar bilan javob qaytaradi.     Qushlar yo‘llarida davom etadilar. Ular Hudhuddan Simurg‘ga yetishish yo‘li haqida so‘raydilar. Hudhud ularga dostondagi eng katta va alohida mavqega ega bo‘lgan “Shayx San’on” haqidagi hikoyatni so‘zlab beradi. Hikoyatda keltirilishicha, Shayx San’on ismli avliyo Ka’badagi barcha shayxlarga murshid – ustoz darjasida edi. Uning 400 ga yaqin muridi bo‘lib, ularning har biri Junayd va Boyazid larga teng edi. Shayx San’on tushida biror narsani ko‘rsa, bu voqea o‘ngida ham yuz berardi. Bir kuni u tushida Rum mamlakatida butxona ichida mast holda sayr qilib yurganligini ko‘radi. Uyg‘onib, bu holiga tavba qiladi. Lekin bu tush bir necha bor takror bo‘lgach, uning ta’biri taqdiri bilan aloqador ekanligini his qilib, o‘z muridlari bilan Rum sari yo‘lga tushadi. Nihoyat Rum o‘lkasiga yetib kelishadi. U yerda g‘aroyib bir butxonani ko‘radilar. Shayx butxonaga kirgach, holatida o‘zgarish sodir bo‘ladi, ko‘ngli iztirobdan betoqat bo‘la boshlaydi. Shunda beixtiyor uning qarshisida yuziga parda tortgan tarso (xristian diniga mansub) qiz paydo bo‘ladi. Shamol ko‘tarilib, go‘zalning yuzidagi parda ochilgach, Shayx o‘zidan ketib, tuproqqa yiqiladi. Shu tariqa Shayx ishq dardiga mubtalo bo‘ladi. Navoiy uning iztirobli holatini shayx tilidan shunday tasvirlaydi: Kim:— «Bo‘lur har lahza ranj afzun manga, Ne edikim qilding, ey gardun, manga! 15 Ofiyatdin ishq sori boshlading, Yuz yonar o‘t ichra olib toshlading… Olloh! Olloh! Ne kechadur bu kecha! Sa’b mundog‘, yo rab, o‘lg‘aymu kecha! O‘tkaribmen ko‘p suubat kechalar, Ko‘rmadim mundog‘ uqubat kechalar!.. Do‘stlar, netti madad yetkursangiz, Jam’ o‘lub men zorni o‘ltursangiz. To qutulsa dahr orimdin mening, Dahr eli afg‘onu zorimdin mening. Jonima, as’hob, tig‘i qatl urung. Kuydurub, haryon kulumni sovurung. To jahonda bo‘yla rasvo bo‘lmayin, Bir o‘lay, yuz qatla hardam o‘lmayin!» [Lison ut-tayr.115b] Shayxning bu musibatli holatini ko‘rib, muridlari nasihatlar bera boshlaydilar. Ular shayxga aql mezoni bilan xitob etadilar, shayx esa ishq yo‘sinida javob qaytaradi. Muridlar unga tahorat olib, ibodat qilmoqni maslahat berganlarida shayx ularga shunday javob qaytaradi: Shayx deb:— «Yo‘q ko‘z yoshimdin o‘zga suv, Qon kelur hardam bog‘irdin ko‘zga suv». Muridlardan birining Ka’bani ziyorat qilmoq darkor degan da’vatiga Shayx tomonidan shunday javob bo‘ladi: Shayx debkim: “Onda qilg‘onni talab, Munda topdim, ne chekay ul yon taab”. [Lison ut-tayr.117b] Shu tariqa Shayx har muridning kuyinib aytgan o‘gitlariga ishq so‘zi bilan javob qaytaradi. Butxonadagi kishilar esa din ahlining bu holatini mazax qilib, o‘z dinlarining ustunligini gumrohlarcha ta’kidlay boshlaydilar. Bu hol tong yorishgunga qadar davom etadi. Muridlar nomusga chiday olmay, shayxni yolg‘iz tashlab ketadilar. Shayx butxonadagi bolalarga ham masxara bo‘ladi. Shu tariqa oradan bir oy o‘tadi. Nihoyat, tarso qizi yana butxonada 16 paydo bo‘ladi va islomdek buyuk din peshvosi Shayxning kofirlar butxonasida bu tarzda yashashidan maqsadi ne ekanini so‘raydi. Shayx tarso qiziga o‘z holini bayon qilib, bularning barchasiga sababchi sening orazing, deb javob beradi. Tarso qizi shayx ishqining dalili sifatida unga to‘rt shartni bajarishi va ikki jurmona (jarima) to‘lashi kerakligini aytadi. Aytilgan to‘rt shart quyidagilar edi: 1) may ichmoq; 2) zunnor bog‘lamoq; 3) Qur’onni o‘tda kuydirmoq; 4) butparastlar diniga kirmoq. Jurmona sifatida esa bir yil davomida cho‘chqaboqarlik qilish va otashgohda o‘t yoqishni buyuradi. Shayx bu shartlar va jurmonalarni ortig‘i bilan ado etadi. Shu tariqa oradan bir yil o‘tadi. Shayxning Ka’bada bir foniy muridi bo‘lib, Shayx Rumga otlanganida u boshqa bir mamlakatda safarda edi. Safardan qaytgach, Shayxni topolmay, bo‘lib o‘tgan voqealar haqida surishtiradi. Muridlar unga ahvolni bayon qiladilar. Foniy murid ularga ta’na qilib shunday deydi: Shayxkim, pir erdiyu, sizlar murid, Borchag‘a irshodidin behbud umid… Shayxingizga bevafoliq boshlabon, Qiblangingizni dayr ichinda tashlabon…. Odami bo‘lsa, vafo andin yiroq, It vafo bobida andin yaxshiroq… [Lison ut-tayr.136b] Shu tariqa shogird bu yerda o‘tirish bilan ish bitmaydi, deb barcha muridlarni Rum sari yo‘lga boshlaydi. Yetib borib, ko‘radilarki, Shayxda na islom, na iymon maslagidan asar qolmagan edi. Sodiq shogird bu holni ko‘rib, oh uradi va kecha- kunduz Yaratganga munojot qilib, Shayxning haqiga duo o‘qiydi va, nihoyat, Alloh uning duosini qabul etadi. Shayxga g‘oyibdan ogohlik yetib, ko‘zlaridan xijolat yoshlarini to‘kib, sadoqatda bemisl bo‘lgan shogirdiga uzrxohlik qiladi. Shayx yana egniga poklik xirqasini kiyib, o‘z muridlari bilan Ka’ba sari yo‘l oladi. 17 Rumda qolgan tarso qizi tush ko‘radi. Tushida Iso (a.s.)dan: “Shayx San’ondek buyuk murshid sening huzuringga mehmon bo‘lib kelsayu, sen mezbonlik odatini bilmasdan uning boshiga ne kunlarni solding?! Endi vaqtni g‘animat bilib, uning ortidan bor, diniga musharraf bo‘l”, – degan xabar keladi. Tarso qizi oh urgancha, ko‘zlaridan nadomat yoshlarini to‘kib, Ka’ba tomon yo‘lga tushadi. Yo‘lda unga xastalik va ojizlik yuzlanib, tuproq ustida hushidan ketadi. Shayxga bu hol ayon bo‘lib, muridlari bilan ortga qaytadi va tarso qizining so‘nggi lahzalarda iymon sohibasi bo‘lib jon berishiga shohid bo‘ladi. Alisher Navoiy hikoyat so‘nggida ishqqa shunday ta’rif beradi: Ishq bahredurki, yo‘q poyon anga, Har hubobi gunbadi gardon anga… Olamedur ishq, lekin bas vase’, Toramedur ishq, lek asru rafe’… [Lison ut-tayr. 147b] Shu o‘rinda Navoiy agar unga Alloh umr bersa, o‘z ishqi sharhini nazmga solib, bir doston yozish niyati borligini aytadi: Bir necha kun umrdin topsam amon, Sharhi ishqim nazm etay bir doston. Anda bilgay kimgakim insofdur, Kim so‘zum chinmudurur yo lofdur. [Lison ut-tayr.148b] Ma’lumki, tasavvufda Haqni tanishning ikki yo‘li mavjud. Birinchisi hayajonli, ruhiy kechinmalarni oshkora izhor etib borish mayli bo‘lsa, ikkinchisi osoyishta, ichki dardni yashirish maylidir. Birinchi mayl “sukra” (mastlik) yo‘li deb atalib, uning yirik namoyandalari sifatida Boyazid Bistomiy, Mansur Halloj, Abu Sa’id Abulxayr, Farididdin Attor, Jaloliddin Rumiy, Boborahim Mashrab nomlarini keltirish mumkin. Ikkinchi mayl sahv (hushyorlik) yo‘li deb nomlanib, uning tarafdorlari qatorida Junayd Bag‘dodiy, Sa’diy Sheroziy, Baxouddin Naqshband kabi ijodkorlarlarni sanab o‘tish mumkin. Adabiyotshunos olim N.Komilovning fikricha, Shayx San’onning barcha diniy ilmlari va Qur’onni unutishi bu Haqqa yetish uchun dunyoviylikdan, jumladan, aql va aqliy narsalardan qutulish, o‘zligini unutishga ishoradir. Uning xotirasi qaytishi esa, sukradan sahvga qaytish hisoblanadi. Haqiqiy baqo esa sahv, 18 ya’ni hushyorlikka qaytishdan keyin boshlanadi. Sukradagi solik bamisoli dengizga sho‘ng‘ib, g‘arq bo‘lgan kishi bo‘lsa, sahvga qaytgan dengizga sho‘ng‘ib, gavhar donalarini olib qaytib chiqqan g‘avvos kabidir. Hudhud hikoyatdan so‘ng asl manzilga yetish uchun 7 vodiyni bosib o‘tish kerakligini aytadi. Qushlar vodiylardan o‘ta boshlaydilar: 1. Talab vodiysi – qushlarning Simurg‘ vasliga talabgorligi bilan bog‘liq bo‘lib, Navoiy bu vodiyga shunday ta’rif beradi: Chun talab vodiysig‘a qo‘ysang qadam, Ollinga har dam kelur yuz ming alam… Istamak ranji ko‘ngulni zor etar, Topmomog‘lig‘ ruhni afgor etar… Lam’a ko‘rguzgan soyi mehri visol, Aylagay shoming saharg‘a intiqol… Ajdahodin yetmagay ko‘nglungda ranj, O‘yla bo‘lmish bo‘lg‘ay ul mash’uf ganj [Lison ut-tayr.238b] Alisher Navoiy har bir vodiy ta’rifidan so‘ng shu vodiy mohiyatini ochib beruvchi hikoyat ham keltiradi. Jumladan, asarda talab vodiysi bilan bog‘liq quyidagi hikoyat beriladi: Qadimda bir qudratli podshohning Yusufdek go‘zal o‘g‘li bo‘lgan ekan. Butun olam ahli unga oshiqu shaydo bo‘lib, agar u qatl etmoqchi bo‘lsa ham, kishilar bundan g‘am chekishmas ekan. Bir kuni u sahroda aylanib yurib, minglab oshiqi zorlarning uning ishqida iztirob chekayotganligini ko‘radi . Ular orasida ikki devona shahzodaning diqqatini tortadi. Mulozimlar ularni ushlab qasr tomon olib keladilar. Shoh ulardan birini zindonga tashlab, ikkinchisini o‘ziga itboqar qilib tayinlaydi. Shunda ulardan biri ikkinchisidan bu azob-uqubat ichida holi qanday ekanligini so‘raganida u bu holat mashaqqat emas, balki oshiq uchun rohat ekanligini aytadi. Ikkinchisi ham bu so‘zlarni tasdiq etib, oshiq o‘z ma’shuqi vasliga talabgor ekan, bu azoblar unga faqat mamnunlik baxsh etishini bayon qiladi. Bu so‘zlarni pana joydan eshitib turgan shahzoda benihoya xursand bo‘lib, ularni o‘zining yaqin mahramlariga aylantiradi. 19 Hikoyatdan kelib chiqadigan xulosa shuki, talab vodiysiga qadam qo‘ygan solik oshiqlikdan keladigan jami sinovlarga, mashaqqat va uqubatlarga tayyor turishi, ma’shuq vasli yo‘lidagi qiyinchiliklarni baxtu saodat deb qabul qilishi kerak. Zero, bu vodiydan maqsad Yaratganning vaslidir. 2. Ishq vodiysi – bu vodiyda qushlarning qalbini Simurg‘ning ishqi band etadi, ular o‘zlarini va dunyoni unutadilar. Alisher Navoiy bu vodiyni shunday ta’riflaydi: Ishq keldi masha’li getifuro‘z, Dema mash’al shu’layi ofoqso‘z. Ishq aro har kimsa darxur bo‘lmag‘ay, O‘tqa loyiq juz samandar bo‘lmag‘ay… Kuymagan ishq ichra ermas ishqboz, Oshiq ermas, ulki ermas jongudoz. [Lison ut-tayr.244b] Mazkur vodiy tavsifi uchun hazrat Alisher Navoiy Asma’iy bilan bog‘liq hikoyatni keltiradi. Hikoyatga ko‘ra, Asma’iy haj tomon ketayotib, bir chashma boshida yozuv bitilgan toshni ko‘radi. Toshda shunday deb yozilgan edi: “Ey Hijoz ahli! Bir sirning chorasini topsangiz: agar kishi ishqqa mubtalo bo‘lib, ishq uni sabru qaroridan judo etgan bo‘lsa, nima qilsin?” Asma’iy qo‘liga qalam olib, yozuv tagiga shunday so‘zlarni bitadi: “Kimki bu halokatli yo‘lga kirgan bo‘lsa, undan qo‘rqmasin”. Bu so‘zlarni yozib bo‘lib, Asma’iy yana yo‘lida davom etadi. Ertasiga yana shu joyga kelib qarasa, toshda yangi yozuv paydo bo‘lgan ekan: “Agar oshiq pok bo‘lsayu, ishqini yashirin saqlasa, lekin muhabbat shiddatidan toqati toq bo‘lib, vaslga ehtiyoj sezsa, buning ilojini topmasa, nima qilsin?” Asma’iy bu so‘zlarni o‘qib, qalami bilan shunday deb yozib qo‘yadi: “Agar o‘sha dardli inson nasihatlarimdan o‘z maqsadiga erishmagan bo‘lsa, o‘lsin va ishq o‘tidan o‘zini xalos qilsin!” Oradan bir kun o‘tib, oshiqning javobini bilish uchun o‘sha joyga kelgan Asma’iy chashma yonida boshini toshga urib, halok bo‘lgan bir kishini ko‘radi. Asma’iy bu holdan azoblanib, halok bo‘lgan oshiq uchun motam tutadi va marhumni qabrga qo‘yadi. 20 Ushbu hikoyatdan kelib chiqadigan xulosa shuki, oshiqning asosiy maslagi – ishq yo‘lida jismdan voz kechish va yor uchun o‘lmoqlikni arzimas ish deb bilish. 3. Ma’rifat vodiysi – bunda qushlar Simurg‘ haqidagi bilimlar, g‘oyalar cheksizligini his etadilar, Simurg‘ni taniy boshlaydilar. Kimki bu vodiyg‘a bo‘ldi muttasif, Topti anda hollarni muxtalif. Vodiyedur, yuz tuman ming onda yo‘l, Ul bu bir kelmay, oningdekkim bu ul… Gar suluk atvorida tag‘yir edi, Maqsadi lekin borining bir edi. [Lison ut-tayr.251b] Vodiy ta’rifiga ilova tarzida quyidagi hikoyat keltirilgan: Aytishlaricha, bir kuni bir guruh ko‘rlar taqdir taqozosi bilan Hindistonda bir muddat yashab, o‘z yurtlariga qaytibdilar. Shunda bir kishi ulardan: “Hindistonda filni ko‘rdinglarmi?” – deb so‘rabdi. Ko‘rlardan tasdiq javobini olgach, filning qanday hayvon ekanini ta’riflashlarini iltimos qilibdi. Shunda ko‘rlarning har biri filning ma’lum bir a’zosini paypaslab hosil qilgan tasavvuri asosida filni ustunga, ajdahoga, ikkita suyakka, osilib turgan ilonga, cho‘qqiga, qimirlab turgan ikki yelpig‘ichga o‘xshatibdi. Ularning ta’rifini tinglab turgan filbonlikdan xabari bo‘lgan bir kishi ko‘rlarga tanbeh bermasdan, shunday debdi: “Garchi ular o‘z bilganlaricha so‘z aytib, bir-birlariga zid fikrlarni keltirgan bo‘lsalar-da, ularning aytganlari kechirarlidir. Chunki ular aytgan bu sifatlarning barchasini bir yerga jam qilsa, bu javoblardan fil haqidagi muayyan tasavvu paydo bo‘ladi”. Hikoyatdan kelib chiqadigan xulosa shuki, Allohni tanish va bilish yo‘li har bir solik uchun o‘ziga xos bo‘lib, bu yo‘llar qanchalik xilma-xil bo‘lmasin, ularning maqsadi bir – Yaratganni anglashdir. 4. Istig‘no (ehtiyojsizlik) vodiysida qushlarning ehtiyojmand, Simurg‘ning esa ehtiyojsizligi tasviri bayonida solikning mana shu ehtiyojsizlikni anglab yetish zamiridagi holati ifodalanadi. Navoiy vodiyni shunday tasvirlaydi: Vodiy ondin so‘ngra istig‘nodurur, Onda teng a’lovu gar adnodurur… 21 Yetti kishvar ichra shohi qahramon, Bir gado onda hamonu ul hamon… Onda teng ko‘r gumrahu ogohni, Dayr ko‘yi birla Baytullohni. [Lison uy-tayr.254b] Vodiy mohiyatini yoritish uchun Alisher Navoiy shatranj o‘yini bilan bog‘liq hikoyatni keltiradi. Unga ko‘ra, ikki shatranj ustasi ikki tomonga o‘tirib, o‘rtaga taxtani qo‘ygan holda unga shatranj donalarini terib chiqishadi. Ikki o‘rtada kurash boshlanadi. Bunda shatranj taxtasi o‘rab olingan qal’aga, undagi kurash esa xuddi haqiqiy urush maydoniga o‘xshab qoladi. Agar o‘yin tugab, shatranj o‘ynovchi taxtaning bir chetini ko‘tarsa, bularning barchasi bir zumda yo‘qqa chiqadi. Chunki shatranj o‘ynovchi usta uchun o‘yin tugagach, shatranj donalarining hech qanday farqi qolmaydi. Shatranj donalari xalta ichiga solingach, “shoh” quyi tushishi, “piyoda” esa yuqoriga ko‘tarilishi mumkin. Xulosa shundaki, Haq nazdida barcha insonlar shatranj donalari kabi “hayot o‘yini”dan so‘ng teng daraja kasb etadilar. 5.Tavhid (birlik) vodiysi. Butun borliq yagona ruh – Simurg‘dan iborat ekanligini tushunish: Chun bu vodiy sori sayring qo‘ydi gom, Fardu yaktolig‘ sanga bo‘ldi maqom… Birda birdin hosil o‘ldi bir adad, Yo‘q xiradqa munda dam urmoqqa had… Bir bo‘lu, bir ko‘ru, bir de, bir tila, Mayl qilma munda ikkilik bila. [Lison ut-tayr.260b] Vodiy mohiyatini yanada aniq ifodalash uchun Alisher Navoiy Mansur Xalloj bilan bog‘liq voqeani keltiradi. Unga ko‘ra, Mansur Xalloj doim tilida “Anal Haq” jumlasini takrorlab yuradi. Din arboblari: “Senga yuzlangan holat suluk ahlining ko‘piga ayon, lekin ular odob saqlab, o‘z da’volarini oshkor qilmaganlar. Sen ham nafsingni dorga sazovor qilma”, – deb nasihat qiladilar. Lekin Mansur Xalloj bu jumlani takrorlashdan to‘xtamaydi. Bir kuni u tushida Rasululloh (s.a.v.)ni ko‘radi. Rasululloh (s.a.v.) uning dilidagi “Nega Muhammad (s.a.v.) me’roj kechasi faqat islom ummatining gunohini so‘radi, barcha osiylarning gunohini 22 tilaganda nima bo‘lardi” degan o‘y-xayoli uchun unga tanbeh beradi: Onda menlikning xayoli yo‘q edi, Balki bu lafz ehtimoli yo‘q edi. Eltgan ul erdi boshlag‘on ham ul, Istag‘on ham ul, bag‘ishlag‘on ham ul… Ul edi degon o‘zi, berg‘on o‘zi, Bazl aro sochqon o‘zi, terg‘on o‘zi. [Lison ut-tayr.263b] Hikoyatdan kelib chiqadigan xulosa shuki, Mansur Xalloj tavhid mohiyatini to‘la anglab yetmagani uchun “menlik” xayoli bilan “Anal Haq” jumlasini takrorlab yurar edi. Aslida tavhid vodiysida “menlik”ka yo‘l yo‘q. 6. Hayrat vodiysi – Simurg‘ning ulug‘vorligidan hayratga tushib, aqldan mahrum bo‘lish. Alisher Navoiy mazkur vodiy haqida shunday deydi: Hayrat aylar tilni gungu lol ham, Aql zoyil, hushni pomol ham… Yo‘qni bilmas, borini ham onglamas, Ne bularni tonglaru, ne tonglamas… Foniy erkanniyu boqiylig‘ni ham, Mast erkanniyu soqiylig‘ni ham. [Lison ut-tayr.265b] Alisher Navoiy mazkur vodiy bilan bog‘liq qarashlarini ifodalash uchun bir bora vasl sharobidan mast bo‘lib, o‘zini yo‘qotgan va hajrda qolgan yigit haqidagi hikoyatni ilova qiladi. Unga ko‘ra, bir podshohning husnda yagona qizi tushida bir yigitni ko‘rib, sevib qoladi. Bir kuni otasining bazmida u yigitni ko‘rib, hushidan ayriladi. Yigit ham qizni ko‘rib, ishqda yona boshlaydi. Podshohning qizi o‘ziga yaqin bo‘lgan ikki mahram kanizagiga o‘z sirini ochib, dardiga davo topishlarini o‘tinadi. Bu ikki kanizak juda ustomon va aqlli bo‘lib, o‘z malikalarining hajr o‘tini bartaraf etish uchun yigitni izlab topib, u bilan do‘st tutinadilar. Suhbatlarda yigit o‘z ishqi haqida ularga aytib beradi. Ikki kanizak bazm uyushtirib, yigitni chorlaydilar, qo‘shiq aytib, may bilan mast qiladilar. So‘ng podshohning qizi huzuriga yigitni eltadilar. Yigit u yerda ham may ichadi, aqlni olguvchi bazmda 23 mast bo‘ladi, mutlaqo o‘zini unutadi… Nihoyat hushi o‘ziga qaytgach, ma’shuqa vaslining tushmi, o‘ngmi ekanini fahm etolmay, parishon bo‘ladi. Atrofdagilar uning holini so‘rashsa, men hajr o‘tida yonyapman, yana holimni so‘rab, azobga solmang, deb javob beradi. Buyuk shoir bu hikoyatni aynan hayrat vodiysi bilan bog‘lab keltirar ekan, Haq vasli sari intilgan solik hali chinakam visolga erishmay turib, undan benihoya hayratga chulg‘anib, o‘zligini unutishiga ishora qilyapti. Bu esa o‘z o‘rnida chinakam diydor uchun solik ruhini tayyorlash bosqichini o‘taydi. 7.Faqru fano vodiysida o‘zlikdan voz kechib, Simurg‘ bilan birlashish, abadiylikka qaytish mohiyati mujassam. Navoiy bunga shunday ta’rif beradi: Yo‘q bu vodiy ichra juz xomushluq, Gungu kar bo‘lmog‘lig‘u behushluq… Har nekim qilsang gumon topg‘on vujud, Budi yo‘q, bu nav’ erur bori namud. [Lison ut-tayr. 278b] Ushbu vodiy sharhida Navoiy bir emas, to‘rt hikoyat keltiradi. Ular orasida “Parvonalar va sham” hikoyati alohida ahamiyatga ega. Hikoyatga ko‘ra, bir kecha parvonalar jam bo‘lib, shamga yetishmoqni maqsad qilishibdi. Qanotlarini o‘tda yoqishga hozirlab, o‘z hollarini izhor qilmoqchi bo‘libdilar. Parvonalardan biri qanotlarini qoqib, shamda yona boshlabdi va sham haqidagi so‘zlarni boshqa parvonalarga ayon qilibdi. Parvona har qancha ravshan so‘zlamasin, eshituvchilar uni anglay olmabdilar. Shunda boshqa parvonalar ham bu holni anglamoq uchun urinib ko‘ribdilar va o‘z qanotlarini kuydiribdilar. So‘nggi parvona qo‘rqmasdan o‘zini shu’laga urib, pok bo‘libdi va o‘zi ham shu’laga aylanibdi. U o‘z maqsadi ichra nobud bo‘libdi va fanoda ayni muddaoga erishibdi. Hikoyatdan kelib chiqadigan xulosa shuki, kuymay turib, sham bilan birlikka erishib bo‘lmaydi. Solik fano bo‘lmay turib, abadiylikka, Haq visoliga erisholmaydi. Shoir hikoyat so‘ngida Foniy taxallusini qo‘llash bilan vodiy mohiyatini yanada teranroq, chuqurroq anglatadi: Foniyo, lofi fano urmog‘ni qo‘y, Vasl esa koming, fano o‘tig‘a kuy. 24 Evrulub sham’ o‘tig‘a parvonavor, O‘zni tashla shu’lag‘a devonavor. [Lison ut-tayr.288b] Nihoyat vodiylar so‘ngida faqat o‘ttiz qush qolganligi ma’lum bo‘ladi. O‘ttiz qush forschada “Si murg‘” degani. Bu qushlar qayerga boqmasinlar, u yerda o‘zlarining akslarini ko‘ra boshlaydilar: Ko‘rdilar o‘zni qayonkim tushti ko‘z, Olloh-Olloh ne ajoyibdur bu so‘z. Kim qilib Simurg‘ni o‘ttiz qush havas, O‘zlarin ko‘rdilar ul Simurg‘ bas. [Lison ut-tayr.300b] Doston so‘ngida qushlar o‘zlaridagi Simurg‘ni kashf etadilar. Tasavvuf falsafasiga ko‘ra, bu dunyo Haqning tajalliysi – Allohning jilolanishidir. Dunyodagi barcha mavjudot Allohning zuhuridir. Shu ma’noda inson ham o‘zidagi mana shu zarrani kashf etmog‘i, buning uchun esa juda uzun va mashaqqatli yo‘lni bosib o‘tmog‘i kerak. Bu yuqorida keltirilganidek, yetti vodiydir. So‘nggi vodiy faqru fano vodiysi, ya’ni yo‘qlikka aylanib, Ollohga qo‘shilmoqdir. Shundan kelib chiqib, aytish mumkinki, Simurg‘ – Haqqa yetishish timsoli. Qushlar – Haq vasliga talabgor soliklar timsoli. Yuqorida ko‘ringanidek, “Lisonu-t-tayr” dostoni Farididdin Attorning “Mantiqu-t-tayr” dostoniga javob tarzida yozilgan. Bir qarashda bu ikki dostondagi voqealar rivoji ham, undagi qahramonlar ham bir xildek tasavvur uyg‘onadi. Aslida, har ikki muallif g‘oyaviy nuqtai nazar hamda qahramonlarga zimmasidagi badiiy yuk jihatidan bir-birlaridan farqlanadilar. Adabiyotshunos Z.Mamadaliyeva o‘zining “Alisher Navoiy “Lisonu-t-tayr” dostonidagi ramziy obrazlar tizimi” nomli tadqiqotida mazkur ikki dostondagi ramziy timsollarni talqin qilish asnosida Navoiy dostonidagi Hudhudning o‘ziga xos bir necha xususiyatlarini ko‘rsatib o‘tadi: 1) Navoiy talqinidagi Hudhud komil inson ramzi bo‘lish bilan birga muallifning dostondagi birinchi raqamli timsoli hamdir; 2) Navoiy tasvirlagan Hudhud yuksak irfoniy masalalarni har bir qushning darajasiga mos ravishda sodda hayotiy 25 voqealar va misollar bilan tushuntirib beradi; 3) Farididdin Attor o‘z dostonida asar syujetini hech bir voqeasiz qushlarni ta’riflash bilan boshlaydi, “Lisonu-t- tayr”da esa qushlarni ta’riflash vazifasi Hudhudga yuklanadi; 4) “Mantiq ut-tayr”da yetti vodiy ta’rifi kelganda Hudhudning vazifasi tugaydi, lekin Navoiy dostonidagi Hudhud qushlarni so‘nggi vodiy faqru fano vodiysida ham qo‘llab-quvvatlaydi. Shuningdek, tadqiqot muallifining fikricha, “Mantiqu-t- tayr”dagi g‘oyaga ko‘ra, undagi qushlar Simurg‘ning soyasi, xolos. Ya’ni ular Simurg‘ga intilganlaridagina ahamiyatli. Qushlar (insonlar)ning bu dunyodagi hayoti hijron va ayriliqda. Navoiyda esa ularning yaratilishi hijron va ayriliqda emas, balki Yaratganning hikmatidadir. Shu ma’noda ikki dostonda vahdatu- l-vujud falsafasining ikki xil talqini aks etganliginiko‘ramiz. Attor dostonida qushlar so‘nggi vodiyda Simurg‘ bilan birlik kasb etadilar, Navoiy dostonida esa riyozat chekish asnosida poklanib, o‘zlaridagi Simurg‘ni kashf etadilar. 3 Dostondagi ba’zi qushlarni ramziy timsollar sifatida quyidagicha talqin qilish mumkin: Tovus – dunyo go‘zalligiga mahliyolik. Qarchig‘ay – hokimlik qilish istagi. Bulbul – foniy dunyo oshig‘i. Kaklik – o‘z raftoru amallariga mahliyo bo‘lish. Burgut – maqsadsiz kuch-qudrat. Tovuq – fikriy, ma’naviy parvozdan mahrumlik. “Lisonu-t-tayr” dostoni Attor dostoni singari ramal bahrining ramali musaddasi mahzuf vazni (ruknlari va taqti’i: foilotun foilotun foilun – V – – – V – – – V – ) vaznida yozilgan. II BOB. ALISHER NAVOIY IJODINING G’OYALARI 3 Sharipov Sh. Alisher Navoiy “Lison ut-tayr” dostonining genezisi va g’oyaviy- badiiy xususiyatlari.-T.:Fan,1982.-96b 26 2.1. Obrazlarning tasavvufiy talqini orqali insonning ma’naviy yuksalishi. Fariduddin Attorning ―Mantiq ut-tayr va Alisher Navoiyning ―Lison ut-tayr dostonlarida tasavvufning muayyan mavzulari, shu jumladan, ilohiy ishq nihoyat darajada yorqin badiiy talqin qilingan. Tasavvuf ta‘limotida ilohiy ishq solik ma‘naviy kamolotining eng yuqori bosqichi fano uchun dominant vazifasini o'taydi. Ishq oshiqni baqo olamiga olibboruvchi olov, Ishq solik shavqu zavqi, mushohada-mukoshifasini tezlastiruvchi kuch. Qalbda ishq olovi qanchalik kuchli bo‘lsa, solik haqqa yetishmoq pog‘onalaridan shuncha oson ko‘tarila boradi. ―Mantiq ut-tayr va ―Lison ut-tayr dostonlari ilohiy jamolni bilish va uni tanishga intilishda ilohiy ishq asosiy kuch ekanligi o'z badiiy ifodasini topgan. Ikki dostonda ham talab vodiysidan so‘ng ikkinchi bo‘lib ishq vodiysi ta‘rifi beriladi. ―Mantiqu-t-tayr dostonida ishq ta‘rifi yigirma bir bayt, ―Lisonu-t-tayrda yigirma besh bayt maqolatdan tashkil topgan. Ikki dostonda ham ishqning mohiyati aniq ifodalab berilgan. Attor ishq vodiysi ta‘rifini “Gar nasibing ersa g'aybdin senga ko'z, sen ko'rarsen qaydin ermish ishqu so z”deb ifoda etadi. ‟ Ya‘ni: Agar kishida g‘ayb olamini ko‘rish fazilati ato etilsa, asl ishq ana shudir. Navoiy ishqning talqinini “Ishq o'tig'a oshiqi pok o rtanur, barqdin ‟ ondoqki xoshok o'rtanur ishq o‘tida pok oshiqning o‘rtanishi xirmonga chaqmoq tushgandek kuydirib yuboradi deb ta‘riflaydi . Alisher Navoiy “Lison ut-tayr” dostonini umri so‘nggida yozganligi ma’lum. Muallif bu asar ustida umri davomida ishlagan, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Faqat ijodiy jarayon shoirning onggi va tafakkurida kechgan. Asar xotimasidan Navoiyning bolalik chog‘laridayoq Fariduddin Attor asariga o‘xshash doston yozishga ahd qilganini bilish mumkin. O‘sha paytlardan boshlab Navoiy butun umri davomida asarni yozishga tayyorgarlik ko‘rgan... ShuAlisher Navoiy “Lison ut-tayr” dostonini umri so‘nggida yozganligi ma’lum. Muallif bu asar ustida umri davomida ishlagan, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Faqat ijodiy jarayon shoirning onggi va tafakkurida kechgan. Asar xotimasidan Navoiyning bolalik chog‘laridayoq Fariduddin Attor asariga o‘xshash doston yozishga ahd qilganini bilish mumkin. O‘sha paytlardan boshlab Navoiy butun umri davomida asarni yozishga tayyorgarlik 27 ko‘rgan sababdan bo‘lsa kerak, bu asarning tahlil va talqini borasidagi bahs- munozalar haligacha davom etmoqda. Zero, “...badiiy asarni turlicha talqin qilish mumkin, haqiqat esa cheksiz, hatto bir shaxs yoki bir davrning o‘z haqiqati bor. fikri asar ma’nosi va g‘oyasining qaysidir qirrasini aks ettirishi mumkin, lekin u hech qachon so‘nggi va yagona qarash bo‘la olmaydi. Fanda mavjud bo‘lgan bu xulosa badiiy asarni ham turli jihatlardan talqin qilish imkonini beradi. “Lison ut-tayr” tadqiqotchilari ham shu paytgacha o‘z imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda asarning turli qirralari haqida fikr bildirib kelganlar. Asarga bo‘lgan yondashuv va munosabat har bir davrning mafkurasiga qarab o‘zgarib turganligi ham ma’lum haqiqat. Chin ma’nodagi badiiy adabiyotda mumtoz ruh va mazmun bilan birgalikda asar kompozitsiyasi ham shunga monand ravishda shakllantiriladi. Nafaqat asardagi voqealar rivoji, syujetida, balki uning kompozitsiyasida ham ijodkor tafakkuri, g‘oyasi, e’tiqodi bo‘y ko‘rsatib turadi. “Asar kompozitsiyasi, dastavval, muallifning tasvir etilayotgan hayotiy materialga munosabati bilan belgilanadi, ya’ni kompozitsiya birinchi navbatda g‘oyaviy-estetik tushunchadir. Yozuvchi nuqtai nazari kompozitsiyaning hal etuvchi unsuridir” . “Lison ut- tayr” dostoni kompozitsiyasi ham bevosita Alisher Navoiyning duyoqarashi, badiiy niyatlariga asoslanib ishlangan. Mumtoz adabiyot an’anasiga ko‘ra, lirik devonlar nasriy debochalar, yirik hajmdagi epik dostonlar esa muqaddimaviy boblar bilan boshlanadi. Asarning mazkur qismlarida adibning o‘z ijodiy maqsadlari, e’tiqodiy- falsafiy qarashlari o‘z aksini topib, asarning asosiy mazmunini tushunishga o‘quvchini tayyorlaydi. Shu jumladan, “Lison ut-tayr” asarining kirish boblari ham, ularda qo‘yilgan masalalar ham butun asar g‘oyaviy yo‘nalishini belgilab olishda muhim ahamiyat kasb etadi. Asar talqinlariga doir tadqiqotlarda e’tirof etilganidek, “Lison ut-tayr” debochasi konkret ilmiy ishlar “kirish” qismlaridan ham aniqroq, sistemaliroq tarzda asosiy qismdagi poetik konsepsiyalarni belgilab beradi” 4 .Y.Bertels dostonda “Foniy” taxal-lusining qo‘llanishi haqida fikr bildirib, bunday taxallusni faqat tasavvufiy dunyoqarashga ega bo‘lgan shoir qo‘llashi mumkin, degan mulohazani o‘rtaga tashlaydi. Bu ishni sobiq sho‘rolar davridan davom ettirgan navoiyshunoslar uzoq yillar davomida shoirning tasavvufga munosabatini butunlay inkor etmagan bo‘lsalar-da, lekin bu haqida gapirishga to‘g‘ri kelganda tasavvufning hurfikrlilik bo‘lib ko‘ringan 4 Bertels Y.E.Navoi.Moskva-Leningrad:AN,1948. 28 falsafiy tamoyillariga urg‘u berdilar, uning islomiy mohiyatini esa Navoiy dunyoqarashidagi ba’zi ziddiyatli holatlar yoki “reaksion ruhoniylar”ni chalg‘itish, deyish bilan cheklanildi. Aynan shoir asarlari muqaddimalariga xolis baho berish Navoiyning tasavvufiy dunyoqarashiga bo'lgan ishtiyqoni oshiradi. 2.2 Navoiy tasavvufiy ma’nolarni qanday badiiy vositalar orqali ifoda etganini ko’rsatish. “Lison ut-tayr” dostonining ham tavhid g‘oyasi asosidagi hamd, munojat, na’t, me’roj va salafi solihlar bo‘lmish xulafoyi roshidin siyratlariga bag‘ishlangan boblar bilan boshlanishida Alisher Navoiyning o‘ziga xos badiiy niyati, e’tiqodiy dunyoqarashi namoyon bo‘ladi. Shoir to‘g‘ridan-to‘g‘ri asosiy mavzuga o‘tishdan oldin e’tiqodiy masalalarni o‘quvchi ongiga joylashni maqsad qiladi. Bu orqali u tasavvuf maslagi, eng avvalo, Haqni tanish, Uning bir-u bor ekanligiga iqror bo‘lish, inson hech qachon Allohga loyiq darajada ibodat qila olmasligini eslatish; shuningdek, haqiqiy ma’nodagi tasavvuf Payg‘ambar s.a.v. va sahobalarning yo‘li ekanini uqdirmoqchi bo‘ladi. Tasavvuf yo‘lining ham andozasini shunga qarab belgilaydi. Zero, Payg‘ambar s.a.v.ning ham siyratlari tarixiga nazar solsak, risolatning ilk davrlarida u zot, avvalo, johiliyat davrida buzilib ketgan aqidalarni tuzatish va tavhid g‘oyasini qaror toptirish bilan shug‘ullangan bo‘lsalar, keyinchalik harom ishlardan ogohlantirish, qaytarish va so‘ngra farzlarni ado etishga amr qilganlar. Dostonning munojot mavzusidagi ikkinchi bobida bayon "Lison ut-tayr” kompozitsiyasi va obrazlari uyg‘unligi qilingan fikrlar ham shoirning inson va Haq o‘rtasidagi munosabat qanday bo‘lmog‘i kerak, degan masalaga oydinlik kiritadi. “Lison ut-tayr”dagi shoir nuqtayi nazari, estetik ideali komil inson, uning vositasi esa tasavvuf ta’limotidir. Buning uchun Alisher Navoiy Attor asaridagi vahdat ul-vujud falsafasiga o‘ziga xos tarzda yondashgan. ” 5 Turk adabiyotshunosi Ogoh Sirri Levendning qayd etishicha, “Navoiy Attordagi vahdat ul-vujud falsafasini yetarli darajada yumshatib, tasavvufdagi bu ta’limotni ahli sunnat qarashlariga yaqinlashtirishga intilgan”.Haqiqatdan ham, Alisher Navoiy mansub bo‘lgan naqsh-bandiya tariqatida Abn Arabiyning vahdat ul- 5 Sirojjidinov Sh. Alisher Navoiy: manbalarining qiyosiy-tipologik, tekstologik tahlili. – Toshkent:Akademnashr,2011. 29 vujud falsafasiga qiziqish Bahouddin Naqshbandning shogirdi Xoja Muhammad Porso ilmiy faoliyatidan boshlanib, Abdurahmon Jomiyning ilmiy-ijodiy faoliyatida o‘zining yuksak cho‘qqisiga ko‘tarildi. Jomiy tomonidan Ibn Arabiyning bir qator asarlariga sharhlar bitilgani buning dalilidir. Alisher Navoiyning o‘zi “Xamsat ul-mutahayyirin” asarida Abdurahmon Jomiyning tasavvufga doir sharh asarlarining nomini sanar ekan, ularni shaxsan o‘zining iltimosiga binoan yozilganligini shunday ta’kidlagan: “...bu faqir alar tasnifig‘a sabab va ta’lifig‘a bois bo‘lubmen”. Alisher Navoiy estetik idealini asarlarida komil insonlar obrazida mujassamlashtirishga harakat qilgan. Bu idealni shoir asarlarida ustoz, pir obrazlari bilan ham chizib ko‘rsatadi. Navoiy yaratgan obrazlar, asosan, uning tasavvufiy dunyoqarashidan shakllangan bo‘ladi. Zero, “...obraz muayyan dunyoqarash bilan yo‘g‘rilgan aql mahsuli hamdir”.Alisher Navoiy “Lison ut-tayr” asaridagi pir obrazi vositasida tasavvufning eng muhim axloqiy- estetik tamoyillarini ilgari surgan. Dostonning 95-bobida tasvirlangan Abu Turob Naxshabiy va uning muridi haqidagi hikoyatda so‘fiylikning muhim axloqiy sifati – tavoze’ va uning ziddi bo‘lgan riyo, zohirbinlik, manmanlikning zarari haqida gap boradi. Nima uchun zohirbinlik tasavvufda malomat qilingan, degan savolga Abdulloh Ansoriyning ushbu fikri javob bo‘ladi: “Botiningni zohiringdan afzal ko‘rki, zohir xalqning nazargohi bo‘lsa, botin Haqning nazargohidir” Bunga aynan uyg‘un fikr naqshbandiya tariqatiga doir manbalarda ham uchraydi. “Rashahotu ayn ul-hayot” asarida Abdulxoliq G‘ijduvoniy aytadiki: “Zohiringga oro bermagilkim, zohirning oroyishi botinning xarobliqidin turur” Alisher Navoiy “Mahbub ul- qulub” asarida tashqi ko‘rinishiga oro beradigan erkaklarni malomat qiladi. Eranlar yasanmog‘ikim, namoyish uchundir, xotinlar bezanmagidekdurki, oroyish uchundir. Agarchi bu ma’no ikkalasiga qabihdir, ammo erkaklarg‘a mujibi tafzihdir .Hikoyat tahliliga kirishishdan oldin shunga e’tibor berish kerakki, Navoiy bu mavzudagi syujet bosh qahramoniga bejiz Abu Turob Naxshabiy ismini tanlamagan. Negaki, arab tilida “turob” tuproq ma’nosini anglatadi. Tuproq esa xoksorlik va tavoze’ ramzidir. Hikoyatning umumiy g‘oyasi ham xoksorlikka targ‘ibdir. Bu singari talqin va mulohazalar Navoiy dahosining asarlari qatiga singdirilgan shoir badiiy niyatlarini uning o‘zi nazarda tutganidek ochib bera olmaydi. Zero, “...asarni o‘quvchiga taqdim etishda, u orqali o‘zining badiiy tafakkuri va iste’dodini namoyish etishda muallif 30 imkoniyatlari kengroq, albatta u talqin etuvchidan oldingi o‘rinda turadi”. Alisher Navoiy ijodiy tafakkurinnig sarhisobi, cho‘qqisi bo‘lgan bu dostonning talqini uchun imkoniyatlar ham hali bisyor. Shoir lirikasida qo‘yilgan muammolarning yechimini shu asarning mohiyatini tushungandan so‘nggina anglash mumkin. Birgina asar kompozitsiyasidagi mantiqni ilg‘ay bilishning o‘zi “Lison ut-tayr” va umuman, Alisher Navoiyning tasavvufiy pozitsiyasi haqidagi ilmiy tasavvurlarni boyitishi turgan gap.Alisher Navoiy ijodidagi tasavvufiy obrazlar genezisini, eng avvalo, uning o‘z ijodidan izlash lozim. “Lison ut-tayr”ni shoir “ Foniy ”   taxallusi bilan bitdi. Holbuki, ungacha “Foniy” shoirning faqat forsiy she’rlarida qo‘llagan taxallusi edi. Doston – jami 192 bobdan iborat. Shundan olti bobda muallif bevosita Attor va uning “Mantiq ut-tayr”iga munosabatini bildirib o‘tadi. Savollar tug‘iladi. Avvalo, bu qaysi boblar? Qolaversa, ular asarda qanday o‘rin tutadi? Bundan tashqari, nega shoir bu gaplarini jamlab, bir bobda aytib qo‘ya qolmagan ? Qiyos sifatida eslatib o‘tish kerakki, “Xamsa” dostonlarida salaf uchun bunchalik ko‘p bob ajratilmagan. Shuning o‘ziyoq muallifning salafga munosabati “Lison ut-tayr”da “Xamsa” dostonlaridagidan keskin farq qilishini ko‘rsatib turibdi. Bu boblarda, dastlab, shoirning Farididdin Attorni qanday so‘zlar bilan ta’riflaganini ko‘rib chiqish lozim. Shulardan ham xalafning salafga ayricha mehri ma’lum bo‘ladi. Bu ta’riflarga misol keltiradigan bo‘lsak: “qudvat ul-ahror” (hur, ya’ni ozod kishilarning peshvosi), “qiblat ul- abror” (yaxshilarning qiblasi), “vahdat asrorini tafsir aylagan” (Ollohning yagonaligi sirini sharhlagan zot), “hodiyi komil” (kamolotga yetgan yo‘lboshchi), “jumlayi qushlar tili donosi”, “murshidi atvor” (hol piri, ya’ni yo‘l boshlovchisi), “qutbi avliyo” (avliyolar qutbi, ya’ni rahbari), “kashfi asrori haqoyiqda farid” (haqiqat (Alloh) sirlarini kashf etishda yagona), “ahli irfon soliki atvori” (fe’l-atvori bilan Xudoni tanish yo‘lidagi (so‘fiy)larning namunasi) kabi. Navoiy nazdida ustoz shohlik, o‘zi qullik maqomida: “ul shahi oliysifat, men banda – qul”. Bular Attor ta’rifidagi so‘z va so‘z birikmalarining hammasi emas. Ammo shu boblarninggina mag‘zini chaqqanda ham, 31 Navoiy Attorga qanchalar shogirdona samimiyat bilan munosabatda bo‘lgani oydinlashadi. Eng muhimi, bu boblarning biror yerida “Mantiq ut-tayr” tanqidi yo‘q. Ehtimol, Navoiyda bu dostonga nisbatan ham ozmi-ko‘pmi tanqidiy munosabat bo‘lgandir. XULOSA Galaktikamizning yer shari degan jahonida odamlar olami, hayvonlar olami, hasharotlar olami va boshqa olamlar bor. Shu olamlar orasida bolalarga ko'proq yaqini qushlar olami desak xato qilmaymiz. Shuning uchun bo'lsa kerakki, 9—10 yoshlardagi Alisher Farididdin Attorning "Mantiq ut-tayr" ("Qush nutqi") nomli dostonini juda yoqtirib qoldi va muttasil shu doston mutolaasi takroriga ruju' qildi va butun boshli dostonni yod oldi. Hamma asarlan dostonlar, devonlar ham Alisher Navoiy uchun bir bo'ldi-yu, "Mantiq ut-tayr" ham bir bo'ldi. U "Xamsa" dostonlariga javob yozdi. Kamol Xo'jandiy, Hoftz Sheroziy, Sa'diy Sheroziy, Amir Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiylarg'azallariga tatabbu'lar bitdi. "Mantiq ut-tayr" esa, unga umrbod yo'ldosh bo'ldi. Uning bosh g'oyasi — vahdati vujud (vujud yagonaligi) va tajalliy (asl moyaning olamdagi zuhuroti) Alisher Navoiy ma'naviy hayotining mag'zini tashkil etdi. Buni atroflicha tadqiq etishni "Lison ut tayr" falsafasini tushuntirishdan boshiagan ma'qul ko'rinadi. "Lison ut- tayr" dostonidagi bosh qoliplovchi hikoya: jahon qushlarining yig'ilishib martaba va fazilatlariga ko'ra joy talashishlari voqeasidan tortib, qushlarning Hudhud yo'lboshchiligida Simurg'ni izlab yetti vodiydan (Talab, Ishq, Ma'rifat, Istig'no, Tavhid, Hayrat, Faqru Fano) o'tishlari va Simurg'ni topolmay, Simurg'ni izlashga chiqqan si murg' (o'ttiz qush)ning o'zi ekanligini bilishlarida ham; dostondagi Shayx San'on qissasi va o'nlab hikoyalaridan chiqadigan xulosa ham bitta: olam - borliq Allohning zuhuridan iborat-dir. Qushlar (odamlar) Simurg'ni izlab (ya'ni Allohga yetishish uchun) yo'lga chiqadilar. Alloh izlashga umr sarflaydigan darveshlar yetti riyozat bosqichidan (Talab, Ishq, Ma'rifat, Istig'no, Tavhid, Hayrat, Faqru Fano) o'tadilar va ruhga aylangach, Alloh bilan qovushadilar. Go'yo Alloh — quyoshdir, olamdagi barcha narsa va odamlar - uning nur zarralaridirlar. Tug'ilish — zarraning quyosh-dan uzilib, nurga aylanib ketishi; o'lim esa —zarraning asliga qaytib quyosh 32 bag'riga yetishidir. Riyozat bosqichlarining ma'nosi nima? So'fiy (Alloh jamoli shaydosi, ya'ni Alloh fidoyisi) talab yo'liga kiradi. Allohni topishni istaydi. U talabda shunchalik izchil va fidoyiki, muttasil Alloh yodi bilan band bo'ladi. So'ng "Alloh nima?" degan masalani hal etishga urinadi va Alloh haqida bilim hosil qiladi. Allohning husn va ma'no jihatdan mislsiz vujud ekanligini bilgach, u o'zining oliy tilagiga yetib, qanoat hosil qiladi. So'fiyga husn va ma'no jihatdan Alloh o'zi kifoya qiladi. Allohning hamma sohada tengsiz va yakkavu yagona ekanligi unga kashf bo'ladi. Borliq, barcha go'zalliklar va eng yuksak aql-tamiz faqat Allohda va undangina yog'ilishi, uning asllarning ash, o'zaklarning o'zagi, moyalarning moyasi ekanligi; faqat u hamisha borligi, yakka- yagona ekanligi so'fiyni hayratga soladi. Bu hayrat shunchalik kuchliki, endi uning aqlida, ko'nglida va ko'zida faqat Alloh jilvalanadi va o'sha jilvadan hayratlanish ni hoyasiga yetmaydi. Shu hayrat manbai uchun u hamma narsadan: boylik, davlat, kishilar, o'zligidan voz kechadi: Alloh fidoyisi o'z izlanishlarining cho'qqisi^ yetib jisman Alloh uchun faqirlikni tan olib, fano bo'ladi. Ya'ni so'fiylik istilohi bilan aytsak, Alisher o'ziga ikkinchi taxallus qilib olgan so'z - tasavvufda eng oliy kamolot bosqichiga yetgan kishidir. Dostondagi ana shu bosh falsafiy masala Shayx San'onning sevgi qissasida qisqaroq bo'lsa-da, yaqqol ifodalangan. Majnun al-haq, ya'ni Alloh devonasi nomi bilan mashhur bo'lgan hikoyada esa, Allohning odam uchun o'zi bilmasa ham mehribonligi, uning g'amini yeyishi aks ettiriladi. Tasavvuf ta'limoticha, olam: yulduzlar, oy, quyosh, odamlar, hayvonlar, qushlar, kapalaklar va boshqajami narsalar Allohning zuhurotidan iborat. Go'yo Alloh o'zqudratini namoyish etish uchun o'z husnini olamdagi narsalarda ifodalagan. Mislsiz aqlini mutafakkirlarda, mislsiz husnini go'zal qiz va yigitlarda namoyish etgan. Shuning uchun Laylini sevgan Majnun Laylida Alloh yuzini ko'rgan... Shayx San'on tarso sanamga ko'ngil berib, Ka'badan vqz kechib, Qur’onni o'tda yoqib, otashparastlar ibodatxonasida o't yoqib yurgatiida, ya'ni islomga qarshi xatti- harakatlarini uchiga chiqarganida u Alloh husni fidoyisi edi: tarso sanamga Alloh husniga mahliyo bo'lgandek boqar va hamma narsadan uning uchun voz kechgan edi. Tasavvufdagi aha shu o'zak masala — olamning Alloh jilvasidan iboratligi, odamning Alloh quyoshining zarrasi ekanligi haqidagi ta'limot Farididdin Attor ijodi, Alisher Navoiy ijodi va Mashrab ijodida o'zak tomir sifatida yashaydi. Farididdin Attor, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy va Mashrab Mansur Hallojning "anal haq" (men Allohman, men Allohning bir zarrasiman) degan 33 ta'limotidan o'sgan mutafakkir mutasavvuflardir. Tasavvuf ahli ishqning uch xilini bir-biridan farq etadilar. Birinchisi: haqiqiy ishq yoki ishqi ilohiy: insonning Allohga muhabbatidir. Ikkinchisi: majoziy ishq yoki odamning odamga muhabbatidir. Uchinchisi: pok ishq yoki yuksak ma'naviy kamolot egalarining pok ko'z bilan (g'arazsiz) pok go'zal vujudga boqib pok lazzat olishlaridir. Shoirlar adabiyotning ramzlar ifodasi uchun qulayligidan foydalanib, o'z asarlarida uch xil ishq haqida ham so'z yurita beradilar. O'quvchi ana shularni o'zi farq eta bilmog'i lozim. Navoiy lirik qahramoni Alloh ishqida yonyaptimi, majoziy muhabbatga giriftormi yoki pok muhabbatda o'rtanmoqdami... Gap shundaki, tasavvuf ahli majoziy ishqni inkor etmaydilar. Ular majoziy ishqni haqiqiy ishq yo'lidagi ko'prik deb biladilar va faoliyatlarida pok ishq talablariga rioya qiladilar (go'zal vujuddan hech narsa tama' qilmaydilar va buni ko'ngillariga ham keltir maydilar). So'fiy sevgilisiga ko'ngil qo'yganida mahbuba yuzida Alloh jamolini ko'radi, uning ishqida yonarkan, men Alloh ishqida yonyapman deb o'ylaydi, bu yo'lda u jisman va ruhan pok bo'lishga harakat qiladi: mahbubasiga pok nazar bilan boqib, pok lazzat olishni o'ylaydi (quchish, o'pish va boshqa shu kabi istakjarni o'ziga yaqinlashtirmaydi), xolos. Bu jihatdan Alisher Navoiyning muhabbati qissasi eng yaxshi namunadir. So'fiydan talab qilinadigan birinchi narsa tan va fikr (ko'ngil)ning pokligidir. Tan pokligi - zohiriy bo'lgani uchun, uning, eng yaxshi usuli tozalik va bo'ydoqlikdir. Ko'ngul pokligi -biror vujudga va narsaga nisbatan g'araz saqlamaslik. So'fiy nazarida go'zaldan jismoniy bahramandlik va boylikka hirs - dunyo iflosligiga bulg'anish demakdir. Alisher Navoiy bir umr o'zini tasavvuf talablari — riyozat bosqichlari sinoviga tashladi. Barcha bosqichlarini umr bo'yi o'z boshidan kechirdi: yolg'izlik dahshati va-bo'ydoqlik azoblarini bir umr tortib o'zini foniylikka tayyorladi va umrining so'nggi yillarida yaratgan asarlaridan biri - "Lison ut-tayr"ni, garchand bu asar o'zbek tilida yozilgan bo'lsa-da, Foniy taxallusi ostida e'lon qildi. U ellik sakkiz yoshida tasavvufning so'nggi bosqichiga yetayozganini o'z dostonida taxallusi bilan muhrladi. "Lison ut-tayr" — o'rta asr haqiqat izlovchisi uchun yozilgan ilmiy va amaliy dasturdir. Doston yosh talaba uchun ta'sirchan va badiiy jihatdan go'zal, o'qimishli asardir. Tasavvufdan xabari bo’lmagan kishilar bundagi qissa va she'riy hikoyalami dunyoviy adabiyotnin g sir-u asaroridan xabardor bo’ladi . Biz "Lison ut-tayr"ning falsafiy mag'zini anglashga urinar ekanmiz, bu asar o'z ijodkori falsafiy dunyoqarashining badiiy lavhalandan iborat ekanligini, doston zamondosh yoshlarimizning ma'naviy va hissiy 34 kamolotlariga jiddiy ijobiy ta'sir qiladi, fahm-farosat va chin muhabbat qoilanmasi bo'ladi, degan yaxshi niyatimizni bildiramiz. 6 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR : 1. Vohidov R, Eshonqulov H. O’zbek mumtoz adabiyot tarixi.- Toshkent:Yangi asr,2006. 2.Mallayev N. O’zbek adabiyoti tarixi. –T.:O’qituvchi,1974. 3.O’zbek adabiyoti tarixi. 5 tomlik 1- tom.-T.:Fan,1971. 4. Valixo’jayev B. Mumtoz siymolar.2-jild.- Toshkent: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi, 2002.-B.175. 6 Vahob Rahmonov.Lison ut-tayrning nasriy bayoni.110b. 35 5. Alisher Navoiy/ Lison ut-tayr. Nasriy bayon. https://n.ziyouz.com/books/alisher_ navoiy _ asarlari 6.Rustamov A. Navoiyning badiiy mahorati.- Toshkent:Fan,1979 7. Hojiahmedov A. Mumtoz badiiyat malohati.- Toshkent:Sharq,1999. 8.Izzat Sulton. Navoiyning qalb daftari.- Toshkent: Badiiy adabiyot,1969. 9.Jo’raboyev O. Alisher Navoiyning tarixiy tafakkuri// “O’zbekiston tarixi” jurnali. 2015. 10. O’zbek mumtoz adabiyoti namunalari/ Majmua. (1-2- jildlar) Tuzuvchi, izhoh va sharhlar muallifi: N.Rahmonov.-T.:Fan,2005-2007. 11. Navoiy, Alisher.2011.To’la asarlar to’plami. 10 jildlik: 1- jild.Toshkent: G’afur G’ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. 12. Salohiy,D.2018. Tasavvuf va badiiy ijod. Toshkent:Navro’z nashriyoti. 13. Jo’raboyev O. Navoiy va tarix. (Risola)- Toshkent: Tamaddun,2016. 14.Hayitmetov A. Hayotbaxsh chashma. Maqolalar. – Toshkent: Adabiyot va san’at. 15. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to’plami. Yigirma jildllik, 16- jild. –Toshkent: Fan, 2000. 36

Alisher Navoiyning “ Lison ut- tayr” dostonida obrazlar talqini MUNDARIJA: KIRISH. I BOB. ALISHER NAVOIYNING HAYOTIY FAOLIYATI VA ADABIY MEROSI 1.1 Alisher Navoiy ijodi va uning Sharq adabiyotida tutgan o’rni 1.2 “ Lison ut-tayr”ning yaratilish tarixi va badiiy jihatdan boyitilishi II BOB. ALISHER NAVOIY IJODINING G’OYALARI 2.1 Obrazlarning tasavvufiy talqini, qushlar timsolining ramziy- majoziy mohiyati 2.2 Tasavvufiy g’oyalar va obrazlar o’rtasidagi bog’liqlikni ochib berish XULOSA. 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Istiqlolimizning dastlabki kunlaridan to hozirga qadar ajdodlarimiz merosini har tomonlama o’rganish, shu asosda millatning kelajagi bo’lgan yoshlarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash masalasiga katta e’tibor berib kelinmoqda. Hozirgi kunda bu masala davlat siyosatining ustuvor sohalarida biriga aylangani hech kimga sir emas. Bu boradagi vazifalarni amalga oshirishda Navoiyning hayoti va ijodini o’rganishda katta ishlar amalga oshirilib kelinmoqda.O’zbek adabiyoti tarixida o’zining go’zallik tajassumidan iborat g’azallari bilan katta shuhrat qozonganshoir ijodiyoti ulkan ma’naviy xazinadir. Navoiy xususan, mazmunan yuksak va shaklan go’zal g’azalllar yaratib g’azallar mohiyatini hayot zavq-shavqlari, tabiat go’zallilaridan bahramand bo’lish, sevgi- sadoqatni ulug’lash, ezgulikni targ’ib etish g’oyalari tashkil qiladi. Xalq og’zaki ijodi boyliklaridan bahramand bo’lgan shoir she’rlari go’zal badiiy san’atlar bilan ziynatlangan. Shoir tuyuq janrining ustasi sifatida tanilgan so’z san’atkoridir. Shu ma’noda shoirning badiiy barkamol she’riyati badiiyatni o’rganish, mavzuga doir manbalarga ma’lumotlarni umumlashtirish, shoirning poetik mahoratini yoritib berish dolzarblik kasb etadi. Mavzuning o’rganilish tarixi. Alisher Navoiy ijodiga qiziqish o’z davridayoq boshlangani ma’lum. Davlatshoh Samarqandiy, Xondamir, Abdulloh Kobuliy va boshqalarning asarlarida shoir va uning ijodi haqida ma’lumotlar uchraydi. Alisher Navoiyning ilmiy merosini “Majolis un-nafois”, “ Muhokamat ul-lug’atayn”, “ Holoti Pahlavon Mahmud”, “ Nasoyim ul-muhabbat” “Lison ut-tayr” va “ Xamsa” asarlarisiz tasavvur qilish qiyin. Navoiy hayoti va ijodi, idodiy merosi, shoirning poetik mahorati masalarini o’rganish sohasida anchagina ishlar qilingan. Aziz Qayumov, professor Vohid Zohidov, professor Natan Mallayev, professor Hodi Zarif, professor A.Hayitmetov, professor Erkin Rustamov, professor Sodir Erkinov kabi olimlarning kurs ishlari, darslik va qo’llanmalarida shoir hayoti va ijodiy faoliyati, 2

she’riyatining g’oyaviy- badiiy xususiyatlari, badiiyati kabi masalalar tadqiq etilgan. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Mavzuni yoritish orqali quyidagi maqsad va vazifalar belgilandi; -Alisher Navoiy ijodi haqida ma’lumotlarni umumlashtirish; -shoirning adadiy merosi masalasi xususida fikr yuritish; - shoirning devoni va uning janrlar tarkibini o’rganish; - shoir lirikasining mavzu va g’oyalar ko’lamini tahlil qilish; - “Lison ut- tayr” dostoni haqida ma’lumotlar; - obrazlar yaratilishi tarixi; - obrazlarning tasavvufiy talqini; - “Lison ut-tayr” dostonida “Mantiq ut-tayr” dostonining tutgan o’rni; - Navoiy g’azaliyotida qo’llangan ma’naviy san’atlarni aniqlash va ularni sharhlash; - obrazlar orqali Navoiy ijodining buyukligi va badiiy yuksakligi - dostonning inson ma’naviyatini yuksaltirishdagi o’rni; Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Kurs ishida Alisher Navoiy ijodiga soir ma’lumotlar, shoir lirikasi va uning mavzu hamda g’oyalar olami, xususan, she’riy san’atlarni qo’llashdagi shoir mahorati masalalari tadqiq etilgan. Shuningdek, “Lison ut- tayr” dostoni yaratilishi tarixi, obrazlarning qanday ma’no ifodalashi, Navoiyning bu asarda nimani ifodalashi, “ Lison ut-tayr”ning o’zbek adabiyotidagi ahamiyati masalalari ko’rib chiqiladi. Shuningdek, manbalarda ma’lumotlar umumlashtirilgan va xulosalar chiqarilgan. Bular uning ahamiyatini belgilaydi. Navoiy tarixiy asarlarining yaratilishi o’zbek adabiyotida yuz bergan yuksalishga,xususan, o’zbek nasridagi jonlanish, uning taraqqiy 3

topishiga ulkan hissa qo’shgan. Mazkur kurs ishida tarixiy nasrning yaratilishi,taraqqiyoti, shakllanish bosqichlari va bunda Navoiyning o’rni haqida mulohaza yuritiladi. I BOB. ALISHER NAVOIYNING HAYOTIY FAOLIYATI VA ADABIY MEROSI 1.1.Alisher Navoiyning ijodi va uning Sharq adabiyotida tutgan o’rni Alisher Navoiy hayoti va ijodini chinakam ilmiy tamoyillar asosida o’rganish XX asrning 20-yillaridan boshlandi. Ulug’ shoirning “Xamsa”sini ilmiy, ilmiy-ommabop yo’sinda o’rganish sohasidagi dastlabki dadil qadamni o’zbek xalqining serqirra adibi va birinchi professori Abdurauf Fitrat qo’ydi. Uning “Farhod va Shirin” dostoniga doir qiyosiy tahlil asosida yaratilgan “Farhod va Shirin” dostoni to’g’risida” nomli salmoqli maqolasi shu yo’nalishdagi jiddiy tadqiqotlardan biridir. Sobiq ittifoq hukumatining 1938-yilda Alisher Navoiy tavalludining 500 yilligini 1941-yilda nishonlash to’g’risida qaror qabul qilishi navoiyshunoslik borasidagi ishlarning yanada jonlanishiga sabab bo’ldi. Sadriddin Ayniy Alisher Navoiy “Xamsa”sining nazmu-nasrdan iborat qisqartirilgan nusxasini yaratdi va mazkur ish lotin yozuvida 1939-yilda nashr bo’ldi. Besh asrlik yosh to’yi munosabati bilan ulug’ shoirning “Chor Devon”, “Muhokamat ul- lug’atayn”, “Mahbub ul-qulub” va yana bir qator asarlari ham chop etildi. Taniqli adib va olim M.Shayxzoda “Genial shoir” nomli asarini yozdi. V.Abdullayev esa Navoiyning Samarqanddagi hayoti va faoliyati haqidagi nomzodlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qildi. 1941-yilda sobiq ittifoq hududining II jahon urushi janggohlariga aylanishi tufayli Alisher Navoiy yubileyini keng miqyosida tantana qilish kechiktirildi. Shunday bo’lsa-da, nafaqat O’zbekistonda, balki Moskva va hatto qamalda qolgan Sankt-Peterburgda ham I.A.Orbeli, I.Y.Krachkovskiy, E.E.Bertels, A.A.Boldirev, A.N.Kononov, B.B.Piotrovskiy, B.T.Rudenko singari olimlar tomonidan Alisher Navoiy merosini o’rganish ishlari qizg’in davom ettirildi. Ulug’ mutafakkir shoir tavalludining 500 yilligi 1948-yil may oyida tantanali suratda o’tkazildi. Shu yili taniqli yozuvchi Oybek tahriri ostida “Ulug’ 4

o’zbek shoiri” nomli ikkita maqolalar to’plami E.E.Bertels, Sadriddin Ayniylarning ilmiy risolalari chop qilindi. Adabiyotshunos olim Yo.Is`hoqov sobiq sovet hokimiyati yillarida Navoiy lirikasini o’rganish borasidagi ishlarning, asosan, ikki yo’nalishda olib borilganligini qayd etadi : birinchi yo’l tekstologik tadqiq qilish yoki to’liq nashrini yaratishgacha bo’lgan bosqichlardan iborat. Ana shu sohada amalga oshirilgan ishlarni shunday umumlashtirish mumkin: a) Navoiy she’rlarining to’plam, xrestomatiya va antologiyalar tarkibida berilishi; b) alohida majmua yoxud tanlangan asarlar tarzidagi nashrlari; v) akademik nashri. Navoiy lirik merosining qariyib qirq yil davomida yuzaga kelgan turli nashrlari o’z xarakteriga ko’ra yutuq va kamchiliklarga ega, albatta. Biroq muhimi shundaki, ana shu ilmiy tadqiqotlar Navoiy lirikasining ilmiy-tanqidiy matnini yaratish uchun asosiy zamin bo’la oladi. Alisher Navoiy lirikasini tekshirishning ikkinchi yo’li esa nazariy xarakterdadir. Bu sohadagi tadqiqot ishlari, asosan, 40-yillarda boshlangan bo’lib, shoirning lirik merosi turli aspektdagi tadqiqotlar manbai bo’lib kelmoqda. Avvalo, Navoiyning lirik merosi shoir ijodining bir qator nazariy masalalariga bag’ishlangan asarlar tarkibida u yoki bu masala bilan bog’liq holda tadqiq etilgan. Navoiyning falsafiy-ijtimoiy qarashlari, uning satirasi, ijodiy metodi hamda mahorati masalalariga bag’ishlangan monografik tadqiqotlar ana shular jumlasidandir. Bir qator tadqiqotlar bevosita shoir lirik merosini turli aspektlarda tekshirishga bag’ishlangan. Shuningdek, M.Yunusov, E.Rustamov, O.Nosirov, I.Haqqulov, R. Orzibekovlarning o’zbek klassik poeziyasining ba’zi janrlariga bag’ishlangan maqola va risolalarida ham Navoiy lirikasiga katta o’rin berilgan. Uyg’unning “Xazoyin ul-maoniy” haqidagi maqolasi obzor xarakterida bo’lib, keng o’quvchilar ommasida Navoiyning ulkan lirik merosi va uning mohiyati haqida ma’lum tasavvur paydo qiladi. Maqola muallifi Navoiy g’azallari, ruboiylari, shuningdek, shoir she’riyatining gumanistik mohiyati, uning axloqiy-ijtimoiy qit’alarga murojaat qiladi. 5

O'xshashlar

Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr” dostonidagi yetti maqom tarifini o‘rganish
Alisher Navoiy dostonlaridagi Farhod va Majnun timsollarining qiyosiy tahlili
ALISHER NAVOIYNING “SAB’AI SAYYOR” DOSTONIDA TIMSOLLARNING G‘OYAVIY-BADIIY UYG‘UNLIGI
ALISHER NAVOIYNING “HAYRAT UL-ABROR” DOSTONIDAGI HIKOYATLARDA ORIFLAR TALQINI
Y. E. BERTELS ASARLARINING O‘ZBEK TILIGA TARJIMALARI (PROFESSOR I.K.MIRZAYEV TARJIMALARI ASOSIDA