MATEMATIK TA’LIMDA STEAM YONDASHUVNI QO‘LLASHNING NAZARIY ASOSLARI
MATEMATIK TA’LIMDA STEAM YONDASHUVNI QO‘LLASHNING NAZARIY ASOSLARI MUNDARIJA KIRISH...................................................................................................................................... 3 I BOB. MATEMATIK TA’LIMDA STEAM YONDASHUVNI QO‘LLASHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1 - § .O‘zbekistonda fanlarni o‘qitishga STEAMni qo‘llash ahvoli .......................... . ....7 1.2 - § .STEAM ta’limi va uni qo‘llashga qo‘yiladigan talablar...... .................. ....... 10 1.3 - § . STEAMni o‘qitishda zamonaviy yondashuv va joriy etish bo‘yicha xorij tajribas... ....15 I bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………………………...….18 II BOB. DIFFERENSIAL VA HOSILA TUS H UNC H ALARIGA DOIR AMALIY MASALALARNI O‘RGANIS H DA STEAM Y O NDAS H UVINI QO‘LLAS H 2 . 1 - §. Hosilaning fizikaviy ma’nosi .............................................. ......................................... ... 19 2.2 - § . Egri chiziq urinmasi ....................................................................... ..................... . ....... .....26 2.3. - § . Hosilaning geometrik ma’nosi ............................. . ... ............................................. ..........28 2.4. - § . Hosilaning parabolaga tadbiqi............................. ....................... .............. ................... ... 31 2.5 - § . .Iqtisodiy masalalarni yechishda differensial hisob usullaridan foydalanish……………………………………………………………………………………35 II bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………………………..….38 III BOB. ANIQMAS INTEGRAL VA ANIQ INTEGRALGA DOIR AMALIY MASALALARNI YECHISHGA STEAM METODIKASI YORDAMIDA O‘RGATISH 3. 1 - § . Yassi figuralarning yuzini hisoblash ........................................ ...................................... .3 9 3.2 - § . . Aylanish jismining hajmini integral yordamida hisoblash ... .. ... 54 3.3 - § . Fizikaviy va texnikaviy masalalarni yechishda aniq integralni qo‘llash .................................... ................................................................................................. . 56 3.4 - § . D ifferensial va integral hisob ning yaratilishi amaliy masalalarni yechish vositasi sifatida paydo bo‘lish haqida ma’lumotlarni STEAM loyihasi uchun berish……………………………………………………………………………………….…68 1
3. 5 - § . Differensial va integral hisobni o‘rganishda STEAM-loyiha usulini qo‘llash bo‘yicha pedagogik-sinov tajriba natijalari ............................................................. ................... . .... .79 III bob bo‘yicha xulosa………....... …………………………………………………………...82 Xulosa va tavsiyalar ........................................................... ............................ .. .......... ........... .83 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ............... ................................. ...................................... 85 2
KIRIS H Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning 2020 yil 7 may kungi PQ-4708 sonli “Matematika sohasidagi ta’lim sifatini oshirish va ilmiy-tadqiqotlarni rivojlantirish chora tadbirlari to‘g‘risida” Qarorida «umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim muassasalarida matematika fanlari o‘qitish sifatini oshirish matematika sohasidagi ta’lim sifatini oshirish, ilmiy-tadqiqotlarni rivojlantirish va ilmiy ishlanmalarni amaliyotga joriy qilishning ustuvor yo‘nalishlaridan biri deb belgilangan. Shu sababdan matematika o‘qitish jarayonida ta’lim oluvchilarga amaliyotga qo‘llashga doir bilim va ko‘nikmalarni berish, shu jumladan, ularni moliyaviy savodxonligini shakllantirish dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Matematik bilimlar real sharoitlarda kerak bo‘lmasdek tuyulsada, ularni o‘zlashtirish katta sa’y harakatlarni talab etadi. Iqtisodiy mazmunli masalarni yechish, vaziyatlarni muhokama etish, oila xo‘jaligiga, korxona va butun mamlakat iqtisodi uchun tipik bo‘lgan ishbilarmonlik o‘yinlaridan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir insonning manfaatlari doirasiga taklif etilgan variantlar, baholardan eng yaxshisini tanlash muammosi bilan birlashtirilgan masalalar kirishi mumkin. Masalalarni yechish – matematik ta’limning tarkibiy qismlaridan biri, matematik hisoblashlarsiz moliyaviy va biznes-rejani amalga oshirish mumkin emas, grafiklarni tushunmasdan moliyaviy 3
bashoratlar ma’noga ega bo‘lmaydi. Tijorat hisoblari talabaga kichik yoshidan boshlab matematikaning amaliy yo‘nalishini ko‘ra bilishga va hayotdagi real raqamlardan qo‘rqmaslika yordam beradi. Eng oddiy masalalar iqtisodiy konsepsiyalar va modellarni tavsiflaydi, iqtisodiy vaziyatlarni samarali o‘zlashtirishga imkon beradi. Lekin bu masalalarni yechishda bolalarda atamalar va ularda uchraydigan iqtisodiy vaziyatlar bilan bog‘liq savollar paydo bo‘ladi. Sh uning uchun ushbu magistrlik dissertatsiyasida mavzu sifatida differensial va integral hisob elementlaridan amaliy masalalarni yechish ko‘nikmalarini shakllantirishda steam texnologiyalaridan foydalanish va bu muammoni qarab chiqish, unga doir nazariy va amaliy natijalarni o‘rganish va bu fanni o‘qitish jarayonining sifat jihatlar i ni oshirish uchun asos bo‘lib hizmat qiladi. Har kuni bizning jamiyatda oddiy fuqarolarga mamlakatning moliyaviy tizim bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri yoki bevosita bog‘liq jarayon bilan belgilanuvchi moliyaviy masalalarga duch kelishiga to‘g‘ri keladi. Bunday o‘zaro ta’sir boshlang‘ich maktabdan boshlanadi va kishining ulg‘ayishi bilan hal qilinadigan masalalar darajasi va murkkabligi oshib boradi. Bu mavzuning dolzarbligi maktab yoshidayoq talabada differensial va integral hisob elementlaridan amaliy masalalarni yechish ko‘nikmalarini shakllantirish ma’lum asosiy tasavvurlar, tushunchalar va amaliy malakalarni shakllantirish zarurligi bilan belgilanadi. Talabalarni differensial va integral hisob elementlaridan amaliy masalalarni yechish ko‘nikmalarini qo‘llanilishi bo‘yicha ma’lumotlar bilan tanishtirish va bu ularni na faqat darslarda balki kelgusi faoliyatda – talabalarning mustaqil ta’lim olishlari uchun, ta’limga ota-onalari va boshqa shakllarni jalb etib ularning moliviy matematika bo‘yicha individual ta’lim traektoriyasini amalga oshirishda foydalanishga imkon beradi. 4
Tadqiqot ob’yekti va predmeti. D ifferensial va integral hisob elementlaridan amaliy masalalarni yechish ko‘nikmalarini shakllantirishda STEAM texnologiyalaridan foydalanish usullari, differensial va integral hisob elementlaridan amaliy masalalarni yechish ko‘nikmalarini shakllantirishda STEAM texnologiyalaridan foydalanish o‘rganishdan iborat. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Maqsad differensial va integral hisob elementlaridan amaliy masalalarni yechish ko‘nikmalarini shakllantirishda STEAM texnologiyalaridan foydalanish bo‘yicha nazariy va amaliy ma’lumotlarni o‘rganish va shu asosda differensial va integral hisob elementlaridan amaliy masalalarni yechish ko‘nikmalarini shakllantirish bo‘yicha matematika masalalarini yechish usullariga doir mashqlar va savollar sistemasini ishlab chiqishdan iborat -STEAM ning ta’limdagi roli va a h amiyatini o‘ rganish; - differensial va integral hisob elementlaridan amaliy masalalarni yechish ko‘nikmalarini shakllantirish; - differensial va integral hisob elementlaridan amaliy masalalarni yechish k o‘ nikmalarini shakllantirishda steam texnologiyalaridan foydalanish Ilmiy yangiligi . - STEAM ning ta’limdagi roli va a h amiyatini o‘ rganish ; - differensial va integral hisob elementlaridan amaliy masalalarni yechish ko‘nikmalarini shakllantirish - differensial va integral hisob elementlaridan amaliy masalalarni yechish ko‘nikmalarini shakllantirishda steam texnologiyalaridan foydalanish kabi masalalar batafsil bayon qilingan. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Mazkur tadqiqot yuqori sinflarda algebra fanini o‘qitish jarayonida foydalaniladigan boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchilariga yangi qo‘llanma taqdim qilish ehtimoli. Matematikaga qiziqishi yuqori bo‘lgan iqtidorli o‘quvchilarni kashf qilish, ularni mustaqil fikrlashga 5