logo

MEHNAT BOZORIDA TALAB VA TAKLIFNI DAVLAT TOMONIDAN TARTIBGA SOLISHNING NAZARIY ASOSLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1396 KB
KIRISH ………………………………………………… ..... …………… ........ 4
I
BOB. QISHLOQ     MEHN A T  BOZORIDA  ISHCHI  KUCHIGA  TA LA B
VA  TA KLIFN I  NA ZA RIY  A SOSLA RI ..... ... ....................
13
1.1.
QMBda   ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga   solishning
ijtimoiy-iqtisodiy     ahamiyati
… ............. .............................................................
13
1. 2 .
Qishloq   ishchi   kuchiga   talab   va   taklifni   tartibga   solishni
asosiy   mezonlari   va
ko‘rsatkichlari...... .. ..................................... ................ ....
1. 3 . QMBni  tartibga solishning xorijiy tajribalari  …………………….... ..
I BOB B O‘YICHA XULOSA................................................................ . ............
II
BOB. SAMARQAND   VILOYATI   QMB   ISHCHI   KUCHIGA   TA LA B
VA   TA KLIFN I   TA RTIBGA   SOLISHN I   A SOSIY
KO‘RSA TKICHLA RI  TA HLILI… … … … … … … … … … … … … .
2 .1. Viloya t ning   iqtisodiy   rivojlanishi   va   uni   qishloq   mehnat   bozorini
tartibga solishga ta’siri......................................................................  
2 .2. Qishloq   mehnat   bozoriga   ishchi   kuchiga   talab   va   taklifni   tartibga
solishni ekonometrik modellashtirish.................................................  
2.3. Qishloq   joylarida   ishchi   kuchiga   talabni   oshirish   va   uning   taklifini
kamaytirishning samarali iqtisodiy mexanizmini baholash... ...............
II BOB B O‘YICHA XULOSA............................................................................
III
BOB. QMB DA   ISHCHI  KUCHIGA  TA LA B VA  TA KLIFN I  TA RTIBGA
SOLISHN IN G USTUVOR Y O‘N A LISHLA RI.........
3.1. QMBda   ishchi   kuchiga   talabni   tartibga   solishning   iqtisodiy
mexanizmi samaradorligini oshirish.....................................................
3.2. QMBda   ishchi   kuchi   taklifini   tartibga   solishning   iqtisodiy
mexanizmini takomillashtirish............................................ ................. .
3.3. Yaqin   kelajakda   qishloq   mehnat   bozorini   tartibga   solishning
moliyaviy-iqtisodiy mexanizmi samaradorligini oshirish....................
III BOB BO‘YICHA XULOSA...........................................................................
XULOSA  ……………………………………………...................................…
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI  ………....….…...........
MEHNAT BOZORIDA TALAB VA TAKLIFNI DAVLAT TOMONIDAN
TARTIBGA SOLISHNING NAZARIY ASOSLARI
1 KIRISH 
Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi .
Hozirgi   vaqtda   respublikada   qishloq   mehnat   bozoriga   kirib   kelayotgan
mehnatga   layoqatli   aholini   ish   bilan   bandligini   ta’minlash,   ishsizlarni   kasbiy
harakatchanligi   va   raqobatbardoshligini   oshirish,   ish   bilan   bandlik   dasturlarini
tuzishda   hududlar   rivojlanishining   xususiyatlarini   e’tiborga   olish,   qishloq   mehnat
bozorida ishchi kuchiga talabni oshirishning iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish
kabi o‘z echimini kutayotgan muammolar mavjud. Shunga ko‘ra,  2022-2026 yillarda
O‘zbekiston   Respublikasini   rivojlantirishning   ettita   ustuvor   yo‘nalishi   bo‘yicha
Taraqqiyot strategiyasida  « yangi ish o‘rinlarini yaratish hamda aholining, eng avvalo,
o‘rta maxsus va oliy o‘quv muassasalari bitiruvchilari bandligini ta’minlash, mehnat
bozori mutanosibligini va infratuzilmasi rivojlanishini ta’minlash, ishsizlik darajasini
kamaytirish » 1
  vazifasi   qo‘yilgan.   Bu   vazifalarni   samarali   hal   etish   qishloq   mehnat
bozorida ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasida bozor muvozanatiga erishish hamda
uni   tartibga   solishning   iqtisodiy   mexanizmini   takomillashtirishni,   bu   borada   ilmiy
asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqishni taqozo etadi. 
O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2022-2026   yillarga   mo‘ljallangan
Yangi O‘zbekistonning Taraqqiyot strategiyasida   « B andlik sohasida davlat siyosatini
yanada   takomillashtirish   va   mehnat   organlari   faoliyati   samaradorligini   tubdan
oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida » gi PF-5052-son Farmonlari, 2022 yil 24 maydagi
« O‘zbekiston   Respublikasi   bandlik   va   mehnat   munosabatlari   vazirligi   faoliyatini
tashkil   etish   chora-tadbirlari   to‘g‘risida » gi   PQ-3001-son   Qarori   hamda   mazkur
sohaga  tegishli   boshqa  me’yoriy-huquqiy hujjatlarda  belgilangan  vazifalarni  amalga
oshirishda   mazkur   magistrlik   dissertatsiyasi   tadqiqoti   muayyan   darajada   xizmat
qiladi.
Magistrlik   dissertatsiyasining   tadqiqot   ob ’ yekti   –   Samarqand   viloyati
qishloq mehnat bozori hisoblanadi.
Magistrlik   dissertatsiyasining   predmeti   sifatida   qishlo q   mehnat   bozorida
ishchi   kuchiga   talab   va   taklifni   tartibga   solishda   yuzaga   keladigan   iqtisodiy
munosabatlar tashkil etadi.
Magistrlik   dissertatsiyasining   maqsadi   –   O‘zbekiston   iqtisodiyotini
modernizatsiyalash   jarayonida   qishloq   mehnat   bozorida   ishchi   kuchiga
talab   va   taklifni   tartibga   solishning   iqtisodiy   asoslari   va   mexanizmini
takomillashtirish   bo‘yicha   ilmiy   asoslangan   taklif   va   tavsiyalar   ishlab
chiqishdan iborat. 
Ishning maqsadidan kelib chiqib, quyidagi  vazifala r belgilab olindi:
1
  Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги 4947-сонли Фармонининг 1-иловаси «2017-
2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар
стратегияси» //.Lex.uz
2 - qishloq   mehnat   bozorida   ishchi   kuchiga   talab   va   taklifni   tartibga
solishning   ijtimoiy-iqtisodiy   ahamiyatini   asoslash   va   tamoyillarini
ishlab chiqish;
- QMBda ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga  solishning iqtisodiy
mexanizmi shakllanishi nazariy jihatdan asoslash; 
- QMBda   ishchi   kuchiga   talab   va   taklifni   tartibga   solish   iqtisodiy
mexanizmini   asosiy   mezonlarini   aniqlash   hamda   uning   baholash
usullarini taklif etish; 
- QMBda   ishchi   kuchiga   talab   va   taklifning   holatiga   viloyat   ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishining ta’sirini tumanlar kesimida reyting baholash; 
- qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklif dinamikasini tahlil etish;
Magistrlik   dissertatsiyasining   ilmiy yangiligi  
- qishloq   hudud lar i da   kichik   biznesni   qo llab-quvvatlash,   mehnatga   talabniʼ
rag batlantirish   maqsadida   soliq   imtiyozlari   va   kreditlar   berish   bilan   bog liq	
ʼ ʼ
usullar ishlab chiqilgan;
- mehnat   bozori   samarali   rivojlanishiga   ijobiy   ta sir   ko rsatadigan   ijtimoiy-	
ʼ ʼ
iqtisodiy   ko rsatkichlarning   qishloq   mehnat   bozorida   ishchi   kuchiga   talab   va	
ʼ
taklifning holatiga ta sirini baholash metodikasi takomillashtirilgan;	
ʼ
- hududiy   mehnat   bozorida   ish   bilan   bandlikka   ko maklashish   siyosatini	
ʼ
moliyalashtirishga   bo lgan   xarajatlar   tarkibini   dinamik   qatorlar   darajasini	
ʼ
baholash metodikasi takomillashtirilgan;
- qishloq   mehnat   bozorida   ishchi   kuchiga   talabni   oshirishning   iqtisodiy
mexanizmini tartibga solish yo nalishlarini takomillashtirish bo yicha takliflar	
ʼ ʼ
ishlab chiqilgan;
Magistrlik   dissertatsiyasining   amaliy   ahamiyati.   Dissertatsiya   ishining
amaliy   ahamiyati   shundan   iboratki,   ishda   olib   borilgan   izlanishlar   natijasida
shakllantirilgan xulosalardan mamlakatimiz mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va
taklifni tartibga solishni nazariy tahlilini o‘rganish nuqtai nazaridan «QMBni tartibga
solish »  tushunchasining mualliflik yondashuvi asoslangan;
QMBni davlat tomonidan tartibga solishning vazifalari, yo‘nalishlari, ko‘lami,
davlat   tomonidan   tartibga   solishning   sub’ektlari,   ta’sir   qilish   obe’ktlari,
moliyalashtirish   manbalari,   ta’sir   qilish   darajasi,   ta’sir   qilish   xarakteriga   ko‘ra
mezonlari asosida guruhlar bo‘yicha tasnifi ishlab chiqilgan;
qishloq   hududlarining   iqtisodiy   rivojlanish   darajasidan   kelib   chiqqan   holda
qishloq   joylarda   aholi   ish   bilan   bandligini   ta’minlashni   takomillashtirishga   doir
tavsiyalar taklif qilingan;
QMBda   ishchi   kuchiga   talab   va   taklifni   iqtisodiy   tartibga   solishda   yangi   ish
o‘rinlarini yaratish va mavjudlarini saqlab qolish maqsadida kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikni rivojlantirish imkoniyatlari bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Muammoning   o’rganganlik   darajasi.   Ish   bilan   bandlik,   ishsizlik,
inflyasiya,   mehnat   bozori   muammolari   va   ularning   rivojlangan   bozor
iqtisodiyoti   sharoitida   tartibga   solishni   tadqiq   etishga   bir   qator   xorijiy
3 etakchi iqtisodchi olimlardan 1
  J.M.Keyns, A. Marshall, M.Fisher, R.D.Erenberg,
A.Pigu,   V.V. Adamchuk, O.V.Romashov, Yu.G.Odegov, G.G.Rudenko, N.A.Volgin,
S.A.Kartashov,   L.CHijova   kabilarning   ilmiy   ishlari   bag‘ishlangan.   Bu
tadqiqotlarda mehnat bozorining mohiyati, uning shakllanishi, ishsizlikni
kamaytirishning asosiy yo‘nalishlari to‘la ochib berilgan. 
Bundan   tashqari   iqtisodiyot   fanining   bu   sohasi   rivojiga   MDHning
qator   olimlaridan   S.V. Dudnikov,   S.A.Kartashov,   O.Kolesnikova,   B.P.Pankov
A. Rofe, T.A.Chusova, Yu.V.Prosvetova, B.L.Tatibekov 2
 kabi taniqli olimlar ham
munosib   hissa   qo‘shgan.   Bu   muammolar   tadqiqotiga   Respublikamiz
taniqli   olimlari 3
  R.A.Ubaydullaeva,   Q.X.Abdurahmonov,   L.P.Maksakova,
B.X.Umurzakov,   Sh.R.Xolmo‘minov,   Z.Ya.Xudoyberdiev,   D.Ortiqova,
D.N.Rahimova,   N.X.Rahimova,   N.Z.Zokirova,   K.Z.Xomitov,   N.Shoyusupova,
N.U.Arabov   va   boshqalarning   ilmiy   ishlari   bag‘ishlangan.   Bu   ilmiy
izlanishlarda   mehnat   bozorining   mohiyati,   uning   shakllanishi,   ishsizlik
sabablari va uni kamaytirishning asosiy yo‘nalishlari ochib berilgan. Biroq
bu tadqiqotlarda qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklifni
tartibga   solishning   iqtisodiy   asoslari   batafsil   o‘rganilmagan.   Shunigdek
qishloq   mehnat   bozori   samarali   shakllanishining   iqtisodiy   mexanizmi
etarlicha tadqiq etilmagan. 
1
  Кейнс   Дж .М.   Общая   теория   занятости,   процента   и   денег   /   П ер.   сангл.   проф.   Н.Н.Любимова,   под.   ред.   д.э.н.,   проф.
Л.П.Куракова. – М.: МИЭМП, 2010;   Маршалл   А. Принципы   экономической   науки   / А.Маршалл: В 3 т. -   М.: Прогресс-Т.З.
1984 .  -119 с.;   Regional   labo   rmarkets .  Analitical contributions and cross-national comparisons.   Ed. by. M.Fischer and P.Nijkamp. -
Elsevier   Science   Publishing   Co,   1987.   -500   p.;   Эренберг   Р . Д .,   Смит   Р . С .   Современная   экономика   труда .   Теория   и
государственная политика   / Пер. с англ. –   М., 1996, 34-б.;  Пигу А. Экономическая теория благосостояния   / Пигу А.: В 2 т. -
М.: Прогресс - Т.2- 1985. – 240 с.;  Адамчук В.В., Ромашов О.В., Сорокина М.Е. Экономика и социология   труда. Учебник для
вузов. - М.: ЮПИТИ, 1999. - 407 с. ;   Одегов Ю.Г. и др. Рынок труда и социальное партнерство: Монография /   Ю.Г.Одегов,
Г.Г.Руденко,   Н.Г.Митрофанов.   –   М . :   Хро нограф,   1998.   -   240   с. ;   Волгин   Н.   Теоретические   основы   экономики   труда   и
социальных   отношений  //   Экономика и  социальные  отношения.   –   М.: РАГС, 1998. ;   Карташов С.А., Одегов Ю.Г.,   Кокорев
И.А. Трудоустройство: поиск работы. Учебное пособие / Под. ред. Ю.Г.Одегова. –   М.: Издательство «Экзамен», 2002. – 348
с.;   Инновационная   экономика:   занятость,   трудовая   мотивация,   эффективность   труда   /   Л.С.   Чижова,   Е.С.   Садовая,   В.В.
Кузьмин и др. под ред. Л.С. Чижовой Ин ститут  макроэкономических исследований. –   М.: Экономика, 2011. -   430 с .
2
 Дудников  С.В . Программное регулирование содействия занятости   населения в мегаполисе:  м онография. –М.:  и зд-во НИП
«2Р»   -   2004.;   Карташов   С.А.,   Одегов   Ю.Г.,   Кокорев   И.А.   Трудоустройство:   поиск   работы.   Учебное   пособие   /   Под.   ред.
Ю.Г.Одегова.   –   М.:   Издательство   «Экзамен»,   2002.   –   348   с.;   Колесникова   О.   Об   оценке   эффективности   работы   службы
занятости   //   Человек   и   труд.   -   2002.   -   №   3.   -   С.   55-56.;   Панков   Б.П.   Рынок   труда   на   селе   и   его   регулирование .   Изд.   2-е,
переработанные   и   дополненное .- М.:   Агри   Пресс,   2007.   -267с. ;   Рофе   А.И.   Труд:   теория,   экономика,   организация:   Учебник
для   вузов.   -М.:   МИК,   2005.   -600   с. ;   Чусова   Т.А.   Развитие   информационного   рынка   труда   как   фактор   стабилизации
социально-трудовых   отношений   /   http://www.work.kemsu.ru/sciece/l/l/shtmI ;   Просветова   Ю.В.   Механизм   регулирования
рынка   труда   в   современной   экономики   Росси.   Автореферат   диссертации   на   соискание   ученой   степени   кандидата
экономических   наук.   -   Воронеж,   2003. ;   Татибеков   Б.Л.   Регулирование   р ы нка   труда   и   занятости   человеческих   ресурсов
Казахстана   в   условиях   глобализации   ( теория,   методология,   механизмы   реализации ).   Автореферат   дис.   док.   экон.   наук.   -
Алматы: Институт Экономики Минобразования и науки Респ.Каз. 2007. -С.42.
3
 Убайдуллаева Р.А., Ата-Мирзаев О.Б., Умарова Н.О. Ўзбекистон демографик жараёнлари ва аҳоли бандлиги (илмий ўқув
қўлланма). – Т.: Университет, 2006; Қ.Х.Абдураҳмонов. Меҳнат иқтисодиёти. Дарслик. – Т.:  « Меҳнат » , 2009; Абдураҳмонов
Қ.Х., Шоюсупова Н.Т. Меҳнат иқтисодиёти: Ижтимоий меҳнат муносабатлари: Дарслик. – Т.: ТДИУ, 2011; Умурзаков Б.Х.
ва б. Меҳнат ресурслари шаклланиши  ва тақсимланишининг  ҳудудий хусусиятлари. Монография. – Т.: «LESSON PRESS»
2017.   188   б.;   Максакова   Л.П.   Узбекистан:   соверщенствование   управления   трудовой   миграции   в   аспектах   принимающих
стран // V Уральский демографической форум. Россия 2014; Ш.Р.Холмўминов. Қишлоқ меҳнат бозорининг шаклланиши ва
ривожланиши   ҳамда   уларни   моделлаштириш   (Монография).   –   Т.:   « Fan   va   texnologiya » ,   2014;   З.Я.Худойбердиев   ва   б.
Тадбиркорлик   ва   ишга   жойлаштириш   технологияси.   Ўқув   қўлланма.   « ILMZIYO »   2016;   Артыкова   Д.А.   Проблемы
достижения   равновесия   на   рынке   труда   в   условиях   углубления   рыночных   реформ.   –   Т.:   ТГЭУ.   2006;   Арабов   Н.У.
Ўзбекистон Республикасида меҳнат бозори инфратузилмасини  ривожлантириш  самарадорлигини ошириш  (монография). –
Т.: «Fan va texnologiya», 2017, - 270 б.
4 Bu   muammolarning   iqtisodiyotni   erkinlashtirish   sharoitida
ahamiyatliligi   va   to‘liq   o‘rganilmaganligi   tadqiqot   mavzusining
dolzarbligini, uning maqsadi va vazifalarini aniqlashga imkon yaratadi. 
Tadqiqot   usullari –   mazkur   dissertatsiya   ishida   abstrakt-mantiqiy,   iqtisodiy-
statistik, monografik, ekspert baholash kabi usullardan foydalanilgan.
Magistrlik dissertatsiyasining tarkibi   – kirish, III bob, har bir   bobda   3 tadan
paragraf,   xulosalar,   tavsiyalar,   jadvallar,   rasmlar,   diagrammalar   va   foydalanilgan
adabiyotlar   ro’yxatidan   iborat.   Magistrlik   dissertatsiyasining   hajmi   79 betdan   iborat.
I BOB. QISHLOQ  MEHNA T BOZORIDA  ISHCHI  KUCHIGA  TA LA B VA
TA KLIFN I  NA ZA RIY  A SOSLA RI
1.1.    Qishloq mehnat  bozorida ishchi k uchiga t alab v a t ak lifni
t art ibga  solishning ijt imoiy -iqt isodiy   ahamiy at i
QMB   shakllanishi   va   uni   bozor   mexanizmi   asosida   tartibga   solish
imkoniyatining   juda   sekinlik   bilan   amalga   oshayotganligi   hududiy   darajada   qishloq
aholisining   ish   bilan   bandligini   oshirish   maqsadida   ishchi   kuchiga   talab   va   taklif
hamda   bahosiga   ta’sir   qiluvchi   samarali   mexanizmlarni   shakllantirish   zaruriyatini
yuzaga keltirmoqda.
Mehnat   bozorini,   shuningdek   qishloq   mehnat   bozorini   tartibga   solish
nazariyasining   rivojlanishi,   ushbu   tushunchani   aniq   izohlashni,   uning   maqsadlari,
vazifalari   va   yo‘nalishlarini   hamda   mexanizmlarini   va   qishloq   mehnat   bozorining
parametrlariga   ta’sir   qiluvchi   mavjud     vosita   va   omillarini   aniqlashni   talab   qiladi.
“Tartibga solish” terminining o‘zi mexanizmning elementlari o‘zaro ta’sirini ishlashi
uchun zarur  bo‘lgan, eng maqbulini  o‘rnatishni, tartibga keltirishni  hamda muayyan
tartib va qoidaga  buysunishni anglatadi 1
. 
Mehnat   bozori   muammolari,   ularni   tartibga   solinishi   va   bu   jarayonda
davlatning   o‘rni   turli   xil   iqtisodiy   maktablarning   va   iqtisodchilarning   e’tiborlarini
hozirgacha o‘ziga jalb qilib kelmoqda. Ko‘pincha, ushbu masalalar ish bilan bandlik
muammolari   bilan   birgalikda   tadqiq   qilinadi,   ularning   o‘rganilishiga   va   ularga   xos
jihatlarga   ko‘pgina   ilmiy   ishlar   bag‘ishlangan.   Shu   bilan   birga   mehnat   bozorini
tartibga   solish   muammolarini   o‘rganish,   ayirim   iqtisodiy   maktablar   tomonidan   olib
borilgan   bo‘lsa   ham,   asosan   ishsizlik   bilan   kurashishga   yoki   uning   sabablarini
aniqlashga yo‘naltirilgan. 
Bizning   tadqiqotlarimiz   natijasidagi   nazariy   manbalarni   tahlili   ish   bilan
bandlik,   mehnat   bozori   va   uni   tartibga   solish   muammolarini   echishga   konseptual
yo‘naltirilgan  bir  necha   asosiy   yo‘nalishlarni   ajratish   imkonini  berdi.  SHulardan  bir
nechtasini ko‘rib chiqamiz.
1
Ткаченко А.А. Занятость и экономика: политика государства в пе реходный  период. - М. ООО. «Информграф», 2000. -   С .
420. 
5 Iqtisodiyot   fanida   mehnat   bozorini   o‘rganishga   nazariy   asos   klassik   maktab
namoyondalari   (T.Maltus,   A.Smit,   D.Rikardro 1
)   tomonidan   qo‘ylgan.   Klassik
iqtisodiy   nazariyachilarning   fikricha,   mehnat   bozori   o‘z-o‘zini   tartibga   solish
imkoniyatiga ega.
Iqtisodiy   nazariyaning   ushbu   yo‘nalishining   namoyondalari   mehnatga   mehnat
bozorida sotiladigan oddiy tovar sifatida hamda ishchi kuchiga bo‘lgan talab va taklif
esa   boshqa   har   qanday   bozordagi   kabi,   o‘sha   qonunlarga   bo‘ysunadilar   deb
qaraydilar. Mehnat  bozorida eng maqbul  muvozanat  holat  – bu erta yo kech albatta
o‘z-o‘zidan   o‘rnatiladigin   to‘liq   ish   bilan   bandlik     deb   hisoblaydilar 2
.   Smitning
fikricha,  iqtisodiyotda  aholi   ish  bilan bandligini   hajmi  bir  ishchiga  bo‘lgan o‘rtacha
ish   haqi   stavkasi   darajasida   aniqlanadi,   agar   u   ortsa,   u   holda   ish   bilan   bandlikni
ta’minlash imkoniyati pasayadi 3
. 
Klassik   maktabning   boshqa   bir   namoyondasi   D.Rikardo,   ish   haqini   tartibga
soluvchi   boshqa   qonunlarni   tadqiq   qildi   va   ish   haqini   mehnat   taklifiga   bog‘liqligini
asosladi 4
.   U   tomonidan     «jamiyatnig   tabiiy   harakatida   ish   haqi   pasayish
tendensiyasiga   ega,   chunki   u   talab   va   taklif   tomonidan   tartibga   solinadi   hamda
ishchilarga bo‘lgan talab sekinroq oshib borganda ularning oqib kelishi  uzluksiz bir
xil darajada oshib boradi», degan xulosa qilindi 5
. 
Mehnat   bozorini   tartibga   solish   neoklassik   iqtisodchi   A.Marshall   tomonidan
ham   o‘z   nazariyalarida   ko‘rib   chiqilgan   edi.   A.Marshall   mehnat   bozorini   tadqiq
qilgan   holda   uning   o‘z-o‘zini   tartibga   solish   tizimini   mukammal   emasligini
tavsiflagan   edi:   «Mahsulot   bozorida   bitimlar   tuzilganda   ustunlik   tomonlar   o‘rtasida
butunlay   teng   taqsimlanishi   mumkin,   ammo   ishchi   kuchi   bozorida   esa   ustunlik
ko‘pincha sotuvchilar emas, balki sotib oluvchilar tomonida bo‘ladi» 6
.
Neoklassik   iqtisodiy   nazariyaga   ko‘ra,   MBni   tartibga   solishga   aralashish
muayayn   mamlakat   hukumati   tomonidan   olib   boriladigan   ishsizlik   bilan   kurash
usullari orqali amalga oshiriladi. Ishsizlikning asosiy sababiga, ya’ni yuqori ish haqi,
yo‘naltirilgan   bunday   choralar   sifatida   A.Pigu   va   uning   safdoshlari   ish   haqini
kamaytirishga   ko‘maklashishni,   kasaba   uyushmalariga   ish   haqini   oshirish   haqidagi
ularning   talabi,   ishsizlik   darajasini   o‘sishiga   olib   kelishini   tushuntirish   kerakligini,
yuqori   bo‘lmagan   ish   haqiga   talabgor   ishchilarni   davlat   tomonidan   ish   bilan
ta’minlashni,   xususan,   ijtimoiy   sohani   rivojlantirishni   qo‘llab-quvvatlashni   taklif
qilardilar 7
.
Neoklassik   iqtisodiy   nazariyaning   tarafdorlari   klassik   maktab   namoyondalari
kabi mehnat bozorini tartibga soluvchi mexanizm mavjudli- gini inkor etadilar, ammo
ishsizlikni   va   ayirim   holatlarda   talab   va   taklif   nisbatini   tartibga   solishga   yo‘l
qo‘yadilar.   Ularning   fikricha,   ish   haqi   mehnat   bozorini   tartibga   solishning   asosiy
vositasi   hisoblanadi.   Neoklassiklarning   tavsiyasiga   ko‘ra,   mehnat   bozorini   tartibga
1
  Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов.. / А. Смит  :  В 3т.-М. :  Наука, 1993.- Б.208-222 ;  Рикардо Д.
Сочинения./ Д. Рикардо :   – М. :  Соцэкиз.,1961. - С. 25-30 ;   Мальтус Т. Оп ы т о законе народонаселения / Т. Мальтус :  В 2 т. -
М. :  Экономика. Антология экономические  мысли . - 1993. - С. 5-136.
2
  Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов.. / А. Смит  :  В 3т.-М. :  Наука, 1993. - С. 220.
3
  Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. / А. Смит :   3 т. -М. :  Наука, 1993.- С. 234. 
4
 Рикардо Д. Сочинения. / Д. Рикардо :   –М. :  Соцэкиз.,1961. – С. 145.
5
 Рикардо Д. Сочинения. / Д. Рикардо :   –М. :  Соцэкиз.,1961. - С. 178. 
6
 Маршалл А.  Принципы  экономической науки / Т. 1. – М. :  Прогресс. – 1993. - С.18.
7
 Пигу А. Экономическая теория благосостояния / Т 2. – М. :  Прогресс. - 1985. - С. 241-247.
6 solishda   ish   haqi   stavkasi   va   ish   vaqtini   bir   necha   ishchilar   o‘rtasida   taqsimlansa,
hamda   ish   kunidan   qisman   foydalanish   keng   darajada   joriy   etilsa,   natijada   noqulay
konyunktura saqlanib turganda ham ishsizlik kamayadi.
MB ni   tartibga   solish   muammolariga   yana   bir   yondashishni   klassik   iqtisodiy
nazariyaning   bazasida   tashkil   topgan   monetarizm   o‘zida   aks   ettiradi.   Bu   yo‘nalish
namoyondalari M.Fridmen, T.Sarjent, R.Selden 1
 iqtisodiyotda, shu jumladan aholi ish
bilan   bandligida   barqarorlikni   ushlab   turish   (saqlash)   uchun   pul-kredit   choralari
bo‘yicha o‘z takliflarini ishlab chiqqanlar.
Monetaristlar   ish   bilan   bandlik   faqat   qisqa   muddatli   kutilmagan   inflyasiya
bilan bog‘liqdir, chunki u ishsizlik darajasini tabiiy holatdan og‘diradi, degan fikrdan
kelib   chiqadi.   Mehnat   bozori   shartlari   orqali   qattiq   belgilangan   va   davlat   siyosati
choralari   orqali   o‘zgartirilishi   mumkin   bo‘lmagan   ishsizlikning   tabiiy   darajasi
mavjudligi haqidagi M.Fridmanning fikri muhim metodologik ahamiyatga ega. 2
 Agar
hukumat talabni oshirishni byudjet va kredit usullari yordamida ish bilan bandlik va
uning tabiiy darajasidan yuqori ushlab turishga harakat qilsa, u holda ushbu choralar
qisqa vaqtli samaraga ega bo‘ladi va faqatgina narxlarning oshishiga olib keladilar. 
«Taklif   iqtisodiyoti»   konsepsiyasi   doirasida   ishlab   chiqilgan,   tadqiq
qilinayotgan muammolarga nazariy yondashish o‘ziga e’tiborni jalb qiladi (A.Laffer,
S.Stayder, R.Mandel) 3
. Ushbu yo‘nalish tarafdorlari davlat tomonidan tartibga solish
shaxsiy   tashabbuskorlikni   kamaytiradi,   deb   hisoblaydi.   Bu   esa   resurslar   taklif
darajasini   pasayishiga   olib   keladi.   Bundan,   faqat   monopoliyalar   faoliyatiga   davlat
aralashuvi zaruriyligi asoslanadi. Ushbu maktab namoyondalari fikriga ko‘ra, mehnat
bozoriga   inflyasiya   sababli   ro‘y   beradigan   ishlab   chiqarishning   tebranishlari   ta’sir
qiladi.   Ish   bilan   bandlikni   oshirish   sohasidagi   davlat   siyosati   mehnat   bozoridagi
ahvolni yomonlashtirgan holda inflyasiya darajasini oshishiga olib keladi. Shu bilan
birga shuni e’tiborga olish kerakki, ushbu nazariyaning mualliflari davlat tomonidan
ayirim   antiinflyasion   xarakterdagi   choralarni   olib   borilishini,   shu   hisobdan,   ijtimoiy
ehtiyojlarga   harajatlarni   qisqartirishni,   soliqlarni   kamaytirishni,   ya’ni   shaxsiy
tashabbuskorlik   va   erkin   bozor   munosabatlarining   hukumronligi   uchun   eng   maqbul
shart-sharoitlarni yaratishni tan oladilar. 
O‘z   navbatida   mehnat   bozorini   bozor   mexanizmi   asosida   o‘z-o‘zini   tartibga
solish tarafdorlari, davlatni chuqur aralashuviga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi, ya’ni davlatni
kabag‘allarga   yordami   ularning   mehnat   faolligini   kamaytiradi,   ijtimoiy
boqimandalikni   to‘g‘diradi   va   iqtisodiy   o‘sishni   sekinlashtiradi   deb   hosoblaydilar.
Tadbirkorlar   daromadiga   solinadigan   soliqning   yuqoriligi   yangi   texnologiyalar   va
yangiliklarni tatbiq etishga   harajatlarni chegaralaydi, ishlab chiqarish daromadligini
pasaytiradi   va   kapitalning   boshqa   davlatlarga   oqib   ketishiga   turtki   beradi.   Bizning
fikrimizcha,   bunday     nuqtai   nazar   tamoman   daromadlar   tengsizligini   tabiiy
chuqurlashuviga,  inflyasiya va ishsizlikning o‘sishiga va ish o‘rinlarini zahiralashga
olib keladi.
Davlat   tomonidan   iqtisodiyotni   tartibga   solish,   xususan,   ish   bilan   bandlik
tizimining bir qismi sifatida mehnat bozorini  tartibga solish keynschilik nazariyasida
alohida   e’tiborga   olinadi.   J.M.Keyns   to‘liq   bandlikka   erishish   davlat   tomonidan
1
  Friedman M. Money and Economic Development / M. Friedman // 1973.  № 4.- Р. 46.
2
  Friedman M. Money and Economic Development / M. Friedman // 1973.  № 4.- Р. 70.
3
 Лаффер А. Антология экономической классики / Лаффер, С. Стайдер, Р. Мандель: Т 2. – М.: Экономика. 1993. - С. 38.
7 tartibga solishning asosiy vazifalaridan biri deb hisoblardi. U birinchi bo‘lib majburiy
ishsizlik   tushunchasini   kiritdi 1
.   J.M.Keynsning     fikricha,   ish   bilan   bandlik   ortishi
tufayli milliy daromad va demak, iste’mol ortadi, ammo iste’mol daromadga nisbatan
sekinroq   ortadi,   chunki   daromad   ortishi   bilan   «jamg‘arishga   intilish»     kuchayadi.
Uning fikricha, odamlarning daromadlari ortishi bilan iste’mol ham o‘sadi, ammo bu
o‘sish   daromadlar   darajasida   bo‘lmaydi.   Oqibatda   daromadlar   o‘sishi   bilan
jamg‘arish   ortadi   va   iste’mol   nisbati   kamayib   boradi.   Oxirida   esa   «samarali   talab»
kamayadi,   talab   shunday   yo‘l   bilan   ishlab   chiqarish   hajmiga   va   ish   bilan   bandlik
darajasiga ta’sir etadi.
Iste’mol   talabining   etarlicha   o‘smasligi   yangi   investitsiyalarga   harajatlarning
oshishi   yo‘li   bilan   qoplanishi,   ya’ni   ishlab   chiqarish   iste’molining   ishlab   chiqarish
vositalariga   qarab   oshish   yo‘li   bilan   qoplanishi   mumkin.   S h u   sababli
investitsiyalarning umumiy hajmi ish bilan bandlik hajmini  belgilashda hal  qiluvchi
rolni   o‘ynaydi.   Keyns   ta’limoti   bo‘yicha   ish   bilan   bandlikning   umumiy   hajmi   uch
omilga   –   «iste’molga   moyillik»,   «eng   yuqori   samaradorlik»   va   «foiz   me’yoriga»
bog‘liq.
Keynsning umumiy nazariyasida investitsiyalarning umumiy ish bilan bandlik
hajmini   aniqlashdagi   asosiy   roli   to‘g‘risidagi   tezis   muhimdir.   Investitsiyalarning
ko‘payishi   ishlab   chiqarishga   qo‘shimcha   mablag‘ni   jalb   etishga   olib  keladi,   bu  esa
ish   bilan   bandlik,   milliy   daromad   va   iste’mol   o‘sishini   ta’minlaydi.   Yangi
investitsiyalar   tufayli   ish   bilan   bandlikning   dastlabki   o‘sishi   yana   qo‘shimcha   ish
bilan bandlikni vujudga keltiradi, chunki qo‘shimcha ishchilarning talabini qondirish
zarurati   tug‘iladi.   Qo‘shimcha   ish   bilan   bandlikning   o‘sish   koeffitsientini   Keyns
multiplikatori   deb   ataydi,   u   bir   tomondan   investitsiyalar   o‘sishi,   ikkinchi   tomondan
ish bilan bandlik va daromadlarning o‘sishi o‘rtasidagi nisbatni ko‘rsatadi. 2
 
Tadqiq qilinayotgan muammolarga institutsional  iqtisodiyot  nazariyasida  ham
katta   etibor   berilgan   (T.Veblen,   J.Gelbreyt,   E.   Dyurkgeym,   D.Kommons   va
boshqalar). 
Institutsional   maktab   iqtisodchilari   iqtisodiyotni   tartibga   solishni,   xususan,
mehnat bozoriga uning institutlariga ta’sir qilgan holda tartibga solishni yoqlovchilari
hisoblanadi.   K.Polani   ta’kidlashicha,   aynan   davlatning   aralashuvi   milliy   mehnat
bozorlarini   shakllanishi   asosida   ro‘y   beradi.   Institutsional   yo‘nalish   mualliflarining
fikricha, pul-kredit siyosati iqtisodiyotni samarali tartibga sola olmaydi. Ular mehnat
bozorini tartibga solishni eng muhim dastagi deb jamiyatning iqtisodiy institutlari va
iqtisodiyotni, xususan, mehnat bozorini tartibga solishni eng muhim instituti deb tan
olingan  davlatning byudjet siyosati deb hisoblashadi.
Bundan tashqari mehnat bozori va uni tartibga solish muammolari
MDH   mamlakatlari   ko‘pgina   olimlari   tomonidan   ham   o‘z   tadqiqotlarida
ko‘rib chiqilgan. 
«Mehnat   bozorini   tartibga   olish»   tushunchasiga   mualliflar   har   xil   fikrlar
bildirganlar. Bir guruh olimlar mazkur kategoriyani tor ma’noda boshqalari esa ushbu
tushunchani keng darajada sharhlaydilar (talqin qiladilar).
1
 Кейнс Дж.М. Об щ ая теория занятости, процента и денег / Дж. М. Кейнс.- М.: Гелиос, 1999. - С.112. 
2
 Раззоқов А., Тошматов Ш., Ўрмонов Н. Иқтисодий таълимотлар тарихи / - Тошкент: «Молия», – 2002.  367-369 б.
8 Taniqli   rossiyalik   olim   L.A.Kostinning   fikricha,   «mehnat   bozorini   tartibga
solish   deganda   uni   samarali   ishlashini   qo‘llab-quvvatlashni,   uning   elementlari   –
ishchi   kuchi   bahosi,   talabi   va   taklifi   muvozanatiga,   mutanosibligiga   erishishni,
mehnat   bozorini   boshqa   bozor   tuzilmalari   bilan   kelishuvga   erishishini   tununish
kerak» 1
 deb ta’kidlaydi.
Masalan, F.T.Prokopov tartibga solish tizimini asosan davlat ish bilan bandlik
xizmatlari faoliyati deb qaraydi 2
. A.A.Tkachenko ish bilan bandlikni va joriy mehnat
bozorini   tartibga   solish   siyosatini   aniq   ikkiga   ajratadi 3
.   Birinchi   yo‘nalishga   u
qo‘yidagilarni kiritadi: 
– xizmat   ko‘rsatish   sektoridagi   ish   o‘rinlarini   kengaytirishni   va   boshqa
tarmoqlardan   ishchi   kuchini   bu   yerga   oqib   kelishini   tezlatishni   davlat   tomonidan
tartibga solish;
– minimal ijtimoiy kafolatlar va ish haqi tizimini isloh qilish ;  
– to‘liqsiz va egiluvchan ish bilan bandlikni ta’minlash asosida ish o‘rinlarini
yaratayotgan ish beruvchilarga soliq imtiyozlarini berish;
Akademik   Q.X.Abdurahmonovning   fikricha,   davlatning   mehnat   bozorini
tartibga   solishdan   ko‘zlangan   maqsad   ish   kuchiga   bo‘lgan   ehtiyojni   kuchaytirish   va
ish   kuchi   samarali   taklifini   qo‘llab-quvvatlashga   ko‘makdashishdan   iboratdir.   Bu
quyidagilardan iborat 4
:
 iqtisodiy   o‘sish   imkoniyatlarini   kengaytirish   uchun   mehnat   resurslari
salohiyatini   shakllantirish   va   ularni   iqtisodiyotdagi   tarkibiy   o‘zgarishlarga
muvofiqlashtirish;
 aholi   turli   guruhlarining   ish   bilan   bandlik   darajasini   oshirish,   ishsizlikni
kamaytirish orqali ijtimoiy tanglikni yumshatish;
 global inqiroz sharoitida ish bilan bandlikni barqarorlashtirish, ish kuchiga
talabni butun choralar bilan oshirish.
Bizning fikrimizcha, mehnat bozori, xususan, QMBda ishchi kuchiga talab va
taklifni   tartibga   solish   tizimli   xususiyatga   ega   bo‘lishi   kerak,   alohidagi   tasodifiy
yo‘nalishlar   bilan   chegaralanmasdan,   balki   unga  xos   bo‘lgan  jihatlarning  barchasini
qamrab   olishi   kerak.   Undan   tashqari   respublikamizda   rivojlangan   mamlakatlarga
nisbatan ish bilan bandlik va daromad bilan bog‘liq holat o‘zgacha ekanligini hisobga
olish   kerak.   Ularning   tartibga   solish   modelini   avtomatik   ravishda   bizning
iqtisodiyotimizga joriy etish noto‘g‘ri.
Ushbu   bog‘liqlikda   QMBda   ishchi   kuchiga   talab   va   taklifni   tartibga   solish
deganda biz qo‘yidagilarni tushunamiz: 
– davlat va jamiyatning maqsadga yo‘naltirilgan kompleks choralarini ishchi
kuchi   talab   va   taklifi,   uning   bahosi,   hamda   kasbiy   harakatchanligini   o‘z   ichiga
oluvchi sifatiy xususiyatlariga ta’siri; 
1
 Костин Л. А., Зущина Г. М.., Султанова Р. М. Р ы нок труда и теория занятости. – М., 1997.
2
  Прокопов Ф.Т. Безработица и эффективность государственной по литики на рынке труда в переходной экономике России. - М.:
Экономиче ский факультет МГУ, ТЕИС, 1999. -  Б . 65,   220 .  
3
 Ткаченко А.А. Занятость и экономика: политика государства в пе реходный период. - М. ООО. «Информграф», 2000. - С. 
215
4
 Абдураҳмонов Қ.Х. Меҳнат иқтисодиёти: назария ва амалиёт / Дарслик. Қ.Абдураҳмонов. Қайта ишланган ва тўлдирилган 
3-нашри. – Т.: 2019. 110-б. 
9 – imtiyozli   soliq,   moliya-kredit   va   investitsion   siyosat   yordamida   yangi   ish
o‘rinlarini   yaratish   va   mavjud   samarali   ish   o‘rinlarini   saqlashni   davlat   tomonidan
qo‘llab-quvvatlash; 
QMBga ta’sir qiluvchi juda muhim vositalaridan biri bu ishchi kuchiga talabni
yoki   ish   o‘rinlari   taklifini   rag‘batlantiruvchi   choralar   hisoblanadi.   Bunday
ko‘rinishdagi   qo‘llab-quvvatlash   shakllari   turli   xil   bo‘lishi   mumkin:   asosan   kichik
biznesda   ish   o‘rinlarini   yaratishda   soliq,   kredit   kabi   imtiyozlar   berishdan   tortib,
mehnatga   haq   to‘lash   va   ishchilarning   kasbga   qayta   tayyorlash   xarajatlarining   bir
qismini   byudjet     mablag‘lari   hisobidan   kompensatsiyalashga   beriladigan
imtiyozlargacha o‘z ichiga oladi.
MBni   tartibga   solishning   ushbu   yo‘nalishi   maqsadli   –   dastur   asosida
yondashish   doirasida,   ya’ni   ish   o‘rinlarini   yaratish   va   saqlash   dasturlarini   ishlab
chiqishda   katta   istiqbolga   ega.   Bu   holda   davlat   nafaqat   ishsizlikni   kamaytirishga
ko‘maklashadi,   balki   mamlakat   iqtisodiy-ijtimoiy   mavjud   holatni   hisobga   olib   eng
maqbul   bo‘lgan   tomonga   yo‘llagan   holda   investitsion   siyosatga   faol   ta’sir
ko‘rsatadi. 
Ayrim   mualliflar   bunday   choralar   natijasida   mehnat   unumdorligi   past,
samarasiz ish bilan bandlik sun’iy ushlab turiladi deb hafsirashadi. Ish bilan bandlik
nazariyasining   klassik   konsepsiyasiga   muvofiq   mehnat   bozori   boshqa   turdagi
bozorlardan   farq   qilmaydi.   Raqobat   sharoitida   ish   haqi   talab   va   taklif   tebranishlari
natijasida   o‘rnatiladi.   Ushbu   konsepsiyaning   eng   muhim   postulatlariga   muvofiq
asosiy   bozor   dastaklari:   raqobat,   baho,   foiz   stavkasi   to‘liq   ish   bilan   bandlikni
tartibga   solishni   ushlab   turishi   mumkin.   SHuning   uchun   mehnat   bozorini   davlat
tomonidan   tartibga   solinishi   nafaqat   kerak   emas,   balki   zararlidir   hamda   ish   bilan
bandlik   sohasiga   davlatning   aralashmaslik   iqtisodiy   siyosati   eng   maqbul
hisoblanadi.
Biz,   bunday   fikrlarga   qo‘shilmaymiz.   Dunyo   tajribasini   o‘rganish   shuni
ko‘rsatdiki,   ish   bilan   bandlik   va   mehnat   bozorini   tartibga   solish   muammolariga
aralashmaslikni   targ‘ib   qiluvchi   har   xil   ilmiy   nazariyalarni   mavjudligiga
qaramasdan, ushbu jarayonlarni boshqarishning yangi samarali shakllari  va usullari
ustida izlanishlar olib borilmoqda.
Albatta, davlat tomonidan mehnat bozori va ish bilan bandlikni haddan tashqari
“faol”   tartibga   solinishi   ishsizlik   holatini   yaxshilamasdan,   balki   yomonlashishiga
olib   keladi   degan   ayirim   fikrlar   ham   bor.   Bundan   ko‘rinadiki,   iqtisodiy   o‘sish
ishsizlikni  tezda kamaytirgan holda o‘zi  yangi  ish o‘rinlarni  yaratsa,  ish  o‘rinlarini
qo‘llab-quvvatlash   siyosati   mehnat   bozorini   tartibga   solish   shakli   sifatida   kerak
bo‘lmaydi. 
Mehnat   bozorini,   xususan,   qishloq   mehnat   bozorini   tartibga   solishni   turli   xil
chet   el   nazariyalar   bilan   bir   qatorda   vatanimiz   iqtisodchilarining   tadqiqotlari   ham
muhim ilmiy ahamiyatga ega.
Ko‘pchilik   chet   el   olimlari   va   iqtisodchilari   qishloq   mehnat   bozorida   sodir
bo‘layotgan   jarayonlarga   davlat   tomonidan   aralashishni   ko‘chaytirishni   zarurligi   va
uni   tartibga   solishning   samarali   iqtisodiy   mexanizmini   shakllantirish   haqidagi
fikrlarni   bildirishmoqda. 1
  Ammo   bu   aralashuvni   darajasi,   ta’sir   qilishning   muayyan
1
 Корот нев В.Д. Формирование системы обеспечения сельского хо зяйства кадрами управления. - М., 2004. – С. 257.
10 shakllari   va   usullari   turlicha   sharhlanadi.   Masalan,   Rossiya   Federatsiyasi
makroiqtisodiy tadqiqotlar instituti olimlari, qishloq joylaridagi mehnat bozori modeli
birinchi o‘rinda qo‘yidagi muhim blokka, ya’ni qishloq aholisini ish bilan bandligini
davlat   tomonidan   faol   siyosatiga   ega   bo‘lishi   kerak,   uning   asosini   esa   ishsizlarni
ishga   joylashishga   ko‘maklashish   va   ishsizlik   nafaqasini   to‘lash   emas,   balki   uni
paydo bo‘lishini oldini olishni  tashkil etishi zarur deb hisoblaydi. Ushbu olimlarning
fikricha,   qishloqda   ish   izlovchilarni   ish   bilan   bandlik   xizmati   tomonidan   ishga
joylashtirishni, ularni boshqa joylarga ko‘chirishni, jamoat ishlariga jalb qilishni, ish
bilan bandlikni tartibga solishning eng samarali usullari deb hisoblab bo‘lmaydi. 1
 
Bu fikrlarga qo‘shiladigan, bir guruh tadqiqotchilar [5, 6, 7, 23, 49,50] qishloq
mehnat   bozorini   tartibga   solish   jarayonlariga   davlatning   faol   aralashuvini
ma’qullaydi,   ammo   bunda   har   bir   hudud   ASMda   ish   o‘rinlarini   yaratish   va   saqlash
bo‘yicha   maxsus   tarmoq   dasturlarini   ishlab   chiqishga   asoslangan,   dasturli-maqsadli
yondashishni asosiy deb hisoblaydi. 
QMBni   davlat   tomonidan   tartibga   solishning   strategiyasi   va   taktikasiga
nisbatan   yagona   fikr   yo‘q.   Ayirim   tadqiqotchilar,   qishloq   xo‘jaligida   yashirin
ishsizlikning darajasi yuqori bo‘lganda ish bilan bandlik siyosatidagi e’tibor, tarkibiy
siljishlar va mehnat samarasini oshirish maqsadida ishchi kuchini tarmoqlar, hududlar
va   ish   bilan   bandlikni   boshqa   turlariga   oqib   o‘tishini   tezlashtirishga   qaratilgan
bo‘lishi   kerak   deb   hisoblaydilar.   Ular   qishloq   xo‘jaligidan   ishchilarni   bo‘shatish
jarayonini tezlashtirishni va ommaviy ishsizlikni ushlab turish siyosatini to‘gatilishini
yoqlamoqda.   Bizning   fikrimizcha,   ishchilarning   bir   qismini   sun’iy   ravishda   mehnat
bozoriga   chiqarish   nafaqat   ishchi   kuchining   degradatsiyasini   tezlashishiga,   balki
saqlab qolingan ish o‘rinlarida iqtisodiy vaziyatning yomonlashishiga olib keladi.
Shunday   qilib,   bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   boshqarish   faoliyati   funksiyasi
sifatida   qishloqlarda   davlat   tomonidan   bandlikni   va   MBni   tartibga   solish   jarayoni
nafaqat o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydi, balki xo‘jalik yuritishning yangi shakllarining
rivojlanishi   va   mulkchilikni   tarkibining   o‘zgarishi   bilan   qishloq   xo‘jalik   ishlab
chiqarishida mehnat jarayonlariga o‘z ta’sir doirasini sezilarli kengaytiradi. Shu bilan
bir   vaqtda   boshqarish   va   xo‘jalik   yuritishning   turli   darajalarida   bunday   tartibga
solishning asosiy tamoyillari va usullarini ishlab chiqishga yangi yondashishlar zarur
bo‘lmoqda.
Nazarimizda  QMB ga tadbiq  etish  mumkin bo‘lgan bir  qancha  muhim  tartibga
solish tamoyillarini  ajratish mumkin:
– hudud agrar sektorining rivojlanishining iqtisodiy va ijtimoiy maqsadlarini
o‘zaro muvofiqligini ta’minlash; 
– hududiy   qishloq   mehnat   bozorini   tartibga   solishning   barcha   jarayonlarini
ASMni barqaror rivojlantirishga yo‘naltirish; 
– QMBni   bozor   mexanizmi   asosida   tartibga   solishni   bozor   mexanizmi   va
davlat tomonidan tartibga solishni maqbul darajada o‘zaro bog‘liqligi va o‘zviyligini
ta’minlash; 
– QMBni tartibga solishga tizimli yondashish; 
1
  Занятость  и рынок труда: новые  реалии, национальные  приоритеты,   перспективы:   -   М.:   Наука,   1998.   –   С.   53,   57,   58,   121-
124,180.
11 – QMBda   ishchi   kuchiga   talab   va   taklifni   tartibga   solish   bo‘yicha   yagona
davlat siyosatini yuritish; 
– MBni   tartibga   solishda   qishloq   joylari   va   qishloq   xo‘jalik   ishlab
chiqarishini o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish.
           Birinchi tamoyilni amalga oshirish qishloqda va ASMda qishloq aholisini ish
bilan   bandlik   muammolarini   echishni   hisobga   olgan   holda,   ijtimoiy-iqtisodiy
siyosatning hamma hududiy ustuvorliklarini jiddiy qayta ko‘rib chiqishni talab qiladi.
Birinchi navbatda er munosabatlari istiqbollari, mulkchilik va xo‘jalik yuritish
shakllari,   iqtisodiy   munosabatlar,   boshqarish   tizimi   va   boshqa   elementlar   bilan   bir
qatorda   to‘laqonli   bug‘in   sifatida   ushbu   muammoni   qishloq   va   ASMni   hududiy
rivojlanish konsepsiyasiga va istiqbollashtirish tizimiga kiritishni talab qiladi. 
Ikkinchidan,   ASMning   ishlab   chiqarish   hajmi,   daromadalar   boshqa
ko‘rsatkichlar   bilan   bog‘liq   hududiy-maqsadli   va   tarmoq   dasturlariga   hamda
O‘zbekiston   Respublikasi   hukumati   tomonidan   tayyorlanayotgan   byudjet   rejasi   va
istiqboldagi   strategik   dasturlarga   ish   bilan   bandlik   va   QMBning   hududiy   maqsadli
ko‘rsatkichlarini kiritishni hisobga olish zarur. Bunda boshqarish darajasi, maqsadlar
va   qo‘yilgan   masalalardan   kelib   chiqqan   holda   tartibga   solishni   iqtisodiy
mexanizmining usullari va vositalari o‘zgaradi.
Qishloqda   ish   bilan   bandlik   siyosati   ustuvor   yo‘nalishlari,   maqsadlari   bilan
ASM   sohasida   moliya-kredit,   tarkibiy,   invstitsion   va   tashqi   iqtisodiy   siyosatning
muvofiqlikligi nazarda tutiladi. 
Hududiy   qishloq   mehnat   bozoridagi   talab   ko‘p   holda   o‘tkazilayotgan
demografik, migratsion va ijtimoiy siyosatga bog‘liq. Bunga bog‘liq holda, hududni
demografik   rivojlanishining   konsepsiyasini   ishlab   chiqishda   uning   qishloq   mehnat
resurslari   bilan   ta’minlanganligiga   ta’sirini   hisobga   olish   kerak.   Qishloqda   ijtimoiy
sohani, ayniqsa, uy-joy va madaniy-maishiy ob’ektlar qurilishini rivojlanishi qishloq
mehnat   resurslarida   tarkibiy   siljishlarni   va   aholi   ish   bilan   bandligini   istiqbollarini
hisobga olmasdan amalga oshirish mumkin emas.
O‘z-o‘zini   boshqarish   mahalliy   organlari   darajasida   aholini   ish   bilan   bandlik
sohasida   muammolar   mavjud   bo‘lgan   hududlar   rivojlanishini   iqtisodiy   va   ijtimoiy
vazifalarining   o‘zaro   bog‘liqligi   va   mutanosibligi   shaxsiy   yordamchi   xo‘jaliklarda
mehnatga layoqatli aholiga yordam berish, qishloq kooperatsiyasi tizimida yangi ish
o‘rinlarini   tashkil   qilish,   milliy   hunarmandchilik   va   kasanachilikni   rivojlantirishda
aniq ifoda etilishi kerak.
Iqtisodiy   jihatdan   nufuzli   ish   o‘rinlari   yaratish,   ishsizlikni   oldini   olish   va
yordamchi xo‘jaliklar tashkil qilish choralarini o‘z ichiga qamrab olishi kerak.QMBni
tartibga   solishda   tizimli   yondashish   tamoyili   hududiy   darajada   mehnat   bozorini
yagona   tizim   sifatida   shahar   va   qishloq   mehnat   bozorlarini   tadqiq   etish   imkonini
beradi,   bunda   ishchi   kuchiga   bo‘lgan   talab   va   taklif   ham   son   jihatdan,   ham   sifat
ko‘rinishida   o‘zaro   bog‘liq   bo‘lishi   kerak.   Chunki,   shahar   va   shahar   atrofi
hududlarida   qishloq   joylarga   nisbatan   ishchi   kuchini   kasbiy   harakatchanligi   ancha
yuqori.   Bu   esa   qishloq   joylarda   ishchi   kuchi   sifat   tarkibi   (malaka   darajasi,   kasbiy
mahorat   mutaxassisligi)   shaharga   nisbatan   ancha   pastligini   bildiradi.   Shu   boisdan
hududiy   MBni   samarali   rivojlanishida   qishloq   mehnat   bozorining   rivojlanish
xususiyatlarini   hisobga   olgan   holda   maqsadli   dasturlar   ishlab   chiqishda   tizimli
12 yondashish   zarur.   Shu   bilan   birga   qishloqda   ishchi   kuchi   kasbiy   harakatchanligini
oshirish hisobiga ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishda intensiv rivojlanish bo‘yicha
choralar   ko‘rilishi   kerak.   Agrar   sektorda   investitsion   jarayonlar   sustligi   va
mamlakatimiz qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarishning boshqa iqtisodiyot tarmoqlari
va   sohalariga   nisbatan   o‘sishining   pasayib   borishi   ushbu   tamoyilning   amal   qilishi
hududiy QMB rivojlanishining hozirgi davri uchun juda muhimdir.
QMBda ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solish bo‘yicha yagona davlat
siyosatini   yuritish.   Ish   bilan   bandlik   bo‘yicha   davlat   siyosati   doirasida   hamma
darajadagi   ma’muriy   hududlarning   aholini   ish   bilan   ta’minlash   faoliyatidagi
mustaqilligini   hisobga   olib   yagona   umumdavlat   ish   bilan  bandlik   siyosatini   yuritish
kerak. Bunda qishloq mehnat bozorida ish bilan bandlikka ko‘maklashish markazlari
va ish bilan bandlikka ko‘maklashuvchi turli tashkilotlar QMBda ishchi kuchiga talab
va  taklifni   tartibga   solishda   umumdavlat   ish  bilan   bandlikni   ta’minlash   siyosatining
vazifalariga muvofiq ravishda hududiy siyosat yuritishni amalga oshiradilar.
Tartibga   solishning   oxirgi   muhim   tamoyili,   bu   har   bir   hududning   qishloq
joylarini   va   qishloq   xo‘jalik   ishlab   chiqarishini   o‘ziga   xos   xususiyatlarini   hisobga
olish zaruriyati bilan bog‘liq bo‘lgan tamoyil hisoblanadi.
1.2. Qishloq ishchi k uchiga t alab v a t ak lifni t art ibga solishni
samarali iqtisodiy mexanizmining asosiy mezonlari va ko‘rsatkichlari
QMBni   tartibga   soluvchi   asosiy   sub’ekt   davlat   bo‘lganligi   uchun,   u   mehnat
bozorini   tartibga   solishni   amalga   oshira   olmaydigan   boshqa   sub’ektlarning   umumiy
va  o‘ziga  xos  funksiyalarini   bajaradi.  Aynan  davlat  hamma  mamlakatlarda  ishsizlik
darajasini ko‘zatadi va tartibga soladi.
Shundan   kelib   chiqqan   holda,   davlat   tomonidan   tartibga   solish   iqtisodiy
mexanizmi   QMBni   tartibga   solishning   eng   muhim   qismi   hisoblanadi.   Ushbu
mexanizmni   ishlab  chiqish   iqtisodiyotni   tartibga   solishning  asosiy  vazifalaridan  biri
hisoblanadi.   Bunda   mehnat   bozorini   davlat   tomonidan   tartibga   solishni   iqtisodiy
mexanizmi   mehnat   bozorini   turli   hil   parametrlariga   davlat   ta’sirini   shakllantirish
iqtisodiy   usullari   asosida   mehnat   munosabatlar   shakllanish   tizimini   ifodalaydi.   U
mehnat   bozori   elementlari   va   omillariga,   ularga   ta’sir   qiluvchi   turli   xil   shakllar,
usullar va vositalar yordamida ta’sir qilish yo‘llarini aks ettiradi.
Davlat QMBni tartibga solishning asosiy yo‘nalishlarini ishlab chiqadi. QMBni
ijtimoiy-yo‘naltirilgan tartibga solish  qo‘yidagi tadbirlar bilan tavsiflanadi hududiy
darajada qo‘yidagilardan iborat:  asosan  yollangan  ishchilarning himoyasiz   guruhlari
uchun   hududiy   ish   bilan   bandlikni   faollashtirish   yo‘llarini   izlash   maqsadida   jamoat
ishlarini tashkillashtirish; nogironlar, yoshlar va boshqalar uchun yangi ish o‘rinlarini
yaratayotgan  korxonalarga  imtiyozlar   berish;   hudud   iqtisodiyoti   tuzilmasini   hisobga
olgan   holda   asosan   ishni   yangidan   boshlagan   tadbirkorlar,   kichik   korxonalar   uchun
soliq va kredit imtiyozlarini berish; hududiy iqtisodiyotning talablarini hisobga olgan
holda inson kapitaliga qo‘yilmalarni tartibga solish;
–   ichki   mehnat   bozorida   qo‘yidagilar   nazarda   tutiladi:   korxonalarning
moliyaviy   holatidan   qat’iy   nazar,   teng   mehnat   xizmatiga   teng   ish   haqi   kafolati;   ish
beruvchilar   va   yollanma   ishchilar   o‘rtasida   iqtisodiy   rag‘batlar   bo‘yicha
13 shartnomaviy   munosabatlarni   tartibga   solish;   mehnatga   haq   to‘lashning   umumiy
tarifini yaratish.
Ijtimoiy-yo‘naltirilgan   tartibga   solinish   qo‘llanadigan   mamlakatlarda   mehnat
bozorini moliyalashtirish kasbiy tayyorgarlikka (unga tartibga solish faol siyosatining
o‘rtacha 24 % mablag‘lari ishlatiladi), yangi ish o‘rinlarini yaratishga (faol siyosatga
ajratilgan   harajatlarning   18   %),   subsidiyalar   (7   %),   ish   bilan   bandlik   xizmatlarini
moliyalashtirishga (10 %) va boshqa harajatlarga ajratiladi 1
.
Qo‘yidagi   vazifalarni   bajarilishi   ijtimoiy   yo‘naltirilgan   qishloq   mehnat
bozorining shakllanishiga olib keladi: ishchi kuchiga talabni oshishi va uning taklifini
kamayishiga   yo‘naltirilgan   tadbirlarni   oshirishni   kuchaytirish;   bandlik   xizmati   va
uning   infratuzilmasida   qudratli   va   tez   rivojlanuvchi   tizimni   yaratish;   aholining
oqilona   ish   bilan   bandligini   shakllantirish;   ish   bilan   band   bo‘lmagan   mahalliy
xodimlarning   malakasini,   raqobatbardoshligini,   ijtimoiy   himoyasi   va   eksportini
oshirish;  mehnat  bozori, ish bilan bandlik va ishsizlikni  tartibga solishning samarali
tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarini yaratish va h. k 2
.
  Q MB   ni   tartibga   solishning
ijtimoiy-y o‘naltirilgan turi QMB ni tartibga solishning 
liberal turi
1.   Soliq   solishning   yuqori
darajasini   ushlab   turish,
maqsad   -   ish   haqini   o‘sishida
raqobatni pasaytirish
2. Kichik biznesni 
rivojlantirish
3.   Ishchi   kuchi   kasbiy   hara-
katchanligini ta’minlash
4.   Raqobatbardosh   bo‘lmagan
ishchilarni qo‘llab-quvvatlash. 1.   Majburiy   minimal   ish
haqini o‘rnatish
2.   Iishsizlik   bo‘yicha   nafaqa
to‘lash
3.   O‘z   vaqtida   ma’lumot
bilan ta’minlash.
1.   Jamoat   ishlarini
tashkillashtirish
2.   Aholining   himoyasiz
guruhlari   uchun   ish   o‘rin-
larini   yaratayotgan   korxona-
larga imtiyozlar berish. 1.   MB   ni   tartibga   solishning
bilvosita usullarini o‘tkazish 
2. Maqsadli faol dastur- larni
amalga oshirish
3.   Muntazam   (uzluksiz)
tartibga   solishning   mavjud
emasligi. 
1. 1 -rasm. Tartibga
1
 OECD Employment Outlook, Paris, (2008 ва 2017 йиллар нашри).
2
 Холмўминов Ш.Р. Қишлоқ меҳнат бозорининг шаклланиши ва ривожланишини моделлаштириш // Дис. ... и.ф.д.-Т.: 1998.-
258 б.  1. Teng mehnatga teng ish haqi
kafolati
2.   Mehnatga   haq   to‘lash-   ning
umumiy tarifini yaratish. 1. Ishga yollash va 
bo‘shatishning egiluvchan 
jarayonlarini iqtisodiy 
choralar bilan ta’minlash
2.   Ish   bo‘yicha   ko‘tarilish
malakani   oshirish   orqali
emas,   balki   ishchini   bir
ishdan   boshqasiga   o‘tkazish
orqali amalga oshiriladi.
14Tartibga solishning 
milliy darajasi
Tartibga solishning 
hududiy darajasi
Firma ichidagi tartibga 
solish darajasi solishning turiga bog‘liq holda davlat tomonidan QMBda o‘tkaziladigan
iqtisodiy tadbirlar 1
QMBni   tartibga   solishning   liberal   turi   tartibga   solishning   passiv   siyosatini
ko‘proq darajada qo‘llashi bilan tavsiflanadi (1.1-rasm). U qo‘yidagi tadbirlar orqali
amalga oshiriladi:
- eng kam majburiy ish haqini o‘rnatilishi ;
- ishsizlik nafaqasini to‘lash ;
- hududiy   va   firmalar   o‘rtasidagi   ishchi   kuchi   yuqori   kasbiy   harakat-
chanligini ta’minlashni iqtisodiy choralar bilan amalga oshirish. 
1.1-jadval
Qishloq mehnat bozorini tartibga solish usullari 2
QMBni   tartibga   solish
usullarini   ajratish
mezonlari Qishloq mehnat bozorini tartibga solish usullari
1. Tartibga solishning 
vazifalari Ishchi ko‘chiga talab va taklifning eng maqbul nisbati; ishsizlik
darajasini   pasaytirish;   mehnat   resurslaridan   samarali
foydalanish; ishchi ko‘chiga qoniqmagan talabni kamaytirishga,
yo‘naltirilgan usullar. 
2. Tartibga solishning 
yo‘nalishlari Mehnat   bozoriga   ta’sir   qilishning   to‘g‘ridan-   to‘g‘ri   usullari;
ta’sir qilishning bilvosita usullari.
3. Tartibga solishning 
ko‘lamlari 
(masshtablari) Milliy   mehnat   bozori;   hududiy   mehnat   bozori;   ichki   mehnat
bozoriga, yo‘naltirilgan usullar
4. Tartibga solishning 
ob’ektlari Bandlik;   ishsizlik;   mehnat   haqi;   ishchi   kuchi   talab   va   taklif
nisbati; raqobatli munosabatlar; mehnat bozori egiluvchanligiga,
yo‘naltirilgan usullar. 
5. Tartibga solishning 
sub’ktlari Ish   beruvchilar   tomonidan   (davlat   bosimi   ostida);   kasaba
uyushmalar tomonidan (davlat bosimi ostida); davlat institutlari
tomonidan amalga oshiriluvchi usullar.
6. Tartibga solishning 
moliyalashtirish 
manbalari Ish   beruvchilar   va   yollanma   ishchilarning   soliq   va       badallari;
davlat byudjeti; xar hil ijtimoiy fondlar.
7. Ta’sir qilishning 
darajasi Qonunchilik   usullari;   undovchi   (rag‘batlantiruvchi)   usullar;
chegaralovchi   usullar;   rag‘batlantiruvchi   usullar;   nazorat
qiluvchi usullar; tashkiliy–institutsional usullar. 
8. Ta’sir qilishning 
xarakteri Moliyaviy usullar; narx shakllantiruvchi usullar.
         
Ko‘pchilik iqtisodchilar tartibga solish usullarini iqtisodiy va ma’muriy turlarga
ajratishadilar 3
.   Biz   iqtisodiy   va   ma’muriy   deganda   kengroq   tushunchani   nazarda
1
 Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.
2
 Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.
3
  Чижова  Л.,   Сергеева  Г.,   Кулагина  Н.  Политика   занятости  в  контексте   макроэкономического  регулирования   //  Человек  и
труд.-2000.-№8. - С. 32; Якобсон Л.И. Государственный сектор экономики: Экономическая теория и политика. - М.: 2001. -
С. 65. 
15 tutamiz,   ya’ni   tartibga   solish   shakllari   va   bundan   kelib   chiqadigan   bo‘lsak,   QMBni
davlat   tomonidan   tartibga   solishning   usullarini   qo‘yidagi   mezonlar   bo‘yicha
tasniflash mumkin (1.1-jadval).
QMBni   t artibga   solishning   vazifalari   bo‘yicha   usullar   ishsizlik   darajasini
pasayishiga,   mehnat   resurslaridan   samarali   foydalanish,   ishchi   kuchiga   qoniqmagan
talabni   bartaraf   qilish,   ishchi   kuchiga   talab   va   taklifning   eng   maqbul   nisbatiga   va
boshqalarga ta’sir  qiladi. Tartibga solish vazifalari  ular  yo‘naltirilgan tartibga solish
ob’ektlari bilan yaqindan bog‘liqdir.
Tartibga   solishning   maqsadlari   va   vazifalariga   bog‘liq   holda   davlat   mehnat
bozoriga ta’sir qilishning qolgan usullari va vositalarini tanlaydi. 
QMBni t artibga solishning yo‘nalishlari bo‘yicha  biz usullarni qo‘yidagilarga
ajratamiz:   mehnat   bozoriga   to‘g‘ridan-to‘g‘ri   ta’sir   qiluvchi   (masalan,   qonunchilik)
yoki   unga   bilvosita   ta’sir   qiluvchi   (soliq,   byudjet,   pul-kredit   siyosati;   tashqi
iqtisodiyotni   tartibga   solish   va   davlat   tomonidan   narx   shakllanishini   tartibga   solish
orqali daromadlarni tartibga solish siyosati).
QMBni   tartibga   solishning   iqtisodiy   mexanizmi   davlatni   antitsiklik   siyosati   va
xo‘jalik kon’yukturasini tartibga solishning bir qismi hisoblanganligi uchun, mehnat
bozorini   bilvosita   tartibga   solinishi   inqiroz   va   turg‘unlik   vaqtida   mahsulotlar   va
xizmatlar, kapital   qo‘yilmalarga talabni  oshirishdan  iborat, bu  esa  o‘z navbatida  ish
bilan bandlikni o‘sishga rag‘batlantiradi. Buning uchun xususiy kapitalga qo‘shimcha
moliyaviy imtiyozlar beriladi, davlat harajatlari va investitsiya hajmi oshadi. 
QMBni   tartibga   solishnig   ko‘lami   (masshtabi)   bo‘yicha   usullari   milliy,
hududiy   va   ichki   mehnat   bozorini   tartibga   solishga   yo‘naltirilgan.   Ko‘pgina   usullar
mehnat bozori turlarining bir nechtasini tartibga soladi. Msalan, mamlakat miqyosida
amalga   oshiriladigan   pul-kredit   va   investitsion   siyosat   hududiy   va   ichki   qishloq
mehnat   bozorlari   konyukturasiga   o‘z   ta’sirini   o‘tkazadi.   Masalan,   2009   yilda
Respublikamiz   miqyosida   qabul   qilingan   umumdavlat   “Qishloq   taraqqiyoti   va
faravonligi   yili”   davlat   dasturi   qishloq   joylarda   yangi   ish   o‘rinlarini   yaratish   bilan
bog‘liq chora-tadbirlarni yanada chuqurlashtirishga olib keldi.
Davlat tomonidan tartibga solishning sub’ektlari bo‘yicha  Mehnat vazirligi
tomonidan   markazlashgan   holda   hukumatning   davlat   organlari   topshirig‘i   asosida
qishloq   mehnat   bozoridagi   hududiy   dasturlarni   ishlab   chiqilishi,   ish   beruvchilar
vakillik   organlari,   kasaba   uyushmalar   va   davlat   bandlik   xizmati   yordamida   amalga
oshiriluvchi usullar ijtimoiy hamkorlik mexanizmi asosida amalga oshiriladi. 
Ta’sir qilish obe’ktlari bo‘yicha   tartibga solishda ish ko‘chiga bo‘lgan talab
yoki  taklifga, yoki   bir   vaqtning o‘zida  ikkalasiga  ham  ish  haqi   darajasiga,  raqobatli
munosabatlarga,   samarali   bandlikka   erishishga,   ishsizlikka,   mehnat   bozori
egiluvchanligiga ta’sir qiluvchi usullarga ajratamiz. Berilgan usullar mehnat bozorini
tartibga solishdagi vazifalar bilan uzviy (yaqin) bog‘liq.
Moliyalashtirish   manbasi   bo‘yicha   tartibga   solish   usullarini   biz
qo‘ydagilarga ajratamiz: byudjet, ish beruvchilar, aholi mablag‘lari, davlat dasturlari
va bosh 1
.  
1
  Масалан,   АҚШда   меҳнат   ресурслари   касбий   тайёргарлигига   ва   ривожланишига   бўлган   ҳаражатларнинг   кўлами   ва
интенсивлиги узлуксиз ўсиб боради ва ушбу муносабатда жамият олдига қўйилган жорий ва узоқ муддатли   вазифаларнинг
даражаси   билан   аниқланади.   Шу   муҳимки,   бундай   дастурларнинг   ташкилотчиси     сифатида,   ҳар   доимгидек,   давлат   билан
биргаликда мамлакатнинг энг олди корпорациялари  меҳнаткашларнинг тарбиявий ва маданий ривожланишини тўғридан –
16 Ta’sir   qilish   darajasiga   ko‘ra   biz   qonunchilik,   rag‘batlantiruvchi,
chegaralovchi, undovchi, nazorat qiluvchi, tashkiliy-institutsional usullar. 
Ta’sir   qilishning   xarakteriga   ko‘ra   moliyaviy   va   narx   shakllantiruvchi
usullarga ajratamiz. 
Davlat ushbu usullar yordamida bilvosita  ta’sir orqali mehnat bozoridagi talab
va taklif nisbatini kerakli yo‘nalishga o‘zgartirishga harakat qiladi. 
Tahlil   qilinayotgan   mexanizmining   muhim   tarkibi   bu   tartibga   solishning
vositalari   hisoblanadi.   Bizningcha,   tartibga   solish   vositasi   sifatida   biz   davlatning
qishloq   mehnat   bozorini   tartibga   solinuvchi   elementlariga   o‘ziga   xos   ta’sirning
dastaki   sifatida   qo‘llashi   mumkin   bo‘lgan   iqtisodiy   tizimning   elementlari   yoki
elementlari yig‘indisi tushuniladi.
Davlatning   QMB ga   ta’sir   qiluvchi   vositalaridan   biri   byudjet-soliq   asosida
tartibga   solish   hisoblanadi.   To‘g‘ridan-to‘g‘ri   xo‘jalik   yuritishni   tartibga   solish
byudjet   yordamida   amalga   oshiriladi.   Mehnat   bozorini   tartibga   solishga   davlat
harajatlarini   qoplash   uchun   moliyaviy   mablag‘lar   bilan   ta’minlovchi   asosiy   vosita
soliq   hisoblanadi.   Ular   mehnat   bozori   sub’ektlarining   faoliyatiga   ta’sir   qilish   uchun
keng   darajada   qo‘llaniladi.   Soliqlar   yordamida   davlat   tomonidan   tartibga   solish   hal
qiluvchi   darajada   soliq   tizimining   tanlanishiga,   soliq   stavkalarining   yuqoriligiga,
hamda   soliq   imtiyozlarining   turi   va   o‘lchovlariga   bog‘liq. 1
  Soliqlar   –   davlat
tomonidan   tartibga   solishda   ikkita   rolni   o‘ynaydi:   davlatning   mehnat   bozoridagi
harajatlarining   asosiy   moliyaviy   manbai,   hamda   tartibga   solish   vositasi   ham
hisoblanadi.   Bundan,   davlat   byudjet   organlari   vazifasi   nafaqat   byudjetni   daromad
manbalariga     soliqlar   solishdan   iborat   bo‘lmay,   balki   mehnat   bozori   sub’ektlari
hulqiga ta’sir qiluvchi nozik mexanizmni yaratishdir. 
Mehnat   bozorini   soliq-byudjet   asosida   tartibga   solishni   samarali   qo‘llashni
namunasi   sifatida   AQSH   mehnat   bozorini   ko‘rib   chiqish   mumkin.   Bunda   davlat
byudjetidan, firma, korporatsiya  va alohida tadbirkorlar  tomonidan kelib tushadigan
mehnat   resurslarini   rivojlantirishga   bo‘lgan   harajatlarga   soliq   solinmaydi.
Shuningdek   ular   o‘ziga   xos   iqtisodiy,   ishlab   chiqaruvchi   baholarga   ega   emas   va   bu
bilan bog‘liq holda mehnatkashlarni umuman tadbirkorlardan, davlatdan, jamiyatdan
xuquqiy   yoki   haqiqiy   qaramlikga   qo‘ymaydi.   Davlat   ham,   xususiy   kapital   ham,
qanday   shaklda   bo‘lishidan   qat’iy   nazar   mehnatkashlarga,   ular   tomonidan   kiritilgan
mablag‘lar   hisobini   taqdim   qilmaydilar,   ularning   kompensiyasini   talab   qilmaydilar.
SHunday   qilib,   o‘ziga   xos   qaytarilmas   subsidiyalash,   va   bundan   ham   muhimroq,
ya’ni   uning   ishchi   kuchini   kelgusi   xaridorlari   tomonidan   milliy   ishlab   chiqarish
ko‘chlarining elementi sifatida ishchi kuchining ishlatilishiga amalda tayyorgarligi va
rivojlanishi amalga oshiriladi. Kapital ham, davlat ham bunda mehnat resurslarining
dastlabki   egalari   sifatida   ham,   ular   tomonidan   yaratilgan   mehnat   bozorining   tovar
potensialiga tuliq yoki qisman mulk egasi sifatida ham hisobga olinmaydi 2
. 
тўғри   субсидиялашдан   мафаатдордир.   Меҳнатни   рағбатлантириш   билан   биргаликда,   ушбу   дастурлар   ижодкорлик   хос
бўлган   меҳнат   ресурсларини   шакллантириш   мақсадига   эга   ва   умуман   олганда   инсон   ҳаётининг   бутун   давомида   амалга
оширилади;.   Экономика   труда   и   социально-трудовые   отношения   /   Под   ред.   Г.Г.Меликьяна,   Р.П.Колосовой.-М.:   Изд-во
МГУ, Изд-во «ЧеРо», 1996.- Б 43.    
1
  Рисин   И.Е.   Государственное   регулирование   экономики:   Учеб.   Пос.   /   И.   Е.   Рисин,   Ю.И.Трещевский,   С.М.Сотников.-
М.,2000. - С. 138.
2
 Герций Ю.Безработица растёт, её структура изменяется // Человек и труд. -2002.-№7. – С. 62-66.
17 Davlat   yangi   ob’ektlarni   yaratadi   yoki   xususiy   kapital   keraklicha   oqib
o‘tmayotgan   tarmoqlarda   eskilarini   kengaytiradi.   Bu   yana   bir   bor   davlat   sektori
davlatning tarkibiy siyosatida sezilarli rol o‘ynashini isbotlaydi. 
Dasturlar   davlat   hukumati   organlari   tomonidan   ishlab   chiqiladi,   xususan,
respublikamizda, O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy himoya qilish
vazirligi tomonidan ishlab chiqiladi. Moliya vazirligi ham dasturlarni moliyalashtirish
rejasini   ishlab   chiqadi.   Dasturlarni   ishlab   chiqishga   kasaba   uyushmalar   vakillari,
tadbirkorlar uyushmasi, markaziy bank, savdo-sanoat palatasi ham keng darajada jalb
qilinadi.   Milliy   darajada   aholi   ish   bilan   bandligiga   ko‘maklashuvchi   dasturlar   va
moliyaviy   reja   har   yili   Vazirlar   Mahkamasi,   hududiy   darajada   bo‘lsa   mahalliy
hukumat   organlari   tomonidan   tasdiqlanadi.   Davlat   tomonidan   iqtisodiy   dasturlash
mehnat   bozorini   tartibga   solishning   bir   qator   muammolarini   echishda   etarlicha
samarali hisoblanadi.
1980-90   yillarda   bozor   iqtisodiyotli   rivojlangan   mamlakatlarda   davlatning
daromadlari   YAMM,   huquqiy   va   jismoniy   shaxslarning   daromadlariga   nisbatan
yuqori   sur’atlarda   o‘sish   tendensiyasi   ko‘zatildi.   Ammo   yollanib   ishlayotgan
shaxslardan   olinadigang   soliq   va   yig‘imlarni   oshishi   ham   cheksiz   davom   etishi
mumkin emas. 
Davlat   daromadlari   soliqlarni   oshirmasdan   ham   xo‘jaliklarni   yuksalishi
sharoitida soliq stavkalarini  kamayishida ham  o‘sishi  mumkin. Bizning fikrimizcha,
mehnat   bozorini   davlat   tomonidan   tartibga   solishning   muhim   vositalaridan   biri,   bu
fuqoralar   daromadlarini   tartibga   solish   hisoblanadi.   Mamlakatimizda   hozirgi   vaqtda
ushbu muammoga etarlicha e’tibor berilmayapti. Ishchilarni juda kam va kechiktirilib
olayotgan   ish   haqi   natijasida   mahalliy   ishlab   chiqaruvchilar   ishlab   chiqargan
mahsulotlarga   talab   keskin   kamayadi,   byudjetga   soliq   tushumlari   va   nobyudjet
fondlarga ajratmalar ham kamayadi.
Ammo ishchi kuchi talab va taklifi o‘rtasidagi nisbat ish haqining haddan ziyod
o‘sishiga olib kelmasligi kerak. Ish bilan bandlikning kutilmagan va keskin pasayishi
ishsizlar   armiyasini   o‘sishiga,   iste’mol   talabini,   soliq   tushumlarini   pasayishiga   va
xavfli ijtimoiy natijalarga olib keladi. 
Davlat   iqtisodiyotning   davlat   sektoridan   foydalangan   holda   daromadlarni
nazorat   qilishi   mumkin   edi,   ammo   davlat   mulkining   imkoniyatlari   chegaralangan,
xo‘jalikni asosiy tarmoqlarida yanada yangi o‘rinlarni egallagan holda davlat sektori
o‘sishi mumkin emas, chunki xususiy mulkchilik manfaatlariga to‘g‘ri kelmaydi. 
Mehnat   bozorida   ro‘y   berayotgan   jarayonlarda   ishchi   kuchi   bahosiga
davlatning   iqtisodiy   siyosati   katta   ta’sir   ko‘rsatadi,   chunki   real   minimal   ish   haqi
baholar darajasiga mos bo‘lishi kerak, o‘rtacha ish haqi esa – hayotning eng maqbul
darajasini ta’minlashi zarur. Minimal ish haqini tartibga solishni umummilliy qonuni
1998 yil bunday qonunchilikni qabul qilgan Buyuk Britaniya va Irlandiyani hisobga
olgan holda 19 mamlakatda amal  qiladi. Ko‘pchilik boshqa  mamlakatlarda  minimal
ish haqi o‘lchovi tarmoq darajasida tartibga solinadi. Ish haqini belgilashning yagona
tamoyili   mavjud   emas,   ya’ni   Chexiya,   Yaponiya   va   Italiyada   o‘rtacha   ish   haqining
20-30%   atrofida,   Belgiya 1
  va   Fransiyada   60%   gacha   o‘zgarib   turadi.   Minimal   ish
1
  Вишнёвская   Н.   Проблемы  и   преспективы   рынка   рабочей   силы   /   Мировая   экономика   и   международные   отношения.   №8,
1999  г . –  С . 20-26. 
18 haqini   Buyukbritaniya   aholisining   ¼   qismi,   SHvetsiya   va   Finlandiyada   1/10     qismi
oladilar. 1
 Mehnat bahosini nazorat qilish tartibga solish sohasidagi davlat faolligining
dastlabki   shakli   hisoblanadi.   Hozirgi   vaqtda   ish   haqi   ustidan   nazorat   qilish   shu
sohada   davlatning   barcha   faoliyatlari   asoslanadigan   baza   bo‘lib   hisoblanadi. 2
  Ish
haqini   narxlarga   mosligi   ustidan   nazoratni   markaziy   statistik   boshqarmalar   olib
boradi. 
Bizning   fikrimizcha,   ish   xaqini   oshirish   davrida   yalpi   talab   yanada   yuqori
ko‘tarilishi   mumkin   va   bu   bilan   investitsiya   va   daromadlarning   keyingi   o‘sishini
keltirib   chiqaradi.   Jamiyatda   daromadlarning   oshishi   xarajatlarni   o‘sishiga   olib
kelishi xaqida gapiradigan bo‘lsak, unda bu mulohazaning xatosi ish xaqi stavkalarini
yalpi   talabga   ko‘rsatadigan   ta’sirini   e’tiborga   olmaslik   asosida   yotadi.   Ish   xaqi
stavkalariga   bog‘liq   bo‘lmagan   xolda   ma’lum   o‘lchov   sifatida   talabni   qabul   qilish
mumkin   emas.   Ish   haqini   kamaytirilishi   narxlar   va   daromadlarga   bilvosita   ta’sir
ko‘rsatishi mumkin. 
QMBni   tartibga   solishning   barcha   usullari   va   vositalari   o‘zining   ta’siri
natijasida   aynan   ishchi   kuchiga   talab   va   taklifni   samarali   nisbatiga   yo‘naltirilgan.
Qishloq mehnat bozorini tartibga solishning asosiy ob’ektlari ishchi ko‘chiga bo‘lgan
talab va taklif hisoblanadi. 
Bugungi   kunda   mamlakatimiz da   shahar   aholisini   muntazam   ko‘payib   borishi
kuzatilmoqda, 2022 yilda   17167,7   ming kishidan iborat bo‘lib, mazkur ko‘rsatkichning
1991 yilga nisbatan o‘sishi 2,2 martaga oshgan (1.6-jadval).
1.6-jadval
O‘zbekistonda aholi sonining o‘zgarish dinamikasi 3
 (ming kishi )
Ko‘rsat-
kichlar Yillar 20 22  yilda 1991
yilga nisbatan
o‘zgarishi
1991 2000 2005 201 0 2022 +,- foiz
Jami aholi soni 2 1106 , 3 24813,1 26312,7 29123,4 3 5 905,8 12799,5 160 , 6
Shundan:
Shahar aholisi 7624,2 9225,3 9495,1 14897,4 20 167,7 9543,5 2 , 2
marta
Qishloq 
aholisi 13482,1 15587,8 16817,6 14226,0 16738,1 3256,0 124 , 2
Aholining   ish   bilan   bandligi   bu   davrlar   oralig‘ida   64,0   %ga   oshgan   holda,
iqtisodiyotning   rasmiy   sektorida   band   bo‘lganlar   ulushi   83,2   %ga   qisqargan   bo‘lsa,
iqtisodiyotning   norasmiy   sektorida   band   bo‘lganlar   ulushi   5,6   martaga   oshgan.
Mustaqillik yillarida respublikadan tashqariga ishlashga ketganlar soni 15,8 martaga
oshgan.   Shuningdek,   mustaqil   tarzda   ish   qidirayotganlar   soni   4,5   martaga   oshgan.
Bunda   nostandart   ish   bilan   bandlik   turlarining   kengayib   borayotganligi   alohida
ahamiyatga ega.  I shsizlik darajasi 2022 yilda 9,0 %ni tashkil etgan holda, 5,2 birlikka
ko‘p bo‘lgan (1.7-jadval).
1.7-jadval
1
 BNP Parisbas, Monthly Ekonomic and Market Monitor, March 2001. – P. 19.
2
 Никифорова А., Лубров А. Основные направления реформирования зработной платы // Экономист. 1999. №4. - С. 38-45.
3
  Муаллиф   томонидан   Ўзбекистон   Республикаси   Давлат   статистика   қўмитаси   маълумотлари   асосида
ҳисобланган.
19 O‘zbekiston Respublikasida mehnat resurslari va ish bilan band aholi soni
dinamikasi, (ming kishi) 1
Ko‘rsatkichlar Yillar 20 22  yilda 1991
yilga nisbatan
o‘zgarish
1991 2001 2010 2014 20 22 +,- foiz
Doimiy aholi soni 2 1106 , 3 24965,9 29123,4 30492,8 33905,8 12799,5 160 , 6
Mehnat resurslari 10213,2 12817,4 16504,2 18048,0 19007,8 8794,6 186 , 1
Ish bilan bandlar 8254,6 9133,0 11628,2 12818,4 13541,1 5286,5 164 , 0
Shundan:
Iqtisodiyotning rasmiy
sektorida  6864,0 6487,1 7496,6 7755,7 5712,1 -1151,9 83 , 2
Iqtisodiyotning 
norasmiy sektorida  1390,6 2648,9 3842,0 3989,1 7829,0 6438,4 5,6
marta
Respublikadan 
tashqarida ishlash 
uchun ketganlar  155,3 195,2 289,2 1073,6 2460,7 2305,4 15,8
marta
Mustaqil tarzda ish 
qidirayotganlar 283,4 415,8 617,3 683,6 1277,4 994,0 4,5
marta
Ishsizlik darajasi, %  3,8 4,8 5,1 5,2 9,0 5,2 -
 
Olib   borilgan   ilmiy   izlanishar   natijasida   QMBni   tartibga   solishni   iqtisodiy
mexanizmini   tartibga   solish   tizimi   sifatida   namoyon   bo‘lishi   asosida,   bir   qator
xulosalar qilishga imkon beradi. 
QMBni tartibga solishning tizimini bosqichlarining eng yuqori qismida tartibga
solish   sub’ektlari   turadi,   ularning   munosabati   va   aloqadorligi   uning   mazmun-
mohiyatini belgilaydi. 
I-BOB BO‘YICHA XULOSA
1.   Iqtisodiyotni   modernizatsiyalash   sharoitida   qishloq   mehnat   bozori
shakllanishi   va   uni   bozor   mexanizmi   asosida   tartibga   solish   imkoniyatining   juda
sekinlik   bilan  amalga   oshayotganligi   hududiy  darajada   qishloq   aholisining   ish   bilan
bandligini   oshirish   maqsadida   ishchi   kuchiga   talab   va   taklif   hamda   uning   bahosiga
ta’sir qiluvchi samarali mexanizmlarni shakllantirish zaruriyatini yuzaga keltirmoqda.
QMBda   ishchi   kuchiga   talab   va   taklifni   tartibga   solish   deganda   qo‘yidagilar
tushuniladi:   davlat   va   jamiyatning   maqsadga   yo‘naltirilgan   kompleks   choralarini
ishchi kuchi talab va taklifi, uning bahosi, hamda kasbiy harakatchanligini o‘z ichiga
oluvchi   sifatiy   xususiyatlariga   ta’siri;   imtiyozli   soliq,   moliya-kredit   va   investitsion
siyosat   yordamida   yangi   ish   o‘rinlarini   yaratish   va   mavjud   samarali   ish   o‘rinlarini
saqlashni   davlat   tomonidan   qo‘llab-quvvatlash;   ish   bilan   bandlikning   muqobil
shakllarini va aholining umum iqtisodiy mustaqil faoliyatiga ko‘maklashish.
                    2.  Bizning   fikrimizcha,   mehnat   bozorini,   xususan   QMBda   talab   va  taklifni
tartibga   solishni   tahlilida   uning   alohida   yo‘nalishlari,   usullari,   vositalari   va   boshqa
elementlarni tadqiq qilish mumkin, ammo bu bilan birga tartibga solishning iqtisodiy
mexanizmini   to‘liq   o‘rganib   chiqish   muhimdir.   Chunki   faqat   uni   to‘liq   tadqiq
qilinishi   mavjud   mexanizm   samarasini   baholashga,   tartibga   solishning   kelgusi
1
  Муаллиф   томонидан   Ўзбекистон   Республикаси   Давлат   статистика   қўмитаси   маъ лу мотлари   асосида
ҳисобланган. 
20 maqsadlarini   ochishga,   muhim   vazifalarni   asoslashga,   mehnat   bozoriga   ta’sir
qilishning asosiy shakllarini va usullarini aniqlashga imkon beradi. 
         3.   Qishloq   joylarda   kichik   biznesni   qo‘llab-quvvatlash,   mehnatga   talabni
rag‘batlantirish   maqsadida   soliq   imtiyozlari   va   kreditlar   berish,   bo‘sh   ish   joylari
mavjud   hududlarni   moliyaviy   rag‘batlantirish   bilan   bog‘liq   ijtimoiy-yo‘naltirilgan
tartibga   solish   hamda   ishsizlikdan   sug‘urtalash   va   ijtimoiy   kafolatlar   tizimini   joriy
etish,   ishchi   kuchi   kasbiy   harakatchanligini   ta’minlashni   iqtisodiy   choralar   bilan
amalga   oshirishga   yo‘naltirilgan   tartibga   solishning   liberal   turi   usullarini   tasniflash
yuzasidan tavsiyalar ishlab chiqilgan.
II-BOB  SAMARQAND VILOYATI  QISHLOQ MEHN A T BOZORIDA  ISHCHI
KUCHIGA  TA LA B VA  TA KLIFN I  TA RTIBGA  SOLISHN I  SA MA RA LI
IQTISODI Y  MEX A N IZMIN IN G A SOSIY  KO‘RSA TKICHLA RIN I  TA HLILI
2.1. Viloyaning iqtisodiy rivojlanishi va uni qishloq mehnat bozorini tartibga
solishga ta’siri
Mamlakatimiz   iqtisodiyotining   tubdan   isloh   qilish   sharoitida   aholining
munosib   ish bilan bandligini ta’minlash jamiyatning eng   asosiy   muammolaridan biri
hisobla nib .   Mehnat   bozorida   ishchi   kuchiga   talab   va   taklif   nisbatlarni   bevosita
tartibga   solish   mexanizmlarini   takomillashtirish   aholining   bandligiga   ko‘maklashish
sohasidagi davlat siyosatining asosiy tamoyillarini amalga oshirish va mehnat bozori
sub’ektlarining munosabatlarini muvofiqlashtirish muhim ahamiyatga ega.
Samarqand   viloyati   qishloq   mehnat   bozorining   rivojlanish   holati   shuni
ko‘rsatmoqdaki,   hududiy   qishloq   mehnat   bozorining   shakllanish   samaradorligi   bir
qator muammolarni hal etishni nazarda tutadi. 
Yangi   O’zbekistonning   ijtimoiy-iqtisodiy   jihatdan   rivojlanishida   qo‘lga
kiritilayotgan   ijobiy   natijalar,   shuningdek   iqtisodiyotni   tubdan   isloh   qilish   asosida
zamonaviy   tarmoq   va   ishlab   chiqarish   quvvatlarining   yo‘lga   qo‘yilishi,   buning
ta’sirida   mamlakatimiz   iqtisodiy   salohiyatining   sezilarli   darajada   ortib   borayotgani,
yaratilayotgan mahsulot va xizmat turlarining ko‘payib, sifatining tubdan yaxshilanib
borishi   iqtisodiyotimizning   yangicha   mazmun   va   mohiyat   kasb   etayotganligining
dalili hisoblanadi 1
.
2.1 -jadval
O‘zbekiston Respublikasining asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari 2
, mlrd.
so‘mda
Ko‘rsatkichlar 2000  y. O‘tgan
yilga
nis-t
o‘sish,
%da 2005 y. O‘tgan
yilga
nis-t
o‘sish,
%da 2010 y. O‘tgan
yilga
nis-t
o‘sish,
%da 20 22   y. O‘tgan
yilga
nis-t
o‘sish,
%da
Yalpi   ichki
mahsulot 3255 ,6 103,8 15923,4 107,0 74042,0 108,5 511838,1 105, 5
Sanoat  mahsuloti   407 ,6 10 4 , 2 11028,6 10 7,2 38119,0 10 8,5 331006,6 106,4
Qishloq,   o‘rmon 1387,2 103, 1 5978,3 105, 4 16774,7 106, 9 224288,8 102,0
1
 Арабов Н.У. Ўзбекистон Республикасида меҳнат бозори инфратузилмасини ривожлантириш самарадорлигини
ошириш (Монография). – Т.: «Fan va texnologiya», 2017, 95-б. 
2
  Манба:   муаллиф   томонидан   Ўзбекистон   Республикаси   Давлат   статистика   қўмитаси   маълумотлари   асосида
ҳисобланган.
21 va baliq  xo‘jaligi
Qurilish  ishlari 196,2 102,9 771,1 110,7 32746,5 105,1 68854,4 111,8
Jami   ishlab
chiqarilgan
xizmatlar x x x x 27126,8 115,1 190356,0 106,1
Asosiy   kapitalga
kiritilgan
investitsiyalar 744,5 101,0 3165,2 105,7 16463,7 108,7 189924,3 109,6
Iqtisodiyotning   zamonaviy   iqtisodiyot   tarmoqlarini   modernizatsiyalash
jarayoni,   uni   tashkil   etuvchi   sub’ektlar   iqtisodiy   faoliyatlari   moddiy   bazasining
rivojlanish   darajasiga   bog‘liqdir,   chunki   moddiy   resurslardan   foydalanish
samaradorligini oshirish iqtisodiy rivojlanishning asosiy omili hisoblanadi.
Yalpi ichki mahsulotning keyingi yillar mobaynida nisbatan o‘sish tendensiyasi
(o‘tgan   yilga   nisbatan   2000   yilda   –   3,8%,   2022   yilda   –   5,1%)   mamlakatimizning
barcha   soha   va   tarmoqlarida   kuzatildi.   Hududlar   iqtisodiyotining   barcha   soha   va
tarmoqlarida   amalga   oshirilayotgan   islohotlar   keyingi   yillar   mobaynida   ijobiy
natijalarni   ko‘rsatmoqda.   Respublikamiz   iqtisodiyotida   sanoat   mahsuloti   ishlab
chiqarishi   o‘tgan   yilga   nisbatan   2000   yilda   104,2   % ni,   2022   yilda   esa   106,4   %ni
tashkil   etdi.   Xuddi   shunday   o‘sish   sur’atlarini   boshqa   soha   va   tarmoqlarda   ham
ko‘rishimiz   mumkin,   ya’ni   tahlil   etilayotgan   yillar   mobaynida   qishloq   xo‘jaligi
mahsulotlari   ishlab   chiqarish   2022   yilda   224288,8   mlrd.   so‘m,   ishlab   chiqarilgan
xizmatlar   hajmi   190356,0   mlrd.   so‘m,   qurilish-pudrat   ishlari   68854,4   mlrd.   so‘m,
asosiy  kapitalga  kiritilgan  investitsiyalar  hajmi  189924,3  mlrd.  so‘mni  tashkil  etgan
(3.2-jadval).
Tahlil   shuni   ko‘rsatadiki,   YaIMning   ijobiy   dinamikasi,   aholini   tabiiy   o‘sishi,
migratsiyani optimallashtirish, hududlar iqtisodiyotini rivojlanishi bilan investitsiyani
o‘sishi,   kichik   biznesni   rivojlanishi,   aholi   daromadlarini   o‘sishi,   xodimlar   malakasi,
mahsulot   ishlab   chiqarishda   innovatsiyalarni   tatbiq   etish   sur’atini   o‘sishi,   xo‘jalik
sub’ektlari   boshqaruvi   samaradorligini   oshishi   kabi   omillar   mehnat   bozori
rivojlanishining muhim omillari hisoblanadi.
Samarqand   viloyatida   mehnat   resurslari   va   uning   tarkibini   o‘zgarishiga
e’tiborimizni   qaratsak,   2022   yilda   doimiy   aholi   soni   3838,4   ming   kishidan   iborat
bo‘lib,   bu   ko‘rsatkich   2000   yilga   nisbatan   132,9   %ga   o‘sgan.   Ushbu   tendensiyaga
mos holatda mehnat resurslari (138,7 %) va iqtisodiy faol aholi soni (152,5 %) ham
oshgan.   Viloyatning   iqtisodiyot   sohalari   va   tarmoqlarida   band   bo‘lganlar   tarkibi
o‘zgarishning tahliliy ma’lumotlariga ko‘ra, 2022 yilda jami ish bilan bandlar 1455,8
ming   kishini   tashkil   etgan   holda,   bu   ko‘rsatkich   2000   yilga   nisbatan   138,6   %ga
oshgan.   Tahlil   etilayotgan   yillar   oralig‘ida   umumiy   ish   bilan   bandlar   tarkibida
iqtisodiyotning   davlat   sektorida   bandlar   ulushi   106,9   %ga   oshgan   bo‘lsa,   nodavlat
sektorda bandlar ulushi 146,2 %ga o‘sgan. Buning asosiy sababi yurtimizda mehnat
bozorining   egiluvchanligi   rivojlanishi   bilan   bevosita   bog‘liqdir.   Shuningdek,
22 viloyatda   sanoatning   zamonaviy   tarmoqlari   rivojlanishi   natijasida   unda   band
bo‘lganlar hissasi 2022 yilga kelib, 167,8 %ga oshgan. Qishloq xo‘jaligidagi tarkibiy
islohotlar natijasida hamda qishloq joylarda noqishloq xo‘jaligi sohasida bandlarning
muntazam   ravishda   o‘sib   borishi   natijasida   tamoqda   bandlarning   hissasi   104,6   %ga
o‘sgan.
2.2 -jadval
Samarqand viloyatida mehnat resurslari va uning tarkibi to‘g‘risida ma’lumot 1
(ming kishi )
Ko‘rsatkichlar 2000 y. 20 05  y. 2010  y. 2015  y. 20 22  y. 20 00 -20 22   y.y.
o‘sish, %
Doimiy aholi soni 2690,2 2887,4 3194,9 3549,4 3838,4 132,9
Mehnat resurslari 1299,9 1531,6 1815,7 2033,6 2123,9 138,7
Iqtisodiy faol aholi 925,1 1051,9 1308,3 1530,6 1604,2 152,5
Bandlar 
jami : 921,0 1050,1 1229,9 1443,9 1455,8 138,6
Davlat  sektorida 207,9 201,6 212,5 215,4 215,5 106,9
Nodavlat  sektorda 713,1 848,5 1017,4 1228,5 1240,3 146,2
kichik tadbirkorlikda 447,6 738,6 1009 ,0 1213,9 1266,5 171,5
iqtisodiyot   tarmoqlarida
bandlik:      
qishloq, o‘rmon va baliq 
xo‘jaligi 382,0 382,6 344,9 421,2 400,3 104,6
Sanoat
87,0 107,6 157,2 177,1 180,5 167,8
Qurilish
40,5 58,6 85,1 101,9 100,5 171,5
Savdo
98,7 123,5 140,7 169,9 171,8 139,1
tashish va saqlash
28,5 42,0 66,3 78,9 81,5 194,0
Ta’lim
127,9 155,7 131,7 132,2 132,5 85,1
sog‘liqni saqlash va 
ijtimoiy xizmatlar 
ko‘rsatish 62,7 64,6 65,1 65,5 65,5 101,4
boshqa faoliyat turlari
93 , 7 9 9 , 9 238,9 297,2 323,2 3,2 marta
Ishga   joylashtirishga
muhtoj aholi soni 4,1 1,8 78,4 86,7 148,4 -
Ishsizlik darajasi, % 0,4 0,2 6,0 5,7 9,3 -
Iqtisodiy nofaol aholi 374,8 479,7 507,4 503,0 520,6 108,5
Keyingi   yillarda   qurilish   sohasidagi   islohotlar   natijasida   undagi   ish   bilan
bandlik darajasi ham muntam o‘sish (171,5 %) tendensiyasiga ega bo‘lgan. Viloyatda
xizmat ko‘rsatish sohasida bandlarning ulushi 2000 yilda 35,7 % bo‘lgan bo‘lsa, 2022
yilga kelib, bu ko‘rsatkich jami bandlarning 50 %dan ortig‘ini tashkil etgan. Xususan,
bunday o‘sish sur’atlari tashish va saqlashda (194,0 %), savdoda (139,1 %),   sog‘liqni
saqlash va ijtimoiy xizmatlarda (101,4 %) ko‘zatilgan (3.5-jadval).
1
 Манба: Самарқанд вилояти Бандлик бош бошқармаси маълумотлари асосида тузилган.
23 Viloyatning jami ekin maydonlari 376,6 ming ga (2022), shuning 142,0 ming
gektariga g‘alla ekiladi (Samarqand viloyati g‘alla etishtirish bo‘yicha O‘zbekistonda
ikkinchi o‘rinda turadi). 99,2 ming ga erga paxta, 28,9 ming ga erga sabzavot va poliz
ekinlari, 10,1 ming ga erga kartoshka, 7597 ga erga tamaki, 33,2 ming ga erga em-
xashak ekinlari ekiladi. Bog‘lar 23,6 ming ga, tokzorlar 31,0 ming ga ni egallaydi. 
2.3-jadval
Umumiy ish bilan bandlar tarkibida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
sohasida band bo‘lganlar hissasi 1
, %
 Ko‘rsatkichlar 2012 y. 2013 y. 2014 y. 2015 y. 2016 y. 20 22  y.
O‘zbekiston 
Res publikasi 75,6 76,7 77,6 77,9 78,2 78, 8
Qoraqalpog‘iston 
Respublikasi 71,0 73,7 74,8 74,5 75,1 75,2
Andijon
Buxoro 82,8 83,3 83,7 83,8 84,4 84,5
Jizzax 77,3 78,5 78,8 78,5 78,5 78,5
Qashqadaryo 80,3 81,0 81,4 81,7 81,8 82, 3
Navoiy 77,0 77,9 78,7 79,6 79,9 80, 5
Namangan 58,8 59,4 60,2 60,3 60,3 60,3
Samarqand 80,7 81,7 83,0 83,3 83,3 83,4
Surxondaryo 81,8 83,2 83,7 84,1 84,5 84,5
Sirdaryo 77,5 79,0 79,9 80,3 80,9 81, 7
Toshkent 77,5 79,0 79,4 79,4 79,4 79, 8
Farg‘ona 74,2 75,3 76,3 76,8 76,9 77, 3
Xorazm 77,3 78,9 80,0 80,3 80,5 80, 9
Toshkent sh. 79,1 78,5 82,1 82,4 82,8 82,9
Samarqand shahri atrofida, xususan, Toyloq va Samarqand tumanlarida shahar
atrofi   qishloq   xo‘jaligi   yaxshi   rivojlangan.   Viloyat   qishloq   xo‘jaligida   512277   ta
dehqon   xo‘jaliklari,   11749   ta   fermer   xo‘jalik   faoliyat   ko‘rsatmoqda.   495372   ga   er
fermer xo‘jaliklar va 86089 ga er dehqon xo‘jaliklari ulushiga to‘g‘ri keladi.
2.3-jadval   ma’lumotlariga   ko‘ra,   respublikada   kichik   biznes   va   xususiy
tadbirkorlik   sohasida   amalga   oshirilayotgan   islohotlar   natijasida   keyingi   yillarda
sohada band bo‘lganlar hissasi  (2012 yil – 75,6 %, 2022 yilda – 78,3 %) muntazam
oshib bormoqda. Xususan, Samarqand viloyatida bu ko‘rsatkich 2012 yilda 80,7 %ni
tashkil etgan bo‘lsa, 2022 yilga kelib 83,4 %ga etgan. Iqtisodiyotning rivojlanishida
kichik   biznes   hissasi   asosiy   o‘ringa   ega.   Viloyatda   asosan   savdo,   umumiy
ovqatlanish,   qishloq   xo‘jalikda,   qurilishda,   sanoat   tarmoqlarida   36834   ta   kichik
biznes   sub’ektlari   faoliyat   yuritmoqda.   Shundan,   kichik   tadbirkorlik   (biznes)
sub’ektlarida   mehnatda   band   aholi   umumiy   sonining   81,1   %,   kichik   korxona   va
mikrofirmalarda   mehnatda   band   aholining   umumiy   sonining   17,2   %   ish   bilan
banddir. 
Samarqand   viloyatidagi   barcha   shaxsiy   va   jamoa   xo‘jaliklarida   1118,2   ming
qoramol (shundan 538,3 ming sigir) hamda 1544,3 ming qo‘y va echki, 4170,8 ming
1
 Манба: Самарқанд вилояти Бандлик Бош бошқармаси маълумотлари асосида тузилган.
24 parranda, 18,8 ming ot boqiladi (2017 y.). Bir yilda etishtiriladigan qorako‘l teri 87,2
mingdan   ziyod   (2017   y.),   pilla   2597,0   tonnani   tashkil   etadi   (20 22   y.).   Shaxsiy
xujaliklarda etishtirilayotgan mahsulotlar soni 2019 yilda o‘tgan yilga nisbatan 112,5
%ga   oshgan.   Qishloq   xo‘jaligi   korxonalarini   oziq-ovqat,   qayta   ishlash   sanoati   bilan
agrar   xoldinglarga   birlashish   jarayoni   faol   kechmoqda.   Qishloq   xo‘jalik   sohasiga
yalpi hududiy mahsulotning 39,3 % ulushi to‘g‘ri kelmoqda. 
Samarqand   viloyatida   sohalar   va   tarmoqlar   bo‘yicha   ishlab   chiqarishga
yo‘naltirilgan   asosiy   kapitalga   kiritilgan   investitsiyalarning   tahliliy   ma’lumotiga
e’tiborimizni qaratsak, jami qo‘yilmalar tarkibida 1995 yilda sanoatning ulushi 45,08
% bo‘lsa, 2022 yilga kelib, bu ko‘rsatkich 44,7 %ni tashkil etgan.
2.4-jadval
Samarqand viloyatida sohalar va tarmoqlar bo‘yicha asosiy kapitalga
kiritilagan invetitsiyalar 1
 (%da )
Nomi 1995   y. 20 10  y. 20 1 5 y. 201 6  y. 20 22  y.
Jami kapital qo‘yiilmalar 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
shu jumladan:
ishlab chiqarishga 
yo‘naltirilgan 68,08 57,46 68,21 73,75 66,18
shu jumladan:
sanoat 45,08 29,75 32,62 30,38 44,7
qishloq xo‘jaligi 8,39 5,73 4,36 3,46 3,30
tayyorlov 0,30 0,31 0,08 0,12 0,07
transport 6,94 14,57 16,57 23,01 4,7
aloqa 0,60 2,17 7,51 6,73 3,1
qurilish 0,46 0,48 0,86 1,43 4,1
moddiy-texnik ta’minot va sotish 0,79 1,36 0,14 0,12 0,11
savdo va umumiy ovqatlanish 4,88 2,96 1,45 4,73 4,7
geologiya va qidiruv razvedka 0,61 0,11 3,96 2,43 1,49
boshqa ishlab chiqarish 
tarmoqlari 0,02 0,00 0,65 1,33 1,06
noishlab chiqarishga 
yo‘naltirilgan 31,92 42,54 31,79 26,25 32,67
shu jumladan:
uy-joy qurilishi 12,33 13,00 10,97 15,10 21,34
kommunal xo‘jalik 7,17 4,68 3,13 1,91 2,15
maishiy xizmat ko‘rsatish 0,00 0,15 0,09 0,87 1,11
sog‘liqni saqlash muassasalari 2,19 2,39 2,45 2,24 2,13
ta’lim muassasalari 1,88 13,98 11,18 2,66 2,11
madaniyat va san’at 
muassasalari 1,94 1,13 0,57 0,93 0,43
ilmiy tadqiqot va boshqa 
muassasalar 0,00 0,15 0,38 0,16 0,1
moliya-kredit tashkilotlari, 
davlat boshqaruv organlari 6,41 7,05 3,02 2,38 3,31
Bu   davrlarda   qishloq   xo‘jaligining   ulushi   ham   8,4   %dan   3,3   %ga   qisqargan.
Ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan asosiy kapitalga kiritilagan investitsiyalar hajmining
1
  Муаллиф   томонидан   Ўзбекистон   Республикаси   Давлат   статистика   қўмитаси   маълумотлари   асосида
ҳисобланган.
25 o‘sish sur’ati transport (1995 yil – 6,94 %, 2022 yil – 4,7 %), aloqa (1995 yil – 0,60
%,   2022   yil   –   3,1   %),   qurilish   (1995   yil   –   0,46   %,   2022   yil   –   4,1   %),   savdo   va
umumiy   ovqatlanish   (1995   yil   –   4,88   %,   2022   yil   –   4,7   %),   geologiya   va   qidiruv
razvedka   (1995   yil   –   0,61   %,   2022   yil   –   1,49   %)   tarmoqlarida   ko‘zatilgan.
SHuningdek,   jami   qo‘yilmalar   tarkibida   1995   yilda   kommunal   xo‘jalik   7,17   %,
madaniyat   va   san’at   muassasalari   1,94   %,   moliya-kredit   tashkilotlari,   davlat
boshqaruv organlari 6,41 % bo‘lsa, 2022 yilga kelib, bu ko‘rsatkichlar mos ravishda
kommunal xo‘jalikda 2,15 %,   madaniyat  va san’at muassasalarida 0,43 %, moliya-
kredit tashkilotlari, davlat boshqaruv organlarida 3,31%ga qisqargan (2.4-jadval). 
2.5-jadval
Samarqand viloyatida iqtisodiyot soha va tarmoqlariga kiritilgan moliyaviy
quyilmalar tarkibi 1
, %
K o‘ rsatkichlar nomi 200 7  y. 200 8  y. 20 10  y. 20 12  y. 201 6  y. 20 22  y.
Uzo q  muddatli 24,1 24,7 25,2 31,5 34,3 33,5
Kis q a muddatli 75,9 75,3 74,8 68,5 65,7 66,5
Samarqand   viloyatida   iqtisodiyot   soha   va   tarmoqlariga   kiritilgan   moliyaviy
quyilmalar   tarkibi   bo‘yicha   tahliliy   natijalar   shuni   ko‘rsatmoqdaki,   2007-2022
yillarda   uzoq   muddatli   kapital   quyilmalarning   qisqa   muddatli   kapital   quyilmalarga
nisbatan o‘sish tendensiyasi ko‘zatilmoqda. Masalan, jami kapital quyilmalarda uzoq
muddatli kapital quyilmalarning hissasi 2007 yilda 24,1 %ni tashkil etgan bo‘lsa, bu
ko‘rsatkich 2022 yilga kelib, 33,5 %ga oshgan. Bu holat mehnat  bozorida yangi  ish
o‘rinlari   bilan   bog‘liq   faol   tadbirlarga   ajratiladigan   mablag‘lar   miqdorini   oshishiga
olib keladi (2.5-jadval, 2.1-rasm).
2.6-jadvaldan   ko‘rinib   turibdiki,   aholi   soni   bo‘yicha   eng   yirik   tuman
Samarqand   tumani   –   280,9   ming   kishi,   aholisi   eng   kam   tuman   bu   Nurobod   tumani
115,3 ming kishidan iborat.  
1-ilovada ko‘rsatilgan ko‘rsatkichlarini ikki guruhga bo‘lishimiz mumkin:
Viloyat   mehnat   bozoriga   ijobiy   ta’sir   ko‘rsatadigan,   ya’ni   ijtimoiy-iqtisodiy
ko‘rsatkichning   son   miqdori   qanchalik   yuqori   bo‘lsa,   shunchalik   mehnat   bozoriga
ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
1
  Муаллиф   томонидан   Ўзбекистон   Республикаси   Давлат   статистика   қўмитаси   маълумотлари   асосида
ҳисобланган. 24,175,9
24,7 75,3
25,274,8
3 4 , 36 5 , 7
3 3 , 56 6 , 5
0102030405060708090100
200 7  й. 200 8  й. 20 10  й. 20 15  й. 2022  й. Қ ис қ а муддатли
Узо қ  муддатли 
26 2.1-rasm. Samarqand viloyatida iqtisodiyot soha va tarmoqlariga
kiritilgan moliyaviy quyilmalar tarkibi 1
, %
Ushbu guruhga qo‘yidagilarni kiritishimiz mumkin: 
– iqtisodiyotda   band   bo‘lganlar.   Ushbu   ko‘rsatkich   bo‘yicha   birinchi
o‘rinni   Urgut   tumani   (126,9   ming   kishi)   va   oxirgi   o‘rinni   Qushrabot   tumani   (34,2
ming kishi) egallagan; 
– qishloq xo‘jalik maydonlari.   Birinchi o‘rinni Nurobod tumani (76,7 ming
kv.km), oxirgi o‘rinni Taloq tumani (16,2  ming kv.km) egallagan;
– asosiy   kapitalga   kiritilgan   investitsiyalar   hajmi.   Urgut   tumani   birinchi
o‘rinda  (45,3 mlrd. so‘m), oxirgi o‘rinda Oqdaryo tumani (13,4 mlrd. so‘m); 
– qishloq xo‘jaligida iqtisodiy birliklar  soni.   Birinchi  o‘rinda Pastdarg‘om
tumani (4148 birlik), oxirgi o‘rinda Qushrabot tumani (1057 birlik);
– ishlab   chiqarilgan   qishloq   xo‘jaligi   mahsulotlari   qiymati.   Birinchi
o‘rinda Urgut tumani (188,4 mlrd. so‘m), oxirgi o‘rinda Nurobod tumani (44,9 mlrd.
so‘m).
2.6-jadval
Samarqand viloyatida ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichlarning qishloq
mehnat bozoriga ta’sirini tumanlar kesimda reyting baholash 2
 
Reyting
ballari TumanlarOqdaryo	
Bulung‘ur	
Jomboy	
Ishtixon	
Kattaqurg‘ong‘on	
Qushrabot	
Payariq	
Pastdarg‘om	
Paxtachi	
Samarqand	
Narpay	
Nurobod	
Tayloq	
Urgut
Jami 91 58 89 67 53 97 61 46 83 53 86 81 87 23
Mehnat   bozoriga   salbiy   ta’sir   ko‘rsatadigan,   ya’ni   ijtimoiy-iqtisodiy
ko‘rsatkichlari   miqdori   qanchalik   yuqori   bo‘lsa,   shunchalik   mehnat   bozoriga   salbiy
ta’sir ko‘rsatadi.
Ushbu guruhga qo‘yidagilarni kiritishimiz mumkin:
– faoliyatini   tugatgan   kichik   tadbirkorlik   sub’ektlari.   Ushbu   ko‘rsatkich
bo‘yicha Nurobod tumani eng kam ko‘rsatkichga (11 ta), Jomboy tumani eng yuqori
ko‘rsatkichga (136 ta) ega;
– ishsizlik   darajasi.   Eng   kam   ishsizlik   darajasi   Oqdaryo   tumaniga   (3,2   %),
eng yuqori darajasi Qushrabot tumaniga (7,6 %) to‘g‘ri keladi; 
bir bush ish o‘rniga to‘g‘ri keladigan ishsizlar soni.   Eng yuqori ko‘rsatkich
Nurobod   tumaniga   (bir   bo‘sh   ish   o‘ringa   2,7   kishi),   va   eng   past   ko‘rsatkich
Qushrabot tumaniga (bir bush ish o‘ringa 1,2 kishi) to‘g‘ri keladi.
2.6-jadvalda   berilgan   ma’lumotlar   asosida   Samarqand   viloyatida   ijtimoiy-
iqtisodiy   ko‘rsatkichlarning   qishloq   mehnat   bozoriga   ta’sirini   tumanlar   kesimdagi
reyting baholash o‘tkazildi. 
1
 Манба: Самарқан вилоят Давлат статистикаси Бош бошқармаси маълумотлари асосида тузилган.
2
 Муаллиф томонидан ҳисобланган.
27 Reyting   baholashga   muvofiq   to‘plangan   ballar   qanchalik   kam   bo‘lsa,
shunchalik tumanning ijtimoiy-iqtisodiy holati barqarordir.
Samarqand   viloyati   tumanlarining   2019   yil   ijtimoiy-iqtisodiy   ko‘rsatkichlar
bo‘yicha   reyting   baholash   natijasida   eng   past   ballni   Urgut   tumani   –   23   ball,   eng
yuqori balni Qushrobot tumani – 97 ball to‘pladilar.
2.2-rasm. Samarqand viloyatida ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichlarning
qishloq mehnat bozoriga ta’sirini tumanlar kesimda reyting baholash 1
 
Samarqand   viloyati   tumanlarini   ijtimoiy-iqtisodiy   ahvoli   ushbu
ko‘rsatkichlarning   o‘rtachasi   bilan   taqqoslanishi   2.2-rasmda   keltirilgan.   Mehnat
bozoriga ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatadigan 1-ilova 1-jadval ko‘rsatkichlarini ikki
guruhga   bo‘linishiga   asoslanib,   tahlil   qilish   davomida   har   bir   tumanning   ijtimoiy-
iqtisodiy  ko‘rsatkichlarini   tumanlar   bo‘yicha   o‘rtacha   miqdoridan   sonli   qiymatlarini
oshishi ajratib olingan.
Samarqand viloyati qishloq mehnat bozori holatiga nazar tashlasak, jami ishchi
kuchiga   taklif   miqdori   2007-2022   yillarda   42,0   %ga   oshgan.   Shundan,   ilk   bor   ish
qidiruvchi   yoshlar   (165,8   %),   iqtisodiyot   tarmoqlaridan   bo‘shab   chiqayotgan
xodimlar (160,4 %), jazoni o‘tash muassasalaridan ozod etilganlar (122,0 %), harbiy
xizmatdan   bo‘shatilganlar   (18,2   %),   kadrlar   qo‘nimsizligi   sababli   ishdan
bo‘shaydiganlar   (117,5   %),   faol   ish   qidiruvchi   aholi   (120,2   %)   soni   ham   o‘sish
tendensiyasiga ega bo‘lgan (2.8-jadval).  
2. 7 -jadval
Samarqand viloyati qishloq mehnat bozorida ishchi kuchi taklifi miqdori 2
, (kishi
hisobida )
Ko‘rsatkichlar 2007
y. 2009
y. 2011
y. 2017
y. 20 22  y. 2007 - 20 22
y.y. da
o‘sish, %
Ilk bor ish qidiruvchi yoshlar 54727 63939 83494 9 0 308 9 0742 165 , 8
Bo‘shab chiqayotgan xodimlar
1144 1227 1739 1 8 01 1 835 160 , 4
Jazoni   o‘tash   muassasa-laridan
ozod etilganlar 468 499 527 5 6 6 5 71 122 , 0
Harbiy   xizmatdan
bo‘shatilganlar 1755 1880 1992 2 03 8 2 075 118 , 2
1
 Муаллиф томонидан ҳисобланган.
2
Манба: Самарқанд вилояти Бандлик Бош бошқармаси маълумотлари асосида ҳисобланган. 
28 Xodimlar   qo‘nimsizligi   sababli
ishdan bo‘shaydiganlar 1485 1546 1593 17 1 2 17 45 117 , 5
Faol ish qidiruvchilar
56514 59486 61949 67 5 47 67 936 120 , 2
Jami ishchi kuchi taklif  116093 128577 151294 169372 164904 142 , 0
2.8-jadval  ma’lumotlariga ko‘ra, Samarqand viloyati qishloq mehnat bozorida
ilk   bor   ish   qidiruvchi   yoshlar   2007   yilda   54727   kishini   tashkil   etgan   holda,   bu
ko‘rsatkich 2022 yilda 67,8 %ga oshgan. Shundan keyingi yillarda o‘rta maxsus kasb
hunar   kollejlarini   bitiruvchilar   soni   tahlil   etilayotgan   davrlar   oralig‘ida   16,6   %ga
oshgan. Bu holat ularning ish bilan bandligini murakkablashtirmoqda. Viloyatda o‘rta
va umumta’lim maktablarini bitiruvchilar soni mazkur yillar oralig‘ida o‘sish (3,9 %)
tendensiyasiga   ega   bo‘lgan.   Tahlil   etilayotgan   yillar   oralig‘ida   institut   va
universitetlarning   kunduzgi   bo‘limlarini   bitiruvchilar   soni   20,2   %ga   o‘sgan   holda,
harbiy   xizmatga   chaqiriluvchilarning   barcha   toifalari   bo‘yicha   ish   kuchi   taklifi   2,3
martaga oshgan. 
2. 8 -jadval
Samarqand viloyati qishloq mehnat bozorida ilk bor ish qidiruvchi yoshlar
ishchi kuchiga taklif miqdori 1
, (kishi hisobida )
Ko‘rsatkichlar 2007
y. 2009
y. 2011
y. 2017 y. 20 22  
y. 2007 - 20 22
y.y. da
o‘sish, %
O‘rta va umumta’lim maktablar
bitiruvchilari 20039 20039 18855 20619 20 825 103 , 9
Hunar   texnika   bilim   yurtlari,
akademik   litseylarni   kunduzgi
bo‘limlarini bitiruvchilari  4030 4197 4281 4681 46 98 116 ,6
O‘rta   maxsus   kasb   hunar
kollejlarini bitiruvchilar 22128 29065 49639 54284 54 572 2, 5 marta
Institut   va   universitetlarning
kunduzgi   bo‘limlarini
bitiruvchilari 7213 7726 7912 8652 86 73 120 , 2
Harbiy   xizmatga
chaqiriluvchilarning   barcha
toifalari 1317 2912 2807 3069 30 81 2,3  marta
Jami  54727 63939 83494 91308 91 849 167 , 8
Samarqand   viloyati   qishloq   mehnat   bozorida   bo‘shab   chiqayotgan   xodimlar
ishchi   kuchi   taklifi   2007-2022   yillarda   60,4   %ga   oshgan   holda,   xo‘jalik   hisobi   va
iqtisodiyotdagi o‘zgarishlar natijasida ishdan bo‘shaganlar soni 141,8 %ga, ya’ni 307
kishiga   ko‘paygan.   Iqtisodiyot   sohalari   va   tarmoqlaridagi   mulkchilik   munosabatlari
bilan   bog‘liq   tarkibiy   o‘zgarishlar   natijasida   ishdan   bo‘shaganlar   soni   2022   yilda
2007 yilga nisbatan 1,9 %ga oshgan. Zarariga ishlayotgan korxonalarning tugatilishi
hisobiga   bu   ko‘rsatkich   3,7   martaga   ko‘paygan.   Bu   ko‘rsatkich   asosan   kichik
korxonalar hissasiga to‘g‘ri kelgan (2.10-jadval).
2. 9 -jadval
1
 Манба: Самарқанд вилояти Бандлик Бош бошқармаси маълумотлари асосида ҳисобланган.
29 Samarqand viloyati qishloq mehnat bozorida bo‘shab chiqayotgan xodimlar
ishchi kuchiga taklif miqdori 2
, (kishi hisobida )
Ko‘rsatkichlar 2007
y. 2009
y. 2011
y. 2017
y. 20 22
y. 2007 - 20 22  y.y.
da o‘sish, %
Xo‘jalik   hisobi   va
iqtisodiyotdagi o‘zgarishlar 734 775 1007 1032 1041 141 , 8
Davlat   mulkining   o‘zgarishi
hisobiga 269 251 257 269 274 101 , 9
Zarariga   ishlayotgan
korxonalarning tugatilishi 140 200 475 510 520 3,7  marta
Jami 1144 1227 1739 1 8 01 1 835 160 , 4
Viloyatida ilk bor ish qidirayotgan qishloq yoshlari ish kuchiga taklif jami ilk
bor ish qidirayotgan yoshlar ish kuchi taklifiga nisbatan   2007 yilda 88,0 %ni, 2022
yilda 91,0 %ni tashkil etgan (2.11-jadval).
2.1 0 -jadval
Samarqand viloyatida 2007-2010 yillarda  qishloq yoshlari ish kuchi taklifi 2
(kishi hisobida )
Ko‘rsatkichlar 2007 y. 2009 y. 201 1  y. 2017 y. 20 22  y. 2007-20 22
y.y.da
o‘sish, (%)
Jami taklif 116093 128577 151294 169372 164904 142 , 0
Shundan:   ilk   bor   ish
qidirayotgan yoshlar jami 54727 63939 83494 9 0 308 9 0742 165 , 8
Shundan:
qishoq   joylarda   ilk   bor   ish
qidirayotgan yoshlar jami 48163 58824 75947 81406 82569 170,6
Samarqand viloyati mehnat bozorida jami ish kuchiga talab 2007 yilda 91522
kishini   tashkil   etib,   2022   yilda   bu   ko‘rsatkich   81,7   %ga   o‘sgan.   Shundan   qishloq
joylarda   kuchiga   taklif   viloyat   bo‘yicha   jami   ishchi   kuchi   taklifiga   nisbatan     2007
yilda 84,5 %ni, 2022 yilda esa 84,9 %ni tashkil etgan. (2.12-jadval). 
2.1 1 -jadval
Samarqand viloyatida mehnat bozorida ish kuchiga talab 3
 
(kishi hisobida )
Ko‘rsatkichlar 2007
y. 2009
y. 201 1
y. 2017 
y. 20 22  
y. 2007-20 22
y.y.da o‘sish,
(%)
Jami ish kuchlariga
talab 91522 136286 145017 164815 166294 181,7
Shundan: qishloq
joylarda 77336 115454 122974 139642 141206 182,6
2.13-jadvalning   tahliliy   ma’lumotlariga   ko‘ra,   Samarqand   viloyatida   2007-
2022   yillarda   qishloq   mehnat   bozorida   jami   ishchi   kuchiga   bo‘lgan   talab   miqdori
2
 Манба: Самарқанд вилояти Меҳнат ва Бандлик бошқармаси маълумотлари асосида ҳисобланган.
2
 Манба: Самарқанд вилояти Меҳнат ва Бандлик бошқармаси маълумотлари асосида ҳисобланган.
3
 Манба: Самарқанд вилояти Бандлик Бош бошқармаси маълумотлари асосида ҳисобланган.
30 tahlil   etilayotgan   davrlar   oralig‘ida   muntazam   o‘sish   (181,7   %)   tendensiyasiga   ega
bo‘lgan.   Shundan   eng   yuqori   o‘sish   sur’atlari   dehqon   mahsulotlarini   shartnoma
asosida   topshirish   va   yakka   tartibdagi   mehnat   faoliyatida   band   bo‘ladiganlar   (2,5
marta),   muddatli   harbiy   xizmatga   o‘quv   muassasalarini   bitiruvchilaridan   tashqari
chaqirtiriladiganlar   o‘rnini   to‘ldirish   (162,2   %),   bo‘sh   ish   o‘rinlari   va   mansab
lavozimlarining   oy   oxiriga   qadar   sonini   to‘ldirish   (142,7   %)   hamda   o‘quv
yurtlarining   kunduzgi   bo‘limiga   umumta’lim   maktab   bitiruvchilaridan   tashqari
o‘qishga   kirganlarning   o‘rnini   to‘ldirish   (147,1   %)   jarayonlarida   amalga   oshirilgan.
Shuningdek,   qo‘nimsizlik   tufayli   bo‘shatilayotganlarning   o‘rnini   to‘ldirish   0,5   %ga
kamaygan.   Viloyatda   mehnat   resurslarining   tashqi   mehnat   migratsiyasi   hisobiga
ishchi kuchiga talab  2007 yilda 4655 kishini tashkil etgan holda, bu ko‘rsatkich 2022
yilga kelib 35,9 %ga oshgan. 
2.1 2 -jadval
Samarqand viloyati qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga bo‘lgan talab
miqdori 2
, (kishi hisobida )
Ko‘rsatkichlar 2007
y. 2009
y. 2011
y. 2017
y. 20 22
y. 2007 - 20 22
y.y. da
o‘sish, %
Barpo   etiladigan   yangi   ish
o‘rinlari   uchun   zarur   xodimlar
soni 35759 46990 43076 48076 48503 135 , 6
Qo‘nimsizlik   tufayli
bo‘shatilayotganlarning   o‘rnini
to‘ldirish 1585 2842 1563 1563 157 7 99 , 5
O‘quv   yurtlarining   kunduzgi
bo‘limiga   umumta’lim   maktab
bitiruvchilaridan   tashqari
o‘qishga   kirganlarning   o‘rnini
to‘ldirish 30256 40719 42118 44118 4451 2 147 , 1
Muddatli   harbiy   xizmatga   o‘quv
muassasalarini   bitiruvchilaridan
tashqari   chaqirtiriladiganlar
o‘rnini to‘ldirish 1855 2267 1983 2983 3009 162 , 2
Bo‘sh   ish   o‘rinlari   va   mansab
lavozimlarining oy oxiriga qadar
soni 2056 2659 2737 2907 2932 142 , 7
Dehqon   mahsulotlarini
shartnoma   asosida   topshirish   va
yakka   tartibdagi   mehnat
faoliyatida band bo‘ladiganlar 15556 35247 35371 39371 39721 2,5  marta
Mehnat   resurslarining   tashqi
migratsiyasi hisobiga 4455 5562 3999 5999 6052 135 , 9
Jami ishchi kuchiga talab 91522 136286 145017 164815 166294 181 , 7
Samarqand viloyatida 2007-2022 yillarda mulkchilik shakllari bo‘yicha ishchi
kuchiga   mavjud   talab   holatiga   nazar   tashlasak,   jami   ish   kuchiga   talab   miqdori   6,1
2
 Манба: Самарқанд вилояти Бандлик Бош бошқармаси маълумотлари асосида ҳисобланган.
31 martaga   o‘sgan,   bu   ko‘rsatkich   qishloq   joylarida   4,74   martaga   oshgan.   Mulkchilik
shakllarining   barcha   turlari   bo‘yicha   bu   davrlar   oralig‘ida   o‘sish   tendensiyasi
ko‘zatilgan   bo‘lib,   viloyatda   jamoa   xo‘jaliklarining   qisqarishi   natijasida   ishchi
kuchiga   talab   hajmi   keyingi   yillarda   57,8   %ga   kamaygan.   Mazkur   holat   qishloq
xo‘jaligida   mulkchilik   munosabatlari   bilan   bog‘liq   tarkibiy   o‘zgarishlar   natijasida
sodir bo‘lgan (2.14-jadval).
    2.1 3 -jadval
Samarqand viloyatida mulkchilik shakllari bo‘yicha ish kuchiga mavjud talab 1
,
(kishi hisobida )
№ Ko‘rsatkichlar 2007 y. 20 22  y. 2007 - 20 22
y.y. da
o‘sish,
martaJami Qishloq
joylarida Jami Qishloq
joylarida
1.  Davlat korxonalarida  
565 220 1876 1407 3,3
2. Ijara korxonalarida
38 18 1 194 895 31 , 4
3. Hissadorlik
jamiyatlarida 78 39 341 256 4 ,4
4. Xo‘jalik
birlashmalarida 92 41 512 384 5 , 6
5.  Jamoat
tashkilotlarida 46 22 682 512 14 , 8
6. Qo‘shma
korxonalarda 32 14 1 023 767 31 , 9
7. Qishloq xo‘jalik
korxonalarida  72 37 7 673 5754 10 , 6
8.  Jamoa (shirkat)
xo‘jaliklarida 128 120 74 56 57,8
9. Xususiy
korxonalarda 95 38 1 023 767 10 ,8
10.  Mulkchilik shakllari
aralash
korxonalarida  285 120 2 387 1790 8 ,4
11. Boshqa korxonalarda
1370 2027 267 200 19,5
Jami 
2801 2696 17 050 12788 6 ,1
    Ish   bilan   bandlikning   samaradorligi   xususiyati   ishlovchilarni   mamlakat
iqtisodiyotining   tarmoqlari   bo‘yicha   taqsimlash   tuzilmasidan   iborat.   Hozirgi   vaqtda
aholining ish bilan bandligi bo‘yicha iqtisodiyotdagi tarmoq tuzilishi mavjud jamiyat
mehnat   potensialidan   foydalnish   samaradorligi   darajasi   pastligini   aks   ettiradi   va
tubdan o‘zgartirishga muhtojdir.
2.1 4 -jadval
Samarqand viloyatida iqtisodiyot soha va tarmoqlari bo‘yicha ishchi kuchiga
mavjud talab 2
, (kishi hisobida )
1
 Манба: Самарқанд вилояти Бандлик Бош бошқармаси маълумотлари асосида ҳисобланган.
2
 Манба: Самарқанд вилояти Бандлик Бош бошқармаси маълумотлари асосида ҳисобланган.
32 № Ko‘rsatkichlar 2007 y. 20 22  y. 2007 - 20 22
y.y. da
o‘sish,
marta
Jami Qishloq
joylarida Jami Qishloq
joylarida
1. Sanoat 220 120 1 545 843 7 , 02
2. Qishloq xo‘jaligi 126 126 7 673 6 047 6 ,1
3. Transport va aloqa 219 116 1 620 815 7 ,4
4. Qurilish 160 88 1 175 618 7 , 3
5. Savdo va umumiy
ovqatlanish 65 36 502 253 7 , 7
6. Uy joy va kommunal
foydalanish 71 39 514 274 7 , 2
7. Aholiga maishiy
xizmat ko‘rsatish 98 54 645 380 6 ,6
8. Boshqaruv organlarida 32 18 214 126 6 ,7
9. Boshqa sohalarda 1810 2099 3 162 4 081 174,7
10 Jami 2801 2696 17050 13437 6 ,1
2.14-jadvalda   Samarqand   viloyatida   iqtisodiyot   soha   va   tarmoqlari   bo‘yicha
ishchi   kuchiga   mavjud   talab   bo‘yicha   ma’lumotlar   keltirilgan.   Iqtisodiyot   soha   va
tarmoqlarida jami kuchiga talab 2007 yilda 2801 kishini tashkil etgan holda, mazkur
ko‘rsatkich  2022 yilda  6,1 martaga,  qishloq  joylarda  esa qariyib   5 martaga o‘sgan.
SHuningdek,   iqtisodiyot   soha   va   tarmoqlarida   bu   davrlarda   ishchi   kuchiga   talab
muntazam o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan (6,1-7,7 marta).
Hozirgi   vaqtga   kelib,   ijtimoiy   ehtiyojlar   nuqtai   nazaridan   qaralganda   qishloq
joylaridagi   holat   o‘zgarib,   unda   qayta   ishlash   sanoati,   xizmat   ko‘rsatish   sohasi   va
boshqa   tamoqlar   asosiy   iqtisodiyot   sektoriga   aylanib   bormoqda.   Qishloq   xo‘jaligi
klasterlarini   tashkil   etish,   qayta   ishlash   sanoatini   rivojlantirish,   xizmat   ko‘rsatish
sohasi   va   boshqa   tarmoqlarni   kengaytrish   masalalariga   e’tiborni   qaratish   qishloq
hududlarida   yangi   ish   o‘rinlarini   yaratish,   norasmiy   ish   bilan   bandlikni   kamaytirish
hamda ishlab chiqarishni intensiv rivojlantirish imkoniyatini yaratadi. 
Qishloq hududlarida ijobiy iqtisodiy rivojlanishning yakuniy natijalaridan biri
sifatida yangi ish o‘rinlari miqdorini ortishida ko‘rish mumkin (2.15-jadval).  
2.1 5 -jadval
O‘zbekiston Respublikasi qishloq hududlarida yangi ish o‘rinlarini tashkil
etishni o‘zgarishi 1
 (dona) 
Hududlar Yillar 20 22  yilni 20 21
yilga nisbati, %
20 21 20 22
Qoraqalpog‘iston 
Respublikasi 11845 14023 118 ,4
viloyatlar:
Andijon 21146 24359 115 ,2
Buxoro 15859 17498 110 , 3
1
 Муаллифлар томонидан Ўзбекистон Республикаси Бандлик ва меҳнат муносабатлари вазирлиги маълумотлари
асосида тузилган. 
33 Jizzax 13262 14497 109 , 3
Qashqadaryo 15267 17729 116 , 1
Navoiy 12064 13445 111 , 4
Namangan 17700 20208 114 ,2
Samarqand 27382 32482 118 , 6
Surxondaryo 10202 12375 121 ,3
Sirdaryo 7629 8901 116 , 7
Toshkent 19742 23651 119 ,8
Farg‘ona  26185 31098 118 , 7
Xorazm 16710 18482 110 , 6
Toshkent sh. 27030 30992 114 , 6
Respublika bo‘yicha 242025 279742 115,6
2.16-jadvaldan   ko‘rinib   turibdiki,   2021-2022   yillar   davomida   respublikamiz
qishloq joylarida yaratilgan ish o‘rinlari soni 15,6 foizga ko‘paygan. Ish o‘rinlarining
bunday   o‘sish   tendensiyasi   respublikaning   barcha   qishloq   hududlariga   ham   xos
bo‘lgan.   Ayniqsa,   ishsizlik   darajasi   yuqori   bo‘lgan   Qoraqalpog‘iston   Respublikasi
qishloq tumanlarida yaratilgan ish o‘rinlari soni  15,6 foizga ko‘payganligini alohida
qayd etish lozim.
2022   yilda   qishloq   joylarida   ish   o‘rinlari   tashkil   etish   va   aholi   bandligini
ta’minlash dasturining tasdiqlangan parametrlariga muvofiq, 256815 ta ish o‘rni tashkil
etilishi  ko‘zda  tutilgan  bo‘lib,  haqiqatda  esa  279742  ta  ish  o‘rni  yaratildi   yoki  dastur
ijrosi 8,9 foizga ortig‘i bilan bajarildi. 
2.1 6 -jadval
O‘zbekiston Respublikasi qishloq hududlarida moliyalashtirish yo‘nalishlari
bo‘yicha yangi ish o‘rinlarini tashkil etishni o‘zgarishi 2
, dona
№ Yo‘nalishlar Yillar 20 22  yilni
2017 yilga
nisbati, %2017 O‘lushi, 
% 20 22 O‘lushi, 
%
  1. Barcha   yo‘nalishlar   bo‘yicha
yaratilgan yangi ish o‘rinlari, jami
(ish o‘rni) 242025 100 279742 100 115,6
  shu jumladan:
1.1 Yirik loyihalar  (davlat va xo‘jalik
boshqaruvi organlari) 29548 12 , 2 37481 13 , 4 1,268
1.2 Kichik   loyihalar   (mahalliy
loyihalar,   o‘z   mablag‘i   hisobiga
kredit olmasdan) 105320 43 , 5 121070 43 , 3 1,150
1.3 Faoliyat   ko‘rsatmayotgan,
samarasiz   foydalanayotgan
binolar va qurilishi tugallanmagan
ob’ektlar negizida 10319 4 , 3 12757 4 , 6 1,236
1.4 Davlat   byudjeti   mablag‘lari   va
davlat-xususiy   sherikchilik
shartlari   asosida   ishga   tushadigan
ijtimoiy va boshqa ob’ektlar 13813 5 , 7 15384 5, 5 1,114
1.5 Hunarmandchilikni rivojlantirish 17413 7 , 2 21788 7 , 8 1,251
2
 Муаллифлар томонидан Ўзбекистон Республикаси Бандлик ва меҳнат муносабатлари вазирлиги маълумотлари
асосида тузилган.
34 1.6 Kredit   berish   hamda
jamg‘armalarning   mablag‘-lari
hisobiga   tashkil   etiladigan   ish
o‘rinlari, shu jumladan: 6561 2 27 , 1 71262 25 , 5 1,086
Mamlakatimizda   qishloq   joylarida   yangi   ish   o‘rinlarining   qariyb   yarmi   kichik
korxonalar,   mikrofirmalar   tashkil   etish,   yakka   tartibdagi   tadbirkorlikni,   xizmat
ko‘rsatish   va   servis   sohasini   yanada   rivojlantirish,   pudrat   asosidagi   qurilish,   shu
jumladan, uy-joylarni ta’mirlash va rekonstruksiya qilish ishlari ko‘lamini kengaytirish
hisobidan yaratilmoqda. 
Respublika   hududlarida   noqishloq   xo‘jaligi   ish   o‘rinlarini   yaratishga   alohida
e’tibor qaratilib, ularning soni yil sayin ortib bormoqda.
2.16-jadval   ma’lumotlariga   asosan   mamlakatimiz   qishloq   hududlarida   tashkil
etilgan ish o‘rinlarining 43,3 foizi   kichik  loyihalar   (mahalliy   loyihalar,   o‘z   mablag‘i
hisobiga   kredit   olmasdan)   hisobidan   yaratilgan.   Q ishloq   hududlarida   yaratilgan   ish
o‘rinlari   kredit   berish   hamda   jamg‘armalarning   mablag‘lari   hisobiga   tashkil
etiladigan   ish   o‘rinlari   (27,1%),   yirik   loyihalar   (12,2%),   hunarmandchilikni
rivojlantirish   (7,2%),   davlat   byudjeti   mablag‘lari   va   davlat-xususiy   sherikchilik
shartlari   asosida   ishga   tushadigan   ijtimoiy   va   boshqa   ob’ektlar   (5,7%),   faoliyat
ko‘rsatmayotgan,   samarasiz   foydalanayotgan   binolar   va   qurilishi   tugallanmagan
ob’ektlar negizida  (4,3%) yangi ish o‘rinlari tashkil etilgan.
2.17-jadval ma’lumotlariga ko‘ra, respublikamiz qishloq hududlarida 2019 yilda
kredit   berish   hamda   jamg‘armalarning   mablag‘lari   hisobiga   ish   o‘rinlarini   tashkil
etish   manbalari   bo‘yicha   jami   yaratilgan   ish   o‘rinlarining   57,7%i   –   tijorat   banklari
mablag‘lari   hisobidan ,   15,5%i   –   «Yoshlar-kelajagimiz»   jamg‘armasi   mablag‘lari
hisobidan,   14,2%i   –   fermer,   dehqon   xo‘jaliklari   va   tomorqa   er   egalarini   qo‘llab-
quvvatlash   jamg‘armasi   mablag‘lari   hisobidan,   6,7%i   –   Bandlikka   ko‘maklashish
davlat jamg‘armasi  mablag‘lari hisobidan, 5,8%i – yangi ish o‘rinlari tashkil  etishni
rag‘batlantirish hududiy jamg‘armalari mablag‘lari hisobidan tashkil etilgan.  
Turli   davlat   va   mahalliy   dasturlarni   investitsiyalari,   kreditlar   va   jamg‘armalar
hisobidan qayta ishlash sanoati, qurilish va xizmat ko‘rsatish kabi tarmoqlarda yangi ish
o‘rinlari tashkil etilgan va ularning qishloq iqtisodiyotidagi ulushi 55,5 %ga teng.
2.1 7 -jadval
O‘zbekiston Respublikasi qishloq hududlarida kredit berish hamda
jamg‘armalarning mablag‘lari hisobiga yangi tashkil etiladigan ish o‘rinlarini
o‘zgarishi 1
, dona
№ Yo‘nalishlar Yillar
20 22  yilni
2017 yilga
nisbati, %2017 O‘lushi,
% 20 22 O‘lushi,
%
1. Kredit   berish   hamda
jamg‘armalarning   mablag‘-
lari hisobiga tashkil etiladigan
ish o‘rinlari, shu jumladan: 6561 2 100 71262 100 108 , 6
1.1. Tijorat   banklari   mablag‘lari
hisobidan 37 7 17 57 , 6 41 10 4 57 ,7 10 9,0
1
 Муаллифлар томонидан Ўзбекистон Республикаси Бандлик ва меҳнат муносабатлари вазирлиги маълумотлари
асосида тузилган.
35 1.2. Bandlikka   ko‘maklashish
davlat   jamg‘armasi
mablag‘lari hisobidan 4 4 38 6 , 6 47 8 2 6 , 7 10 8,8
1.3. YAngi   ish   o‘rinlari   tashkil
etishni   rag‘batlantirish
hududiy   jamg‘armalari
mablag‘lari hisobidan 3 6 34 5 , 7 4 1 56 5 , 8 11 4,4
1.4. Fermer,   dehqon   xo‘jaliklari
va 
tomorqa   er   egalarini   qo‘llab-
quvvatlash   jamg‘armasi
mablag‘lari hisobidan 9 5 4 3 14 , 4 10 1 55 14 , 2 10 6,4
1.5. «Yoshlar-kelajagimiz»
jamg‘armasi   mablag‘lari
hisobidan 10279 15 , 7 1 10 64 15 , 5 10 7, 6
Noqishloq   xo‘jaligi   tarmoqlarida   yangi   ish   o‘rinlarini   tashkil   etilishiga   asosiy
iqtisodiy, ijtimoiy-demografik va tashkiliy-huquqiy omillar bevosita ta’sir etadi.
  Noqishloq xo‘jaligi tarmoqlarida qayta ishlash sanoati etakchi o‘rinlardan biriga ega
bo‘lganligi   uchun   ekonometrik   tadqiqot   ob’ekti   sifatida   dastlabki   adekvat   modellar
tuzildi.
2.2. Qishloq mehnat bozorini tartibga solishga asosiy iqtisodiy omillar
ta’sirini ekonometrik tadqiqoti
Davlat ish bilan bandlik siyosati doirasida mehnat bozorini tartibga solishda ish
bilan bandlik jamg‘armalarining ahamiyatini alohida ta’kidlab o‘tish kerak.
O‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi tarkibida
Ish   bilan   ta’minlashga   ko‘maklashuvchi   davlat   jamg‘armasi   faoliyat   olib   boradi.
O‘zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   2003   yil   2   apreldagi   173-son
qarori   bilan   tasdiqlangan   “O‘zbekiston   Respublikasining   ish   bilan   ta’minlashga
ko‘maklashuvchi   Davlat   jamg‘armasi   mablag‘larini   shakllantirish   va   ulardan
foydalanish tartibi to‘g‘risidagi Nizom”ga binoan jamg‘armaning asosiy vazifalari: 
– ishsizlarni  moddiy qo‘llab-quvvatlash  yuzasidan  davlat  kafolatlarini  amalga
oshirish;
–  mehnat bo‘limlari ta’minotini moliyalashtirish;
–   tijorat   banklarida   kredit   liniyalari   ochish   yo‘li   bilan   ish   o‘rinlarini   saqlab
qolish va yangi ish o‘rinlari uchun kreditlar berish;
–   fuqarolarni   ishga   joylashtirish,   mehnat,   aholini   ish   bilan   ta’minlash   va
ijtimoiy   muhofaza   qilish   masalalari   bo‘yicha   me’yoriy   hujjatlarni   ishlab   chiqish,
sotsiologik   kuzatuvlar   o‘tkazish   yo‘li   bilan   bog‘liq   xarajatlarni   mablag‘   bilan
ta’minlashdan iboratdir.
Ish   bilan   ta’minlashga   ko‘maklashish   Davlat   jamg‘armasi   mablag‘lari
quyidagilar hisobiga shakllantiriladi:
– korxona, muassasa, tashkilotlar ish haqi fondidan majburiy ajratmalar;
– respublika va mahalliy byudjetlardan dotatsiyalar;
36 –   qo‘shimcha   va   yangi   ish   o‘rnilarini   yaratish   uchun   kichik   va   o‘rta   biznes
sub’ektlarini kreditlash uchun tijorat banklari tomonidan ochilgan kredit liniyalaridan
foizlar;
– yuridik va jismoniy shaxslarni ihtiyoriy badallari;
–  qonun hujjatlariga muvofiq boshqa tushumlar. 
O‘zbekiston   Respublikasining   “Aholini   ish   bilan   ta’minlash   to‘g‘risida”gi
Qonunning   21-moddasiga   muvofiq   “Aholini   ish   bilan   ta’minlash   sohasidagi   davlat
siyosatini   amalga   oshirish   chora-tadbirlarini   moliyalash   va   mehnat   organlarining
samarali   faoliyat   ko‘rsatishi   uchun   ish   bilan   ta’minlashga   ko‘maklashuvchi   Davlat
jamg‘armasi  tuziladi”. “SHuningdek ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi  Davlat
jamg‘armasi   mablag‘larini   sarflash   yo‘nalishlarini   aholini   ish   bilan   ta’minlash
borasidagi   tegishli   respublika,   hududiy   va   boshqa   maxsus   dasturlarga   muvofiq
belgilanadi” 1
.
Ish   bilan   bandlik   jamg‘armasi   xarajatlarini   shartli   ravishda   quyidagi
yo‘nalishlar bo‘yicha qismlarga ajratish mumkin:
1. Ishsizlik   bo‘yicha   nafaqaga   sarflanadigan   mablag‘lar,   ishsizlarga   moddiy
yordam ko‘rsatish, uzoq muddatli pensiyalar to‘lash. Bularni passiv siyosat deb atash
qabul qilingan.
2. Qayta   tayyorlash   va   jamoat   ishlariga   sarflanadigan   mablag‘lar.   Aytib
o‘tilgan   bu   shakllarni   birlashtirib   turadigan   tomon   shuki,   ular   qonun   bilan
kafolatlanmagan.   Shu   bilan   birga   “Moliyaviy   qo‘llab-quvvatlash”   moddasiga   doir
xarajatlarni mehnat bozoridagi faol siyosat shakllariga kiritish qabul qilingan.
3. Ish bilan bandlik xizmatlarini rivojlantirish uchun mo‘ljallangan mablag‘lar
(ularni ta’minlash, kapital mablag‘lar, “Bandlik” axborot xizmati).
Ish bilan bandlik jamg‘armasi mablag‘larini ishchi kuchlaridan foydalanish va
aholi   ish   bilan   bandligi   bo‘yicha   davlat   siyosatini   amalga   oshirish   maqsadida
vaqtincha   moliyaviy   qiyinchilikni   boshidan   kechirayotgan   korxonalarga,   turli
mulkchilik   ko‘rinishidagi   yangi   korxonalarni   yaratishga   kreditlar   berish   yo‘li   bilan
hamda   korxonalarda   qo‘shimcha   ish   joylarini   yaratishga   sarflash   ishchi   kuchiga
talabni   oshirishda   muhim   vosita   hisoblanadi.   SHuningdek,   ish   bilan   bandlik
jamg‘armasi   mablag‘lari   hisobiga   ishsizlarni   kasbga   o‘qitishni   moliyaviy   jihatdan
ta’minlash respublikamizda malakali mehnat bozori shakllanishiga va buning natijasi
ularoq mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishi uchun sharoit yaratadi. 
Respublikamizda  ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi  Davlat  jamg‘armasi
byudjetdan tashqari jamg‘arma hisoblanib, ishsizlikni sug‘urtalash davlat tomonidan
boshqariladi.   Bunda   tadbirkorlar   va   xodimlarning   vakillik   organlari   ishsizlarga
ijtimoiy yordam  ko‘rsatish  jamg‘armalarini  boshqaruvchi  davlat  organlari  bilan faol
hamkorlikni amalga oshiradilar. 
Ish   bilan   bandlik   Davlat   jamg‘armasining   asosiy   vazifalari   sifatida   mehnat
bozorida   faol   va   passiv   tadbirlarni   moliyalashtirish   yo‘nalishlariga   sarflanishi
mumkin:
1.   Aholini   ish   bilan   bandligining   faol   siyosatini   amalga   oshirish   bo‘yicha
choralar:   mehnat   resurslari   bo‘yicha   ilmiy-tadqiqot   ishlarini   moliyalashtirish,   ish
1
  Ўзбекистон Республикасининг «Аҳолини иш билан таъминлаш туғрисида»ги қонунига шархлар. Т.: «Шарқ»,
2000. - 242-243 б.
37 bilan   bandlik   siyosatining   ilmiy   asoslangan   tashkiliy,   iqtisodiy   va   huquqiy
yo‘nalishlarini ta’minlash; ish bilan bandlikka ko‘maklashish  markazlariga murojaat
qilganlarni   kasbiy   yo‘naltirish,   qayta   o‘qitish   va   qayta   tayyorlash   bo‘yicha   ishlarni
to‘liq   yoki   qisman   moliyalashtirish;   aholi   ish   bilan   bandligini   ta’minlash   bo‘yicha
dasturlar va tadbirlarni moliyalashtirishda ishtirok etish; yangi ish joylarini yaratish,
tadibirkorlik faoliyatini rivojlantirish bo‘yicha tadbirkorlarni imtiyozli kreditlashtirish
yoki   to‘g‘ridan-to‘g‘ri   moliyalashtirishni   amalga   oshirish;   nogironlar,   nafaqa
yoshidagi   shaxslar,   bolali   ayollar   mehnatidan   foydalanish   uchun   ixtisoslashtirilgan
ish joylari (ishlab chiqarishlar)ni tashkil qilish bo‘yicha tadbirlarni qisman yoki to‘liq
moliyalashtirish.
  2.   Ish   bilan   bandlikning   passiv   siyosatini   amalga   oshirish   bo‘yicha   choralar:
ishsizlik   bo‘yicha   nafaqalar   va   kompensatsiyalarni   to‘lash;   amaldagi   qounchilikka
muvofiq moddiy yordam hamda boshqa to‘lovlarni ko‘rsatish.
2.1 8 - jadval
Samarqand viloyatida «Aholini ish bilan ta’minlash hududiy Dasturi»ning
bajarilishi 1
 (kishi )
Ko‘rsatkichlar 2010
y. 2012
y. 2014
y. 201 7
y. 20 22 y
. 20 10 -
20 22
y.y.da
o‘zgarish
, (%)
BKMga ish so‘rab murojaat qilganlar 784 16 746 05 422 00 28052 52887 67 , 4
BKMlar   yo‘llanmasi   bilan   ishga
joylashganlar 774 18 735 24 401 25 25410 26627 34 , 4
Kasbga   o‘qitish   va   malakasini
oshirishga yo‘naltirilganlar 652 1125 587 615 1902 2,9  marta
Haq   to‘lanadigan   jamoat   ishlariga
yo‘naltirilgan 3245 5609 1365 2223 24536 7,6  marta
Ishsizlik nafaqasi tayinlanganlar 1154 1116 90 188 266 23 , 1
Korxonalarda   mavjud   bo‘sh   ish
o‘rinlari 3582 2763 3201 3852 4585 128 , 0
Ishchi kuchiga talabning taqchilligi sharoitida mehnat bozori holatining tahlili
shuni   ko‘rsatdiki,   ish   bilan   bandlik   xizmati   fuqarolarni   aniq   ishlarga   tayyorlashi
zarur.   Shunday   ekan,   davlat   ish   bilan   bandlik   xizmatining   Dasturi   mehnat   bozorida
faol ish bilan bandlik siyosati doiralarini qamrab olishi zarur 2
. 
Samarqand   viloyatida   2010   yilda   jami   davlat   BKMlariga   murojaat   qilganlar
soni 78416 kishidan iborat bo‘lgan bo‘lsa, ushbu ko‘rsatkich 2022 yilga kelib   52887
kishi ni   tashkil   etgan.   Shuningdek,   bu   yillarda   BKMlarga   ish   so‘rab   murojaat
qilganlarga nisbatan ishga joylashganlar hissasi 2010 yilda 98,7 %ni, 2022 yilda esa
50,3   %ni   tashkil   etgan.   Bu   esa,   BKMlari   vositasida   ishga   joylashganlar   hissasining
ish so‘rab murojaat qilganlarga nisbatan bu davrlar oralig‘ida nisbatan pasayib borish
tendensiyasi   ko‘zatilgan.   BKMlariga   ish   so‘rab   murojaat   qilganlar   sonining   yillar
mobaynida nisbatan  pasayib borishining asosiy  sababi  bo‘sh ish o‘rinlari  to‘g‘risida
1
 Манба: Самарқанд вилоят Меҳнат Бош бошқармаси маълумотлари асосида тузилган.
2
Арабов Н.У. Ўзбекистон Республикасида меҳнат бозори инфратузилмасини ривожлантириш самарадорлигини
ошириш. // И.ф.д. диссертацияси. – Т.: ТДИУ 2018. 182-б.
38 axborotlarning kamligi, mavjud bo‘sh ish o‘rinlari nufuz darajasining yuqori emasligi
kabi   omillar   hisoblanadi.   Shu   bilan   birga,   viloyatda   kasbga   o‘qitish   va   malakasini
oshirishga   yo‘naltirilganlar   salmog‘i   20 22   yil   2010   yilga   nisbatan   2,9   martaga
oshgan.   Shunga   mos   haq   to‘lanadigan   jamoat   ishlarida   ishtirok   etganlar   soni   2010
yilda   3245   kishini,   2022   yilda   esa   24536   kishini   tashkil   etgan,   ya’ni   ushbu
ko‘rsatkich   2010-2022   yillarda   68,5   %ga   kamaygan.   BKMlar   tomonidan   ishsizlik
nafaqasi   tayinlanganlar   soni   7,6   martaga   oshgan.   Viloyat   bo‘yicha   korxonalarda
mavjud   bo‘sh   ish   o‘rinlari   soni   ham   28,0   %ga   oshgan.   Bundan   ko‘rinadiki,   mehnat
bozorining tig‘izlik koeffitsienti nisbatan pasaygan. (2.19-jadval).
Analitik tekislashdan (trend tahlildan) foydalanib, aholini  ish bilan bandligiga
ko‘maklashuvchi   faol   va   passiv   tadbirlarni   moliyalashtirish   xarajatlarining   tarkibi
dinamikasini tahlil qilamiz. Dinamikani tahlilida gap nafaqat rivojlanish tendensiyasi
haqida,   balki   o‘rganilgan   rivojlanish   bosqichi   davomida   etarli   darajada   barqaror
bo‘lgan   asosiy   tendensiya   haqida   ketmoqda.   Asosiy   rivojlanish   tendensiyasi   deb
tasodifiy   tebranishlardan   holi   ma’lum   bir   vaqt   mobaynidagi   hodisaning   darajasini
ravon va barqaror o‘zgarishiga aytiladi.
Masala   shundan   iboratki,   turli   xil   tasodifiy   omillar   ta’siridan   holi   bo‘lgan
qatorlar darajasida o‘zgarishlar umumiy tendensiyasini namoyon qilishdir.
Shu maqsadda   dinamik  qatorlarni   (aholini   ish  bilan  bandligiga  ko‘maklashish
faol   va   passiv   tadbirlarni   moliyalashtirish   xarajatlari   dinamikasining   tarkibini)
analitik   tekislash   usuli   bilan   ishlov   beramiz.   Dinamik   qatorlarda   analitik   tekislash
usuli mazmuni shundan iboratki, jami rivojlanish tendensiyasi vaqt funksiyasi sifatida
hisoblanadi:
2. 19 -jadval
Samarqand viloyatida «Ish bilan ta’minlashga ko‘maklashish Davlat
jamg‘armasi» mablag‘lari sarflanishi tarkibi 1
, %
Ko‘rsatkichlar 2007
y. 2008
y. 2009
y. 2011
y. 2013
y. 2015
y. 20 22
y.
Aholi bandligini ta’minlashga
qaratilgan chora-tadbirlar ijrosi
uchun maqsadli harajatlar 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Faol 37,6 42,0 14,7 54,0 56,0 71,0 74,0
Nofaol  62,4 58,0 58,3 46,0 44,0 29,0 26,0
Faol yo‘nalishlar
Haq to‘lanadigan jamoat ishlari 3,2 3,6 4,1 4,0 4,3 4,4 4,7
O‘z-o‘zini ish bilan ta’minlash
va tadbirkorlikni qo‘llab
quvvatlash 12,1 14,1 11,8 25,1 25,9 40,3 38,8
Mehnat bozoriga kirib keluvchi
aholi qatlamlarini ijtimoiy
moslashuvini ta’minlash 1,2 1,7 1,4 1,5 1,8 1,9 2,2
Ishsiz aholi qatlamlarini kasbga
o‘qitish, qayta o‘qitish va
malakasini oshirish  2,2 2,7 2,9 3,1 3,0 3,4 3,6
Voyaga etmagan yoshlarni ish
bilan ta’minlash bo‘yicha
ishlarni jonlashtirish 1,9 2,1 2,2 1,9 2,0 2,4 3,1
1
 Манба: Самарқанд вилоят Давлат статистика Бош бошқармаси маълумотлари асосида ҳисобланган.
39 Ish bilan bandlikni moliyaviy
qo‘llab-quvvatlash 2,1 2,3 2,4 2,6 3,1 3,0 2,8
Yoshlarning kelgusida mos
kasblarga qiziqtirish yuzasidan
proforientatsiya ishlari  4,4 4,6 5,0 5,2 5,0 5,1 6,0
Bo‘sh ish o‘rinlari
yarmakalarini o‘tkazish
tadbirlari 7,9 8,1 9,0 8,0 8,2 7,4 9,0
Yoshlarni ishlab chiqarish
amaliyotlarini tashkil qilish 2,6 2,8 2,9 2,6 2,7 3,1 3,8
,  (2.1.)
Bu   erda:     -   mos   keluvchi   analitik   tenglamada     vaqtda   hisoblab
chiqilgan   dinamik   qatorlar   darajasi.     nazariy   darajalarini   aniqlash   dinamika
qatorlarini asosiy tendensiyasini eng maqbul tarzda aks ettiruvchi adekvat matematik
model asosida amalga oshiriladi. 
Model   tipi   –   chiziqli   funksiya   ,   bu   erda   ,   - tenglama
parametrlari,   - vaqt.
Egri   chiziqli     tenglamani   qo‘llash   asosida   eng   kichik   kvadratlar
usulini   qo‘llash   asosida   tenglashtirish   amalga   oshiriladi.   Bunda   masalani   echish
nazariy   va   emperik   darajalari   o‘rtasida   farqlarni   kvadratini   minimal   yig‘indisi   bilan
aniqlanadi: ,bu erda  >,   - tenglashtirilgan darajalar;    - haqiqiy
daraja.
Bu   shartni   qondiruvchi     tenglama   parametrlari,   normal   tenglamalar
sistemasini echish orqali amalga oshirish mumkin.  
,      (2.2.)
Agar   boshlang‘ich   vaqt     sifatida   markaziy   intervalni   qabul   qilsak
parametrlar   hisob   kitobi   ancha   osonlashadi.   Darajalar   miqdori   toq   son   bo‘lganligi
uchun qiymatlar qo‘yidagicha belgilandi:
___2007 y.___2008 y.___2009 y.___2011 y.___2013 y.___2015 y.___2018 y.___
          -3               -2                -1               0               1                 2                 3
,   o‘ z- o‘ zidan,   normal   tenglamalar   sistemasi   qo‘ yidagi   k o‘ rinishga
keladi: 
,  (2.3.)
Birinchi tenglamadan   Ikkinchi tenglamadan 
Aniqlangan   trend   tenglamasi   asosida   tenglashtirilgan   darajalar   hisoblanadi.
SHunday qilib dinamika qatorlarini  tekislash, haqiqiy darajalarni ma’lumotlarni  eng
maqbul   ko‘rinishda   ko‘rsatib   beruvchi   ravon   o‘zgaruvchi   miqdorlar   bilan
almashtirishdan   iborat.   To‘g‘ri   chiziq   dinamikasi   qatorlarini   tekislashni   aholini   ish
40 bilan   bandlikka   ko‘maklashish   aktiv   va   passiv   tadbirlarni   moliyalashtirish   sarflar
strukturasi   dinamikasida   ko‘rsatamiz.   Faol   tadbirlarni   moliyalashtirish   sarflar
strukturasi   dinamikasi   qatorlarini   tekislash   uchun   chiziqli   trend   modelini   –   to‘g‘ri
chiziq tenglamasini:   qo‘llaymiz. Bizning holatda   - toq son.
2.2 0 -jadval
Faol tadbirlarni moliyalashtirishga sarflar tarkibi dinamikasi qatorlar
chizig‘ini tekislash 1
Yil ( )
2007 37,6 -3 9 -112,8 43,55
2008 42,0 -2 4 -168 46,95
2009 41,7 -1 1 -41,7 50,35
2011 54,0 0 0 0 53,75
2013 56,0 1 1 56 57,15
2015 71,0 2 4 142 60,55
20 22 74,0 3 9 222 63,95
Jami 376,3 0 28 97,5 376,3
2.21-jadvaldan qo‘yidagilarni aniqlaymiz:
;   ;   .
Bundan,  ; 
Berilgan   funksiyaning   trend   modelini   aks   ettiruvchi   to‘g‘ri   chiziq   tenglamasi
qo‘yidagi   kurinishga   ega   bo‘ladi:   .   Berilgan   tenglamaga     ning
qiymatlarini   ketma-ket   o‘rniga   qo‘yib   tekislangan   miqdorlarni   aniqlaymiz   (2.21-
jadvalning oxirgi ustuni). Ayirim yillarda sezilarli tebranishlarga qaramasdan olingan
tenglama   faol   siyosatga   harajatlar   ulushini   ortishi   tendensiyasi   kuzatilmoqda,
Samarqand viloyati aholini ish bilan bandlikka ko‘maklashish tadbirlariga moliyaviy
sarflar   strukturasida:  2007-2018  yillarda  faol   siyosatga   sarflar   ulushi  yiliga  o‘rtacha
3,4 %ga  oshgan.  Faol  siyosatga   haqiqatda  va hisoblab  topilgan  sarflar   ulushi   grafik
ko‘rinishda ko‘rsatilgan (2.4-rasm).
_._  - trend chizig‘i.
1
 Манба: муаллиф ҳисоб-китоблари асосида ҳисобланган. 01020304050607080
200 7  й . 200 8  й . 20 09  й . 20 11   й . 20 13   й . 20 15   й . 20 18   й .
41 2.4-rasm Ish bilan bandlik faol siyosatini moliyalashtirish sarflari tarkibi
dinamikasi 1
Aholini   ish   bilan   ta’minlashga   ko‘maklashish   nofaol   tadbirlarni
moliyalashtirishga sarflar strukturasi dinamikasi qatorlarini analitik tekislashni to‘g‘ri
chiziq bo‘yicha o‘tkazamiz. Dinamika qatorlarini tekislash uchun yana chiziqli trend
modelini – to‘g‘ri chiziq tenglamasini qo‘llaymiz:
,  (2.4.);
2.19-jadvaldan qo‘yidagini topamiz: 
Bundan, 
2.2 1 -jadval
Nofaol tadbirlarni moliyalashtirishga sarflar tarkibi dinamikasi qatorlar
chizig‘ini tekislash 2
Yil (n)
200 7 62,4 -3 9 -187,2 55,2 4
200 8 58,0 -2 4 -232 52,2 4
200 9 58,3 -1 1 -58,3 49,2 4
20 11 46,0 0 0 0 46,2 4
20 13 44,0 1 1 44 43,2 4
20 15 29,0 2 4 116 40,2 4
2022 26,0 3 9 234 37,2 4
Jami 323,7 0 28 -83,5 323,7
Izlangan   funksiyaning   trend   modelini   aks   ettiruvchi   to‘g‘ri   chiziq   tenglamasi
qo‘yidagi   kurinishga   ega   bo‘ladi:   .   Berilgan   tenglamaga     ning
qiymatlarini   ketma-ket   o‘rniga   qo‘yib   tekislangan   miqdorlarni   aniqlaymiz   (6-
jadvalning oxirgi ustuni). 
_._  - trend chizig‘i.
1
 Манба: муаллиф ҳисоб-китоблари асосида ҳисобланган.  
2
 Манба: муаллиф ҳисоб-китоблари асосида ҳисобланган. 010203040506070
200 7  й . 200 8  й . 20 09  й . 20 11  й . 20 13  й . 20 15  й . 2022   й .
42 2.5-rasm Ish bilan bandlikni passiv siyosatini moliyalashtirish
xarajatlarining tarkibi dinamikasi 3
Olingan   tenglama   nofaol   siyosatga   harajatlar   ulushini   kamayishi   tendensiyasi
kuzatilmoqda,   Samarqand   viloyati   aholini   ish   bilan   ta’minlashga   ko‘maklashuvchi
tadbirlarga   moliyaviy   sarflar   strukturasida:   2007-2022   yillarda   nofaol   siyosatga
sarflar   ulushi   yiliga   o‘rtacha   3,0   %ga   kamaygan.   Nofaol   siyosatga   haqiqatda   va
hisoblab topilgan sarflar ulushi grafik ko‘rinishda ko‘rsatilgan (2.5-rasm).
Qishloq   joylarda   2013-2022   yillar   davomida   aholini   ish   bilan   bandligiga
ko‘maklashish   bo‘yicha   o‘tkazilgan   tadbirlarni   moliyalashtirish   hajmi   2.22-jadvalda
keltirilgan.
2.22-jadvaldan   ko‘rinib   to‘ribdiki,   faol   siyosatni   moliyalashtirish   eng   yuqori
hajmi Urgut tumanida, eng kam darajada Qushrabot tumanida amalga oshirilgan.
2.2 2 -jadval
Samarqand viloyati aholini ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi tadbirlarga
moliyaviy sarflar tarkibi 2
, (%)
Yillar 2009 y. 2010 y. 20 22  y.
Tumanlar Faol
siyosat Nofaol
siyosat Faol
siyosat Nofaol
siyosat Faol
siyosat Nofaol
siyosat
Oqdaryo 56 ,0 44,0 75 ,0 25,0 77,0 23,0
Bulung‘ur 57 ,0 43,0 78,0 22,0 79,0 21,0
Jomboy 63 ,0 37,0 76,0 24,0 78,0 22,0
Ishtixon 57 ,0 43,0 77,0 23,0 79,0 21,0
Kattaqurg‘on 60 ,0 40,0 74,0 26,0 78,0 22,0
Qushrabot 52 ,0 48,0 69,0 31,0 75,0 25,0
Payariq 59 ,0 41,0 72,0 28,0 76,0 24,0
Pastdarg‘om 62 ,0 38,0 76,0 24,0 79,0 21,0
Paxtachi 58 ,0 42,0 76,0 24,0 78,0 22,0
Samarqand 62 ,0 38,0 79,0 21,0 80,0 20,0
Narpay 52 ,0 48,0 74,0 26,0 79,0 21,1
Nurobod 51 ,0 49,0 69,0 31,0 76,0 24,0
Tayloq 57 ,0 43,0 73,0 27,0 79,0 21,0
Urgut 65 ,0 35,0 78,0 22,0 81,0 19,0
Jami 58,0 42,0 75,0 25,0 78,0 22,0
Passiv yo‘nalishdagi tadbirlarni moliyalashtirish eng yuqori darajasi Qushrabot
va Oqdaryo tumanlarida, eng past darajasi Urgut tumanida ko‘zatilgan.
Mehnat bozorini tartibga solishning moliyaviy-iqtisodiy mexanizmining asosiy
elementlari   –   bu   barcha   yollanma   ishchilar   ishchi   kuchi   bahosi   sifatida   ish   haqi
to‘lash,   ishsizlikdan   ijtimoiy   himoyalashga   sarflar,   yangi   ish   o‘rinlarini   yaratish,
ishsizlarni   kasbga   yo‘naltirish   va   qayta   tayyorlash   bilan   bog‘liq   faol   hamda   passiv
tadbirlarni amalga oshirish  hisoblanadi.
Aholini   ish   bilan   ta’minlashga   ko‘maklashish   faol   va   passiv   tadbirlarni
moliyalashtirishga   sarflar   tarkibi   Samarqand   viloyati   va   tumanlari   bo‘yicha   2.23-
jadvalda ko‘rsatilgan.
3
 Манба: муаллиф ҳисоб-китоблари асосида ҳисобланган.
2
 Манба: муаллиф ҳисоб-китоблари асосида ҳисобланган.
43 2.2 3 -jadval
Samarqand viloyati va uning tumanlarida ish bilan bandlikka ko‘maklashish
siyosatiga qilingan xarajatlar tarkibi , %
Ko‘rsatkichlar 2009 y. 2010 y. 20 22  y.
Samarqand   viloyatida   ish   bilan   bandlikni
ta’minlash chora-tadbirlarini moliyalashtirish 100 100 100
Faol 56,0 71,0 74,0
Passiv 44,0 29,0 26,0
Samarqand   viloyati   tumanlarida   ish   bilan
bandlikni   ta’minlash   chora-tadbirlarini
moliyalashtirish 100 100 100
Faol 58,0 75,0 78,0
Passiv 42,0 25,0 22,0
Viloyatda   mehnat   bozorida   ish   bilan   bandlikka   ko‘maklashish   tadbirlarga
qilingan   xarajatlar   tarkibida   faol   siyosat   hissasi   asosiy   ulushga   ega.   Samarqand
viloyati   va   uning   tumanlari   aholisini   ish   bilan   bandlikka   ko‘maklashish   siyosatini
moliyalashtirishga   bo‘lgan   xarajatlar   tarkibi   dinamik   qatorlar   darajasini
o‘zgarishining   umumiy   tendensiyasini   aniqlash   uchun     geormetrik   tekislash   usuli
orqali   qayta   ishlab   chiqamiz.  Buning   uchun   Samarqand  viloyati   va  uning   tumanlari
aholisini   ish   bilan   bandlik   siyosatini   amalga   oshirish   chora-tadbirlarini
moliyalashtirish   hajmi   dinamikasini   grafik   ko‘rinishida   ifodalaymiz.   Samarqand
viloyatida   o‘tkazilgan   tadqiqotlar   natijasida   qishloq   mehnat   bozori   quyidagi   asosiy
belgilar   bilan   tavsiflanadi:   mehnat   bozorida   ishchi   kuchi   taklifining   ortiqchaligi   va
ularning   kasbiy-malaka   darajasining   pastligi;   ishchi   kuchiga   talabning   mavsumiy
tebranishi;   ratsional   ishga   joylashtirish   imkoniyatlarining   chegaralanganligi;
noqishloq   ish   joylarining   va   xizmat   ko‘rsatish   sohasining   past   darajada
rivojlanganligi;   ish   bilan   bandlikka   ko‘maklashish   infratuzilmasining   past   darajada
rivojlanganligi.   Ayniqsa,   qishloq   joylarda   ijtimoiy   infratuzilmaning   past   darajada
rivojlanganligi   mehnat   resurslari   ish   bilan   bandligini   ta’minlash   imkoniyatlarini
chegaralamoqda. 
Shu   bilan   birga   mamlakatimizda   ish   bilan   bandlikka   ko‘maklashish   Davlat
jamg‘armasiga   to‘lanadigan   badallarning   qisqarishi   (0,1   %)   mehnat   bozorida   ish
o‘rinlarini   yaratish   bilan   bog‘liq   faol   tadbirlarni   moliyalashtirish   imkoniyatlarini
qisqarishiga olib kelmoqda. 
2.3. Qishloq joylarida ishchi kuchiga talabni oshirish va uning taklifini
kamaytirishning samarali iqtisodiy mexanizmini asosiy ko‘rsatkichlarini
sotsiologik baholash
Davlat   ish   bilan   bandlik   xizmati   mehnat   bozorining   muhim   instituti   sifatida
faol   va   nofaol   siyosatni   amalga   oshirishning   tarkibiy   qismi   bo‘lib,   uni   amalga
oshirishning   asosiy   yo‘nalishlarini   belgilab   beradi.   Mehnat   bozorida   faol   siyosat
yo‘nalishi   bo‘yicha   ishsizlarni   tezlik   bilan   faol   mehnatga   qaytarish   uchun
ko‘maklashishga qaratilgan tadbirlar majmui bo‘lib, u quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
ishsizlarni   ishga   joylashishga   ko‘maklashish;   kasbga   yo‘naltirish   va   tayyorlashga
44 ko‘maklashish; mustaqil ish bilan bandlikni ta’minlashni rivojlantirish; kasb sohasida
maslahatlar   berish.   Passiv   siyosat   mehnat   bozorida   xodimlar   va   ish   beruvchilarning
ahvoli   uchun   davlatning   ma’suliyatini   nazarda   tutadi.   Mehnat   bozorini   tartibga
solishning   passiv   siyosatiga   quyidagi   choralarni   kiritishimiz   mumkin:   ish
qidiruvchilarni ro‘yxatga olish; ishsizlik bo‘yicha nafaqa miqdorini aniqlash; ishsizlik
bo‘yicha nafaqa tulash. Mazkur faol va passiv yo‘nalishdagi chora-tadbirlarni davlat
ish   bilan   bandlik   xizmati   amalga   oshirishi   uchun   sarflar   respublika   byudjeti   va
maqsadi davlat jamg‘armalari orqali moliyalashtiriladi. 
Ammo   keyingi   yillarda   mamlakatimizda   ish   bilan   bandlikka   ko‘maklashish
Davlat   jamg‘armasi   mablag‘larini   ish   bilan   bandlik   davlat   siyosatini
moliyalashtirishdagi   jami   sarflarga   nisbatan   hissasi   bir   muncha   kamaygan.   Buning
asosiy sababi jamg‘armaga korxona, tashkilot va muassasalarda ish haqidan ajratilgan
mablag‘lar (1,5 %dan 0,1 %ga tushishi)  miqdorining   kamayishidir. Bu holat davlat
ish   bilan   bandlik   xizmati   tomonidan   mehnat   bozoridagi   faol   tadbirlarni
moliyalashtirish imkoniyatini chegaralaydi.
Davlat ish bilan bandlik xizmatining asosiy masalalariga – bu mehnat bozorini
boshqarish   va   ishsizlarga   personal   yordam   ko‘rsatish,   ularni   hal   etish   yo‘llarini
aniqlash,   mehnat   vositachiligi,   kasbiy   va   geografik   kasbiy   harakatchanlikni
rag‘batlantirish,   mehnat   bozori   haqida   axborotlar   to‘plash,   ishsizlarni   kasblarga
tayyorlash   va   qayta   tayyorlash   bo‘yicha   ishlarni   amalga   oshirish   kiradi.   SHunday
ekan,   davlat   ish   bilan   bandlik   xizmatining   ijtimoiy   funksiyalari   va   mehnat   bozorini
tartibga solishdagi iqtisodiy funksiyalari birga olib borilishi nazarda tutiladi. Bu ikki
funksiya   davlat   ish   bilan   bandlik   xizmatining   ikki   tomonlama   mohiyatini   aniqlab
beradi.   Davlat   ish   bilan   bandlik   xizmati   ishsizlik   muammolarini   (ijtimoiy   funksiya)
va   ish   bilan   bandlik   muammolarini   (iqtisodiy   funksiya)   hal   etish   o‘rtasida   turli   xil
variantlarni ishlab chiqadi 1
.
Samarqand viloyatining qishloq mehnat bozorida ishchi kuchi talabini tartibga
solishni o‘rganuvchi so‘rovnomada jami 264 kishi qatnashdi. Jinsiy tarkibi bo‘yicha
respondentlarning   53,0   %   i   (140   kishi)   erkaklar   va   47,0   %   i   (124   kishi)   ayollar.
Ulardan   17,5   %   boshlang‘ich,   22,4   %   to‘liqsiz   o‘rta,   21,2   %   to‘liq   o‘rta,   4,5   %
to‘liqsiz   maxsus   o‘rta,   12,1%     maxsus   o‘rta,   12,8   %   to‘liqsiz   oliy   va   9,5   %   oliy
ma’lumotga egalar. 
Sotsiologik so‘rov natijalariga ko‘ra, agar respondentlar ish beruvchi bo‘lsalar,
ular   ishga   yollashda   xodimlarni   malaka   darajasiga   (18,9   %),   yuqori   mehnat
unumdorligiga   (7,8   %),   halolligi   va   to‘g‘ri   so‘zligi   (6,1   %),   ishlab   chiqarish
texnologiyasini   bilishiga   (18,2   %),   ijtimoiy-iqtisodiy   ongliligiga   (11,4   %),
odamgarchiligi   va   mehribonligiga   (5,7   %),   yoshiga   (9,1   %),   jinsiga   (6,5%),   oilaviy
holatiga   (4,1   %)   va   mehnatiga   qarab   ish   haqi   so‘rashiga   (12,2   %)   qarab   ishga
yollardilar.
Sotsiologik   tadqiqotlar   shuni   ko‘rsatdiki,   respondentlar   ish   beruvchi   sifatida
yollanayotgan   xodimlarga   imtiyozli   (6,8   %),   qo‘l   mehnatiga   asoslangan   (14,4   %),
mexanizatsiyalashgan (5,6 %), yuqori ish haqli (14,7 %),  o‘rtacha ish haqli (14,4 %),
1
  Арабов   Н.У.   Меҳнат   бозори   инфратузилмасининг   ривожланиши.   Дисс.   и.ф.н.   //   –   Т.:   Ўз.Р   ФА   Иқтисодиёт
институти. 2008. –Б. 62.  
45 kam ish haqli (2,7 %), doimiy (8,3 %), vaqtinchalik (15,9 %), mavsumiy (14,1 %) va
ijtimoiy (3,1 %) ish joyini tavsiya etishni istaydilar.
Tahlillardan ko‘rinadiki, agarda respondentlar ish beruvchi bo‘lsalar va ularga
malakali kadr zarur bo‘lsa, 20,8 % oliy o‘quv yurtlariga, 11,7 % o‘rta maxsus o‘quv
yurtlariga,   5,2   %   xususiy   o‘quv   yurtlariga,   8,1   %   turdosh   korxonalar   rahbariyatiga,
15,9   %   mehnat   birjalariga,   28,9   %   kadrlar   agentligiga,   9,4   %   malakali   kadrlarning
o‘ziga ko‘proq murojaat qilishni xoxlaydilar.
So‘rov natijalariga ko‘ra, ish beruvchining korxonasini kengaytirish yoki yangi
ish   joylarini   tashkil   etishlariga   uchun   qarz   olishning   murakkabligi   (22,8%),   bank
xodimlarining  loqaydligi   (4,3 %),  xo‘jaliklararo hisob-kitobni  yaxshi  emasligi  (11,5
%),   asosiy   ishlab   chiqarish   vositalarining   qimmatligi   (19,7   %),   ma’muriy
buyruqbozlikning mavjudligi (9,8%), qonunlardagi kamchiliklar (5,6%), xom ashyoni
etishmasligi   (12,7   %)   va   bank   kreditlari   foiz   stavkalarining   yuqoriligi   (13,6%)
sabablari ko‘proq to‘sqinlik qiladi.
Sotsiologik   tadqiqotlar   shuni   ko‘rsatadiki,   respondentlar   fikricha   ishsizlik
nafaqasining kamligi (29,7 %), ishsizlarning kasbi va malakasi bo‘yicha ish joyining
qoniqtirmasligi   (22,8   %),   ishsizlikning   uzoq   davom   etishi   (6,9   %),   bo‘sh   ish   joy
haqida   aniq   ma’lumotlarning   etarli   emasligi   (10,4   %),   taklif   etilgan   ish   joyida   ish
haqining   pastligi   (21,6   %)   va   boshqa   sababga   ko‘ra   (8,6   %)   ishsizlar   ish   topish
maqsadida   tuman   bandlikka   ko‘maklashish   markazlari   xizmatidan   foydalanishni
xohlamaydilar.   Shuningdek,   respondentlar   fikricha ,   ish   bilan   bandlik   xizmati
organlarining   ish   beruvchilar   bilan     ishlashida     axborotlar   almashish   tizimining
yaxshi  rivojlanmaganligi  (24,3 %), nufuzli  bo‘lmagan bo‘sh ish joylarining ko‘pligi
(18,8   %),   korxonalarda   ish   haqining   pastligi   (21,3   %),   ish   beruvchilar   tomonidan
bo‘sh   ish   joylarining   yashirilishi   (2,9   %),   ish   beruvchilarning   ishga   qabul   qilish
bo‘yicha   qiyin   talablari   (3,1%),   ishsizlar   kasb-malakasining   pastligi   (11,6   %),   ish
beruvchilarga  bandlik sohasida maslahat markazlarining yo‘qligi (16,2 %) va boshqa
(1,8 %) to‘siq bo‘luvchi omillar mavjud.
Sotsiologik   so‘rov   natijalarigat   ko‘ra,   respondentlar   fikricha ,   ish   beruvchilar
bilan   yollanma   xodimlar   o‘rtasidagi   ijtimoiy-iqtisodiy   munosabatlarni   yaxshilash
uchun   o‘z   vaqtida   imtiyozli   ish   joylarini   taklif   etish   (8,7   %),   ishlovchilarni   yuqori
unum   bilan   mehnat   qilishi   (16,1   %),     mehnat   haqini   to‘g‘ri   belgilash   (29,2   %),
malakasi  bo‘yicha ish  joyi   46 ilan ta’minlash  (11,8  %),  yaxshi   mehnat  va  dam   olish
sharoitini   yaratish   (6,3   %),   ish   beruvchilar   bilan   uzviy   aloqani   o‘rnatish   (17,8   %),
ishlovchi talab qilgan ish vaqtini berish (1,9 %) va malaka oshirish yoki yangi kasb
o‘rganish imkoniyatlarini yaratish (8,2 %) chora-tadbirlarni amalga oshirish lozim.
Iqtisodiyotni   yangilash   sharoitida   qishloq   mehnat   bozorida   ishchi   kuchiga
bo‘lgan   talab   va   uning   taklifini   tartibga   solish   natijasida   ishsizlikni   kamaytirish
hamda aholining ish bilan bandligini oshirish bo‘yicha iqtisodiy asoslangan takliflar
va   tavsiyalar   ishlab   chiqish   aniq   sotsiologik   so‘rovlar   o‘tkazishning   asosiy   maqsadi
hisoblanadi. 
2018   yil   noyabr-dekabr   oylarida   disertatsiya   muallifi   Samarqand   viloyati
qishloq   mehnat   bozorida   ishchi   kuchiga   talab   va   taklifni   tartibga   solishni   o‘rganish
maqsadida   davlat   ish   bilan   bandlik   xizmati   ro‘yxatida   turgan   ishsizlar   bilan   aniq
sotsiologik so‘rovlar o‘tkazdi.
46 Mehnat   bozorida     ishchi   kuchiga   talab   va   taklifni   tartibga   solishni   o‘rganish
maqsadida   aniq   sotsiologik   so‘rovlarning   ob’ekti   sifatida   Samarqand   viloyatining
Pastdarg‘om, Paxtachi, Urgut, Kattaqo‘rg‘on, Ishtixon, Oqdaryo, Jomboy va Tayloq
tumanlarining bandlikka ko‘maklashish markazlari tanlab olindi. Bu ob’ektlardan 610
ta   respondent   (so‘raluvchi)   tanlab   olindi.   Respondentlarning   barchasi   mehnat
bo‘limlarida   ro‘yxatda   turgan   ishsizlarni   tashkil   etadi.   Ulardan   584   tasi   anketa
savollariga   to‘liq   javob   berdilar.   Jinsiy   tarkibi   bo‘yicha   respondentlarning   54,5   %i
erkaklar va 45,5 % i ayollar. Ulardan  9,1% boshlang‘ich, 12,2% to‘liqsiz o‘rta, 12,2
% to‘liq o‘rta, 16,3% to‘liqsiz maxsus o‘rta, 21,5% maxsus o‘rta, 18,1% to‘liqsiz oliy
va 10,6% oliy ma’lumotga ega. 
Samarqand viloyatining qishloq mehnat bozorida ishchi kuchi taklifini tartibga
solishni o‘rganuvchi so‘rovnomada jami 320 kishi qatnashdi. Jinsiy tarkibi bo‘yicha
respondentlarning   55,6   %   i   (178   kishi)   erkaklar   va   44,4   %   i   (142   kishi)   ayollar.
Ulardan   9,1   %i   o‘rta,   12,2   %i   to‘liqsiz   o‘rta,   12,2   %i   to‘liq   o‘rta,   16,3   %i   to‘liqsiz
maxsus o‘rta, 21,5% maxsus o‘rta, 18,1 % to‘liqsiz oliy va 10,6 % oliy ma’lumotga
egalar. Anketalar o‘zbek tilida tuzildi (1-ilova).
Sotsiologik   tahlillar   shuni   ko‘rsatdiki,   tadqiqot   qilinayotgan   ishsiz
respondentlarning  21,6  %i  to‘liq,  19,4  %i  qisman,   26,9  %i  vaqtinchalik  va  32,1  %i
mavsumiy   ishsizlik   turlariga   taaluqli   hisoblanadi.   Bizga   ma’lumki,   to‘liq   ishsizlik
paydo bo‘lishining asosiy sabablari qo‘yidagilar: ish haqining past darajasi, iqtisodiy
nochor   korxonalarning   tugatilishi,   o‘z   hoxishi   bilan   ishdan   bushashi,   malaka
darajasining ish joylari talablariga mos kelmasligi va boshqalar. 
Qisman   ishsizlik   ish   haqining   past   darajasi,   sog‘liqning   yomonlashuvi,   ish
vaqtining   ko‘p   qismida   o‘y   xo‘jaligida   ish   bilan   band   bo‘lganligi   sababli   paydo
bo‘ladi. 
Vaqtinchalik   ishsizlik   ko‘proq   yoshlar   o‘quv   yurtini   tugatgandan   so‘ng   ishga
joylasha olmasligi, ayollarning uch yoshgacha bola tarbiyasi bilan shug‘ullanganligi,
ishlab chiqarish hajmining vaqtincha qisqarishi, yuqori maoshli boshqa ish qidirishi,
malaka   darajasi   ish   joyi   talablariga   mos   kelmasligi   kabi   sabablarga   ko‘ra   vujudga
keladi.   Qishloq   xo‘jaligi   ishlab   chiqarishi   va   qayta   ishlash   sanoat   sektorlarining
tarmoqlari   uchun   mavsumiy   mehnat   xarakterli.   Bu   esa,   mavsumiy   ishsizlik   paydo
bo‘lishiga asos bo‘ladi.
Tadqiqotlar   shuni   ko‘rsatdiki,   ishsizlarning   o‘zlari   tanlamoqchi   bo‘lgan
ijtimoiy mehnat sohasida 33,2 %i etarli, 25,9 %i qisman etarli, 19,7 %i past malakaga
ega   ekanligini   hamda   21,2   %   malaka   darajasining   qay   darajada   ekanligini
bilmasligini   bildirishgan.   SHuning   bilan   birga   mazkur   respondentlar   fikricha,
malakasi   past   bo‘lgan   ishsizlarning   barchasi   turli   hil   o‘quv   yurtlarida   boshqa
mutaxassislikni   o‘rganishni   istaydilar,   shu   jumladan:   davlat   oliy   o‘quv   yurtlarida
(24,7   %),   nodavlat   o‘quv   yurtlarida   (30,7   %),   yangi   ish   joyidagi   maxsus   kurslarda
(11,5   %),   o‘rta   maxsus   o‘quv   yurtlarida   (18,5   %),   mehnat   bo‘limlari   yordamida
maxsus   kurslarda   (6,5   %),   kadrlar   agentligining   maxsus   kurslarida   (1,8%),   chet
ellardagi o‘quv yurtlarida (1,3 %) va boshqa joylarda (5,0 %) malakalarini oshirishni
istaydilar.   Ammo   davlat   moliyaviy   resurslarining   etishmasligi   sababli   barcha
ishsizlarni yangi mutaxassisliklar bo‘yicha qayta o‘qitish uchun pul mablag‘lari bilan
ta’minlay   olmaydi.   SHuning   uchun   respondentlarning   ko‘pchiligi   o‘z   malakalarini
47 oshirishni hamda yangi kasb egallashlarida  davlat (12,8 %), yangi ish joyi (22,6 %),
ish   bilan   bandlikka   ko‘maklashish   jamg‘armasi   (6,8%),   shaxsiy   jamg‘armasi   (28,4
%),   homiylar   (4,1   %),   ota-onalari   jamg‘armasi   (17,5   %),   ijtimoiy-xayriya
jamg‘armalari   (2,8   %)   va   boshqa   (5,0   %)   mablag‘lar   hisobidan   amalga   oshirishni
xoxlaydilar.
Sotsiologik   so‘rov   natijalariga   ko‘ra,   yangi   ish   topishda   va   yollanishda
respondentlarning  19,4  %i  ta’lim   olgan  o‘quv  yurti,  26,8  %i  yaqin  qarindoshlari  va
do‘stlari, 24,7 %i o‘z imkoniyati hisobiga, 6,5 % mehnat bo‘limlari yordamida, 11,6
%i  kadrlar  agentligi  ko‘magida bilan, 11,0 %  boshqa  manbalar  ko‘magi  bilan ishga
joylashish   istagini   bildirishgan.   SHuningdek,   ishga   joylashishda   respondentlarning
4,6%i   iqtsodiyotning   davlat   sektori,   21,2   %   xususiy   sektori,   7,5%   aksionerlik
jamiyatlari,   12,2   %   bank   sohasi,   14,1   %   qo‘shma   korxonalar,   4,1   %   kichik
korxonalar, 7,2 % daromad keltiradigan har qanday ish, 15,3 % shaxsiy tadbirkorlik
faoliyati, 10,3 % savdo sohasi va 3,5 % boshqa tarmoqlarda  ustun deb hisoblaydilar.
Respondentlarning   49,7   %i   kelgusida   o‘zlari   egallagan   mutaxassisliklari
bo‘yicha   ishlashni   xoxlashlarini,   14,4   %i   xohlamasligini   bildirishgan.   Ularni
ishlashni   xohlamasligiga   sabab   qishloq   mehnat   bozorida   raqobatbardosh
bo‘lmaganligi   (39,2   %),   ish   haqining   past   darajasi   (21,7   %),   kelajakda   kasb
o‘rganishga   ishtiyoqi   yo‘qligi   (19,6   %),   shaxsiy   biznes   uchun   kelgusidagi   kasbdan
foydalanish imkoniyati yo‘qligi (15,2 %) va  boshqa sabablar (4,3 %).  
Sotsiologik tahlillar shuni  ko‘rsatdiki, respondentlarning 76,6 %i ishsiz bo‘lib
qolishidan xovotirga tushadi, 13,4 % xovotirlanmasligini va 10,0 %i bu haqida o‘ylab
ko‘rmaganligini   bildirishgan.   Respondentlar   fikricha,   ularni   ishsizlik   bo‘yicha
to‘lanadigan nafaqa ularni qoniqtirmaydi (77,8 %).
Hozirgi vaqtda respondentlarning 41,8 %i ish joyiga ega bo‘lib, shundan 21,6
%i   doimiy,   20   %i   vaqtinchalik   va   12,8   %   o‘rindoshlik   asosida   mehnat   faoliyatini
davom ettirmoqdalar.
Sotsiologik   so‘rov   natijalariga   ko‘ra,   ishsizlar   uchun   ish   beruvchi   qo‘yidagi
mehnat sharoitlarini yaratganda, ya’ni:  mehnatiga mos ish haqi o‘z vaqtida to‘laganda
(34,1%),   mutaxassisligiga   mos   ish   joyi   taqdim   etganda   (15,1%),   to‘liq   ish   vaqti
bo‘lganda (10%), to‘liqsiz ish vaqtida (25,3%), o‘z uyida ishlab chiqarish imkoniyati
yaratganda   (6,5%),   malaka   oshirish   imkoniyatlari   mavjudligida   (4%)
respondentlarning   unga   yollanib   ishlashni   xohlardilar.   Ular   asosan   sanoat   sohasida
(19,1 %), qurilish sohasida (13,2 %), qishloq xo‘jaligida (6,5 %), transport va aloqa
sohasida   (16,2   %),   uy   joy   komunnal   xo‘jaligida   (6,5   %),   savdo   va   umumiy
ovqatlanish sohasida (24,6 %), qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlashda  (10,1
%) va boshqa (3,8 %) ijtimoiy mehnat sohalarida yollanib ishlashni xohlaydilar.
Sotsiologik     so‘rov   natijalari   shuni   ko‘rsatdiki,   respondentlar   o‘z   shaxsiy
mehnat faoliyatini tashkil etishga moliyaviy mablag‘lari etishmasligi (31,8 %),   qarz
olish   foizining   yuqoriligi   (13,7   %),   xom-ashyoning   etishmasligi   (8,4   %),   texnika
sotib   olishning   yuqori   bahodaligi   (15,1   %),   moliya-bank   tizimidagi   xizmatning
pastligi   (3,7%),   hujjatlarni   rasmiylashtirishdagi   qiyinchiliklar     (9,1   %),   yuqori
malakaga ega emasligi (13,1 %), qarindoshlar va yaqinlarining to‘sqinligi (3,2%) va
boshqa sabablar (1,9%) to‘siqlari ko‘proq ta’sir ko‘rsatmoqda. 
48 Respondentlarning 23,2 %i mahalliy mehnat bo‘limlari faoliyatini «yaxshi» va
21,2   %i     «qoniqarli»   baholaydilar.   Ammo   javob   beruvchilarning   39,4   %i   ularning
xizmatlaridan asosan qo‘yidagi sabablarga ko‘ra qanoatlanmaydilar:  bo‘sh ish joylari
haqida   aniq   ma’lumotlar   olish   imkoniyatining   qiyinligi   (14,1%);   aniq   va   sifatli
xizmatlar   ko‘rsatilmasligi   (23%);   kasb-malakam   bo‘yicha   mos   ishni   topib   bera
olmasligi (10,3%); ishsizlik nafaqasining pastligi (8,7%); faoliyati rasmiy xarakterga
ega   (26,6%);   malaka   oshirish   yo‘nalishlarining   to‘g‘ri   yo‘lga   qo‘yilmaganligi   (8,7);
ishsizlik muddatining uzoq davom etishi (7,1%).
Sotsiologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, respondentlarning fikricha, bandlikka
ko‘maklashish   bo‘yicha   tashkilotlar   tomonidan   ish   bilan   bandlikka   ko‘maklashish
bo‘yicha   hududiy   axborot   tizimlarini   yaratish   (7,2   %),   hududiy   yagona   bo‘sh   ish
joylari   bankini   yaratish   (8,7   %),   ishsizlikning     davomiyligini   qisqartirish   bo‘yicha
chora-tadbirlar   ishlab   chiqish   (7,2%),   ishsizlarning   malakasini   oshirishga   va   yangi
kasbga   o‘rganishga   yaqindan   yordam   berish   (5,9   %),   jamoat   ishlarini   rivojlantirish
(2,8   %),   ish   beruvchilar   bilan   uzviy   aloqani   o‘rnatish   (4,3   %),   har   oyda   bo‘sh   ish
joylari   yarmarkasini   o‘tkazish   (4,1   %),   ish   bilan   bandlik   xizmatining   nodavlat
sektorini   rivojlantirish   (8,4   %),   xususiy   tadbirkorlikni   rivojlantirish   (15,3   %),
mahalliy   aholi   bandligi   dasturini   iqtisodiy   asoslangan   holda   ishlab     chiqish   va
qo‘llash (8,8 %), kadrlar sostavini etuk mutaxassislar bilan to‘ldirish (2,9%), mehnat
shartnomalarini   takomillashtirish   bo‘yicha   tavsiyalar   ishlab   chiqish   (2,5   %),   yangi
kichik   korxonalar   tashkil   etishga   yordam   berish   (13,2   %),   rivojlanish   strategiyasini
ishlab   chiqish   (6,5   %)   va   ishsizlikni   kamaytirish   bo‘yicha   xorijiy     tajribalarni
o‘rganib,   zarurini   qo‘llash   (2,2   %)   tadbirlari   amalga   oshirilsa   ishsizlik   kamayishi
mumkin.
II-BOB BO‘YICHA XULOSA
1.   Ma’lumki,   aholini   ish   bilan   bandligini   ta’minlash   mehnat   bozorining   bosh
ijtimoiy-iqtisodiy   funksiyasi   hisoblanadi.   Mehnat   bozori   bu   funksiyani   bajarilishini
ta’minlaydi,   shunday   ekan,   mehnat   bozorining   muvaffaqiyatli   shakllanishi   va
rivojlanishi   mezoni   sifatida   ishchi   kuchiga   talab   va   taklif   o‘rtasidagi   muvozanatni
ta’minlash   hisoblanadi.   Chunki,   mehnat   bozorining   bosh   masalasi   ishchi   kuchiga
talab   va   taklif   o‘rtasidagi   samarali   hamkorlikni   va   iqtisodiy   shart-sharoitlarni
ta’minlash hisoblanadi.
Samarqand viloyati mehnat bozoriga ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan, ya’ni ijtimoiy-
iqtisodiy   ko‘rsatkichning   miqdori   qanchalik   yuqori   bo‘lsa,   shunchalik   mehnat
bozoriga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi va aksincha. Shu maqsadda mehnat bozori samarali
rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan hamda uning samarali amal qilishiga salbiy
ta’sir   ko‘rsatadigan   ijtimoiy-iqtisodiy   ko‘rsatkichlarning   qishloq   mehnat   bozorida
ishchi   kuchiga   talab   va   taklifning   holatiga   ta’sirini   hududlar   kesimda   reyting
baholash metodikasi takomillashtirilgan.
2.  Davlat bandlik siyosati doirasida mehnat bozorini tartibga solishda ish bilan
bandlik   jamg‘armalarining   ahamiyatini   alohida   ta’kidlab   o‘tish   kerak.   Viloyatda
mehnat   bozorida   bandlikka   ko‘maklashish   tadbirlariga   qilingan   xarajatlar   tarkibida
faol   siyosat   hissasi   asosiy   ulushga   ega.   Hududiy   mehnat   bozorida   bandlikka
ko‘maklashish   siyosatini   moliyalashtirishga   bo‘lgan   xarajatlar   tarkibini   dinamik
49 qatorlar   darajasi   o‘zgarishining   umumiy   tendensiyasini   aniqlash   uchun   geormetrik
tekislash usuli orqali qayta baholash metodikasi takomillashtirilgan. 
3.   Qishloq   mehnat   bozori   samarali   shakllanishi   va   rivojlanishi   sharoitida
ishsizlikni   kamaytirish   hamda   aholining   bandligini   oshirish   bo‘yicha   iqtisodiy
asoslangan   takliflar   va   tavsiyalar   ishlab   chiqish   aniq   sotsiologik   tadqiqotlar
o‘tkazishning   asosiy   maqsadi   hisoblanadi.   Sotsiologik   so‘rov   natijalari   bo‘yicha
qishloq   mehnat   bozori   holatining   tahlili   shuni   ko‘rsatdiki,   ishchi   kuchiga   talabning
taqchilligi   sharoitida   bandlik   darajasini   oshirish   chora-tadbirlarini   ishlab   chiqish
zarur. 
III-BOB QISHLOQ MEHNAT BOZORIDA  ISHCHI  KUCHIGA  TA LA B VA
TA KLIFN I  TA RTIBGA  SOLISHN IN G IQTISODIY  MEX A N IZMI
SA MA RA DORLIGIN I  OSHIRISHN I  USTUVOR Y O‘N A LISHLA RI
3.1. Qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talabni tartibga solishning iqtisodiy
mexanizmi samaradorligini oshirish
Tadqiqotlar   shuni   ko‘rsatmoqdaki,   keyingi   yillarda   bandlik   munosabatlariga
ko‘maklashish davlat jamg‘armasidan ish o‘rinlarini yaratishga ajratilgan mablag‘lar
hajmining   qisqarishi   kuzatilmoqda.   Lekin   bunga   teskari   mutanosiblikda   boshqa
manbalar   hissasi   oshib   borishi   kuzatilmoqda.   Bularga   byudjet   mablag‘lari,   korxona
va   aholi   mablag‘lari,   tijorat   banklari   kreditlari   va   chet   el   investitsiyalarini   misol
qilishimiz mumkin.
50 Bizning   fikrimizcha,   MBda   ishchi   kuchiga   talabni   oshirishning   iqtisodiy
mexanizmini tartibga solish quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish orqali amalga
oshiriladi:
– Investitsi yalarni jalb qilishni   rag‘batlantirish. Imtiyozli kreditlash tizimidan
foydalangan holda ishlab chiqarishni rivojlantirish bo‘yicha maqsadga yo‘naltirilgan
pul taklifini amalga oshirish; 
– faol   tarkibiy - iqtisodiy   siyosatni   innovatsion   rivojlanishini   ta’minlash.   Bu,
ish   bilan   bandlik   jarayonlarini   takomillashtirish   talablarini   hisobga   olgan   holda
texnik-iqtisodiy rivojlanishni uzoq muddatli istiqbollarini ishlab chiqish; 
– umumiy   talabni   rag‘batlantirish.   Bunda,   korxonalar   tomonidan   aylanma
mablag‘larning   yo‘qotilishi   va   ishlab   chiqarish   quvvatining   past   darajasi   sharoitida
davlat   buyurtmalarini   faollashtirish   asosida   ham   ishlab   chiqaruvchilarni,   ham
iste’molchilarni   himoyalash   bo‘yicha   milliy   mahsulotlarimizga   yalpi   talabni
rag‘batlantirish;   Bunga   ishlab   chiqarish   faoliyatini   kengaytirish   hamda   yalpi
daromadni   taqsimlash   jarayonida   mehnatga   haq   to‘lash   ulushini   ortishi   asosida
erishish mumkin. Shuningdek, daromadlarning taqsimlanishi bo‘yicha aholi o‘rtasida
tabaqalanishni qisqartirish.
– mintaqaviy   siyosatni   takomillashtirish.   Iqtisodiyotda   qayta   taqsimlash
jarayonlarini   optimallashtirish   va   o‘z-o‘zini   rivojlantirish   uchun   shart-sharoitlarni
yaratish   yo‘li   bilan   dotatsiyaga   tushgan   mintaqalarni   qisqartirish   zarur.   Mintaqalar
ijtimoiy-iqtisodiy   holatini   tenglashtirishga   va   samaradorligini   oshirishga
yo‘naltirilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish. 
Mehnat bozorini tartibga solishning iqtisodiy mexanizmi shakllanishi bevosita
ma’muriy   usul   va   vositalar   amal   qilishi   bilan   chambarchas   bog‘liqdir.   Bularga:
monopol   bozorda   davlat   nazorati;   davlat   investitsiyalar   hajmi;   davlat   buyurtmasi;
davlat   standartlari;   proteksionestik   siyosat   (litsenziyalash,   kvotalash,   texnik
cheklovlar).
Ravshanki,   davlat   organlarining   iqtisodiy   sharoitlar   parametrlarining
o‘zgarishini   tartibga  solishi   turli  iqtisodiy  mexanizmlarni  relizatsiya   qilishni   yuzaga
keltiradi.   Shunday   ekan,   hozirgi   shroitda   iqtisodiy   holatni   hisobga   olgan   holda
mavjud   iqtisodiy   mexanizmlarning   turli   xil   real   variantlar   ichidan     optimallarini
tanlab olish zarur.   Munosib ish o’rinlarini yaratish va qo‘llab-quvvatlash mexanizmi
to‘g‘ridan-to‘g‘ri ijtimoiy-iqtisodiy yo‘naltirilganlik ahamiyatiga ega. Yaratilayotgan
ish joylari ham miqdor jihatidan ham sifat jihatidan maqbul bo‘lishi kerakki, qaysiki
ishsizlik   darajasini   oshishiga   olib   kelmasligi   kerak,   ya’ni   bir   tomondan   unumli
bandlikni   ta’minlashi,   ikkinchi   tomondan,   ishlab   chiqarishni   rivojlantirishni
rag‘batlantirishi kerak. 
Hozirgi   kunda   Samarqand   viloyati   mehnat   bozorida   rasmiy   ishsizlar   soni   va
bo‘shish   ish   joylarining   mavjudligi   va   ular   o‘rtasida   bandlikni   ta’minlash   bo‘yicha
o‘zaro   aloqadorlikning   zaifligi   bo‘sh   ish   joylari   nufuz   darajasi   pastligi   bilan
izohlanadi.
Davlat   bandlik   siyosati   mamlakatimiz   ijtimoiy-iqtisodiy   siyosatining   tarkibiy
qismi   sifatida   mehnat   salohiyatidan   samarali   foydalanish   va   uning   rivojlanishi
bo‘yicha   ish   bilan   bandlik   muammolarini   yechishga   yo‘naltirilgan   iqtisodiyotning
rivojlanish davriga muvofiq, ish kuchini iqtisodiyot sohalari va tarmoqlari hamda ish
51 bilan bandlik ko‘rinishlari bo‘yicha qayta taqsimlashda ijtimoiy jihatdan muvofiq ish
bilan bandlik darajasini ta’minlashga yo‘naltirilishi zarur.
Ishchi   kuchiga   talabning   taqchilligi   sharoitida   MB   holatining   tahlili   shuni
ko‘rsatdiki, bandlik xizmati fuqarolarni aniq ishlarga tayyorlashi zarur.
Viloyat darajasida bu hududiy ish bilan bandlik Dasturi sifatida ifodalanadi.
Quyidagi 3.2-jadvalda   Samarqand viloyati  qishloq mehnat bozorida ish bilan
ta’minlashishga   ko‘maklashish   Davlat   jamg‘armasidan   ish   o‘rinlarini   yaratishga
ajratilgan mablag‘lar hajmi dinamikasiga   ko‘ra,   2007   yilda   jami   ajratilgan
mablag‘lar summasi 886,8 mln. so‘mni tashkil etgan holda, bu ko‘rsatkich 2018 yilga
kelib,   48,6   %ga   qisqargan.   Buning   asosiy   sababi   keyingi   yillarda   jamg‘armaga
ajratilgan   (ish   haqiga   nisbatan   foiz   hisobida)   mablag‘lar   ulushini   bir   necha
marotabaga   (1,5   %dan   0,1   %ga)   qisqarishi   asosida   izohlash   mumkin.   Tahlil
etilayotgan   davrlar   oralig‘ida   barcha   yo‘nalishlar   bo‘yicha   jamg‘armadan   yangi   ish
o‘rinlarini yaratishga ajratilgan mablag‘lar hissasi muntazam kamayib borgan.
3.1-jadval
Samarqand viloyatida ish bilan ta’minlashishga ko‘maklashish Davlat
jamg‘armasidan ish o‘rinlarini yaratishga ajratilgan mablag‘lar hajmi 1
,
(mln.so‘m )
№ Ko‘rsatkichlar 2007
y. 2008
y. 2011
y. 2015
y. 20 22
y. 2007 - 20 22
y.y. da
o‘sish, %
1. Jami ajratilgan mablag‘ 886,8 1022,0 766,5 574,9 431,2 48,6
- sub’ektlar soni 658 651 489 366 276 41,9
- yaratiladigan ish o‘rni 1025 1015 762 570 430 42,0
SHu jumladan:            
2 . Kichik va xususiy biznes
sub’ektlariga:            
- ajratilgan mablag‘ 308,5 410,0 307,5 230,6 173,0 56,1
- sub’ekt soni 33 40 30 23 17 51,5
- yaratiladigan ish o‘rni 164 200 150 113 80 48,8
3. PQ - 308 sonli qaroriga
asosan            
- ajratilgan mablag‘ 458,6 502,0 376,5 282,4 211,8 46,2
- oila soni 475 485 364 273 205 43,1
- yaratiladigan ish o‘rni 475 485 364 273 210 44,2
4. PQ - 325 sonli qaroriga
asosan            
- ajratilgan mablag‘ 80,1 90,0 67,5 50,6 38,0 47,4
- sub’ekt soni 133 116 87 65 49 36,8
- yaratiladigan ish o‘rni 349 320 240 180 135 38,7
5. Oilaviy tadbirkorlik
sub’ektlariga            
- ajratilgan mablag‘ 19,6 20,0 15,0 11,3 8,4 43,0
- sub’ekt soni 17 10 8 5 5 29,4
- yaratiladigan ish o‘rni 37 10 8 5 5 13,5
Mehnat   bozorida   ishga   joylashishning   legitimligi   bo‘yicha   bandlik   rasmiy   va
norasmiy bandlik ka  bo‘linishi mumkin. 
1
 Манба: Самарқанд вилоят Бандлик Бош бошқармаси маълумотлари асосида ҳисобланган.
52 Norasmiy   bandlik   –   rasmiy   iqtisodiyotda   ro‘yxatga   olinmagan   ish   bilan
bandlikdir.   Ish   bilan   bandlik   sohasida   iqtisodiyotning   norasmiy   sektori   va   uning
ayrim   turlarini   ish   o‘rinlarining   muhim   manbai   sifatida   tan   olish   lozim.   Shu
munosabat  bilan XMT,  hatto 169-maxsus  konvensiyasini  qabu qildi, unda ramiy va
noramiy   sektorlar   o‘rtasida   qo‘shimcha   aloqalar   o‘rnatishga   ko‘maklashish   va
norasmiy sektorni milliy iqtisodiyotga doimiy ravishda kiritish uchun shart-sharoitlar
yaratish zarurligi ko‘rsatilgan 1
.
  Rivojlangan   mamlakatlarda   egiluvchanlikni   ta’minlashning   asosiy
mexanizmlaridan   biri   bo‘lib,   ishga   yollashning   turli   shakllarini   o‘z   ichiga   oluvchi
vaqtinchalik ish bilan bandlik hisoblanadi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2022 yilda
ish bilan bandlar  tarkibida vaqtinchalik ish bilan bandlar ulushi  Iqtisodiy hamkorlik
va   rivojlanish   tashkiloti   (IHRT)   a’zo   davlatlarida   11,24   %,   YYevropa   hamjamiyati
davlatlarida   14,23   %ni   tashkil   etgan 2
.   Katta   ettilik   davlatlarida   bu   ko‘rsatkich
nisbatan past (3.2-jadval).
3.2-jadval
IHRTga a’zo davlatlarda ish bilan bandlar tarkibida vaqtinchalik ish bilan
bandlar ulushi 3
, % 
Yillar 1985 1990 1995 2000 2005 201 0 201 2 201 4 201 6 20 22
Davlatlar
I HRT  davlatlari 8,3 10,6 9,9 9,9 10,5 1 1,84 11,09 11, 15 11, 26 11, 24
YYevropa  hamja -
miyati 7,4 10,4 11,4 13,5 14,0 1 3,95 1 3 , 74 1 4 , 0
5 1 4 , 2
3 14,2 3
G7 davlat lari 7,0 7,3 7,8 8,2 8,5 9,14 8,15 8,03 8, 09 8,0
Ish bilan bandlik ushbu turi turli mamlakatlarda turlicha rivojlanish darajasiga
egaligi   e’tiborlidir.   Masalan,   IHRT   davlatlari   orasida   vaqtinchalik   ish   bilan   bandlik
Chili,   Polsha,   Ispaniya,   Portugaliyada   eng   ko‘p   tarqalgan   bo‘lib,   20,0   %   dan   ortiq
xodimlar vaqtinchalik ish bilan band. Ushbu davlatlar ichida eng yuqori ko‘rsatgich
Chilida tashkil etib, umumiy ish bilan bandlarning 28,7 %dan ortig‘i vaqtinchalik ish
bilan   band   hisoblanadi.   Sloveniya,   Shvetsiya,   Finlyandiya,   Italiya   va   Daniya
davlatlarida   ham   ushbu   ko‘rsatkich   13-20   %ni   tashkil   etadi.   Eng   quyi   ko‘rsatkich
Yaponiya,   Buyuk   Britaniya,   Latviya,   Estoniya   va   Avstraliyada   –   7,0   %dan   past
ko‘rsatkichni tashkil etadi.
1985-20 22   yillar   mobaynida   Yevropa   Hamjamiyati   davlatlarida   vaqtinchalik
ish   bilan   bandlar   ulushi   ikki   barobar   oshdi.   Yevropa   Hamjamiyati   turli
mamlakatlarida   ushbu   ko‘rsatkich   turlicha   o‘zgargan,   masalan,   Portugaliya,   Italiya,
Fransiya, Gollandiya, Yaponiya va asosan Ispaniyada ushbu ko‘rsatkich oshgan, o‘z
o‘rnida Latviya, Germaniya, Gretsiyada esa pasayish tendensiyasi kuzatilgan. 
Shunga   ko‘ra,   ish   bilan   bandlikning   norasmiy   sektorini   davlat   tomonidan
tartibga   solish   masalariga   alohida   to‘xtalib   o‘tsak.   Ba’zi   baholashlar   bo‘yicha
tadqiqotlar   shuni   ko‘rsatmoqdaki,   iqtisodiyotning   norasmiy   sektori   MDH
mamlakatlari   yalpi   ichki   mahsulotining   salmoqli   ulushini   tashkil   etmoqda.   Shuning
1
 ХМТ конвенциялари ва тавсиялари (1957-1990). 2 томлик. Женева, 1999, Т.2, 2064 – б.  
2
  Eurofound   (2018),   Recent   developments   in   temporary   employment:   Employment   growth,   wages   and   transitions,
Publications Office of the European Union, Luxembourg.
3
 Манба:  OECD (2018), Temporary employment (indicator). doi: 10.1787/75589b8a-en (Accessed on 24 March 2018).
53 uchun   norasmiy   sektor   rivojlanishi   bilan   bog‘liq   salbiy   hodisalarga   qaramay,   uni
cheklovchi  choralar   qo‘llanilishi  o‘zini  oqlamayapti  deb,  ayta   olmaymiz.   Ro‘yxatga
olinmagan ish bilan bandlikka aloqador davlatning qattiq siyosati natijasida norasmiy
sektorning   qisqarishi   ishsizlar   sonini   keskin   o‘sishiga   olib   keladi,   modomiki
norasmiy   ish   bilan   bandlarning   ahamiyatli   qismi   rasmiy   sektorda   ishga   joylasha
olmaydilar. Ikkinchi marta ishga joylashish sharoitida norasmiy sektorda ishlovchilar
uchun bunday siyosat  aholi yashash darajasini keskin pasayishiga olib keladi. Aholi
norasmiy   sektorda   ishlab   chiqarilgan   arzon   tovar   va   xizmatlardan   mahrum   bo‘ladi.
Bundan tashqari taqiqlangan, nazorat ostiga olingan norasmiy sektor kriminal shaklni
qabul   qiladi.   Shuning   uchun   davlatning   norasmiy   sektorni   tartibga   solish   choralari
norasmiy   faoliyatni   aniq   yuzaga   kelish   xususiyatiga   bog‘liq   ravishda
tabaqalashtirilgan bo‘lishi ko‘pincha bilvosita xarakter kasb etishi zarur. 
Shuning   uchun   umum   iqtisodiy   tartibga   solish   bilan   bir   qatorda   uni
legallashtirish   jarayonini   qisqartirish   uchun   mehnat   bozori   norasmiy   segmentiga
bevosita   ta’sir   ko‘rsatuvchi   va   uning   omillarini   shakllantiruvchi   choralar   tizimini
ishlab chiqish zarur. Bizningcha, mazkur choralarga quyidagilar kirishi zarur: 
– iqtisodiy chora-tadbirlar – maqbul tadbirkorlik muhitini shakllantirish; soliq
yukini kamaytirish va soliq tizimini soddalashtirish; iqtisodiyotning rasmiy sektorida
ishchi kuchiga talabni kengaytirish;
– ijtimoiy   chora-tadbirlar   –   faol   ijtimoiy   siyosat;   aholi   turmush   darajasini
oshirish; ratsional migratsiya siyosatini o‘tkazish;
– MBga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi chora-tadbirlar – ish haqini oshirish; ish
haqini   mehnatning   yakuniy   natijalariga   optimal   ravishda   bog‘liqligini   ta’minlash;
ishchi   kuchi   kasbiy   harakatchanligini   oshirish;   ish   bilan   bandlik   xizmati   faoliyatini
ishsizlarni ishga joylashtirishga yo‘naltirish; 
– ma’muriy   va   normativ-huquqiy   chora-tadbirlar   –   norasmiy   migratsiyaga
chek   qo‘yish;   mualliflik   huquqi,   litsenzion   huquq,   sanitariya   normalarini   buzishga
chek qo‘yish.
Norasmiy   ish   bilan   bandlikning   salbiy   oqibatlari   va   uning   majburiy
xususiyatlarini   bartaraf   etish   maqsadida   norasmiy   sektordagi   ish   faoliyatini   tashkil
etgan   kichik   tadbirkorlik   sub’ektlari   uchun   keyinchalik   yirikroq   ko‘rinishdagi
biznesga o‘tishida “tramplin” vazifasini o‘tishida quyidagi tadbirlarni amalga oshirish
zarur: 
– MBda   ishchi   kuchiga   talab   va   taklif   muvozanatiga   erishish   asosida
aholining samarali  bandligini  ta’minlash  uchun shart-sharoitlar  yaratish,  shuningdek
kelgusida   mehnat   qonunchiligini   takomillashtirish   va   bozor   iqtisodiyoti   talablariga
muvofiqligini ta’minlash, migratsion jarayonlarni rivojlantirish, ishchi kuchi sifati va
uning raqobatbardoshligini oshirish;
– iqtisodiy   faollikni   rag‘batlantirish,   uni   aholining   turli   guruhlari   hamda
byudjet   sohasi   ishchi-xodimlari   daromadlari   natijadorligining   real   aks   etishini
ta’minlash;
– mehnatga   layoqatli   aholi   uchun   iqtisodiy   shart-sharoitlarni   yaratish,   bunda
fuqarolarga   shaxsiy   daromadlari   hisobiga   yuqori   darajada   ijtimoiy   iste’molni
ta’minlash imkonini yuzaga keltirish;
– malakali va munosib to‘lovga ega mehnatni  ruyobga chiqarish, zamonaviy
54 ta’limga   erishish   hisobiga   iqtisodiy   imkoniyatlarni   tenglashtirish     va   ijtimoiy
harakatchanlikni kuchaytirish;
– aholining   mehnatga   layoqatsiz   va   ijtimoiy   himoyaga   muhtoj   qatlamlarini
qo‘llab-quvvatlashni jiddiy ravishda faollashtirish;
– ijtimoiy   himoyaga   muhtojlarni   manzilli   qo‘llab-quvvatlashni   ta’minlash,
ularning   sifatini   nazorat   qilish,   ijtimoiy   xizmatlarni   taklif   etish   va   ularni
moliyalashtirishda   fuqarolik   jamiyati   tuzilmalari   bilan   ijtimoiy   hamkorlikni   yo‘lga
qo‘yish;
– aholining   kasbiy-malaka   darajasini   oshirish,   iqtisodiyotning   zamonaviy
tarmoqlariga   mos   kadrlarni   tayyorlash,   shuningdek   aholini   ijtimoiy   qo‘llab-
quvvatlash va sog‘liqni saqlash tizimini modernizatsiya qilish. 
– Xulosa   sifatida   aytishimiz   mumkinki,   ishchi   kuchiga   talab   va   taklifni
hududiy   darajada   ishchi   kuchi   taklifi   ortiqcha   sharoitda   ishchi   kuchiga   talabni
rag‘batlantirish bir tomonlama xarakterga ega bo‘lmasligi kerak. Aholining iqtisodiy
faolligi pasayishi, yangi ish o‘rinlarini yaratish tizimini qo‘llab-quvvatlash, malakali
kadrlarni   tayyorlash,   norasmiy   sektorni   legallashtirish   jarayonlari   bir-biri   bilan
chambarchas bog‘liqdir.
3.2. Qishloq mehnat bozorida ish kuchi taklifini tartibga solishning iqtisodiy
mexanizmini takomillashtirish
Ishchi kuchi taklifi sohasida davlat tomonidan tartibga solishni yo‘nalishlaridan
biri   aholini   iqtisodiy   faolligi   darajasi   pasayishi   bilan   bog‘liqdir.   Bu   yo‘nalishning
mazmun   mohiyati   yaqqoldir   –   iqtisodiy   faollikni   pasayishi   mehnat   bozorida   ishchi
kuchi   taklifini   pasayishiga   olib   keladi.   Bu   esa   turli   xil   sharoitlarda   talab   va   taklif
nisbatlari   o‘rtasidagi   nomutanosiblik   darajasi   pasayishini   ta’minlaydi.   Bu   holatda
shuni hisobga olish kerakki, bunda gap barcha aholining iqtisodiy faolligini pasayishi
haqida ketmayapti. 
Mehnat   bozoriga   keng   ma’noda   baho   berish   uchun   ish   o‘rinlariga   ehtiyoji
yuqori   bo‘lgan   aholining   ijtimoiy-demografik   guruhlarining   o‘ziga   xos   tomonlari
ko‘proq qiziqish uyg‘otadi. 
O‘zbekistonda   yoshlar   (16-29   yosh)   iqtisodiy   faol   aholining   32   %ini   tashkil
etadi.   Bu   erda   e’tiborlisi   shundaki,   jami   faol   aholining   bu   yoshdagi   ayollarning
miqdori   34,1   %,   erkaklarning   miqdori   esa   29,6   %   tashkil   etmoqda.   Ularning   ish
o‘rinlariga   bo‘lgan   ehtiyoji   ko‘p   jihatdan   yosh   tarkibi,   jinsiy   taqsimlanishi   av
ma’lumot   olishdan   manfaatdorligiga   bog‘liq.   Mehnat   faoliyati   va   mehnatga   haq
to‘lashning erkinlashuvi yoshlar orasida unchalik ko‘p kuch-g‘ayrat sarflamasdan va
ko‘pincha kam malakali mehnat hisobiga “katta pul” ishlab olish istagini tug‘diradi.
Moddiy farovonlik va ish bilan bandlikni yuqori mahorat bilan bog‘laydigan yoshlar
doirasi torayib bormoqda. 
Yoshlarning muayyan qismi orasida «oson» va «katta» mablag‘ ishlashga umid
qilish   istagi   amalga   oshmay   qolgan   taqdirda   u   jinoiy   vaziyatni   keltirib   chiqarishi
mumkin.   Sotsiologik   so‘rovlarning   ko‘rsatishicha,   20   yoshgacha   bo‘lgan   har   besh
nafar   yoshdan   bittasi   va   25   yoshdan   35   yoshgacha   bo‘lgan   har   o‘n   yoshdan   bittasi
vujudga   kelgan   hozirgi   sharoitda   qanday   bo‘lmasin,   yuqori   turmush   darajasiga
55 erishish   uchun   har   qanday   imkoniyatni   ishga   solishdan   orqaga   qaytmaydigan
kishilardir.   Ularning   ko‘plari   ishini   o‘zgartirib,   qayrda   ko‘proq   pul   topish   mumkin
bo‘lsa,   usha   joyga   o‘zini   urishga   tayyordir.   Bu   esa   ular   orasida   yuqori   haq
to‘lanadigan ish uchun raqobatni keskinlashtiradi va ishsiz qolish xavfini tug‘diradi.
YOshlar   orasida   xo‘jalik   yuritishning   bozor   shakllariga   intilish   kuchlidir,   lekin
birgina   buning   o‘zi   kifoya   qilmaydi.   Ishchi   o‘rinlarini   tashkil   etishning   maxsus
dasturlari   ishlab   chiqilishi   kerak.   Ular   yoshlardan   ishchi   kuchiga   taklifning   ortishi,
xo‘jalik   yuritishning   yangi   sharoitlarida   ularning   ish   bilan   bandligiga
ko‘maklashishini hisobga olishi zarur 1
.
Ish bilan bandlik ijtimoiy rivojlanishning har bir bosqichiga xos turli ko‘rinish
va shakllarda namoyon bo‘ladigan o‘ziga xos hodisadir.
Bizning   fikrimizcha,   iqtisodiyotning   yuksalish   davrida   ish   bilan   bandlik
xizmati nafaqat yangi turdagi faoliyatlarga ishchi kuchini joylashtirish, balki mehnat
resurslaridan   maksimal   darajada   foydalanish,   ishsizlarni   qayta   o‘qitishni   turli
dasturlarini   ishlab   chiqish,   zarur   malakaga   ega   ishchilarni   tanlab   olish   usullari   va
ishchi   kuchiga   talabni   oshirish   imkoniyatlari   hamda   shart-sharoitlariga   ega   bo‘ladi.
Iqtisodiyotning   tanazzuli   davrida   esa   ish   bilan   bandlik   ko‘maklashish   organlari
mehnat   bozorining   kan’yunkturasidan   kelib   chiqqan   holda,   ish   bilan   bandlik
muammolarining   echimi   to‘g‘risida   maqbul   takliflarni   berishi   mumkin.   Mehnat
bozorini   tahlil   qilishda   ish   bilan   bandlikka   ko‘maklashish   doirasidagi   yo‘nalishlar
muhim ahamiyatga ega bo‘lib, nafaqat ish bilan bandlik siyosati yo‘nalishlarini ishlab
chiqish,   balki   ish   bilan   bandlik   muammolari   bo‘yicha   yangi   echimlarni   taklif   qilish
imkoniyatlari namoyon bo‘ladi.
Hozirgi   kunda   ishchi   kuchi   shaklida   va   yuqori   malakali   kadrlarga   talabning
o‘sib   borishi   o‘rtasidagi   nomutanosiblik   muhim   muammolardan   biridir.   SHuning
uchun muammoni hal etishning dolzarb yo‘nalishi bo‘lib, kasbga tayyorlash va qayta
tayyorlash   tizimi   orqali   ishchi   kuchining sifat   ko‘rsatkichlarini   oshirish  hisoblanadi.
Ma’lumki, ishsizlar armiyasi katta qismini davlat tomonidan nafaqa bilan ta’minlash,
ularni kasbga tayyorlash va qayta tayyorlashni moliyalashtirishga nisbatan qimmatga
tushadi.   Bunday   yo‘nalishdagi   faoliyat   ravshanki   samaralidir.   Masalan,   Samarqand
viloyatida 20 22  yilda qayta o‘qitishga yuborilgan ishsizlarning 90 %i ta’lim muddati
tugagandan so‘ng ishga joylashtirildi.
Ishsizlarni   kasbga   tayyorlash   va   qayta   tayyorlashda,   o‘quv   jarayonida
zamonaviy   o‘quv   texnologiyalari   va   usullarini   ta’lim   dasturiga   kiritish   va
foydalanish,   kelajakda   ularning   mehnat   bozorida   raqobatbardoshligini   oshiradi.
Ishsizlarni kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash tizimida yangi yo‘nalish bo‘lib, ish
beruvchilarning   talablariga   muvofiq   maqsadli   o‘qitish   va   konkret   ish   o‘rinlari
bo‘yicha   alohida   kasblarga   o‘qitish   hisoblanadi.   Bunda   korxonalarga   kerakli
mutaxassislarni   tayyorlashda   kasbga   o‘qitish   xizmati   oldida   buyurtmachi   sifatida
chiqadilar.   Shuningdek,   buyurtmachi   korxonalar   o‘zlarining   ishchi-xodimlari   uchun
o‘quv   dasturlari   tayyorlash,   qayta   tayyorlash   kurslarini   o‘tish,   maqsadli   o‘qitishni
tashkil etish, malaka oshirish maqsadlarida buyurtmalar berishlari mumkin.
1
 Абдураҳмонов Қ.Х. Меҳнат иқтисодиёти (дарслик). – Т.: “Меҳнат”, 2009. –Б. 126-127.
56 Ish bilan bandlik xizmatida qayta o‘qitish tizimi rivojlanishining maqsadi uch
tomonlama muvoffaqiyatli natijalarga erishishni ta’minlamog‘i kerak, ya’ni 2
: 
– ishsizlar   uchun   –   mehnat   bozorida   malakasini   oshirish,   qayta
tayyorgarlikdan o‘tish orqali o‘zining raqobatbardoshligini ta’minlash; 
– ish   beruvchilar   uchun   –   bir   muncha   mos   keladigan,   kasbiy   tayyorgarlikka
ega ishsizlar zahirasidan mustaqil ravishda tanlash imkoniyatining kengayishi; 
– ish bilan bandlik xizmati  uchun – qayta tayyorgarlikdan o‘tgan ishsizlar va
ularni   yollovchi   ish   beruvchilar   o‘rtasida   mehnat   shartnomalarini   tuzish   bo‘yicha
maqbul natijalarga erishish, bo‘sh ish joylarini   malakali kadrlar bilan to‘ldirish, ish
joyiga   qabul   qilingan   ishchilarni   uzoq   muddatga   mustahkamligini   ta’minlash,
ishsizlik darajasining kamayishi, ishsizlikni  davomiyligining qisqarishi, ish joylarini
band qilish darajasining oshishiga erishishni ta’minlashdan iborat. 
Ko‘p yillik tajriba shuni  ko‘rsatdiki, ish bilan ta’minlashning faol tadbirlariga
qilinadigan   xarajatlar   natijasida   ishsizlar   miqdori   qisqarishi   hisobiga   ijtimoiy
to‘lovlarga   qilinadigan   xarajatlarni   mutanosib   ravishda   kamaytirdi.   Shuning   uchun
ishga   joylashtirishni   takomillashtirishga   (axborot   xizmatlari,   kompyuterlashtirish,
jihozlar   va   asbob-uskunalarga)   sarflanishi   ishga   joylashtirish   jarayonini
jadallashtirish   va   ishsizlikni   qisqartirishni     ta’minlaydi.   Kasbga   o‘qitishga   qilingan
xarajatlarni qoplash shuni ko‘rsatdiki, kasbiy tayyorgarlikdan o‘tgandan keyin ishga
joylashganlar hissasi kasbiy tayyorgarliksiz ishga joylashganlarga nisbatan 1,9 marta
o‘sgan,   mavsumiy   jamoat   ishlariga   yo‘naltirish   har   bir   ishsizga   qilinadigan
xarajatlarni 3-5% ga qisqartiradi.
Ish bilan bandlikning faol tadbirlariga qilinadigan xarajatlar shuni ko‘rsatadiki,
har   bir   so‘m   qilinadigan   sarflarning   qaytimi   1,1-1,2   so‘m   samara   beradi,   shunday
summaga   ishsizlarga   ijtimoiy   tulovlar   uchun   qilinadigan   xarajatlarni   kamayishiga
olib keladi.
Ish   bilan   bandlik   xizmatiga   murojaat   qiluvchilarni   kasbiy   yo‘nalishlarini
aniqlash   va   psixologik   qo‘llab-quvvatlash   tizimini   rivojlantirish   bo‘yicha   quyidagi
tadbirlarni   amalga   oshirish   zarur:   davlat   ish   bilan   bandlik   xizmati   tarkibida
xodimlarni   kasbga   yo‘naltirish   va   psixologik  qo‘llab-quvvatlash   bo‘limlarini   tashkil
etish;   kasbga   yo‘naltirishni   psixologik   jihatdan   qo‘llab-quvvatlash   bo‘yicha   ilmiy
asoslangan   dasturlarni   ishlab   chiqish;   bu   yo‘nalish   bo‘yicha   etuk   mutaxassislar   va
psixologlarni   jalb   etish;   ishsizlarni   kasbga   yo‘naltirish   bo‘yicha   psixologlar
maslahatini berish va boshqalar.
Mehnat   bozori   oqilona   shakllanishini   asosiy   va   hal   qiluvchi   sharti-mehnat
resurslari bilan ish joylari o‘rtasidagi o‘zaro mutanosiblikni ta’minlashdir.
Mamlakatimizda   mehnatga   layoqatli   aholini   ish   bilan   ta’minlash   qancha
dolzarbligini   to‘la   tasavvur   qilish   uchun   demografik   vaziyatga   bir   nazar   tashlaylik.
Bizda   aholining   tabiiy   o‘sishi   keyingi   yillarda   bir   oz   sekinlashganiga   qaramasdan,
hamdo‘stlik   mamlakatlari   orasida   eng   yuqoriligicha   saqlanib   turibdi.   20 22   yilda
mamlakatimizda aholi soni 33,5 milliondan ziyodni tashkil etmoqda. Bu esa mehnat
resurslarini mutanosib ravishda o‘sishiga olib kelmoqda. 
2
  Н.У.Арабов   Меҳнат   бозори   инфратузилмасининг   ривожланиши.   Дисс.   и.ф.н.   –Т.:   ЎзРФА   Иқтисодиёт
институти, 2008. – Б. 87-88.
57 Respublikamizda   yashirin   ishsizlik   mavjud   bo‘lib,   uning   ko‘lamlari   rasmiy
qayd etilayotgan ishsizlik darajasini ancha sezilarli ortda qoldirmoqda, shuning uchun
ishsizlikning   real   darajasi   mehnat   bo‘limlarida   qayd   etilayotgandan   yuqori
bo‘lmoqda.
Bizningcha,   viloyat   ish   bilan   bandlik   xizmatini   ish   bilan   bandlik   sohasidagi
asosiy yo‘nalishlari bo‘yicha faoliyati holatining natijalari shuni ko‘rsatadiki, mehnat
bozorini   tartibga   solishda   faol   ish   bilan   bandlik   siyosati   quyidagi   masalalarni   hal
etishga qaratilmog‘i zarur:
1. Bozor  iqtisodiyoti   talabalariga  muvofiq ishchi  kuchi  sifatini  oshirishda   ish
bilan   band   bo‘lmagan   aholi   va   ishsiz   fuqarolarni   kasbga   tayyorlash   va   qayta
tayyorlash tizimini rivojlantirish;
2. Ishchi kuchini kasbga yo‘naltirish va psixologik qo‘llab-quvvatlash tizimini
rivojlantirish;
3. Ijtimoiy   himoyaga   muhtoj   bo‘lgan   fuqarolarni   (nogironlarni,   bolalik
ayollarni,   boshqa   joydan   kuchib   kelganlarni,   yoshlarni   va   boshqalar)   ishga
joylashtirishga ko‘maklashish, shuningdek jamoat ishlarini rivojlantirish va yoshlarni
ishga joylashtirish bo‘yicha maqsadli dasturlarni ishlab chiqish;
4. Yangi ish o‘rinlarini yaratish, kichik biznesni qo‘llab-quvatlash va ish bilan
band bo‘lmagan aholini tadbirkorlik faoliyatini rag‘batlantirish;
5. Ishdan ozod etilgan ishchilarni ishga joylashtirish va qayta tayyorgarlikdan
o‘tishi bo‘yicha dasturlarni ishlab chiqish;
6. Aholini   ish   bilan   bandligiga   ko‘maklashish   bo‘yicha   axborot   xizmati
ko‘lamini kengaytirish;
7. Mehnat bozorida monitoring ta d qiqotlarini o‘tkazish;
8. Ish beruvchilarning talabalariga yo‘naltirilgan holda boshlang‘ich, o‘rta va
oliy ta’lim tizimlarini takomillashtirish;
9. Ish beruvchilar uchun maslahat xizmatlari  tashkil etish ;
10.   Ishchi kuchini taklifini ish beruvchilar talabiga muvofiqlashtirish;
11.   Ishsizlikning davomiyligini kamaytirish;
12.   Ish bilan bandlik sohasida ijtimoiy hamkorlik mexanizmini rivojlantirish.
3.3.  Yaqin kelajakda qishloq mehnat bozorini tartibga solishning moliyaviy-
iqtisodiy mexanizmi samaradorligini oshirish
Mehnat   bozorida   talab   va   taklifni   tartibga   solish   turli   xil   yo‘nalishlarga   ega:
ularning nisbati dinamikasiga ta’sir ko‘rsatish, ishchi kuchi kasbiy-malakali tuzilishi,
mehnat   bozorini   ijtimoiy-tashkiliy   jihatlari,   ish   bilan   bandlikni   hududiy-tarmoq
tuzilishi, ishchi kuchi kasbiy harakatchanligi.
Iqtisodiy   tizimdan   bog‘liqlikda   mehnat   bozori   modellari   va   tartibga   solish
turlariga mos holda davlat tartibga solishni faol va passiv siyosatini olib boradi. 
Mehnat   bozorini   ijtimoiy-yo‘naltirilgan   tartibga   solish   sharoitida   asosiy
moliyaviy   mablag‘lar   ajratiladigan   tartibga   solishni   faol   siyosatiga   eng   ko‘p   e’tibor
beriladi.   Shu   bilan   birgalikda   davlat   ishsiz   fuqarolarni   to‘liq   darajada   qo‘llab-
quvvatlaydi.   Faol   siyosat   ishchi   kuchiga   talab   va   taklifni   miqdoriy   va   sifatiy
tuzilishining o‘zgarishini nazarda tutadi. Amalda u yoki bu darajada har bir mamlakat
58 amalga   oshiradigan   bu   siyosat   mehnat   bozori   dasturlarini   davlat   tomonidan
moliyalashtirish   mablag‘lari   jamining   30-40%   ni   unga   ajratgan   holda,   asosan
ishsizlikni samarali
pasaytiradi va ish bilan bandlikni yuqori darajasini ushlab turadi 1
. 
QMBni   tartibga   solishning   iqtisodiy   choralari   mazkur   bozordagi   faol   dasturlar
asosida   amalga   oshiriladi.   MBdagi   faol   dasturlar   ishchi   kuchiga   talab   va   taklifni
miqdor   va  sifat   jihatdan   rag‘batlantirishning   faol   va   passiv   turlariga:   jamoat   ishlari,
yangi   ish   o‘rinlarini   tashkil   etishga   mablag‘lar,   ishlab   chiqarishga   subsidiyalar
ajratilishi, ijtimoiy moslashuvga sarflar kabilar kiradi.
Mazkur   dasturning   faol   turlariga   kasbga   tayyorlash   va   qayta   tayyorlash,
ishsizlarni ularni oilalari bilan boshqa mintaqaga ko‘chib borishiga subsidiya berish,
kasbga   yo‘naltirish,   tadbirkorlik   va   o‘z-uzini   ish   bilan   bandligini   ta’minlashni
qo‘llab-kuvvatlash (investitsion dastur), yoshlarni ish bilan bandligini ta’minlash, ish
bilan bandlikni subsidiyalash kabi choralarni o‘z ichiga oladi. Mehnat bozoridagi faol
dasturning   asosiy   andozasi   doirasida   ham   bo‘sh   ish   urinlarini   saqlab   turish   uchun
zarur   bo‘lgan   mablag‘lar   hajmini   pasaytiradigan,   ish   o‘rinlarini   tashkil   etishga
mablag‘   ajratishni   yoki   ish   o‘rinlarini   bevosita   tashkil   etishni   mablag‘   bilan
ta’minlashni kamaytiradigan tadbirlardan iboratdir. Qisqa qilib aytadigan bo‘lsak, bu
dastur   bevosita   ishga   joylashtirishga   ta’sir   ko‘rsatadigan   chora-tadbirlar   sifatida
qaralishi mumkin.
QMBda   faol   dasturlar   ishchi   kuchini   taklif   qilishga   ham   ta’sir   ko‘rsatish   omili
bo‘lishi mumkin. U ishga joylashishda kam imkoniyatga ega bo‘lgan guruhlarga ham
mehnat taklifini pasaytirish yoki bir guruhdan boshqasiga o‘tib ish bilan band bo‘lish
imkoniyatini   qayta   taqsimlashga   imkon   tug‘diradi.   Bunda   mazkur   guruhlarning
(masalan, yoshlar yoki kam malakali xodimlarning) mehnatini taklif qilish to‘g‘risida
qaror   qabul   qilishga   ta’sir   ko‘rsatadi.   Bu   borada   real   siyosat   turlaridan   biri   ertaroq
nafaqaga   chiqarishdir.   Bu   hol   kasb-hunar   kollejlari   va   oliy   o‘quv   yurti
bitiruvchilariga   yoki   mehnat   bozoriga     ma’lum   bir   muddat   tanaffusdan   so‘ng   kirib
kelganlarga ishga joylashishga imkoniyat yaratadi.
Mehnat   bozorini   tartibga   solishni   liberal   turi   uchun   faol   siyosatga   nisbatan
passiv siyosatni ustunligi xosdir. U tartibga solishni passiv siyosati, ya’ni eng muhtoj
ishsizlarni   minimal   qo‘llab-quvvatlash   bilan   belgilanadi.   Passiv   siyosat   ishsizlik
bo‘yicha   nafaqalar   to‘lash   va   ishsizlarni   boshqa   moliyaviy   qo‘llab-quvvatlashni
nazarda tutadi. 
Mehnat   bozorida   u   yoki   bu   siyosatning   ulushi   milliy   mehnat   bozorini   tartibga
solish   turiga   mos   holda,   umuman,   hududga   bog‘liq   holda   o‘zgarib   turishi   mumkin.
Ko‘pchilik   iqtisodchilar   davlatni   faol   va   passiv   tartibga   solish   usullarini   nazarda
tutadilar 2
. Ammo bizning qarashimizcha, bu tushuncha shakllar, usullar, choralar va
vositalarni   to‘liq   majmuasini   aks   ettirmaydi.   Shuning   uchun   faol   va   passiv
yo‘nalishida   biz,   aynan   mehnat   bozorini   tartibga   solish   siyosatini   shakllar,   usullar,
vositalar va choralar kompleksi sifatida tushunamiz. Ular yordamida mehnat bozoriga
1
  Храмова   Ю.Н.   Об   основных   направлениях   активной   политики   занятости   в   России   //
Социально-экономические проблемы   н ародонаселения, занятости и перехода к устойчивому развитию России,
1999. - С.134-13б.
2
  Чижова Л., Сергеева Г., Кулагина Н. Политика занятости в контексте макроэкономического регулирования //
Человек в труд.- 2000. -№8.- С. З0.
59 ta’sir   o‘tkaziladi   va   uni   tartibga   solish   mexanizmi   shakllanadi.   Mehnat   bozori
siyosatini   moliyalashtirishning   umumiy   holatida   faol   siyosatga   xarajatlar   qanchalik
ko‘p   bo‘lsa,   shunchalik   mehnat   bozorida   yaxshi   muhit   tashkil   topadi   hamda   ishchi
kuchiga talab va taklif o‘rtasidagi nomutanosiblik farqi kamayadi va  aholini mehnat
faolligini umumiy darajasi oshadi.
Ko‘pgina   Yevropa   mamlakatlarida,   Daniya,   Germaniya,   Norvegiya,   va
Fransiyadan   tashqari,   oxirgi   un   yillikda   mehnat   bozorini   tartibga   solishni   faol
siyosatiga   xarajatlar   qisqarishi   ro‘y   berdi.   Bu   mamlakatlarda   faol   siyosatni
moliyalashtirish 2008 yildan 2022 yilgacha o‘rtacha 9,5 %ga oshdi. Faqat Belgiyada
o‘zgarishsiz   qoldi   (mehnat   bozorini   tartibga   solishga   umumiy   xarajatlarining   32,0
%i).   Dunyoning   ko‘pgina   iqtisodiy   rivojlangan   mamlakatlarida   faol   siyosatni
moliyalashtirish   sezilarli   darajada   oshdi.   Faol   siyosatga   xarajatlarni   sezilarli   o‘sishi
asosan   Avstriyada   (mehnat   bozorini   tartibga   solishni   umumiy   xarajatlarining   1996
yilda   19,0   %dan   2022   yilda   31,0   %gacha),   Germaniyada   (29   %dan   38   %gacha)   va
Norvegiyada   (46,0   %dan   55,0   %gacha)   ko‘zatildi.   Shvetsiya   va   Norvegiyada   2007
yilda   mehnat   bozorini   tartibga   solishni   faol   siyosatiga   mehnat   bozorini   tartibga
solishni   umumiy   xarajatlarining   mos   holda   55,0   %   va   54,0   %   sarflandi,   bu   esa
tahminan YAMMning  3,0 %ini  tashkil  qildi. Mehnat  bozorini  tartibga  solish passiv
siyosatiga eng ko‘p mablag‘lar Avstriya va Ispaniyada mos holda 79,0 % va 78,0 %
sarflandi. 2
 
Mehnat   bozorida   faol   va   passiv   siyosat   tartibga   solishni   har   xil   shakllarini
qo‘llashni   nazarda   tutadi:   iqtisodiy   va   ma’muriy,   ular   doirasida   tartibga   solishni
usullari   va   tadbirlari   amalga   oshiriladi.   Adabiyotlarda   mehnat   bozorini   tartibga
solishni   ma’muriy   va   iqtisodiy   usullari   ko‘p   uchraydi 3
,   ammo,   bizning   fikrimizcha,
bu   tushuncha   asosida   usullar   va   vositalar   majmuasi,   ya’ni   mehnat   bozorini   tartibga
solish shakllari nazarda tutiladi. Mehnat bozorida faol siyosat asosan tartibga solishni
iqtisodiy   shakllarini   qo‘llashni   muljallaydi.   Passiv   siyosat   ko‘proq   ma’muriy
shakllarga asoslanadi. 
Faol va passiv siyosat doirasida tartibga solishni turli hil ma’muriy va iqtisodiy
shakllari   qo‘llaniladi.   Tartibga   solishni   ma’muriy   shakllari   qo‘shimcha   moddiy
rag‘batlantirishni tashkillashtirish bilan bog‘liq emas – bular bajarish uchun majburiy
va   mehnat   bozorida   holatni   o‘zgartirishiga   yo‘naltirilgan   ko‘rsatmalar,   to‘g‘ridan-
to‘g‘ri   farmoyishlar,   buyruqlardan   iborat   bo‘ladi.   Ular   davlat   hokimiyati   ko‘chiga
tayanadilar   va   ta’qiqlash,   ro‘xsat   berish   va   majburlashni   anglatadigan   usullarni   o‘z
ichiga oladi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda tartibga solishni ma’muriy
shakllari   kam   ko‘lamda   qo‘llaniladi.   Ularning   doirasi   asosan   ishsizlarni   qo‘llab-
quvvatlashga   yo‘naltirilgan   usullarni   qo‘llagan   holda,   aholini   ijtimoiy   himoyaga
muhtoj   qatlamlari   uchun   sharoitlarni   yaratish   bilan   chegaralanadi.   Tartibga   solishni
ushbu   shakllari   doirasida   amalga   oshiriluvi   mehnat   bozorini   tartibga  solishni   asosiy
usullari   qo‘yidagilar   hisoblanadi:   qonunchilik,   tashkiliy-institutsional,   ijtimoiy
usullar, daromadlarni  tartibga solish  usullari, narx shakllantirishni  davlat  tomonidan
tartibga   solish   usullari,   ayirim   soliq,   moliyaviy   usullar.   Tartibga   solishni   ma’muriy
2
 OECD Employment Outlook ( выпуски   2009   и  20 18 ) .
3
  Чижова   Л.,   Сергеева   Г.,   Кулагина   Н.   Политика   занятости   в   контексте   макроэкономического   регулирования
//Человек в труд.- 2000. -№8. - С. З2.
 
60 shakllari   ayirim   bilvosita   usullarni   qo‘llashni,   ya’ni   mehnat   bozoriga   to‘g‘ridan
to‘g‘ri yo‘naltirilmagan, ammo natijada, uning elementlariga ta’sir qiluvchi (masalan,
tashqi iqtisodiy tartibga solishni ayirim usullari) usullarni nazarda tutadi. 
QMBni   tartibga   solishni   iqtisodiy   shakllariga   undovchi,   rag‘batlantiruvchi,
ayirim   moliyaviy   va   bilvosita   usullarni   tegishli   deyish   mumkin.   Bunday   usullar
qo‘yidagi   tadbirlarni   o‘z   ichiga   oladi:   qayta   ishlash   sanoati   va   xizmat   sektorlarida
yangi   ish   joylarini   yaratish,   ishlab   chiqarishni   kengaytirishga   davlat   tomonidan
imtiyozli kreditlar berish, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davrida qishloq xo‘jaligi
ishlab  chiqarish  va qayta  ishlash  sanoati   sektorlarining  asosiy  mahsulotlariga  davlat
buyurtmasini   belgilash,   kichik   va   o‘rta   biznes   hamda   xususiy   tadbirkorlikni
rivojlantirish va bosh. 
Davlat   QMBga   antitsiklik   siyosatni   o‘tkazish   va   xo‘jalik   holatini
(kon’yukturasini)  tartibga solish   yordamida  kuchli  bilvosita  ta’sir  ko‘rsatadi.   Davlat
yana   tartibga   solishni   tashkiliy-institutsional   usullarini   amalga   oshiradi:   davlat   ish
bilan   bandlik   xizmati   faoliyatini   tashkil   etish   va   tartibga   solish,   hududlar   bo‘yicha
bandlik   siyosatini   xilma-xilligin   ta’minlash   (diversifikatsiyalash),   butun   mamlakat
bo‘yicha aholini mehnat migratsiyasiga ko‘maklashish. Bu darajada davlat qo‘yidagi
usullarni o‘z ichiga oluvchi tartibga solishni iqtisodiy shakllarini olib boradi: 
–   byudjetli:   kichik   korxonalarga,   asosan   ishini   endi   boshlagan   tadbirkorlarga
imtiyozlar berish; 
– moliyaviy: investitsion faoliyatni rag‘batlantirish (imtiyozli kreditlar berish),
yangi ish o‘rinlarini yaratish maqsadida mamlakat miqyosida e’tiborga molik bo‘lgan
korxonalarni moliyaviy qullab-qo‘vvatlash. 
–   ijtimoiy   usullar:   ishsizlik   nafaqasi   va   boshqa   ijtimoiy   to‘lovlarni   to‘lash,
ishsizlikdan himoya qilish. 
Shuni e’tiborga olish kerakki, ko‘rib chiqilgan mehnat bozorini tartibga solishni
turli   hil   turlari   o‘zgarmas   va   statik   hisoblanmaydi.   Ularga   ham   ichki,   ham   tashqi
tartibdagi   ko‘plab   omillarni   ta’siri   ko‘rsatiladi.   Bizning   qarashimizcha   mehnat
bozorini   tartibga   solish   turlari   hududdagi   sharoitga   bog‘liq   holda   mehnat   bozori
holatiga qarab o‘zgarishi mumkin.
QMBni   tartibga   solish   siyosati   va   tartibga   solishning   iqtisodiy   mexanizmini
harakati   natijasi   ishchi   kuchiga   talab   va   taklifni   eng   optimal   nisbatiga   iqtisodiy
choralar asosida erishish hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda qishloq aholisining ish bilan bandligini ta’minlash konsepsiyasi
«2017-2022   yillarda   respublikamizni   rivojlantirishning   beshta   ustuvor   yo‘nalishi
bo‘yicha   harakatlar   strategiyasi»   talablariga   mos   maqsad   va   vazifalarni   belgilab
olishdan   iborat.   Bunday   yondashuv   markaziga   uni   rivojlantirishning   ijtimoiy   bozor
tipidagi   davlat   uchun   xos   bo‘lgan   ob’ektiv   jarayonlarni   hisobga   oluvchi   ish   bilan
ta’minlashning shakllanishi qo‘yiladi. Bu o‘z navbatida, muayyan davr mobaynidagi
qo‘yilgan maqsadlarga erishishning real imkoniyatlari bilan cheklanmaydi. Ish bilan
bandlik   ijtimoiy   rivojlanishning   har   bir   bosqichiga   xos   turli   ko‘rinish   va   shakllarda
namoyon bo‘ladigan o‘ziga xos hodisadir 1
. 
Mehnat   bozorining   samarali   rivojlanishi   strategik   konsepsiyasining   bosh
1
  Ш.Р.Холмўминов,   К.З.Хомитов,   Н.У.Арабов,   Ж.Х.Бобаназарова,   Х.Х.Абдураманов.   Қишлоқ   аҳолисини   иш
билан   таъминлашнинг   назарий   ва   амалий   асослари   (монография).   –   Тошкент:   “Инновацион   ривожланиш
нашриёт-матбаа уйи”, 2018, 10-б.
61 maqsadi   –   beqaror   iqtisodiy   muhit   ta’sirida   ishchi   kuchiga   talab   va   uning   taklifi
o‘rtasidagi   bozor   muvozanatining   buzilishi,   ishsizlikning   oshishi,   qishloq   xo‘jaligi
ishlab   chiqarish   hajmi   va   mehnat   unumdorligining   pasayishi,   inflyasiyaning
mavjudligi, mulkchilikning turli shakllarini sust shakllanishi, iqtisodiy islohotlarning
sekinlik   bilan   amalga   oshirilishi,   haqiqiy   mehnat   daromadlarining   kamayishi   kabi
sharoitlarda   aholini   oqilona   ish   bilan   bandligini   ta’minlash   bo‘yicha   iqtisodiy
asoslangan tadbirlar ishlab chiqishdan iborat 1
.     
O‘tkazilgan   tadqiqotlar   qishloq   aholisini   ish   bilan   bandlikka   ko‘maklashish
konsepsiyasi asosiy holatlarini shakllantirishga imkon berdi. 
Bizningcha,  qishloq  aholisiga  ish  bilan bandlikka  ko‘maklashish  konsepsiyasi
o‘z ichiga quyidagi holatlarni oladi:    
– tiklash,  qishloq  xo‘jalik  mahsulotlarini   ishlab  chiqarish  (yalpi   va tovar)  va
qayta   ishlashni   oshirish   va   shu   asosda   yangi   ish   o‘rinlarini   tiklash,   yaratish   va
saqlash;
– agrosanoat majmuasini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlagan holda qishloq
xo‘jaligida   mehnat   sharoitlari   va   unga   haq   to‘lash   nuqtai   nazaridan   samaradorligini
oshirish;
– iqtisodiy holatni barqarorlashtirish va qishloq joylarda yangi korxonalarning
tarkibiy tuzilishini takomillashtirish, mehnatini real taqsimlashda ixtisosligini hisobga
olgan holda mukammallashtirish;
– qishloq   aholisi   ish   bilan   bandligi   darajasini   oshirish.   Bunda   hududni
rivojlantirishning   ijtimoiy-iqtisodiy,   demografik   xususiyatlarini   hisobga   olib,   ish
bilan bandlikni muqobil shakllarini rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish;
– fermer   xo‘jaliklari   va   shaxsiy   uy   xo‘jaliklarini,   mahalliy   resurslar   va
qadriyatlar   bilan   bog‘liq   xalq   hunarmandchiligi,   kichik   va   xususiy   tadbirkorlikni
rivojlantirish,   uy   xo‘jaligida   ish   bilan   bandlikni   ta’minlash,   qishloqda   ijtimoiy
infratuzilma ob’ektlarida yangi ish joylarni yaratish, mavjudlarini qayta tiklash;  
– qishloq   mehnat   bozorining   o‘ziga   xos   xususiyatlarini   hisobga   olib,   ishsiz
fuqarolarni ijtimoiy himoyalash va ish bilan bandligini tartibga solishning me’yoriy-
huquqiy   bazasini   takomillashtirish,   xususan,   shaxsiy   uy   xo‘jaliklarida   ish   bilan
bandlikni ish stajiga kiritish va shaxsiy uy xo‘jaliklarida ish bilan bandlarga ijtimoiy
kafolatlar berish, qishloq xo‘jaligi tarmog‘ida modernizatsiyalash  darajasini  oshirish
hamda noqishoq xo‘jaligi ish joylarini tashkil etish;
– qishoq   mehnat   bozorida   faol   ish   bilan   bandlik   siyosatini   o‘tkazish,   ish
beruvchilar va yollanma ishchilarni mehnat bozori konyunkturasi haqida ma’lumotlar
bilan ta’minlash tizimini takomillashtirish; 
– tuman   bandlikka   ko‘maklashish   markazlariga   murojaat   qilgan   fuqarolarni
ishga   joylashtirishga   ko‘maklashish   bo‘yicha   birdan-bir   samarali   axborot   shakli
bo‘lib,   aholiga   ekspress-xizmatlar   markazlarini   yaratilishidir.   Tuman   bandlikka
ko‘maklashish markazlarining yuqoridagi masalalar bo‘yicha xizmatlaridan ekspress
xizmati markazlarining farqi   shundaki, ish so‘rab murojaat qiluvchi fuqarolarga tez
xizmatlar   ko‘rsatiladi,   shuningdek   fuqarolarning   o‘z-o‘ziga   xizmat   ko‘rsatishlari
amalga   oshiriladi.   Ishga   joylashish   masalalari   bo‘yicha   barcha   asosiy   axborotlar
1
  Ш.Р.Холмўминов, К.З.Хомитов, Н.У.Арабов, Ж.Х.Бобаназарова, А.Б.Ирматова. Меҳнат бозорининг самарали
ривожланиш истиқболлари. Монография. – Т.: «Fan va texnologiya», 2017, 121-б.  
62 ochiq, hammabop ko‘rgazmali taxtalar yoki maxsus avtomatlashgan qurilmalar orqali
har   bir   kishi   bo‘sh   ish   o‘rinlari   haqida   barcha   axborotlarni   ketma-ket   maxsus
avtomatlar   tugmachalarini   bosish   natijasida   ma’lumotlarga   ega   bo‘lishlari   mumkin.
Tajriba shuni ko‘rsatadiki, ekspress-xizmat markazlarining tashkil etilishi fuqarolarni
ishga   joylashishi   va   kasbiy   ta’lim   olishi   bo‘yicha   mustaqil   ish   izlashning
rivojlanishiga erishiladi;
– qishloq joylarda ish joylariga talab va taklifni muvozanatga keltiruvchi o‘z-
o‘zini   ish   bilan   band   qilish   va   ish   bilan   bandlikni   egiluvchan   shakllarini
(vaqtinchalik,   jamoat   ishlari,   uy   xo‘jaligida   bandlik,   nostandart   ish   bilan   bandlikni
ta’minlash) kengaytirish;
– ish   joylari   sifatini   oshirish,   mehnat   xavfsizligi   va   sharoitlarini   yaxshilash,
qishloq joylarda ish haqi darajasini shahar joylarga yaqinlashtirish;
– mehnat   bozoriga   yoshlarning   kirib   kelishi   va   ularning   kasbiy
harakatchanligini  oshirishga psixologik  tayyorgarligini  shakllantirish, ish  bilan  band
aholi tarkibiga yoshlarni  yanada faol jalb etish, yoshlar  uchun ish bilan bandlikning
maqsadli dasturlarini hududiy xususiyatlarni hisobga olib ishlab chiqish;
– oddiy   holatda   ishga   joylashish   imkoniyatiga   ega   bo‘lmagan   ishsiz
fuqarolarni ishga joylashishiga kafolat beruvchi choralarni amalga oshirish, mahalliy
byudjet hisobidan soliq imtiyozlarini bergan holda, ular uchun ish joylarini kvotalash
va   ishsizlikni   qisqartirishga   yo‘naltirilgan   vaqtincha   ish   bilan   band   bo‘lish   uchun
ularga imkoniyatlar berish;
– zarur   bo‘lgan   mutaxassis   kadrlarni   qishloq   joylariga   kelishi   uchun
maqsadga yo‘naltirilgan choralar kompleksini amalga oshirish.
Qishoq mehnat bozorida ishchi kuchi raqobatbardoshligini oshirish hamda ish
bilan   bandlik   xizmatini   tashkiliy   jihatdan   takomillashtirishning   asosiy   yo‘nalishlari
quyidagilardan iborat: 
– ishchi   kuchi   sifat   tarkibini   takomillashtirish   omili   sifatida   yangi   axborot
texnologiyalari   bazasida   uzluksiz   qishloq   xo‘jalik   ta’lim   tarmog‘ini   isloh   qilish   va
uzluksiz kasb-hunar ta’limi tizimini rivojlantirish;
– mehnat   bozorida   qishloq   aholisining   raqobatbardoshligini   oshirish
maqsadida   kadrlar   salohiyatini   oshirish,   iqtisodiyot   sohalari   va   tarmoqlariga   xos
kadrlarni ildamlovchi kasbga tayorlash tizimini shakllantirish;
– hududiy darajada bo‘sh ish o‘rinlari yagona ma’lumotlar bankini yaratish;
– vaqtinchalik ishsiz qishloq aholisini qo‘llab-quvvatlovchi ijtimoiy himoyani
kuchaytirish chora-tadbirlar tizimini takomillashtirish;
– mustaqil ish izlash ko‘nikmalarini shakllantirish;
– hududiy  darajada   qishloq  aholisi   ish  bilan  bandligini   rivojlantirish  holatini
istiqbollashtirish.   Ish   izlab   yurgan   fuqarolar   va   ishchilarga   bo‘lgan   ehtiyoj,   kasbiy
ta’lim   olish   imkoniyatlari   haqida   ish   beruvchilarga   va   aholiga   tezkor   ma’lumotlar
etkazib berish.
Ta’kidlash   kerakki,   mehnat   bozorini   davlat   tomonidan   tartibga   solish
ierarxiyasi bo‘yicha makro, mezo va mikro darajalarda amal qiladi (3.3-jadval).
Bunda makro darajada ish bilan bandlikning u yoki bu darajalarini ifodalovchi
qarorlarni   qabul   qilishda   jamiyatning   eng   muhim   ijtimoiy-iqtisodiy   masalalari   hal
etiladi. 
63 Mehnat   bozorini   hududiy   (mezo)   darajada   tartibga   solish   mahalliy   hokimiyat
vakolati   va   mutanosib   mahalliy   byudjet   imkoniyatlari   doirasida   ish   bilan   bandlikni
ta’minlash hamda ishsizlikni kamaytirish tadbirlari amalga oshiriladi.
Mikro   darajada   tartibga   solish   mehnat   bozori   sub’ektlarining   o‘zaro
munosabatga kirishishi asosida amalga oshadi.
Bizning   fikrimizcha,   QMBda   ishchi   kuchiga   talab   va   taklif   mutanosibligiga
erishishning  iqtisodiy choralari sifatida quyidagi tadbirlarni amalga oshirish zaraur:
        3.3-jadval
Mehnat bozorini davlat tomonidan tartibga solishning ierarxiyasi 1
 
Makro darajada tartibga solish Mezo darajada tartibga solish Mikro darajada tartibga solish
1 2 3
1. Tartibga solish ob’ekti
Milliy mehnat bozori Hududiy mehnat bozori Ichki mehnat bozori
2. Tartibga solish maqsadlari
To‘liq   ish   bilan   bandlikni
qo‘llab - quvvatlash,   ishsizlikni
ijtimoiy   mumkin   bo‘lgan
darajada   ushlab   turish,   ommaviy
ishsizlikka   qarshi   kurashish,
mehnat   salohiyatini
rivojlantirish,   ish   bilan   bandlik
va   daromadlarni   qo‘llab -
quvvatlash  Mehnat   resurslari   talab   va
taklifini   muvofiqlashtirish,
mehnat   bozori   konyukturasiga
mos   ravishda   ishchi   kuchi
kasbiy   harakatchanligini
rivojlantirish,   ishsizlikni   tartibga
solish,   ishsizlarni   ijtimoiy
himoya qilish Personalni   tanlash,   joylashtirish
va   ulardan   samarali   foydalanish,
uni   takror   hosil   bo‘lishi   uchun
moddiy   shart-sharoitlar   bilan
ta’minlash
3. Tartibga solishning shakllari va usullari
Ish   o‘rinlarini   saqlab   qolish,
qo‘llab-quvvatlash   va   yaratish,
mehnat   resursini   ishdan
bo‘shatishni   tartibga   solish   va
reglamentlash,   ishsizlar
daromadlarini   qo‘llab-quvvatlash
va   ish   bilan   bandlikni   davlat
tomonidan   kafolatlash,   ijtimoiy
himoyaga   muhtoj   bo‘lgan
ishchilarga   moddiy   yordam
berish,   kasbga   o‘qitish   va   qayta
tayyorlashni tashkillashtirish Mehnat   bozori   konyunkturasini
hisobga   olgan   holda   ish   bilan
bandlikni   turli   shakllarini
rivojlantirish   va   ish   o‘rinlarini
qo‘llab-quvvatlash,
raqobatbardoshlik   va   kasbiy
harakatchanlikni   oshirishga
yo‘naltirilgan mehnat resurslarini
investitsiyalash Korxonalarda   ish   o‘rinlarini
yaratish   va   saqlash,   bevosita
ishlab   chiqarishda   va   undan
ajralgan   holda   kadrlar
kvalifikatsiyasini   oshirish   va
qayta   tayyorlash   jarayonini
tashkillashtirish,   ularni   korxona
ichida ishdan bo‘shatish va qayta
taqsimlashni amalga oshirish
4. Tartibga solishni tashkillashtirish
- ish bilan bandlik sohasida xulq-
atvor   norma   va   qoidalarini
qonuniy belgilash
-   ish   o‘rinlarini   yaratish   va   ish
bilan   bandlikka   ko‘maklashish
hududiy dasturlari -   hududiy   mehnat   bozorida
zaruriy   chora-tadbirlarni
tashkiliy-huquqiy   va   moliyaviy
ta’minlash
-   ish   o‘rinlarini   yaratish   va   ish
bilan   bandlikka   ko‘maklashish
hududiy   dasturlari,   samarali   ish
bilan   bandlik,   mehnat   resusrlari
kasbiy   malakasini   oshirish
bo‘yicha dasturlar -   korxonalarda   ish   vaqti   va
mehnat   intensivligi   va   boshqa
me’yorlarni qonuniy belgilash
- mehnatni me’yorlash, mehnatga
haq  to‘lash  va  mehnat  sharoitlari
kabilarni   hisobga   olgan   holda
mehnat jarayonini tashkil etish
5. Tartibga solish sub’ekti
O‘zbekiston   Respublikasi
Mehnat   va   aholini   ijtimoiy
muhofaza   qilish   Vazirligi   va Ish bilan bandlik organlari, ishga
muhtoj   bo‘lganlarni   kasbga
o‘qitish   va   qayta   o‘qitish Korxonalar rahbariyati, mehnatni
tashkil   etish   bo‘yicha   bo‘limlar
(mutaxassislar)
1
 Муаллиф томонидан ишлб чиқилган.
64 uning   joylardagi   hududiy
organlari bo‘yicha tashkilotlar 
 ish   o‘rinlarini   yaratish   va   saqlash   bo‘yicha   tarkibiy   investitsion   siyosatni
ishlab chiqish va amalga oshirish; 
– ish   bilan   bandlik   maxsus   dasturlarini   bajaruvchi   korxonalarni   imtiyozli
kreditlash va soliqqa tortish; 
– axborot   tizimini,   kasbga   o‘qitish   va   kasbga   yo‘naltirish   tizimini
moliyalashtirish orqali hududiy, tarmoq kasbiy harakatchanligini rivojlantirish;
– jamoat ishlari va vaqtinchalik ish bilan bandlikni shakllantirish;
– qishloqda kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirish;
– fuqarolarning   alohida   kategoriyalari   uchun   ish   bilan   bandlik   va   ijtimoiy
imtiyozlar bo‘yicha qo‘shimcha kafolatlarni o‘rnatish.
Mehnat   bozorini   tartibga   solishning   asosiy   yo‘nalishlari   sifatida   u   yoki   bu
omillarning ta’sir ko‘rsatishiga bog‘liq ravishda ishchi kuchini taklif etishni tartibga
solishning ikki varianti, ya’ni ijtimoiy yo‘naltirilganlik va tartibga solishning liberal
turlari 3.1-rasmda keltirilgan. 
Ko‘pchilik hollarda mehnat bozorini tartibga solish mexanizmi hozirgi vaqtda
murakkab holat bilan bog‘liq.
Hududiy   mehnat   bozori   holatining   tadqiqoti   sifatida   uni   tartibga   solishning
quyidagi   ustvor   yo‘nalishlarini   ajratib   ko‘rsatish   mumkin:   tartibga   solishning
nodavlat sub’ektlari faoliyatlarini faollashtirish; mehnat bozorini egiluvchan tizimini
joriy   etish;   kichik   biznesni   har   tomonlama   qo‘llab-quvvatlash   orqali   ishchi   kuchiga
talabni oshirish; inson kapitali rivojlanishini rag‘batlantirish.
O‘tkazidgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, mehnat bozorini tartibga solish
samarali   hisoblanadi,   agarda   mehnat   bozori   sub’ektlari   (davlatdan   tashqari)   unda
yanada   faol   ishtirok   etsa   (asosan   kasaba   uyushmalari).   Shuning   uchun   mehnat
bozorini   tartibga   solishning   muhim   yo‘nalishi   hozirgi   paytda   tartibga   solishning
nodavlat sub’ektlari faoliyatlarini faollashtirish hisoblanadi.  
   
65Меҳнат бозори ҳолати 
таҳлили
Муаммоларни юмшатиш мақсадида 
бирламчи тадбирларни ўтказиш
Ҳудудий тартибга 
солиш турлари
Ижтимоий 
йўналтирилган 
тартибга солиш Тартибга солишнинг 
либерал тури
Тартибга солишнинг 
фаол йўналишлари Тартибга солишнинг 
пассив йўналишлари
Таъсир кўрсатишнинг асосан 
иқтисодий шакллари, 
усуллари ва воситаларидан 
фойдаланиш Таъсир кўрсатишнинг асосан 
маъмурий шакллари, 
усуллари ва воситаларидан 
фойдаланиш
Олинган натижалар таҳлили, тартибга солиш 
элементларидан фойдаланиш 3.1-rasm Mehnat bozorini tartibga solish mexanizmini amalga 
oshirish jarayoni modeli 1
 
Bizning fikrimizcha, hozirgi vaqtda mehnat bozorini tartibga solishning ustvor
yo‘nalishi sifatida mehnat bozorini egiluvchan tizimini joriy etish, kichik biznesni har
tomonlama   qo‘llab-quvvatlash   orqali   ishchi   kuchiga   talabni   oshirish,   inson   kapitali
rivojlanishini   rag‘batlantirish   hisoblanadi.   Birinchi   navbatdagi   tadbirlardan   bo‘lib,
umumta’lim va malaka tayyorgarligining yaxshilanishi hisoblanadi. 
Hududiy darajada egiluvchan mehnat bozorini tartibga solish ish bilan bandlik
egiluvchan   shakllari   sifatida   kichik   tadbirkorlik   rivojlanishini   rag‘batlantiradi,
samaradorlik,   mehnat   unumdorligi   va   ish   haqini   o‘stirish   imkonini   beradi.   Hozirgi
vaqtda mehnat bozorining egiluvchan tizimlarini joriy qilish va kengaytirish tartibga
solishning   ustvor   yo‘nalishlaridan   biri   hisoblanadi.   Yirik   korporatsiyalarga
egiluvchan   ish   bilan   bandlikni   joriy   qilishda   salbiy   qaytim   ro‘y   berishi   mumkin.
Bunday sharoitlarda vaqti-vaqti bilan ishlayotgan ishchining mehnat samaradorligini
aniqlash hamda  mehnat  haqini  taqsimlashni  amalga oshirilishi  va har  bir  ishchining
mehnat   natijalaridagi   hissasini   baholashni   haqqoniy   amalga   oshirish   qiyindir.
Jamoada barcha yollanma ishchilar mehnat haqini to‘lashda bir xillik tamoyiliga amal
qilinishi   keyinchalik   haqiqatdan   ham   rag‘batga   sazovor   bo‘lgan   yoki   to‘liqsiz   ish
kuni   yoki   haftasida   vijdonan   ishlayotgan   ishchilarning   mehnat   natijalariga   bo‘lgan
qiziqishlarini pasayishiga olib keladi. SHuning uchun yirik korxonalarda mehnatning
egiluvchanligi   salbiy   oqibatlarga   olib   kelishi   mumkin.   SHunday   ekan   mehnat
1
 Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.
66 bozorining   egiluvchanlik   tizimidan   kichik   korxonalarda   foydalanish   o‘zining   ijobiy
samarasini beradi.
Kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlikda   mehnat   bozori   egiluvchanligi
rivojlanishi   uchun   egiluvchan   mehnat   bozori   shakllanishi   zarur.   G‘arbiy   Yevropa
mamlakatlarida 60-80 yillarda yollanma ishchilar egiluvchan ish bilan bandlikni joriy
etish   bo‘yicha   ish   beruvchilardan   ba’zi   engilliklarga   erishdilar.   Egiluvchan   mehnat
bozorining keyingi shakllanishi ishchilarning kasbiy bilimlari va kompyuter, axborot
texnologiyalarini qamrab olish bilan bog‘liq ilmiy texnika taraqqiyotini joriy etishni
o‘z ichiga oladi. 
Natijada   egiluvchan   mehnat   bozorida   ishchi   kuchi   tarkibi   o‘zgaradi,   unda
yoshlar va ayollar hissasi oshadi. Ayollarning ahamiyatli qismi va o‘qiyotgan yoshlar
uchun egiluvchan mehnat rejimiga ega faqat ish kunining bir qismida band bo‘lishni
afvzal ko‘radilar. 
Ish bilan bandlik tarkibining o‘zgarishi ishchilarning mehnat sharoitlari va ish
haqiga   qo‘yiladigan   talablarga   tuzatish   kiritishni   zarurat   etdi.   SHuning   uchun
iqtisodiyot   rivojlanishidagi   yangicha   tendensiyalar   qat’iy   mehnat   normalariga
qarama-qarshi   shakllarini,   ya’ni   nostandart   ish   bilan   bandlik   turlari   shakllanishiga
imkon yaratdi. 
Egiluvchan   mehnat   bozori   rivojlanishini   tartibga   solish   ishlab   chiqarishning
pasayishi   davrida   korxonada   malakali   kadrlarni   saqlab   qolishni   nazarda   tutadi.
Egiluvchan   mehnat   bozori   kichik   korxonalar   ish   beruvchilarga   shtatni
kengaytirishdan   qo‘rqmaslikni,   shuningdek   kichik   biznes   –   egiluvchan   mehnat
bozorini   birdan-bir   muammoli   va   muhim   omillarini   rivojlanish   imkonini   beradi.
Egiluvchan mehnat bozorining kengayib borishi iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlarni
yuzaga   keltiradi,   qishloq   ho‘jaligi   va   sanoatning   qisqarishi   va   xizmat   ko‘rsatish
sohasining   yuksalishi,   ayniqsa,   axborot   sohasi   ishlab   chiqarishi   va   infratuzilmani
rivojlanishiga olib keladi. Egiluvchan mehnat bozorining rivojlanishi mehnat bozorini
tartibga   solishning   muhim   yo‘nalishi   sifatida   hozirgi   vaqtda   ishsizlikni   qisqarishi,
mehnat bozori barqarorligi, iqtisodiy o‘sish va aholi tarmush darajasi oshishiga shart-
sharoit  yaratadi. Tartibga solishning  mazkur  yo‘nalishi  tartibga solishning  iqtisodiy,
to‘g‘ridan-to‘g‘ri   usullari   orqali   amalga   oshishi   mumkin.   Egiluvchan   mehnat
bozorining   natijasi   bo‘lib,   odamlarning   foydalanilmagan   imkoniyatlarini   yuzaga
chiqarishga   ko‘maklashish   bilan   mamlakat   mahnat   salohiyatini   yuksaltirish
hisoblanadi. 
Hozirgi   vaqtda   mehnat   bozorini   tartibga   solishning   muhim   yo‘nalishi   bo‘lib,
ishchi   kuchiga   talabni   oshirish   hisoblanadi.   Ishchi   kuchiga   talabni   oshirishning
samarali   usullaridan   biri   bo‘lib,   egiluvchan   mehnat   bozorini   qo‘llab-quvvatlash
vositasi   sifatida   kichik   biznesga   har   tomonlama   ko‘maklashish   hisoblanadi.   Bu
yo‘nalishni   tartibga   solishning   muhim   usuli   bo‘lib,   mehnat   bozorini   tartibga
solishning pul-kredit vositalari hisoblanadi. Xususan, bunday tartibga solish hududiy
darajada   samarali   hisoblanadi,   agarda   maqsadli   dastur   asosida   amalga   oshirilsa.
Masalan,   SHvetsiya   tajribasini   olib   qarasak,   kichik   biznesga   ajratilgan   kapital
mablag‘larning   10   %dan   70   %gacha   miqdori   davlat   subsidiyalari   hisobidan,   20   %i
67 kreditlar hisobidan ta’minlanadi, agarda korxona faoliyati foyda bilan yakunlanmasa,
to‘rt yil soliqdan ozod etiladi 1
.
Bizning fikrimizcha,  turli  darajadagi, milliy va hududiy darajada  mustaqil  ish
bilan   bandlik   shakllarini   maqsadga   muvofiq   shakllantirish   zarur.   Buning   uchun
hududning   o‘ziga   xos   xususiyatlari   bilan   bog‘liq   ish   bilan   bandlik   xizmati
faoliyatining sifat darajasini hisobga olish zarur. 
Kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlikni   davlat   tomonidan   qo‘llab-
quvvatlashning   muhim   yo‘nalishi   bo‘lib,   turli   aholi   guruhlari   o‘rtasida   o‘zining
mustaqil   biznesini   tashkil   etishga   tabaqalashtirilgan   yondashuv   hisoblanadi.   Bu
guruhlar   kasbiy   mansubligi,   bilim   darajasi,   ish   bilan   bandlik   statusi   yoki   ishsizlik
kabilarga bog‘liq ravishda ajratiladi.  Mehnat   resurslaridan   samarali   foydalanishga
yo‘naltirilgan   bozorni   tartibga   solish   kichik   tadbirkorlikni   rag‘batlantirish,   mustaqil
ish bilan bandlik va mehnat bozorining egiluvchanligini ta’minlash, o‘rta maxsus va
kasbiy   ta’limni   ahamiyatli   yuksaltirish   orqali   iqtisodiy   hayotga   jalb   qilingan   sonini
oshirishni   zarurat   etadi.   SHunday   ekan,   mehnat   bozorining   zamonaviy   holati   uni
tartibga   solishning   ustvor   yo‘nalishlaridan   biri   hisoblangan   inson   kapitalini   doimiy
rivojlantirishni nazarda tutadi. Mehnat bozorini tartibga solishning mazkur yo‘nalishi
ijtimoiy yo‘naltirilgan usulida ham, liberal usulida ham amal qiladi. Masalan, bunday
ko‘rinish   AQSHda   ommalashgan,   ya’ni   mehnatni   rag‘batlantirish   qatorida   mehnat
resurslari   shakllanishining   maqsadlari   ijodiy   xarakterga   ega   va   insonning   hayoti
davomida   ishining   mohiyati   bo‘yicha   umumiy   murakkablik   ko‘lamida   amal   qiladi.
Inson kapitalining rivojlanishi quyidagi tadbirlar asosida amalga oshishi mumkin:
– o‘rta   maxsus,   oliy   va   ilmiy   ta’limni   yuksaltirish   (hatto   mehnat   bozorini
tartibga   solishning   liberal   turi   amal   qilayotgan   mamlakatlarda   taxminan   80-90   %
ta’lim olish xarajatlari davlat, xususiy kapital va jamoat tashkilotlari hisobiga amalga
oshiriladi);
– mehnatga   haq   to‘lash   shakllari   va   tizimini   takomillashtirish.   Ish   haqi
iqtisodiyot soha va tarmoqlarida band ishchilarning shaxsiy  va ijtimoiy ehtiyojlarini
qondirish, ularning munosib yashashi va sog‘lig‘ini ta’minlashi kerak;
– kasbga   tayyorlash   va   qayta   tayyorlash   tizimini   umirbod   subsidiyalashni
takomillashtirish (mehnat bozorini tartibga solishning liberal-yo‘naltirilgan turi amal
qiladigan   mamlakatlarda   bu   tadbirlarning   o‘rtacha   90   %i   davlat   mablag‘lari   va
xususiy kapital hisobiga amalga oshiriladi).  
Bizning   fikrimizcha,   respublikamizda   MBni   tartibga   solishning   turlicha
shakllaridan   foydalanish   maqsadga   muvofiq   amalga   oshirilmoqda.   Mehnat   bozorini
tartibga   solishning   ijtimoiy-yo‘naltirilgan   usulida   davlat   passiv   siyosatdan   faol
siyosatga o‘tishga  urg‘u bermoqda. Bu shuni  bildiradiki, taqqoslash  asosida  tartibga
solishning   iqtisodiy   usullarini   ma’muriy   usullardan,   ya’ni   ish   bilan   bandlikni
ta’minlashga   yo‘naltirilgan   usulni   ishsizlikka   yo‘naltirilgan   usuldan   afzal   ko‘rishni
nazarda   tutadi.   Davlat   mehant   bozorini   tartibga   solishning   nafaqat   bevosita
usullaridan,   balki   bilvosita   usullaridan   ham   foydalanadi.   Mazkur   jarayonda   mehant
bozorini tartibga solish quyidagi tadbirlarni o‘z ichiga olishi mumkin: 
– jamoat   ishlarini   tashkil   etish,   asosan   yoshlar   uchun   (Shvetsiya   tajribasiga
ko‘ra,   bunday   ishlar   uy-joy,   yo‘l   qurilishida   hamda   xizmat   ko‘rsatish   sohasidagi
1
 Саноати ривожланган мамлакатларда иш билан бандлик соҳасида давлат сиёсати. – М.: 1996. – С. 3.
68 yo‘nalishlardagi   kasblar   bo‘yicha   ish   haqining   50-100   %   chegarasida   kafolatlangan
ish haqi bilan ta’minlash olti oygacha mddatda maqsadga muvofiq o‘rnatilgan);
– yangi   ish   o‘rinlarini   yaratish   bo‘yicha   xususiy   firmalarga   subsidiyalar
berish;
– korxonalarda   kadrlar   bo‘limlarida   mavjud   bo‘sh   ish   o‘rinlari   bo‘yicha
barcha turdagi xizmatlarga axborot to‘lovlari;
– nogironlar uchun korxonalarda ish joylari yaratishga maxsus jihozlar bilan
ta’minlash   va   korxona   egalariga   nogironlarni   ishga   qabul   qilish   uchun   subsidiyalar
berish;
– asosiy   ishdan   tashqari   ishlarda   tadbirkorlik   faoliyatini   kengaytirishni
rag‘batlantirish.  
mehnat   bozorida   talab   bo‘lgan   kasblarni   aniqlash,   kasbiy   tayorgarlik   davrini
hisobga olgan holda kelgusida talab bo‘lgan kasblarga va mehnat bozoriga kirishnii
xohlovchilarga shunday axborotlarni etkazish;
– oliy   ta’lim   muassasalariga,   kollejlarga   yoki   qayta   tayyorlash   kurslariga
kiruvchilarning   qiziqishlarini   atroflicha   aniqlash:   bundan   ko‘zlangan   maqsad
dastlabki suhbat o‘tkazish, oldindagi ish va ta’lim predmetlari bilan tanishtirish, qisqa
muddat   ichida   (masalan,   bir   oy)   kelgusidagi   ish   joyini   aniqlash   imkoniyati   yuzaga
keladi;
– individual   ta’lim   usullarini   joriy   etish   (shaxsiy   modul,   deb   ataluvchi
modul),   buning   asosida   predmetni   tanlash   yotadi,   xususan,   talim   olayotganlar
qiziqishlarini to‘liq qondirish va uning yangilanish ketma-ketligi va optimal sur’atini
taklif qilish;
– qayta   tayyorlash   kurslari   o‘quv   dasturlarini   oliy   ta’lim   muassasalari
olimlari,   mutaxassislar,   va   ishlab   chiqarish   korxonalari,   sanoat   korxonalari
amaliyotchilari   yordamida   samarali   tashkil   etish,   mazkur   holatda   iloji   boricha
o‘qituvchilar   guruhiga   ish   haqini   tejamaslik   kerak,   aks   holda   bu   o‘quv   kurslarini
tashkil etish hech narsa bermaydi.
III-BOB BO‘YICHA XULOSA
1. Qishloq  joylar da investitsion faollikni rag‘batlantirish, faol tarkibiy siyosatni
va   iqtisodiyotni   innovatsion   rivojlanishini   ta’minlash,   davlat   buyurtmalarini
faollashtirish   asosida   yalpi   talabni   rag‘batlantirish,   hududiy   siyosatni
takomillashtirish   hamda   iqtisodiy   faollikni   rag‘batlantirishga   yo‘naltirilgan   mehnat
bozorida   ishchi   kuchiga   talabni   oshirishning   iqtisodiy   mexanizmini   tartibga   solish
yo‘nalishlarini takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqilgan. 
2.   Ravshanki,   davlat   organlarining   iqtisodiy   sharoitlar   parametrlarining
o‘zgarishini tartibga solishi turli iqtisodiy mexanizmlarni realizatsiya qilishni yuzaga
keltiradi.   S h unday   ekan,   hozirgi   shroitda   iqtisodiy   holatni   hisobga   olgan   holda,
mavjud   iqtisodiy   mexanizmlarning   turli   xil   real   variantlar   ichidan     optimallarini
tanlab   olish   zarur.   Zamonaviy   ish   o’rinlarini   yaratish   va   qo‘llab-quvvatlash
mexanizmi to‘g‘ridan-to‘g‘ri ijtimoiy-iqtisodiy yo‘naltirilganlik ahamiyatiga ega. 
3.   Ish   bilan   bandlikning   egiluvchan   shakllarini   kengaytirishga   yo‘naltirilgan
strategik konsepsiyani shakllantirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan.
69 XULOSA
O‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida quyidagi xulosa va tavsiyalar ishlab chiqildi.
1.   Iqtisodiyotni   modernizatsiyalash   sharoitida   qishloq   mehnat   bozori
shakllanishi   va   uni   bozor   mexanizmi   asosida   tartibga   solish   imkoniyatining   juda
sekinlik   bilan  amalga   oshayotganligi   hududiy  darajada   qishloq   aholisining   ish   bilan
bandligini   oshirish   maqsadida   ishchi   kuchiga   talab   va   taklif   hamda   bahosiga   ta’sir
qiluvchi samarali mexanizmlarni shakllantirish zaruriyatini yuzaga keltirmoqda.
2. Bizning fikrimizcha,  mehnat  bozori, xususan,  QMBda  ishchi  kuchiga talab
va   taklifni   tartibga   solish   tizimli   xususiyatga   ega   bo‘lishi   kerak,   alohidagi   tasodifiy
yo‘nalishlar   bilan   chegaralanmasdan,   balki   unga  xos   bo‘lgan  jihatlarning  barchasini
qamrab   olishi   zarur.   Ushbu   bog‘liqlikda   QMBda   ishchi   kuchiga   talab   va   taklifni
tartibga   solish   mazmuni   qo‘yidagilardan   iborat:   davlat   va   jamiyatning   maqsadga
yo‘naltirilgan kompleks choralarini ishchi kuchi talab va taklifi, uning bahosi, hamda
kasbiy   harakatchanligini   o‘z   ichiga   oluvchi   sifatiy   xususiyatlariga   ta’siri;   imtiyozli
soliq, moliya-kredit va investitsion siyosat yordamida yangi ish o‘rinlarini yaratish va
mavjud   samarali   ish   o‘rinlarini   saqlashni   davlat   tomonidan   qo‘llab-quvvatlash;   ish
bilan   bandlikning   muqobil   shakllarini   va   aholining   umum   iqtisodiy   mustaqil
faoliyatiga ko‘maklashish.
3.   Hududiy   qishloq   mehnat   bozoriga   tadbiq   qilish   mumkin   bo‘lgan   bir   nechta
muhim   tartibga   solishning   tamoyillarini   ajratish   mumkin:   hudud   agrar   sektorining
rivojlanishining   iqtisodiy   va   ijtimoiy   maqsadlarini   o‘zaro   muvofiqligini   ta’minlash;
hududiy   qishloq   mehnat   bozorini   tartibga   solishning   barcha   jarayonlarini   ASMni
barqaror   rivojlantirishga   yo‘naltirish;   qishloq   mehnat   bozorini   bozor   mexanizmi
asosida   tartibga   solishni   bozor   mexanizmi   va   davlat   tomonidan   tartibga   solishni
maqbul   darajada   o‘zaro   bog‘liqligi   va   o‘zviyligini   ta’minlash;   qishloq   mehnat
bozorini tartibga solishga tizimli yondashish; QMBda ishchi kuchiga talab va taklifni
tartibga   solish   bo‘yicha   yagona   davlat   siyosatini   yuritish;   mehnat   bozorini   tartibga
solishda   qishloq   joylari   va   qishloq   xo‘jalik   ishlab   chiqarishini   o‘ziga   xos
xususiyatlarini hisobga olish.
4.   Qishloq   joylarda   kichik   biznesni   qo‘llab-quvvatlash,   mehnatga   talabni
rag‘batlantirish   maqsadida   soliq   imtiyozlari   va   kreditlar   berish,   bo‘sh   ish   joylari
mavjud   hududlarni   moliyaviy   rag‘batlantirish   bilan   bog‘liq   ijtimoiy-yo‘naltirilgan
tartibga   solish   hamda   ishsizlikdan   sug‘urtalash   va   ijtimoiy   kafolatlar   tizimini   joriy
etish,   ishchi   kuchi   kasbiy   harakatchanligini   ta’minlashni   iqtisodiy   choralar   bilan
amalga   oshirishga   yo‘naltirilgan   tartibga   solishning   liberal   turi   usullarini   tasniflash
yuzasidan tavsiyalar ishlab chiqilgan; 
5.   QMBni   davlat   tomonidan   tartibga   solishning   usullari   quyidagi   mezonlar
asosida   guruhlar   bo‘yicha   tasnifga   ega:   tartibga   solish   vazifalari,   tartibga   solish
yo‘nalishlari,   tartibga   solish   ko‘lami,   davlat   tomonidan   tartibga   solishning
sub’ektlari,   ta’sir   qilish   obe’ktlari,   moliyalashtirish   manbalari,   ta’sir   qilish   darajasi,
ta’sir qilishning xarakteriga ko‘ra.
6.  Hududiy mehnat bozoriga ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan, ya’ni ijtimoiy-iqtisodiy
ko‘rsatkichning miqdori qanchalik yuqori bo‘lsa, shunchalik mehnat bozoriga ijobiy
ta’sir   ko‘rsatadi.   Shu   maqsadda   mehnat   bozori   samarali   rivojlanishiga   ijobiy   ta’sir
70 ko‘rsatadigan   hamda   uning   samarali   amal   qilishiga   salbiy   ta’sir   ko‘rsatadigan
ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichlarning qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va
taklifning   holatiga   ta’sirini   hududlar   kesimda   reyting   baholash   metodikasi
takomillashtirilgan.
7.   Hududiy   mehnat   bozorida   ish   bilan   bandlikka   ko‘maklashish   siyosatini
moliyalashtirishga   bo‘lgan   xarajatlar   tarkibini   dinamik   qatorlar   darajasi
o‘zgarishining   umumiy   tendensiyasini   aniqlash   uchun   geormetrik   tekislash   usuli
orqali qayta baholash metodikasi takomillashtirilgan. 
8.   Samarqand   viloyatida   o‘tkazilgan   tadqiqotlar   natijasida   qishloq   mehnat
bozori   konyunkturasi   quyidagi   asosiy   belgilar   bilan   tavsiflanadi:   mehnat   bozorida
ishchi  kuchi  taklifining ortiqchaligi  va ularning kasbiy-malaka darajasining  pastligi;
ishchi   kuchiga   talabning   mavsumiy   tebranishi;   ratsional   ishga   joylashtirish
imkoniyatlarining   chegaralanganligi;   noqishloq   ish   joylarining   va   xizmat   ko‘rsatish
sohasining   past   darajada   rivojlanganligi;   ish   bilan   bandlikka   ko‘maklashish
infratuzilmasining   past   darajada   rivojlanganligi.   Ayniqsa,   qishloq   joylarda   ijtimoiy
infratuzilmaning   past   darajada   rivojlanganligi   mehnat   resurslari   ish   bilan   bandligini
ta’minlash imkoniyatlarini chegaralamoqda. 
9.   Qishloq   hududlarida   investitsion   faollikni   rag‘batlantirish,   faol   tarkibiy
siyosatni va iqtisodiyotni innovatsion rivojlanishini ta’minlash, davlat buyurtmalarini
faollashtirish   asosida   yalpi   talabni   rag‘batlantirish,   hududiy   siyosatni
takomillashtirish   hamda   iqtisodiy   faollikni   rag‘batlantirishga   yo‘naltirilgan   mehnat
bozorida   ishchi   kuchiga   talabni   oshirishning   iqtisodiy   mexanizmini   tartibga   solish
yo‘nalishlarini takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqilgan. 
10.   Ish   bilan   bandlikning   egiluvchan   shakllarini   kengaytirishga   yo‘naltirilgan
strategik konsepsiyani shakllantirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan . 
11.   Hozirgi   vaqtda   mehnat   bozorining   egiluvchan   tizimlarini   joriy   qilish   va
kengaytirish   tartibga   solishning   ustvor   yo‘nalishlaridan   biri   hisoblanadi.   S h unday
ekan   mehnat   bozorining   egiluvchanlik   tizimidan   kichik   korxonalarda   foydalanish
o‘zining ijobiy samarasini beradi.        
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.: «O‘zbekiston», 2017. 
2. O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi.   – T.:   «Adolat»,  201 5. –284 b.   
3. O‘zbekiston Respublikasining Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risidagi Qonuni.
(yangi tahrirda). – T.: 1998.
4. O‘zbekiston Respublikasining Ta’lim to‘g‘risida Qonuni. «Xalq so‘zi», 1997. 30
avgust.
5. O‘zbekiston   Respublikasining   «Aholini   ish   bilan   ta’minlash   to‘g‘risida»gi
qonuniga sharhlar, – T.: «SHarq», 2000. -375 b.
6. O‘zbekiston Respublikasi «Axborotlashtirish to‘g‘risida» Qonuni. «Xalq so‘zi»,
2004. 11 fevral, №29.
II.  O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari va Qarorlari
71 7. «Aholining himoya qilinmagan qatlamlarini metodik-ijtimoiy ko‘maklashish va
ijtimoiy   qo‘llab-quvvatlash   tizimini   yanada   takomillashtirish   chora-tadbirlari
to‘g‘risida»gi 2016 yil 22 fevraldagi PF-4782-sonli Farmoni.
8. « B andlik   sohasida   davlat   siyosatini   yanada   takomillashtirish   va   mehnat
organlari faoliyati samaradorligini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida »gi
2017 yil 24 maydagi PF-5052-sonli Farmoni.
9. « O‘zbekiston Respublikasi bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi faoliyatini
tashkil  etish chora-tadbirlari  to‘g‘risida » gi   2017 yil 24 maydagi PQ-3001-sonli
Qarori. 
10. «O‘zbekiston   Respublikasini   yanada   rivojlantirish   bo‘yicha   harakatlar
strategiyasi to‘g‘risida»gi 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni
III. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Farmoyish va Qarorlari
15. O‘zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   «Ilmiy-tadqiqot   faoliyatini
tashkil   etish,   boshqarish   va   moliyalashtirishni   takomillashtirish   chora-
tadbirlarini amalga oshirish to‘g‘risida »gi 302-sonli Qarori, 2017 yil 19 may.
16. O‘zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining.   « Kadrlar   tayyorlash
bo‘yicha   milliy   dastur   tuzish   to‘g‘risida »   Farmoyishi.   « Xalq   so‘zi » ,   1997,   13
mart. 
17. O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining   « Mehnat  faoliyatini  amalga
oshirish   uchun   chet   ellarga   ketayotgan   O‘zbekiston   Respublikasi   fuqarolarini
hisobga   olishni   takomillashtirish   to‘g‘risida » gi   97-   sonli   Qarori,   2007   yil   15-
may.
18. O‘zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   « Ishga   joylashtirishga
muhtoj   mehnat   bilan   band   bo‘lmagan   aholini   hisobga   olish   metodikasini
takomillashtirish to‘g‘risida » gi 106-sonli Qarori, 2007 yil 24-may.
19. «Iqtisodiy   faoliyat   turlarini   tasniflashning   xalqaro   tizimiga   o‘tish   chora-
tadbirlari to‘g‘risida »gi  275-sonli Qarori, 2016 yil 24 avgust.
IV. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari va ma’ruzalari
21. Mirziyoev   SH.M.   Qonun   ustvorligi   va   inson   manfaatlarini   ta’minlash   –   yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligini garovi. –T.: «O‘zbekiston» NMIU, 2017. – 48
b.
22.   Mirziyoev   SH.M.   Buyuk   kelajagimizni   mard  va   olijanob   xalqimiz   bilan   birga
quramiz. –T.: «O‘zbekiston» NMIU, 2017. – 458 b. 
23.   Mirziyoev   SH.M.   Tanqidiy   tahlil,   qat’iy   tartib-intizom   har   bir     rahbar
faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. –T.: «O‘zbekiston», 2017. – 104 b.
24.   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   SHavkat   Mirziyoevning   mamlakatimizni
2016   yilda   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlantirishning   asosiy   yakunlari   va   2017   yilga
mo‘ljallangan   iqtisodiy   dasturning   eng   muhim   ustuvor   yo‘nalishlariga
bag‘ishlangan   Vazirlar   Mahkamasining   kengaytirilgan   majlisidagi   ma’ruzasi   //
«Xalq so‘zi gazetasi», 2017 yil 16 yanvar, №11 (6705).
V. Ilmiy monografiya, o‘quv qo‘llanma va darsliklar
72 25. Abdullaev A.M., Gulyamov S.S., Abdullaev U.O, Ishnazarov A.I. Ekonomiko-
matematicheskie   metodы   i   prikladnыe   modeli   prognozirovaniya.   –   T.:
« O‘qituvchi » , 2006. - 650 s.
26. Abdurahmonov   Q.X.  Mehnat  iqtisodiyoti  (darslik).  –  T.:   « Mehnat » ,  2004.  512
B.
27. Abdurahmonov   Q.X.   Mehnat   iqtisodiyoti   (darslik).   –   T.:   « Mehnat » ,     2009.   –
512 b.
30. Abdurahmonov   Q.X.   Mehnat   iqtisodiyoti:   nazariya   va   amaliyot   /   Darslik.
Q.Abdurahmonov. Qayta ishlangan va to‘ldirilgan 3-nashri. – T.: 2019. – 592 b. 
31. Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi. Darslik. – T.: «Fan
va texnologiya», 2012, - 388 b.
32. Adamchuk   V.V.,   Romashov   O.V.,   Sorokina   M.E.   Ekonomika   i   sotsiologiya
truda. – M.: «YUNITI», 1999. - S. 407.
33. Arabov   N.U.   O‘zbekiston   Respublikasida   mehnat   bozori   infratuzilmasini
rivojlantirish   samaradorligini   oshirish   (Monografiya).   –   T.:   «Fan   va
texnologiya», 2017. – 272 b.
34. Barr N. R ы nok truda i sotsialnaya politika v Sentralnoy i Vostochnoy Evrope.  –
M. :  1997.  - S.245. 
35. Blauberg I.V.   Sistemn ы y podxod  – M.: -  S. 61.
36. Varfolomeeva   O.A.   Stanovlenie   infrastruktur ы   r ы nka   truda   v   perexodnoy
ekonomike.  -  SPb.,  « Izdatelstvo SP b UEF » .  2001.  - S.125.  
37. Verian X.R. Mikroekonomika. Promejutochn ы y uroven. Sovremenn ы y podxod.
–  M.: Izdatelstvo  «YUNITI»,  1997. -  S . 647.
38. Vladimirova L.P. Ekonomika truda (uchebnoe posobie) -2e izd. pererab. – M.:
Izdatels kiy dom «Dajkov i K», 2002.  - S. 300.
39. Volgin N.A., Gritsenko N.N., SHarkov F.I. Sotsialnoe gosudarstvo (uchebnik).  –
M.:  Izdatelsko-torgovaya korporatsiya   «Dajkov i K», 2003. -S. 415.
40. Genkin   B.M.   Ekonomika   i   sotsiologiya   truda   (uchebnik).   –   M.:   Izdatelstvo
«Norma», 2003. - S. 416.
41. Gosudarstvennoe   regulirovanie   r ы nochnoy   ekonomiki:   Ucheb.   Posobie.   M.:
Delo, 2001. – S. 164.
42. Gosudarstvennaya   politika   promыshlenno   razvitыx   stran   v   sfere   zanyatosti
naseleniya. – M., 1996.  –  S. 256.
43. Zanyatost i r ы nok truda: nov ы e realii, natsionaln ы e prioritet ы ,  perspektiv ы : - M.:
Nauka, 1998. – S. 320.
44. Institutsionalnaya   ekonomika   /   Pod  red.   D.  S.  Lvova.-   M. :   INFRA,   2001.   –  S.
285.
45. Ijtimoiy   soha   iqtisodiyoti.   Darslik.   /   I.f.d.,   prof.   Q.X.Abdurahmonov   tahriri
ostida. – T.:  « Iqtisodiyot», 2013. - 418 b.
46. Keyns   Dj .M.  Ob щ aya  teoriya  zanyatosti,  protsenta  i  deneg.   /   P er. s  angl.  prof.
N.N.Lyubimova, pod. red. d.e.n., prof. L.P.Kurakova. – M.: «MI EMP», 2010.
47. Korot nev   V.D.   Formirovanie   sistem ы   obespecheniya   selskogo   xo zyaystva
kadrami upravleniya. - M., 2004. – S. 257.
48. Kostin L. A., Zuщina G. M.., Sultanova R. M. Rыnok truda i teoriya zanyatosti.
– M., 1997.
73 49. Kurs   ekonomicheskoy   teorii.   Ob щ ie   osnov ы   ekonomicheskoy   teorii,
mikroekonomika, makroekonomika, perexodnaya ekonomika: Ucheb. Posobie   /
Pod red. A.V Sidorovich.    M.:  izd-vo  « DIS» MGU, 1997. - S .   562.
50. Laffer A. Antologiya ekonomicheskoy klassiki / Laffer, S. Stayder, R. Mandel:
T 2. – M.: Ekonomika. 1993. – S. 360.
51. Maltus T. Op ы t o zakone narodonaseleniya / T. Maltus :  V 2 t. – M. :  Ekonomika.
Antologiya ekonomicheskie  mыsli . 1993. – S. 336.
52. Marshall   A.   Prinsip ы   ekonomicheskoy   nauki   /   A.Marshall:   V   3   t.   –   M.:
« Progress». - T.Z. - 1984.   -119 s.
53. Pigu   A.   Ekonomicheskaya   teoriya   blagosostoyaniya   /   T   2.   –   M. :   Progress.   -
1985. – S. 410.
54. Prokopov   F.T.   Bezrabotitsa   i   effektivnost   gosudarstvennoy   po litiki   na   r ы nke
truda v perexodnoy ekonomike Rossii. - M.: Ekonomiche skiy fakultet MGU, TEIS,
1999. – S. 220.
55. Razzoqov   A.,   Toshmatov   SH.,   O‘rmonov   N.   Iqtisodiy   ta’limotlar   tarixi   /   -
Toshkent: «Moliya», – 2002.  – 250 b.
56. Raximova   X.   va   boshqalar.   Mehnatni   muhofaza   qilish.   –   T.:   «O‘zbekiston » ,
2003. – 209 b.
57. Rikardo D. Sochineniya. / D. Rikardo:  – M.: Sotsekiz., 1961. – S. 315.
58. Risin I.E. Gosudarstvennoe regulirovanie ekonomiki: Ucheb. Pos. / I. E. Risin,
Yu.I.Tre щ evskiy, S.M.Sotnikov. – M.: 2000. - S. 138.
59. Rofe   A.   I.,   Zb ы shko   B.   G,   Ishin   V.   V.   R ы nok   truda,   zanyatost   naseleniya,
ekonomika   resursov   i   truda:   Ucheb   posobie   /   Pod   red.   prof.   A.   I.   Rofe.   –   M . :
NIK, 1997. – S. 310.
60. R ы nok truda. Uchebnik. /  Pod red. Prof. V. S. Bulanova i prof. N .  A. Volgina. –
M.: Ekzamen, 2000. – S. 137.
61. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda ish bilan bandlik sohasida davlat siyosati. –
M.: 1996. – S. 312.
62. Smit A. Issledovanie o prirode i prichinax bogatstva narodov.. / A. Smit  :  V 3t.-
M. :  Nauka, 1993. – S. 305.
63. Solovev A.V. Sotsialnoe partnerstva. – M.:   Izdatelstvo   « Delo i Servis » , 2003. –
S. 239.
64. Tkachenko   A.A.   Zanyatost   i   ekonomika:   politika   gosudarstva   v   pe rexodn ы y
period. - M. OOO.  «Informgraf», 2000. – S. 420.
65. Turkin YU.S. Teoriya sistem. 1 chast.   « Sistem ы  i obmen » . – M., 1995. – S . 314.
66. Ubaydullaeva R.A., Ata-Mirzaev O.B., Umarova N.O. O‘zbekiston demografik
jarayonlari va aholi bandligi (ilmiy o‘quv qo‘llanma). – T.: Universitet, 2006.
67. Fisher   S.   Ekonomika.   Per.   s   angl.   so   2-go   izd.   /   S.Fisher,   R.Dornbrush,
R.SHmalenzi. – M.: «Delo LTD», 1993. - S. 289, 286.
68. XMT   konvensiyalari   va   tavsiyalari   (1957-1990).   2   tomlik.   Jeneva,   1999,   T.2,
2064 – b.
69. Xolmo‘minov   S h .R.   Mehnat   bozori   iqtisodiyoti   (o‘quv   qo‘llanma).   –T.:
« O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi » , 2004. - 202 b.
74 70. Xolmo‘minov   SH.R.   Qishloq   mehnat   bozorining   shakllanishi   va   rivojlanishi
hamda ularni modellashtirish (monografiya). – T.: «Fan va texnologiya», 2014.
– 200 b.
71. Xolmo‘minov   SH.R.,   Xomitov   K.Z.,   Arabov   N.U.,   Bobonazarova   J.X.,
Abduramanov X.X. Qishloq aholisini ish bilan ta’minlashning nazariy va amaliy
asoslari   (monografiya).   –   Toshkent:   “Innovatsion   rivojlanish   nashriyot-matbaa
uyi”, 2018. – 160 b.
72. Xolmo‘minov SH.R., Xomitov K.Z., Arabov N.U., Bobanazarova J.X., Irmatova
A.B.   Mehnat   bozorining   samarali   rivojlanish   istiqbollari.   Monografiya.   –   T.:
«Fan va texnologiya», 2017. – 184 b.
73. Xolmo‘minov   SH.R.,   Arabov   N.U.   Mehnat   bozori   infratuzilmasi.   O‘quv
qo‘llanma. – T.: «Fan va texnologiya», 2016. – 332 b.
74. Xolmo‘minov SH.R., Xomitov K.Z., Arabov N.U., Xayitov A.B., Bobonazarova
J.X., Irmatova A.B. Mehnat  bozori rivojlanishining tahlili  (monografiya). – T.:
«Fan va texnologiya», 2016. – 308 b.
75. CHerneyko D.S.   Formirovanie r ы nka truda: op ы t, problem ы .  –  SPb.: Izdatelstvo
«SP b GUEF » , 1999.  - S .  2 22.
76. CHusova   T.A.   Razvitie   informatsionnogo   r ы nka   truda   kak   faktor   stabilizatsii
sotsialno-trudov ы x   otnosheniy   /   http://www.work.kemsu.ru/sciece/l/l/shtmI
77. SHishkin   A.F.   Ekonomicheskaya   teoriya:   Uchebnoe   posobie   dlya   vuzov.
A.F.SHishkin:   V 2 t. 2-e izd., pererab.   i dop.     M.: Gumanit. Izd.     M.: Gumanit.
Izd.   1996. – S. 450.
78. Ekonomika   truda   (sotsialno-trudov ы e   otnosheniya)   /   Pod   red.   N .A.Volgina,
Yu.G.Odegova. – M.: «Ekzamen», 2002 .
79. Ekonomicheskaya teoriya / Pod red. Prof. CHepurina M. N., prof. Kisilevoy E.
A.: Ki rov :  izd-vo  « ASA » ,1996.  –  S. 246.
80. Ekonomiko-matematicheskie metod ы  i prikladn ы e modeli: Ucheb. Posobie dlya
vuzov /   V.V.  Fedoseev,  A. N.  Garma sh , D.M.  D ayitbetov   i   dr.   Pod   red .   V .   V .
Fedoseva .   M .:  YUNITI, 1999. – S. 391.
81. G‘ulomov S.S. Axborot tizimlari va texnologiyalari.  –  T.: «SHarq» ,  2000.  - 405
b .
82. Abduramanov X.X., Arabov N.U., Xolmuhamedov M.M. Aholi daromadlari va
turmush sifati. O‘quv qo‘llanma. – T.:  « Ilm Ziyo » , 2014. - 256 b.
83. Armstrong     M.A.   Handbook   of   personnel   management   practice.   Clays   Ltd,
1995, -   225 p.
84. Courtois,   P.   June   1985.   On   Time   ad   Space   Decomposition   of   Complex
Structures. Communication of the ACM vol. 28 (6).  –  P. 596 .
85. Eurofound   (2018),   Recent   developments   in   temporary   employment:
Employment growth, wages and transitions, Publications Office of the European
Union, Luxembourg.
86. Friedman M. Money and Economic Development / M. Friedman //1973/- № 4. –
R. 346.
87. Hall   S.G.   A   disequilibrium   model   of   the   UK   labour   market:   some   estimates
using rational expectitions. Oxford, 1995. P.54.
88. Hart   Robert   A. ,   S.Kawasaki   Work   and   Pay   in   Japan   Cambridge:   Cambridge
75 University Press , 2003. P.362.  
89. Greenaway   D.,   Douglas   R.   Nelson.   Globalization   and   Labour   Markets   /
Globalization of the World Economy, 10, 2005, P.124-130. 
90. Lucas   R.E.   Tobin   and   Monetarism:   A   Review   Article.   Journal   of   Economic
Literature.- 1981. N 6. P.562.  
91.   Oswald   A.   The   Economic   theory   of   trade   unions:   an   antroductionary   survey.
Scandinavian Journal of Economics.   –   1985. V.67. P.160.  
92. Peterson R. Marketing Research. Dallas, 1982. 
93. Regional   labor   markets.   Analitical   contributions   and   cross-national
comparisons.   Ed.  by.  M.Fischer   and  P.Nijkamp.  –  Elsevier   Science  Publishing
Co, 1987.   -   500 p. 
94. Rosen   H.,   Quandt   R.E.   Estimating   a   disequilibrium   aggregate   labour   market.
Reviem of Economicsand Statistics. -   1978. V.60. P.   371-379.  
95. Sassen   S.   The   Mobility   of   Labor   and   Capital:   A   Study   in   International
Investment and Labor Flow. Cambridge, 1988.  
96. Stanting G. Unemploument and labor market flexibility: The United Kingdom –
Geneva. 1986. 
97. Friedman M. Money and Economic Development / M. Friedman // 1973.  № 4.-
R. 46.
I. Dissertatsiya va dissertatsiya avtoreferati
98. A rabov   N.U.   Razvitie   infrastruktur ы   r ы nka   truda   (na   primere   Samarkandskoy
oblasti).   Avtoreferat   dis.   kan.   ekon.   nauk.   –   T.:   ANRUz   Institut   Ekonomiki.
2008. - S. 24. 
99. Artыkova   D.A.   Problemы   dostijeniya   ravnovesiya   na   rыnke   truda   v   usloviyax
uglubleniya   rыnochnыx   reform.   Avtoreferat   dis.   dok.   ekon.   nauk.   –   Toshkent:
AN R.Uz. Institut Ekonomiki.  2006. - S.44. 
100. Dudnikov S.V.   Effektivnost aktivnoy politiki sodeystviya zanyatosti naseleniya
megapolisa. // Diss. ...d-ra ekon. nauk. – M.: RGB, 2006. - S. 195. 
101. Nasimov   D.A.   Oliy   ta’lim   muassasalari   bitiruvchilarini   ishga   joylashtirish
tizimini   takomillashtirish   (Samarqand   viloyati   misolida)   //   Diss.   I.f.n.   –T.:
O‘zRFA Iqtisodiyot instituti, 2011. 14-15 b. 
102. Xolmo‘minov   SH.R.   Qishloq   mehnat   bozorining   shakllanishi   va   rivojlanishini
modellashtirish.   Iqtisod   fanlari   doktorlik   dissertatsiyasi.   –   T.:     TDIU.   1998.   –
285 b.
103. Kiyan   L.   «Rыnok   truda:   metodologiya   issledovaniya   i   osobennosti
formirovaniya   v   sovremennoy   Rossii».   -   Avtoreferat   dissertatsii   na   soiskanie
uchenoy stepeni dok. ekon. nauk. - Voronej: 1998. –S. 32.
II. Ilmiy maqola va konferensiya tezislari
104. Amomov   A.   Problem ы   zanyatosti,   oplat ы   truda   i   regulirovaniya   sen   //
Ekonomist.  2001. №4. - S. 66-70. 
105. Antyushina   N.   SHvedskaya   model   ekonomicheskoy   reform ы   //   Ekonomist.   -
2000.  № 1. – S.  196 .  
76 106. Arabov   N.U.   Aholini   ish   bilan   ta’minlash   hududiy   dasturlarini   bajarilish
samaradorligini oshirish mexanizmlari // Iqtisodiyot va ta’lim. – Toshkent, 2017.
№3, 60-68 b. 
107. Boltaboeva   L.   Demografik   muhitning   ish   bilan   bandlik   darajasiga   ta’siri.   //
O‘zbekiston iqtisodiy axborotnomasi. – T.: 2000. №8. 42-43 b. 
108. Vishnyovskaya   N.   Problem ы   i   prespektiv ы   r ы nka   rabochey   sil ы   /   Mirovaya
ekonomika i mejdunarodn ы e otnosheniya.  №8, 1999 g. – S. 20-26. 
109. Gevorkyan   A.   Vopros ы   regulirovaniya   vremennoy   trudovoy   migratsii   //
Vopros ы  ekonomiki.  –  M.: 2007.  №9.  -  S.147-149. 
110. Isroilova   D.   Mehnat   bozorining   shakllanish   tendensiyalari.   //   O‘zbekiston
iqtisodiy axborotnomasi. 2003. №10. 60-61 b. 
111. Kabalina   V.,   Kozina   I.   Posrednichestvo   v   trudoustroystve:   sravnenie
effektivnosti gosudarstvenn ы x i chastn ы x struktur // CHelovek i trud. -   2000.   -
№12. 
112. Kostyunina   G.M.   Sotsialnaya   politika   v   oblasti   truda   (op ы t   Respubliki
Koreya) // Trud za rubejom.  2000. №4.  - S .   29-30. 
113. Kristoffersen   X.   Sotsialnaya   politika   v   Danii.   //   Problem ы   teorii   i   praktiki
upravlenie. - 1997.  №4. -  C . 25. 
114. Lebedeva L. Op ы t SSHA: gosudarstvennaya politika v sotsialno-trudovoy sfere.
// Problem ы  teorii i praktiki upravlenie. – 2002.  №5. – S. 39. 
115. Muradov SH.N. Gosudarstvennoe regulirovanie rыnka truda // Vosemnadsatыe
mejdunarodnыe Plexanovskie chteniya. – M.: 2005.- S.215-216. 
116. Nikiforova   A.,   Lubrov   A.   Osnovn ы e   napravleniya   reformirovaniya   zrabotnoy
plat ы  // Ekonomist. 1999. №4. –  S . 38-45.
117. Rjanits ы na L. Politika doxodov:   etap ы -rezerv ы  // Ekonomist. - 1999.  № 9. - S.
23.
118. Sadovaya   E.S.   Sotsialn ы e   riski   v   trudovoy   sfere:   prognoz   razvitiya   situatsii   //
Narodonaselenie.  2010. №   2. 
119. Sadovaya   E.S.   Mexanizmы   regulirovaniya   sotsialno-trudovыx   otnosheniy   na
sovremennom etape: opыt razvitыx stran i Rossii // Problemы prognozirovaniya.
2010. № 5. 
120. Suslova   M.,   SHirokova   L.   Territorialn ы e   regulirovanie   zarabotnoy   plat ы   //
Chelovek i trud. 2001. №7. – S.46-51.  
121. Sobolevskaya   A.   A.,   Popov   A.   K.   Nov ы e   form ы   truda   v   sovremennom
ekonomike // Trud za rubejom. - 2007. -№3. - S.17. 
122. Strelchenko   E.   A.,   Ovchinnikov   V.   N.   Mexanizm   regulirovaniya   zanyatosti   i
ego   osobennosti   v   perexodnoy   ekonomike   //   Sotsialno-ekonomicheskie
problemы   narodonaseleniya,   zanyatosti   i   perexoda   k   ustoychivomu   razvitiyu
Rossii, 1999. – S. 285. 
123. Tarasova N. Trudov ы e otnosheniya v usloviyax globalizatsii i texnologicheskoy
revolyusii   (op ы t   stran   zapada)   //Ob щ estvo   i   ekonomika.   –   M.:   2000.   №1.   -   S .
67. 
124. Finlyandiya:   sentr ы   ekonomiki   i   zanyatosti   –   katalizator ы   razvitiya
predprinimatelstva i r ы nka truda. // CHelovek i trud. – 2003. - №1. –C.31. 
77 125. Xramova   YU.N.   Ob   osnovn ы x   napravleniyax   aktivnoy   politiki   zanyatosti   v
Rossii   //   Sotsialno-ekonomicheskie   problem ы   n arodonaseleniya,   zanyatosti   i
perexoda k ustoychivomu razvitiyu Rossii, 1999. – S.134-13.
126. CHijova   L.,   Sergeeva   G.,   Kulagina   N.   Politika   zanyatosti   v   kontekste
makroekonomicheskogo regulirovaniya // CHelovek v trud. - 2000.  №8. – S. Z0.
156. Arabov   N.U.   The   mechanisms   of   improving   the   activity   of   the   organizational
structure   of   the   Public   employment   services   at   the   regional   level   /   The
Fourteenth   International   Conference   on   Economic   Sciences.   Vienna   20 th
Februarey, 2017. – P. 55-59. 
157. Arabov   N.U.   The   methods   and   tools   of   the   state   labor   market   regulation   //
Journal of Management Value & Ethics . 2017. №4.  -P.  65- 72.
158. BNP Parisbas, Monthly Ekonomic and Market Monitor, March 2001. – P. 19.
III. Internet saytlari
159. http://www.bearingpoint.uz     
160. http://  www.tsue.uz  
161. http://www.economics.com     
162. http://www.gov.uz     
163. http://www.samdu.uz     
164. http://www.stat.uz     
165. http://www.samstat.uz     
166. http://www.    lex    .   uz     
167. http:// www.unctad.org  - United Nations Conference on Trade and Development 
168. http:// www.wto.org - World Trade Organisation 
169. www.oecd.org -  The Organisation for Economic Co-operation and Development
170. http://economy_en_ru.academic.ru/29533/hands-on_management_style   
IV. Statistik materiallar
171. Inson taraqqiyoti to‘g‘risida hisobot. - T. :  2002. - 125 b.
172. Osnovnыe   tendensii   i   pokazateli   ekonomicheskogo   i   sotsialnogo   razvitiya
Respubliki   Uzbekistan   za   godы   nezavisimosti   (1990-2010   gg.)   i   prognozы   na
2011-2015 gg. 
173. Statisticheskiy sbornik. -T.: Uzbekistan, 2011. - S. 136. 
174. Uzbekistan human development report. - T.: 2006. - P. 124. 
175. O‘zbekiston Respublikasi yillik statistik to‘plami. - T. :  20 10 . - 396 b. 
176. O‘zbekiston Respublikasi yillik statistik to‘plami  2010-2016 . 
177. Statistik   to‘plam.   O‘zbekiston   Respublikasi   Davlat   statistika   qo‘mitasi.   -   T. :
20 17 . -  284  b . 
178. Trud   i   zanyatost   v   Respublik e   Uzbekistan.   Statisticheskiy   sbornik.   -   Tashkent :
OOP    GK RUz po statistike, 20 15 . -  13 7 s . 
Statistika SNG (statisticheskiy byulleten) 2016.
78

KIRISH ………………………………………………… ..... …………… ........ 4 I BOB. QISHLOQ MEHN A T BOZORIDA ISHCHI KUCHIGA TA LA B VA TA KLIFN I NA ZA RIY A SOSLA RI ..... ... .................... 13 1.1. QMBda ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati … ............. ............................................................. 13 1. 2 . Qishloq ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishni asosiy mezonlari va ko‘rsatkichlari...... .. ..................................... ................ .... 1. 3 . QMBni tartibga solishning xorijiy tajribalari …………………….... .. I BOB B O‘YICHA XULOSA................................................................ . ............ II BOB. SAMARQAND VILOYATI QMB ISHCHI KUCHIGA TA LA B VA TA KLIFN I TA RTIBGA SOLISHN I A SOSIY KO‘RSA TKICHLA RI TA HLILI… … … … … … … … … … … … … . 2 .1. Viloya t ning iqtisodiy rivojlanishi va uni qishloq mehnat bozorini tartibga solishga ta’siri...................................................................... 2 .2. Qishloq mehnat bozoriga ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishni ekonometrik modellashtirish................................................. 2.3. Qishloq joylarida ishchi kuchiga talabni oshirish va uning taklifini kamaytirishning samarali iqtisodiy mexanizmini baholash... ............... II BOB B O‘YICHA XULOSA............................................................................ III BOB. QMB DA ISHCHI KUCHIGA TA LA B VA TA KLIFN I TA RTIBGA SOLISHN IN G USTUVOR Y O‘N A LISHLA RI......... 3.1. QMBda ishchi kuchiga talabni tartibga solishning iqtisodiy mexanizmi samaradorligini oshirish..................................................... 3.2. QMBda ishchi kuchi taklifini tartibga solishning iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish............................................ ................. . 3.3. Yaqin kelajakda qishloq mehnat bozorini tartibga solishning moliyaviy-iqtisodiy mexanizmi samaradorligini oshirish.................... III BOB BO‘YICHA XULOSA........................................................................... XULOSA ……………………………………………...................................… FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………....….…........... MEHNAT BOZORIDA TALAB VA TAKLIFNI DAVLAT TOMONIDAN TARTIBGA SOLISHNING NAZARIY ASOSLARI 1

KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi . Hozirgi vaqtda respublikada qishloq mehnat bozoriga kirib kelayotgan mehnatga layoqatli aholini ish bilan bandligini ta’minlash, ishsizlarni kasbiy harakatchanligi va raqobatbardoshligini oshirish, ish bilan bandlik dasturlarini tuzishda hududlar rivojlanishining xususiyatlarini e’tiborga olish, qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talabni oshirishning iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish kabi o‘z echimini kutayotgan muammolar mavjud. Shunga ko‘ra, 2022-2026 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning ettita ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Taraqqiyot strategiyasida « yangi ish o‘rinlarini yaratish hamda aholining, eng avvalo, o‘rta maxsus va oliy o‘quv muassasalari bitiruvchilari bandligini ta’minlash, mehnat bozori mutanosibligini va infratuzilmasi rivojlanishini ta’minlash, ishsizlik darajasini kamaytirish » 1 vazifasi qo‘yilgan. Bu vazifalarni samarali hal etish qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasida bozor muvozanatiga erishish hamda uni tartibga solishning iqtisodiy mexanizmini takomillashtirishni, bu borada ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqishni taqozo etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning Taraqqiyot strategiyasida « B andlik sohasida davlat siyosatini yanada takomillashtirish va mehnat organlari faoliyati samaradorligini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida » gi PF-5052-son Farmonlari, 2022 yil 24 maydagi « O‘zbekiston Respublikasi bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida » gi PQ-3001-son Qarori hamda mazkur sohaga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur magistrlik dissertatsiyasi tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Magistrlik dissertatsiyasining tadqiqot ob ’ yekti – Samarqand viloyati qishloq mehnat bozori hisoblanadi. Magistrlik dissertatsiyasining predmeti sifatida qishlo q mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishda yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlar tashkil etadi. Magistrlik dissertatsiyasining maqsadi – O‘zbekiston iqtisodiyotini modernizatsiyalash jarayonida qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishning iqtisodiy asoslari va mexanizmini takomillashtirish bo‘yicha ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Ishning maqsadidan kelib chiqib, quyidagi vazifala r belgilab olindi: 1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги 4947-сонли Фармонининг 1-иловаси «2017- 2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси» //.Lex.uz 2

- qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatini asoslash va tamoyillarini ishlab chiqish; - QMBda ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishning iqtisodiy mexanizmi shakllanishi nazariy jihatdan asoslash; - QMBda ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solish iqtisodiy mexanizmini asosiy mezonlarini aniqlash hamda uning baholash usullarini taklif etish; - QMBda ishchi kuchiga talab va taklifning holatiga viloyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining ta’sirini tumanlar kesimida reyting baholash; - qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklif dinamikasini tahlil etish; Magistrlik dissertatsiyasining ilmiy yangiligi - qishloq hudud lar i da kichik biznesni qo llab-quvvatlash, mehnatga talabniʼ rag batlantirish maqsadida soliq imtiyozlari va kreditlar berish bilan bog liq ʼ ʼ usullar ishlab chiqilgan; - mehnat bozori samarali rivojlanishiga ijobiy ta sir ko rsatadigan ijtimoiy- ʼ ʼ iqtisodiy ko rsatkichlarning qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va ʼ taklifning holatiga ta sirini baholash metodikasi takomillashtirilgan; ʼ - hududiy mehnat bozorida ish bilan bandlikka ko maklashish siyosatini ʼ moliyalashtirishga bo lgan xarajatlar tarkibini dinamik qatorlar darajasini ʼ baholash metodikasi takomillashtirilgan; - qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talabni oshirishning iqtisodiy mexanizmini tartibga solish yo nalishlarini takomillashtirish bo yicha takliflar ʼ ʼ ishlab chiqilgan; Magistrlik dissertatsiyasining amaliy ahamiyati. Dissertatsiya ishining amaliy ahamiyati shundan iboratki, ishda olib borilgan izlanishlar natijasida shakllantirilgan xulosalardan mamlakatimiz mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishni nazariy tahlilini o‘rganish nuqtai nazaridan «QMBni tartibga solish » tushunchasining mualliflik yondashuvi asoslangan; QMBni davlat tomonidan tartibga solishning vazifalari, yo‘nalishlari, ko‘lami, davlat tomonidan tartibga solishning sub’ektlari, ta’sir qilish obe’ktlari, moliyalashtirish manbalari, ta’sir qilish darajasi, ta’sir qilish xarakteriga ko‘ra mezonlari asosida guruhlar bo‘yicha tasnifi ishlab chiqilgan; qishloq hududlarining iqtisodiy rivojlanish darajasidan kelib chiqqan holda qishloq joylarda aholi ish bilan bandligini ta’minlashni takomillashtirishga doir tavsiyalar taklif qilingan; QMBda ishchi kuchiga talab va taklifni iqtisodiy tartibga solishda yangi ish o‘rinlarini yaratish va mavjudlarini saqlab qolish maqsadida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish imkoniyatlari bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan. Muammoning o’rganganlik darajasi. Ish bilan bandlik, ishsizlik, inflyasiya, mehnat bozori muammolari va ularning rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida tartibga solishni tadqiq etishga bir qator xorijiy 3

etakchi iqtisodchi olimlardan 1 J.M.Keyns, A. Marshall, M.Fisher, R.D.Erenberg, A.Pigu, V.V. Adamchuk, O.V.Romashov, Yu.G.Odegov, G.G.Rudenko, N.A.Volgin, S.A.Kartashov, L.CHijova kabilarning ilmiy ishlari bag‘ishlangan. Bu tadqiqotlarda mehnat bozorining mohiyati, uning shakllanishi, ishsizlikni kamaytirishning asosiy yo‘nalishlari to‘la ochib berilgan. Bundan tashqari iqtisodiyot fanining bu sohasi rivojiga MDHning qator olimlaridan S.V. Dudnikov, S.A.Kartashov, O.Kolesnikova, B.P.Pankov A. Rofe, T.A.Chusova, Yu.V.Prosvetova, B.L.Tatibekov 2 kabi taniqli olimlar ham munosib hissa qo‘shgan. Bu muammolar tadqiqotiga Respublikamiz taniqli olimlari 3 R.A.Ubaydullaeva, Q.X.Abdurahmonov, L.P.Maksakova, B.X.Umurzakov, Sh.R.Xolmo‘minov, Z.Ya.Xudoyberdiev, D.Ortiqova, D.N.Rahimova, N.X.Rahimova, N.Z.Zokirova, K.Z.Xomitov, N.Shoyusupova, N.U.Arabov va boshqalarning ilmiy ishlari bag‘ishlangan. Bu ilmiy izlanishlarda mehnat bozorining mohiyati, uning shakllanishi, ishsizlik sabablari va uni kamaytirishning asosiy yo‘nalishlari ochib berilgan. Biroq bu tadqiqotlarda qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishning iqtisodiy asoslari batafsil o‘rganilmagan. Shunigdek qishloq mehnat bozori samarali shakllanishining iqtisodiy mexanizmi etarlicha tadqiq etilmagan. 1 Кейнс Дж .М. Общая теория занятости, процента и денег / П ер. сангл. проф. Н.Н.Любимова, под. ред. д.э.н., проф. Л.П.Куракова. – М.: МИЭМП, 2010; Маршалл А. Принципы экономической науки / А.Маршалл: В 3 т. - М.: Прогресс-Т.З. 1984 . -119 с.; Regional labo rmarkets . Analitical contributions and cross-national comparisons. Ed. by. M.Fischer and P.Nijkamp. - Elsevier Science Publishing Co, 1987. -500 p.; Эренберг Р . Д ., Смит Р . С . Современная экономика труда . Теория и государственная политика / Пер. с англ. – М., 1996, 34-б.; Пигу А. Экономическая теория благосостояния / Пигу А.: В 2 т. - М.: Прогресс - Т.2- 1985. – 240 с.; Адамчук В.В., Ромашов О.В., Сорокина М.Е. Экономика и социология труда. Учебник для вузов. - М.: ЮПИТИ, 1999. - 407 с. ; Одегов Ю.Г. и др. Рынок труда и социальное партнерство: Монография / Ю.Г.Одегов, Г.Г.Руденко, Н.Г.Митрофанов. – М . : Хро нограф, 1998. - 240 с. ; Волгин Н. Теоретические основы экономики труда и социальных отношений // Экономика и социальные отношения. – М.: РАГС, 1998. ; Карташов С.А., Одегов Ю.Г., Кокорев И.А. Трудоустройство: поиск работы. Учебное пособие / Под. ред. Ю.Г.Одегова. – М.: Издательство «Экзамен», 2002. – 348 с.; Инновационная экономика: занятость, трудовая мотивация, эффективность труда / Л.С. Чижова, Е.С. Садовая, В.В. Кузьмин и др. под ред. Л.С. Чижовой Ин ститут макроэкономических исследований. – М.: Экономика, 2011. - 430 с . 2 Дудников С.В . Программное регулирование содействия занятости населения в мегаполисе: м онография. –М.: и зд-во НИП «2Р» - 2004.; Карташов С.А., Одегов Ю.Г., Кокорев И.А. Трудоустройство: поиск работы. Учебное пособие / Под. ред. Ю.Г.Одегова. – М.: Издательство «Экзамен», 2002. – 348 с.; Колесникова О. Об оценке эффективности работы службы занятости // Человек и труд. - 2002. - № 3. - С. 55-56.; Панков Б.П. Рынок труда на селе и его регулирование . Изд. 2-е, переработанные и дополненное .- М.: Агри Пресс, 2007. -267с. ; Рофе А.И. Труд: теория, экономика, организация: Учебник для вузов. -М.: МИК, 2005. -600 с. ; Чусова Т.А. Развитие информационного рынка труда как фактор стабилизации социально-трудовых отношений / http://www.work.kemsu.ru/sciece/l/l/shtmI ; Просветова Ю.В. Механизм регулирования рынка труда в современной экономики Росси. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук. - Воронеж, 2003. ; Татибеков Б.Л. Регулирование р ы нка труда и занятости человеческих ресурсов Казахстана в условиях глобализации ( теория, методология, механизмы реализации ). Автореферат дис. док. экон. наук. - Алматы: Институт Экономики Минобразования и науки Респ.Каз. 2007. -С.42. 3 Убайдуллаева Р.А., Ата-Мирзаев О.Б., Умарова Н.О. Ўзбекистон демографик жараёнлари ва аҳоли бандлиги (илмий ўқув қўлланма). – Т.: Университет, 2006; Қ.Х.Абдураҳмонов. Меҳнат иқтисодиёти. Дарслик. – Т.: « Меҳнат » , 2009; Абдураҳмонов Қ.Х., Шоюсупова Н.Т. Меҳнат иқтисодиёти: Ижтимоий меҳнат муносабатлари: Дарслик. – Т.: ТДИУ, 2011; Умурзаков Б.Х. ва б. Меҳнат ресурслари шаклланиши ва тақсимланишининг ҳудудий хусусиятлари. Монография. – Т.: «LESSON PRESS» 2017. 188 б.; Максакова Л.П. Узбекистан: соверщенствование управления трудовой миграции в аспектах принимающих стран // V Уральский демографической форум. Россия 2014; Ш.Р.Холмўминов. Қишлоқ меҳнат бозорининг шаклланиши ва ривожланиши ҳамда уларни моделлаштириш (Монография). – Т.: « Fan va texnologiya » , 2014; З.Я.Худойбердиев ва б. Тадбиркорлик ва ишга жойлаштириш технологияси. Ўқув қўлланма. « ILMZIYO » 2016; Артыкова Д.А. Проблемы достижения равновесия на рынке труда в условиях углубления рыночных реформ. – Т.: ТГЭУ. 2006; Арабов Н.У. Ўзбекистон Республикасида меҳнат бозори инфратузилмасини ривожлантириш самарадорлигини ошириш (монография). – Т.: «Fan va texnologiya», 2017, - 270 б. 4

Bu muammolarning iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida ahamiyatliligi va to‘liq o‘rganilmaganligi tadqiqot mavzusining dolzarbligini, uning maqsadi va vazifalarini aniqlashga imkon yaratadi. Tadqiqot usullari – mazkur dissertatsiya ishida abstrakt-mantiqiy, iqtisodiy- statistik, monografik, ekspert baholash kabi usullardan foydalanilgan. Magistrlik dissertatsiyasining tarkibi – kirish, III bob, har bir bobda 3 tadan paragraf, xulosalar, tavsiyalar, jadvallar, rasmlar, diagrammalar va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Magistrlik dissertatsiyasining hajmi 79 betdan iborat. I BOB. QISHLOQ MEHNA T BOZORIDA ISHCHI KUCHIGA TA LA B VA TA KLIFN I NA ZA RIY A SOSLA RI 1.1. Qishloq mehnat bozorida ishchi k uchiga t alab v a t ak lifni t art ibga solishning ijt imoiy -iqt isodiy ahamiy at i QMB shakllanishi va uni bozor mexanizmi asosida tartibga solish imkoniyatining juda sekinlik bilan amalga oshayotganligi hududiy darajada qishloq aholisining ish bilan bandligini oshirish maqsadida ishchi kuchiga talab va taklif hamda bahosiga ta’sir qiluvchi samarali mexanizmlarni shakllantirish zaruriyatini yuzaga keltirmoqda. Mehnat bozorini, shuningdek qishloq mehnat bozorini tartibga solish nazariyasining rivojlanishi, ushbu tushunchani aniq izohlashni, uning maqsadlari, vazifalari va yo‘nalishlarini hamda mexanizmlarini va qishloq mehnat bozorining parametrlariga ta’sir qiluvchi mavjud vosita va omillarini aniqlashni talab qiladi. “Tartibga solish” terminining o‘zi mexanizmning elementlari o‘zaro ta’sirini ishlashi uchun zarur bo‘lgan, eng maqbulini o‘rnatishni, tartibga keltirishni hamda muayyan tartib va qoidaga buysunishni anglatadi 1 . Mehnat bozori muammolari, ularni tartibga solinishi va bu jarayonda davlatning o‘rni turli xil iqtisodiy maktablarning va iqtisodchilarning e’tiborlarini hozirgacha o‘ziga jalb qilib kelmoqda. Ko‘pincha, ushbu masalalar ish bilan bandlik muammolari bilan birgalikda tadqiq qilinadi, ularning o‘rganilishiga va ularga xos jihatlarga ko‘pgina ilmiy ishlar bag‘ishlangan. Shu bilan birga mehnat bozorini tartibga solish muammolarini o‘rganish, ayirim iqtisodiy maktablar tomonidan olib borilgan bo‘lsa ham, asosan ishsizlik bilan kurashishga yoki uning sabablarini aniqlashga yo‘naltirilgan. Bizning tadqiqotlarimiz natijasidagi nazariy manbalarni tahlili ish bilan bandlik, mehnat bozori va uni tartibga solish muammolarini echishga konseptual yo‘naltirilgan bir necha asosiy yo‘nalishlarni ajratish imkonini berdi. SHulardan bir nechtasini ko‘rib chiqamiz. 1 Ткаченко А.А. Занятость и экономика: политика государства в пе реходный период. - М. ООО. «Информграф», 2000. - С . 420. 5