logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. MEHNAT BOZORIDA TALAB VA TAKLIFNI DAVLAT TOMONIDAN TARTIBGA SOLISHNING NAZARIY ASOSLARI

MEHNAT BOZORIDA TALAB VA TAKLIFNI DAVLAT TOMONIDAN TARTIBGA SOLISHNING NAZARIY ASOSLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1396 KB
Ko'chirib olish
KIRISH ………………………………………………… ..... …………… ........ 4 I BOB. QISHLOQ MEHN A T BOZORIDA ISHCHI KUCHIGA TA LA B VA TA KLIFN I NA ZA RIY A SOSLA RI ..... ... .................... 13 1.1. QMBda ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati … ............. ............................................................. 13 1. 2 . Qishloq ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishni asosiy mezonlari va ko‘rsatkichlari...... .. ..................................... ................ .... 1. 3 . QMBni tartibga solishning xorijiy tajribalari …………………….... .. I BOB B O‘YICHA XULOSA................................................................ . ............ II BOB. SAMARQAND VILOYATI QMB ISHCHI KUCHIGA TA LA B VA TA KLIFN I TA RTIBGA SOLISHN I A SOSIY KO‘RSA TKICHLA RI TA HLILI… … … … … … … … … … … … … . 2 .1. Viloya t ning iqtisodiy rivojlanishi va uni qishloq mehnat bozorini tartibga solishga ta’siri...................................................................... 2 .2. Qishloq mehnat bozoriga ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishni ekonometrik modellashtirish................................................. 2.3. Qishloq joylarida ishchi kuchiga talabni oshirish va uning taklifini kamaytirishning samarali iqtisodiy mexanizmini baholash... ............... II BOB B O‘YICHA XULOSA............................................................................ III BOB. QMB DA ISHCHI KUCHIGA TA LA B VA TA KLIFN I TA RTIBGA SOLISHN IN G USTUVOR Y O‘N A LISHLA RI......... 3.1. QMBda ishchi kuchiga talabni tartibga solishning iqtisodiy mexanizmi samaradorligini oshirish..................................................... 3.2. QMBda ishchi kuchi taklifini tartibga solishning iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish............................................ ................. . 3.3. Yaqin kelajakda qishloq mehnat bozorini tartibga solishning moliyaviy-iqtisodiy mexanizmi samaradorligini oshirish.................... III BOB BO‘YICHA XULOSA........................................................................... XULOSA ……………………………………………...................................… FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………....….…........... MEHNAT BOZORIDA TALAB VA TAKLIFNI DAVLAT TOMONIDAN TARTIBGA SOLISHNING NAZARIY ASOSLARI 1 KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi . Hozirgi vaqtda respublikada qishloq mehnat bozoriga kirib kelayotgan mehnatga layoqatli aholini ish bilan bandligini ta’minlash, ishsizlarni kasbiy harakatchanligi va raqobatbardoshligini oshirish, ish bilan bandlik dasturlarini tuzishda hududlar rivojlanishining xususiyatlarini e’tiborga olish, qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talabni oshirishning iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish kabi o‘z echimini kutayotgan muammolar mavjud. Shunga ko‘ra, 2022-2026 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning ettita ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Taraqqiyot strategiyasida « yangi ish o‘rinlarini yaratish hamda aholining, eng avvalo, o‘rta maxsus va oliy o‘quv muassasalari bitiruvchilari bandligini ta’minlash, mehnat bozori mutanosibligini va infratuzilmasi rivojlanishini ta’minlash, ishsizlik darajasini kamaytirish » 1 vazifasi qo‘yilgan. Bu vazifalarni samarali hal etish qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasida bozor muvozanatiga erishish hamda uni tartibga solishning iqtisodiy mexanizmini takomillashtirishni, bu borada ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqishni taqozo etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning Taraqqiyot strategiyasida « B andlik sohasida davlat siyosatini yanada takomillashtirish va mehnat organlari faoliyati samaradorligini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida » gi PF-5052-son Farmonlari, 2022 yil 24 maydagi « O‘zbekiston Respublikasi bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida » gi PQ-3001-son Qarori hamda mazkur sohaga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur magistrlik dissertatsiyasi tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Magistrlik dissertatsiyasining tadqiqot ob ’ yekti – Samarqand viloyati qishloq mehnat bozori hisoblanadi. Magistrlik dissertatsiyasining predmeti sifatida qishlo q mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishda yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlar tashkil etadi. Magistrlik dissertatsiyasining maqsadi – O‘zbekiston iqtisodiyotini modernizatsiyalash jarayonida qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishning iqtisodiy asoslari va mexanizmini takomillashtirish bo‘yicha ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Ishning maqsadidan kelib chiqib, quyidagi vazifala r belgilab olindi: 1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги 4947-сонли Фармонининг 1-иловаси «2017- 2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси» //.Lex.uz 2 - qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatini asoslash va tamoyillarini ishlab chiqish; - QMBda ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishning iqtisodiy mexanizmi shakllanishi nazariy jihatdan asoslash; - QMBda ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solish iqtisodiy mexanizmini asosiy mezonlarini aniqlash hamda uning baholash usullarini taklif etish; - QMBda ishchi kuchiga talab va taklifning holatiga viloyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining ta’sirini tumanlar kesimida reyting baholash; - qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklif dinamikasini tahlil etish; Magistrlik dissertatsiyasining ilmiy yangiligi - qishloq hudud lar i da kichik biznesni qo llab-quvvatlash, mehnatga talabniʼ rag batlantirish maqsadida soliq imtiyozlari va kreditlar berish bilan bog liq ʼ ʼ usullar ishlab chiqilgan; - mehnat bozori samarali rivojlanishiga ijobiy ta sir ko rsatadigan ijtimoiy- ʼ ʼ iqtisodiy ko rsatkichlarning qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va ʼ taklifning holatiga ta sirini baholash metodikasi takomillashtirilgan; ʼ - hududiy mehnat bozorida ish bilan bandlikka ko maklashish siyosatini ʼ moliyalashtirishga bo lgan xarajatlar tarkibini dinamik qatorlar darajasini ʼ baholash metodikasi takomillashtirilgan; - qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talabni oshirishning iqtisodiy mexanizmini tartibga solish yo nalishlarini takomillashtirish bo yicha takliflar ʼ ʼ ishlab chiqilgan; Magistrlik dissertatsiyasining amaliy ahamiyati. Dissertatsiya ishining amaliy ahamiyati shundan iboratki, ishda olib borilgan izlanishlar natijasida shakllantirilgan xulosalardan mamlakatimiz mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishni nazariy tahlilini o‘rganish nuqtai nazaridan «QMBni tartibga solish » tushunchasining mualliflik yondashuvi asoslangan; QMBni davlat tomonidan tartibga solishning vazifalari, yo‘nalishlari, ko‘lami, davlat tomonidan tartibga solishning sub’ektlari, ta’sir qilish obe’ktlari, moliyalashtirish manbalari, ta’sir qilish darajasi, ta’sir qilish xarakteriga ko‘ra mezonlari asosida guruhlar bo‘yicha tasnifi ishlab chiqilgan; qishloq hududlarining iqtisodiy rivojlanish darajasidan kelib chiqqan holda qishloq joylarda aholi ish bilan bandligini ta’minlashni takomillashtirishga doir tavsiyalar taklif qilingan; QMBda ishchi kuchiga talab va taklifni iqtisodiy tartibga solishda yangi ish o‘rinlarini yaratish va mavjudlarini saqlab qolish maqsadida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish imkoniyatlari bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan. Muammoning o’rganganlik darajasi. Ish bilan bandlik, ishsizlik, inflyasiya, mehnat bozori muammolari va ularning rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida tartibga solishni tadqiq etishga bir qator xorijiy 3 etakchi iqtisodchi olimlardan 1 J.M.Keyns, A. Marshall, M.Fisher, R.D.Erenberg, A.Pigu, V.V. Adamchuk, O.V.Romashov, Yu.G.Odegov, G.G.Rudenko, N.A.Volgin, S.A.Kartashov, L.CHijova kabilarning ilmiy ishlari bag‘ishlangan. Bu tadqiqotlarda mehnat bozorining mohiyati, uning shakllanishi, ishsizlikni kamaytirishning asosiy yo‘nalishlari to‘la ochib berilgan. Bundan tashqari iqtisodiyot fanining bu sohasi rivojiga MDHning qator olimlaridan S.V. Dudnikov, S.A.Kartashov, O.Kolesnikova, B.P.Pankov A. Rofe, T.A.Chusova, Yu.V.Prosvetova, B.L.Tatibekov 2 kabi taniqli olimlar ham munosib hissa qo‘shgan. Bu muammolar tadqiqotiga Respublikamiz taniqli olimlari 3 R.A.Ubaydullaeva, Q.X.Abdurahmonov, L.P.Maksakova, B.X.Umurzakov, Sh.R.Xolmo‘minov, Z.Ya.Xudoyberdiev, D.Ortiqova, D.N.Rahimova, N.X.Rahimova, N.Z.Zokirova, K.Z.Xomitov, N.Shoyusupova, N.U.Arabov va boshqalarning ilmiy ishlari bag‘ishlangan. Bu ilmiy izlanishlarda mehnat bozorining mohiyati, uning shakllanishi, ishsizlik sabablari va uni kamaytirishning asosiy yo‘nalishlari ochib berilgan. Biroq bu tadqiqotlarda qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishning iqtisodiy asoslari batafsil o‘rganilmagan. Shunigdek qishloq mehnat bozori samarali shakllanishining iqtisodiy mexanizmi etarlicha tadqiq etilmagan. 1 Кейнс Дж .М. Общая теория занятости, процента и денег / П ер. сангл. проф. Н.Н.Любимова, под. ред. д.э.н., проф. Л.П.Куракова. – М.: МИЭМП, 2010; Маршалл А. Принципы экономической науки / А.Маршалл: В 3 т. - М.: Прогресс-Т.З. 1984 . -119 с.; Regional labo rmarkets . Analitical contributions and cross-national comparisons. Ed. by. M.Fischer and P.Nijkamp. - Elsevier Science Publishing Co, 1987. -500 p.; Эренберг Р . Д ., Смит Р . С . Современная экономика труда . Теория и государственная политика / Пер. с англ. – М., 1996, 34-б.; Пигу А. Экономическая теория благосостояния / Пигу А.: В 2 т. - М.: Прогресс - Т.2- 1985. – 240 с.; Адамчук В.В., Ромашов О.В., Сорокина М.Е. Экономика и социология труда. Учебник для вузов. - М.: ЮПИТИ, 1999. - 407 с. ; Одегов Ю.Г. и др. Рынок труда и социальное партнерство: Монография / Ю.Г.Одегов, Г.Г.Руденко, Н.Г.Митрофанов. – М . : Хро нограф, 1998. - 240 с. ; Волгин Н. Теоретические основы экономики труда и социальных отношений // Экономика и социальные отношения. – М.: РАГС, 1998. ; Карташов С.А., Одегов Ю.Г., Кокорев И.А. Трудоустройство: поиск работы. Учебное пособие / Под. ред. Ю.Г.Одегова. – М.: Издательство «Экзамен», 2002. – 348 с.; Инновационная экономика: занятость, трудовая мотивация, эффективность труда / Л.С. Чижова, Е.С. Садовая, В.В. Кузьмин и др. под ред. Л.С. Чижовой Ин ститут макроэкономических исследований. – М.: Экономика, 2011. - 430 с . 2 Дудников С.В . Программное регулирование содействия занятости населения в мегаполисе: м онография. –М.: и зд-во НИП «2Р» - 2004.; Карташов С.А., Одегов Ю.Г., Кокорев И.А. Трудоустройство: поиск работы. Учебное пособие / Под. ред. Ю.Г.Одегова. – М.: Издательство «Экзамен», 2002. – 348 с.; Колесникова О. Об оценке эффективности работы службы занятости // Человек и труд. - 2002. - № 3. - С. 55-56.; Панков Б.П. Рынок труда на селе и его регулирование . Изд. 2-е, переработанные и дополненное .- М.: Агри Пресс, 2007. -267с. ; Рофе А.И. Труд: теория, экономика, организация: Учебник для вузов. -М.: МИК, 2005. -600 с. ; Чусова Т.А. Развитие информационного рынка труда как фактор стабилизации социально-трудовых отношений / http://www.work.kemsu.ru/sciece/l/l/shtmI ; Просветова Ю.В. Механизм регулирования рынка труда в современной экономики Росси. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук. - Воронеж, 2003. ; Татибеков Б.Л. Регулирование р ы нка труда и занятости человеческих ресурсов Казахстана в условиях глобализации ( теория, методология, механизмы реализации ). Автореферат дис. док. экон. наук. - Алматы: Институт Экономики Минобразования и науки Респ.Каз. 2007. -С.42. 3 Убайдуллаева Р.А., Ата-Мирзаев О.Б., Умарова Н.О. Ўзбекистон демографик жараёнлари ва аҳоли бандлиги (илмий ўқув қўлланма). – Т.: Университет, 2006; Қ.Х.Абдураҳмонов. Меҳнат иқтисодиёти. Дарслик. – Т.: « Меҳнат » , 2009; Абдураҳмонов Қ.Х., Шоюсупова Н.Т. Меҳнат иқтисодиёти: Ижтимоий меҳнат муносабатлари: Дарслик. – Т.: ТДИУ, 2011; Умурзаков Б.Х. ва б. Меҳнат ресурслари шаклланиши ва тақсимланишининг ҳудудий хусусиятлари. Монография. – Т.: «LESSON PRESS» 2017. 188 б.; Максакова Л.П. Узбекистан: соверщенствование управления трудовой миграции в аспектах принимающих стран // V Уральский демографической форум. Россия 2014; Ш.Р.Холмўминов. Қишлоқ меҳнат бозорининг шаклланиши ва ривожланиши ҳамда уларни моделлаштириш (Монография). – Т.: « Fan va texnologiya » , 2014; З.Я.Худойбердиев ва б. Тадбиркорлик ва ишга жойлаштириш технологияси. Ўқув қўлланма. « ILMZIYO » 2016; Артыкова Д.А. Проблемы достижения равновесия на рынке труда в условиях углубления рыночных реформ. – Т.: ТГЭУ. 2006; Арабов Н.У. Ўзбекистон Республикасида меҳнат бозори инфратузилмасини ривожлантириш самарадорлигини ошириш (монография). – Т.: «Fan va texnologiya», 2017, - 270 б. 4 Bu muammolarning iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida ahamiyatliligi va to‘liq o‘rganilmaganligi tadqiqot mavzusining dolzarbligini, uning maqsadi va vazifalarini aniqlashga imkon yaratadi. Tadqiqot usullari – mazkur dissertatsiya ishida abstrakt-mantiqiy, iqtisodiy- statistik, monografik, ekspert baholash kabi usullardan foydalanilgan. Magistrlik dissertatsiyasining tarkibi – kirish, III bob, har bir bobda 3 tadan paragraf, xulosalar, tavsiyalar, jadvallar, rasmlar, diagrammalar va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Magistrlik dissertatsiyasining hajmi 79 betdan iborat. I BOB. QISHLOQ MEHNA T BOZORIDA ISHCHI KUCHIGA TA LA B VA TA KLIFN I NA ZA RIY A SOSLA RI 1.1. Qishloq mehnat bozorida ishchi k uchiga t alab v a t ak lifni t art ibga solishning ijt imoiy -iqt isodiy ahamiy at i QMB shakllanishi va uni bozor mexanizmi asosida tartibga solish imkoniyatining juda sekinlik bilan amalga oshayotganligi hududiy darajada qishloq aholisining ish bilan bandligini oshirish maqsadida ishchi kuchiga talab va taklif hamda bahosiga ta’sir qiluvchi samarali mexanizmlarni shakllantirish zaruriyatini yuzaga keltirmoqda. Mehnat bozorini, shuningdek qishloq mehnat bozorini tartibga solish nazariyasining rivojlanishi, ushbu tushunchani aniq izohlashni, uning maqsadlari, vazifalari va yo‘nalishlarini hamda mexanizmlarini va qishloq mehnat bozorining parametrlariga ta’sir qiluvchi mavjud vosita va omillarini aniqlashni talab qiladi. “Tartibga solish” terminining o‘zi mexanizmning elementlari o‘zaro ta’sirini ishlashi uchun zarur bo‘lgan, eng maqbulini o‘rnatishni, tartibga keltirishni hamda muayyan tartib va qoidaga buysunishni anglatadi 1 . Mehnat bozori muammolari, ularni tartibga solinishi va bu jarayonda davlatning o‘rni turli xil iqtisodiy maktablarning va iqtisodchilarning e’tiborlarini hozirgacha o‘ziga jalb qilib kelmoqda. Ko‘pincha, ushbu masalalar ish bilan bandlik muammolari bilan birgalikda tadqiq qilinadi, ularning o‘rganilishiga va ularga xos jihatlarga ko‘pgina ilmiy ishlar bag‘ishlangan. Shu bilan birga mehnat bozorini tartibga solish muammolarini o‘rganish, ayirim iqtisodiy maktablar tomonidan olib borilgan bo‘lsa ham, asosan ishsizlik bilan kurashishga yoki uning sabablarini aniqlashga yo‘naltirilgan. Bizning tadqiqotlarimiz natijasidagi nazariy manbalarni tahlili ish bilan bandlik, mehnat bozori va uni tartibga solish muammolarini echishga konseptual yo‘naltirilgan bir necha asosiy yo‘nalishlarni ajratish imkonini berdi. SHulardan bir nechtasini ko‘rib chiqamiz. 1 Ткаченко А.А. Занятость и экономика: политика государства в пе реходный период. - М. ООО. «Информграф», 2000. - С . 420. 5 Iqtisodiyot fanida mehnat bozorini o‘rganishga nazariy asos klassik maktab namoyondalari (T.Maltus, A.Smit, D.Rikardro 1 ) tomonidan qo‘ylgan. Klassik iqtisodiy nazariyachilarning fikricha, mehnat bozori o‘z-o‘zini tartibga solish imkoniyatiga ega. Iqtisodiy nazariyaning ushbu yo‘nalishining namoyondalari mehnatga mehnat bozorida sotiladigan oddiy tovar sifatida hamda ishchi kuchiga bo‘lgan talab va taklif esa boshqa har qanday bozordagi kabi, o‘sha qonunlarga bo‘ysunadilar deb qaraydilar. Mehnat bozorida eng maqbul muvozanat holat – bu erta yo kech albatta o‘z-o‘zidan o‘rnatiladigin to‘liq ish bilan bandlik deb hisoblaydilar 2 . Smitning fikricha, iqtisodiyotda aholi ish bilan bandligini hajmi bir ishchiga bo‘lgan o‘rtacha ish haqi stavkasi darajasida aniqlanadi, agar u ortsa, u holda ish bilan bandlikni ta’minlash imkoniyati pasayadi 3 . Klassik maktabning boshqa bir namoyondasi D.Rikardo, ish haqini tartibga soluvchi boshqa qonunlarni tadqiq qildi va ish haqini mehnat taklifiga bog‘liqligini asosladi 4 . U tomonidan «jamiyatnig tabiiy harakatida ish haqi pasayish tendensiyasiga ega, chunki u talab va taklif tomonidan tartibga solinadi hamda ishchilarga bo‘lgan talab sekinroq oshib borganda ularning oqib kelishi uzluksiz bir xil darajada oshib boradi», degan xulosa qilindi 5 . Mehnat bozorini tartibga solish neoklassik iqtisodchi A.Marshall tomonidan ham o‘z nazariyalarida ko‘rib chiqilgan edi. A.Marshall mehnat bozorini tadqiq qilgan holda uning o‘z-o‘zini tartibga solish tizimini mukammal emasligini tavsiflagan edi: «Mahsulot bozorida bitimlar tuzilganda ustunlik tomonlar o‘rtasida butunlay teng taqsimlanishi mumkin, ammo ishchi kuchi bozorida esa ustunlik ko‘pincha sotuvchilar emas, balki sotib oluvchilar tomonida bo‘ladi» 6 . Neoklassik iqtisodiy nazariyaga ko‘ra, MBni tartibga solishga aralashish muayayn mamlakat hukumati tomonidan olib boriladigan ishsizlik bilan kurash usullari orqali amalga oshiriladi. Ishsizlikning asosiy sababiga, ya’ni yuqori ish haqi, yo‘naltirilgan bunday choralar sifatida A.Pigu va uning safdoshlari ish haqini kamaytirishga ko‘maklashishni, kasaba uyushmalariga ish haqini oshirish haqidagi ularning talabi, ishsizlik darajasini o‘sishiga olib kelishini tushuntirish kerakligini, yuqori bo‘lmagan ish haqiga talabgor ishchilarni davlat tomonidan ish bilan ta’minlashni, xususan, ijtimoiy sohani rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlashni taklif qilardilar 7 . Neoklassik iqtisodiy nazariyaning tarafdorlari klassik maktab namoyondalari kabi mehnat bozorini tartibga soluvchi mexanizm mavjudli- gini inkor etadilar, ammo ishsizlikni va ayirim holatlarda talab va taklif nisbatini tartibga solishga yo‘l qo‘yadilar. Ularning fikricha, ish haqi mehnat bozorini tartibga solishning asosiy vositasi hisoblanadi. Neoklassiklarning tavsiyasiga ko‘ra, mehnat bozorini tartibga 1 Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов.. / А. Смит : В 3т.-М. : Наука, 1993.- Б.208-222 ; Рикардо Д. Сочинения./ Д. Рикардо : – М. : Соцэкиз.,1961. - С. 25-30 ; Мальтус Т. Оп ы т о законе народонаселения / Т. Мальтус : В 2 т. - М. : Экономика. Антология экономические мысли . - 1993. - С. 5-136. 2 Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов.. / А. Смит : В 3т.-М. : Наука, 1993. - С. 220. 3 Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. / А. Смит : 3 т. -М. : Наука, 1993.- С. 234. 4 Рикардо Д. Сочинения. / Д. Рикардо : –М. : Соцэкиз.,1961. – С. 145. 5 Рикардо Д. Сочинения. / Д. Рикардо : –М. : Соцэкиз.,1961. - С. 178. 6 Маршалл А. Принципы экономической науки / Т. 1. – М. : Прогресс. – 1993. - С.18. 7 Пигу А. Экономическая теория благосостояния / Т 2. – М. : Прогресс. - 1985. - С. 241-247. 6 solishda ish haqi stavkasi va ish vaqtini bir necha ishchilar o‘rtasida taqsimlansa, hamda ish kunidan qisman foydalanish keng darajada joriy etilsa, natijada noqulay konyunktura saqlanib turganda ham ishsizlik kamayadi. MB ni tartibga solish muammolariga yana bir yondashishni klassik iqtisodiy nazariyaning bazasida tashkil topgan monetarizm o‘zida aks ettiradi. Bu yo‘nalish namoyondalari M.Fridmen, T.Sarjent, R.Selden 1 iqtisodiyotda, shu jumladan aholi ish bilan bandligida barqarorlikni ushlab turish (saqlash) uchun pul-kredit choralari bo‘yicha o‘z takliflarini ishlab chiqqanlar. Monetaristlar ish bilan bandlik faqat qisqa muddatli kutilmagan inflyasiya bilan bog‘liqdir, chunki u ishsizlik darajasini tabiiy holatdan og‘diradi, degan fikrdan kelib chiqadi. Mehnat bozori shartlari orqali qattiq belgilangan va davlat siyosati choralari orqali o‘zgartirilishi mumkin bo‘lmagan ishsizlikning tabiiy darajasi mavjudligi haqidagi M.Fridmanning fikri muhim metodologik ahamiyatga ega. 2 Agar hukumat talabni oshirishni byudjet va kredit usullari yordamida ish bilan bandlik va uning tabiiy darajasidan yuqori ushlab turishga harakat qilsa, u holda ushbu choralar qisqa vaqtli samaraga ega bo‘ladi va faqatgina narxlarning oshishiga olib keladilar. «Taklif iqtisodiyoti» konsepsiyasi doirasida ishlab chiqilgan, tadqiq qilinayotgan muammolarga nazariy yondashish o‘ziga e’tiborni jalb qiladi (A.Laffer, S.Stayder, R.Mandel) 3 . Ushbu yo‘nalish tarafdorlari davlat tomonidan tartibga solish shaxsiy tashabbuskorlikni kamaytiradi, deb hisoblaydi. Bu esa resurslar taklif darajasini pasayishiga olib keladi. Bundan, faqat monopoliyalar faoliyatiga davlat aralashuvi zaruriyligi asoslanadi. Ushbu maktab namoyondalari fikriga ko‘ra, mehnat bozoriga inflyasiya sababli ro‘y beradigan ishlab chiqarishning tebranishlari ta’sir qiladi. Ish bilan bandlikni oshirish sohasidagi davlat siyosati mehnat bozoridagi ahvolni yomonlashtirgan holda inflyasiya darajasini oshishiga olib keladi. Shu bilan birga shuni e’tiborga olish kerakki, ushbu nazariyaning mualliflari davlat tomonidan ayirim antiinflyasion xarakterdagi choralarni olib borilishini, shu hisobdan, ijtimoiy ehtiyojlarga harajatlarni qisqartirishni, soliqlarni kamaytirishni, ya’ni shaxsiy tashabbuskorlik va erkin bozor munosabatlarining hukumronligi uchun eng maqbul shart-sharoitlarni yaratishni tan oladilar. O‘z navbatida mehnat bozorini bozor mexanizmi asosida o‘z-o‘zini tartibga solish tarafdorlari, davlatni chuqur aralashuviga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi, ya’ni davlatni kabag‘allarga yordami ularning mehnat faolligini kamaytiradi, ijtimoiy boqimandalikni to‘g‘diradi va iqtisodiy o‘sishni sekinlashtiradi deb hosoblaydilar. Tadbirkorlar daromadiga solinadigan soliqning yuqoriligi yangi texnologiyalar va yangiliklarni tatbiq etishga harajatlarni chegaralaydi, ishlab chiqarish daromadligini pasaytiradi va kapitalning boshqa davlatlarga oqib ketishiga turtki beradi. Bizning fikrimizcha, bunday nuqtai nazar tamoman daromadlar tengsizligini tabiiy chuqurlashuviga, inflyasiya va ishsizlikning o‘sishiga va ish o‘rinlarini zahiralashga olib keladi. Davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish, xususan, ish bilan bandlik tizimining bir qismi sifatida mehnat bozorini tartibga solish keynschilik nazariyasida alohida e’tiborga olinadi. J.M.Keyns to‘liq bandlikka erishish davlat tomonidan 1 Friedman M. Money and Economic Development / M. Friedman // 1973. № 4.- Р. 46. 2 Friedman M. Money and Economic Development / M. Friedman // 1973. № 4.- Р. 70. 3 Лаффер А. Антология экономической классики / Лаффер, С. Стайдер, Р. Мандель: Т 2. – М.: Экономика. 1993. - С. 38. 7 tartibga solishning asosiy vazifalaridan biri deb hisoblardi. U birinchi bo‘lib majburiy ishsizlik tushunchasini kiritdi 1 . J.M.Keynsning fikricha, ish bilan bandlik ortishi tufayli milliy daromad va demak, iste’mol ortadi, ammo iste’mol daromadga nisbatan sekinroq ortadi, chunki daromad ortishi bilan «jamg‘arishga intilish» kuchayadi. Uning fikricha, odamlarning daromadlari ortishi bilan iste’mol ham o‘sadi, ammo bu o‘sish daromadlar darajasida bo‘lmaydi. Oqibatda daromadlar o‘sishi bilan jamg‘arish ortadi va iste’mol nisbati kamayib boradi. Oxirida esa «samarali talab» kamayadi, talab shunday yo‘l bilan ishlab chiqarish hajmiga va ish bilan bandlik darajasiga ta’sir etadi. Iste’mol talabining etarlicha o‘smasligi yangi investitsiyalarga harajatlarning oshishi yo‘li bilan qoplanishi, ya’ni ishlab chiqarish iste’molining ishlab chiqarish vositalariga qarab oshish yo‘li bilan qoplanishi mumkin. S h u sababli investitsiyalarning umumiy hajmi ish bilan bandlik hajmini belgilashda hal qiluvchi rolni o‘ynaydi. Keyns ta’limoti bo‘yicha ish bilan bandlikning umumiy hajmi uch omilga – «iste’molga moyillik», «eng yuqori samaradorlik» va «foiz me’yoriga» bog‘liq. Keynsning umumiy nazariyasida investitsiyalarning umumiy ish bilan bandlik hajmini aniqlashdagi asosiy roli to‘g‘risidagi tezis muhimdir. Investitsiyalarning ko‘payishi ishlab chiqarishga qo‘shimcha mablag‘ni jalb etishga olib keladi, bu esa ish bilan bandlik, milliy daromad va iste’mol o‘sishini ta’minlaydi. Yangi investitsiyalar tufayli ish bilan bandlikning dastlabki o‘sishi yana qo‘shimcha ish bilan bandlikni vujudga keltiradi, chunki qo‘shimcha ishchilarning talabini qondirish zarurati tug‘iladi. Qo‘shimcha ish bilan bandlikning o‘sish koeffitsientini Keyns multiplikatori deb ataydi, u bir tomondan investitsiyalar o‘sishi, ikkinchi tomondan ish bilan bandlik va daromadlarning o‘sishi o‘rtasidagi nisbatni ko‘rsatadi. 2 Tadqiq qilinayotgan muammolarga institutsional iqtisodiyot nazariyasida ham katta etibor berilgan (T.Veblen, J.Gelbreyt, E. Dyurkgeym, D.Kommons va boshqalar). Institutsional maktab iqtisodchilari iqtisodiyotni tartibga solishni, xususan, mehnat bozoriga uning institutlariga ta’sir qilgan holda tartibga solishni yoqlovchilari hisoblanadi. K.Polani ta’kidlashicha, aynan davlatning aralashuvi milliy mehnat bozorlarini shakllanishi asosida ro‘y beradi. Institutsional yo‘nalish mualliflarining fikricha, pul-kredit siyosati iqtisodiyotni samarali tartibga sola olmaydi. Ular mehnat bozorini tartibga solishni eng muhim dastagi deb jamiyatning iqtisodiy institutlari va iqtisodiyotni, xususan, mehnat bozorini tartibga solishni eng muhim instituti deb tan olingan davlatning byudjet siyosati deb hisoblashadi. Bundan tashqari mehnat bozori va uni tartibga solish muammolari MDH mamlakatlari ko‘pgina olimlari tomonidan ham o‘z tadqiqotlarida ko‘rib chiqilgan. «Mehnat bozorini tartibga olish» tushunchasiga mualliflar har xil fikrlar bildirganlar. Bir guruh olimlar mazkur kategoriyani tor ma’noda boshqalari esa ushbu tushunchani keng darajada sharhlaydilar (talqin qiladilar). 1 Кейнс Дж.М. Об щ ая теория занятости, процента и денег / Дж. М. Кейнс.- М.: Гелиос, 1999. - С.112. 2 Раззоқов А., Тошматов Ш., Ўрмонов Н. Иқтисодий таълимотлар тарихи / - Тошкент: «Молия», – 2002. 367-369 б. 8 Taniqli rossiyalik olim L.A.Kostinning fikricha, «mehnat bozorini tartibga solish deganda uni samarali ishlashini qo‘llab-quvvatlashni, uning elementlari – ishchi kuchi bahosi, talabi va taklifi muvozanatiga, mutanosibligiga erishishni, mehnat bozorini boshqa bozor tuzilmalari bilan kelishuvga erishishini tununish kerak» 1 deb ta’kidlaydi. Masalan, F.T.Prokopov tartibga solish tizimini asosan davlat ish bilan bandlik xizmatlari faoliyati deb qaraydi 2 . A.A.Tkachenko ish bilan bandlikni va joriy mehnat bozorini tartibga solish siyosatini aniq ikkiga ajratadi 3 . Birinchi yo‘nalishga u qo‘yidagilarni kiritadi: – xizmat ko‘rsatish sektoridagi ish o‘rinlarini kengaytirishni va boshqa tarmoqlardan ishchi kuchini bu yerga oqib kelishini tezlatishni davlat tomonidan tartibga solish; – minimal ijtimoiy kafolatlar va ish haqi tizimini isloh qilish ; – to‘liqsiz va egiluvchan ish bilan bandlikni ta’minlash asosida ish o‘rinlarini yaratayotgan ish beruvchilarga soliq imtiyozlarini berish; Akademik Q.X.Abdurahmonovning fikricha, davlatning mehnat bozorini tartibga solishdan ko‘zlangan maqsad ish kuchiga bo‘lgan ehtiyojni kuchaytirish va ish kuchi samarali taklifini qo‘llab-quvvatlashga ko‘makdashishdan iboratdir. Bu quyidagilardan iborat 4 :  iqtisodiy o‘sish imkoniyatlarini kengaytirish uchun mehnat resurslari salohiyatini shakllantirish va ularni iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarga muvofiqlashtirish;  aholi turli guruhlarining ish bilan bandlik darajasini oshirish, ishsizlikni kamaytirish orqali ijtimoiy tanglikni yumshatish;  global inqiroz sharoitida ish bilan bandlikni barqarorlashtirish, ish kuchiga talabni butun choralar bilan oshirish. Bizning fikrimizcha, mehnat bozori, xususan, QMBda ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solish tizimli xususiyatga ega bo‘lishi kerak, alohidagi tasodifiy yo‘nalishlar bilan chegaralanmasdan, balki unga xos bo‘lgan jihatlarning barchasini qamrab olishi kerak. Undan tashqari respublikamizda rivojlangan mamlakatlarga nisbatan ish bilan bandlik va daromad bilan bog‘liq holat o‘zgacha ekanligini hisobga olish kerak. Ularning tartibga solish modelini avtomatik ravishda bizning iqtisodiyotimizga joriy etish noto‘g‘ri. Ushbu bog‘liqlikda QMBda ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solish deganda biz qo‘yidagilarni tushunamiz: – davlat va jamiyatning maqsadga yo‘naltirilgan kompleks choralarini ishchi kuchi talab va taklifi, uning bahosi, hamda kasbiy harakatchanligini o‘z ichiga oluvchi sifatiy xususiyatlariga ta’siri; 1 Костин Л. А., Зущина Г. М.., Султанова Р. М. Р ы нок труда и теория занятости. – М., 1997. 2 Прокопов Ф.Т. Безработица и эффективность государственной по литики на рынке труда в переходной экономике России. - М.: Экономиче ский факультет МГУ, ТЕИС, 1999. - Б . 65, 220 . 3 Ткаченко А.А. Занятость и экономика: политика государства в пе реходный период. - М. ООО. «Информграф», 2000. - С. 215 4 Абдураҳмонов Қ.Х. Меҳнат иқтисодиёти: назария ва амалиёт / Дарслик. Қ.Абдураҳмонов. Қайта ишланган ва тўлдирилган 3-нашри. – Т.: 2019. 110-б. 9 – imtiyozli soliq, moliya-kredit va investitsion siyosat yordamida yangi ish o‘rinlarini yaratish va mavjud samarali ish o‘rinlarini saqlashni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash; QMBga ta’sir qiluvchi juda muhim vositalaridan biri bu ishchi kuchiga talabni yoki ish o‘rinlari taklifini rag‘batlantiruvchi choralar hisoblanadi. Bunday ko‘rinishdagi qo‘llab-quvvatlash shakllari turli xil bo‘lishi mumkin: asosan kichik biznesda ish o‘rinlarini yaratishda soliq, kredit kabi imtiyozlar berishdan tortib, mehnatga haq to‘lash va ishchilarning kasbga qayta tayyorlash xarajatlarining bir qismini byudjet mablag‘lari hisobidan kompensatsiyalashga beriladigan imtiyozlargacha o‘z ichiga oladi. MBni tartibga solishning ushbu yo‘nalishi maqsadli – dastur asosida yondashish doirasida, ya’ni ish o‘rinlarini yaratish va saqlash dasturlarini ishlab chiqishda katta istiqbolga ega. Bu holda davlat nafaqat ishsizlikni kamaytirishga ko‘maklashadi, balki mamlakat iqtisodiy-ijtimoiy mavjud holatni hisobga olib eng maqbul bo‘lgan tomonga yo‘llagan holda investitsion siyosatga faol ta’sir ko‘rsatadi. Ayrim mualliflar bunday choralar natijasida mehnat unumdorligi past, samarasiz ish bilan bandlik sun’iy ushlab turiladi deb hafsirashadi. Ish bilan bandlik nazariyasining klassik konsepsiyasiga muvofiq mehnat bozori boshqa turdagi bozorlardan farq qilmaydi. Raqobat sharoitida ish haqi talab va taklif tebranishlari natijasida o‘rnatiladi. Ushbu konsepsiyaning eng muhim postulatlariga muvofiq asosiy bozor dastaklari: raqobat, baho, foiz stavkasi to‘liq ish bilan bandlikni tartibga solishni ushlab turishi mumkin. SHuning uchun mehnat bozorini davlat tomonidan tartibga solinishi nafaqat kerak emas, balki zararlidir hamda ish bilan bandlik sohasiga davlatning aralashmaslik iqtisodiy siyosati eng maqbul hisoblanadi. Biz, bunday fikrlarga qo‘shilmaymiz. Dunyo tajribasini o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, ish bilan bandlik va mehnat bozorini tartibga solish muammolariga aralashmaslikni targ‘ib qiluvchi har xil ilmiy nazariyalarni mavjudligiga qaramasdan, ushbu jarayonlarni boshqarishning yangi samarali shakllari va usullari ustida izlanishlar olib borilmoqda. Albatta, davlat tomonidan mehnat bozori va ish bilan bandlikni haddan tashqari “faol” tartibga solinishi ishsizlik holatini yaxshilamasdan, balki yomonlashishiga olib keladi degan ayirim fikrlar ham bor. Bundan ko‘rinadiki, iqtisodiy o‘sish ishsizlikni tezda kamaytirgan holda o‘zi yangi ish o‘rinlarni yaratsa, ish o‘rinlarini qo‘llab-quvvatlash siyosati mehnat bozorini tartibga solish shakli sifatida kerak bo‘lmaydi. Mehnat bozorini, xususan, qishloq mehnat bozorini tartibga solishni turli xil chet el nazariyalar bilan bir qatorda vatanimiz iqtisodchilarining tadqiqotlari ham muhim ilmiy ahamiyatga ega. Ko‘pchilik chet el olimlari va iqtisodchilari qishloq mehnat bozorida sodir bo‘layotgan jarayonlarga davlat tomonidan aralashishni ko‘chaytirishni zarurligi va uni tartibga solishning samarali iqtisodiy mexanizmini shakllantirish haqidagi fikrlarni bildirishmoqda. 1 Ammo bu aralashuvni darajasi, ta’sir qilishning muayyan 1 Корот нев В.Д. Формирование системы обеспечения сельского хо зяйства кадрами управления. - М., 2004. – С. 257. 10 shakllari va usullari turlicha sharhlanadi. Masalan, Rossiya Federatsiyasi makroiqtisodiy tadqiqotlar instituti olimlari, qishloq joylaridagi mehnat bozori modeli birinchi o‘rinda qo‘yidagi muhim blokka, ya’ni qishloq aholisini ish bilan bandligini davlat tomonidan faol siyosatiga ega bo‘lishi kerak, uning asosini esa ishsizlarni ishga joylashishga ko‘maklashish va ishsizlik nafaqasini to‘lash emas, balki uni paydo bo‘lishini oldini olishni tashkil etishi zarur deb hisoblaydi. Ushbu olimlarning fikricha, qishloqda ish izlovchilarni ish bilan bandlik xizmati tomonidan ishga joylashtirishni, ularni boshqa joylarga ko‘chirishni, jamoat ishlariga jalb qilishni, ish bilan bandlikni tartibga solishning eng samarali usullari deb hisoblab bo‘lmaydi. 1 Bu fikrlarga qo‘shiladigan, bir guruh tadqiqotchilar [5, 6, 7, 23, 49,50] qishloq mehnat bozorini tartibga solish jarayonlariga davlatning faol aralashuvini ma’qullaydi, ammo bunda har bir hudud ASMda ish o‘rinlarini yaratish va saqlash bo‘yicha maxsus tarmoq dasturlarini ishlab chiqishga asoslangan, dasturli-maqsadli yondashishni asosiy deb hisoblaydi. QMBni davlat tomonidan tartibga solishning strategiyasi va taktikasiga nisbatan yagona fikr yo‘q. Ayirim tadqiqotchilar, qishloq xo‘jaligida yashirin ishsizlikning darajasi yuqori bo‘lganda ish bilan bandlik siyosatidagi e’tibor, tarkibiy siljishlar va mehnat samarasini oshirish maqsadida ishchi kuchini tarmoqlar, hududlar va ish bilan bandlikni boshqa turlariga oqib o‘tishini tezlashtirishga qaratilgan bo‘lishi kerak deb hisoblaydilar. Ular qishloq xo‘jaligidan ishchilarni bo‘shatish jarayonini tezlashtirishni va ommaviy ishsizlikni ushlab turish siyosatini to‘gatilishini yoqlamoqda. Bizning fikrimizcha, ishchilarning bir qismini sun’iy ravishda mehnat bozoriga chiqarish nafaqat ishchi kuchining degradatsiyasini tezlashishiga, balki saqlab qolingan ish o‘rinlarida iqtisodiy vaziyatning yomonlashishiga olib keladi. Shunday qilib, bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqarish faoliyati funksiyasi sifatida qishloqlarda davlat tomonidan bandlikni va MBni tartibga solish jarayoni nafaqat o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydi, balki xo‘jalik yuritishning yangi shakllarining rivojlanishi va mulkchilikni tarkibining o‘zgarishi bilan qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishida mehnat jarayonlariga o‘z ta’sir doirasini sezilarli kengaytiradi. Shu bilan bir vaqtda boshqarish va xo‘jalik yuritishning turli darajalarida bunday tartibga solishning asosiy tamoyillari va usullarini ishlab chiqishga yangi yondashishlar zarur bo‘lmoqda. Nazarimizda QMB ga tadbiq etish mumkin bo‘lgan bir qancha muhim tartibga solish tamoyillarini ajratish mumkin: – hudud agrar sektorining rivojlanishining iqtisodiy va ijtimoiy maqsadlarini o‘zaro muvofiqligini ta’minlash; – hududiy qishloq mehnat bozorini tartibga solishning barcha jarayonlarini ASMni barqaror rivojlantirishga yo‘naltirish; – QMBni bozor mexanizmi asosida tartibga solishni bozor mexanizmi va davlat tomonidan tartibga solishni maqbul darajada o‘zaro bog‘liqligi va o‘zviyligini ta’minlash; – QMBni tartibga solishga tizimli yondashish; 1 Занятость и рынок труда: новые реалии, национальные приоритеты, перспективы: - М.: Наука, 1998. – С. 53, 57, 58, 121- 124,180. 11 – QMBda ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solish bo‘yicha yagona davlat siyosatini yuritish; – MBni tartibga solishda qishloq joylari va qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishini o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish. Birinchi tamoyilni amalga oshirish qishloqda va ASMda qishloq aholisini ish bilan bandlik muammolarini echishni hisobga olgan holda, ijtimoiy-iqtisodiy siyosatning hamma hududiy ustuvorliklarini jiddiy qayta ko‘rib chiqishni talab qiladi. Birinchi navbatda er munosabatlari istiqbollari, mulkchilik va xo‘jalik yuritish shakllari, iqtisodiy munosabatlar, boshqarish tizimi va boshqa elementlar bilan bir qatorda to‘laqonli bug‘in sifatida ushbu muammoni qishloq va ASMni hududiy rivojlanish konsepsiyasiga va istiqbollashtirish tizimiga kiritishni talab qiladi. Ikkinchidan, ASMning ishlab chiqarish hajmi, daromadalar boshqa ko‘rsatkichlar bilan bog‘liq hududiy-maqsadli va tarmoq dasturlariga hamda O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan tayyorlanayotgan byudjet rejasi va istiqboldagi strategik dasturlarga ish bilan bandlik va QMBning hududiy maqsadli ko‘rsatkichlarini kiritishni hisobga olish zarur. Bunda boshqarish darajasi, maqsadlar va qo‘yilgan masalalardan kelib chiqqan holda tartibga solishni iqtisodiy mexanizmining usullari va vositalari o‘zgaradi. Qishloqda ish bilan bandlik siyosati ustuvor yo‘nalishlari, maqsadlari bilan ASM sohasida moliya-kredit, tarkibiy, invstitsion va tashqi iqtisodiy siyosatning muvofiqlikligi nazarda tutiladi. Hududiy qishloq mehnat bozoridagi talab ko‘p holda o‘tkazilayotgan demografik, migratsion va ijtimoiy siyosatga bog‘liq. Bunga bog‘liq holda, hududni demografik rivojlanishining konsepsiyasini ishlab chiqishda uning qishloq mehnat resurslari bilan ta’minlanganligiga ta’sirini hisobga olish kerak. Qishloqda ijtimoiy sohani, ayniqsa, uy-joy va madaniy-maishiy ob’ektlar qurilishini rivojlanishi qishloq mehnat resurslarida tarkibiy siljishlarni va aholi ish bilan bandligini istiqbollarini hisobga olmasdan amalga oshirish mumkin emas. O‘z-o‘zini boshqarish mahalliy organlari darajasida aholini ish bilan bandlik sohasida muammolar mavjud bo‘lgan hududlar rivojlanishini iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarining o‘zaro bog‘liqligi va mutanosibligi shaxsiy yordamchi xo‘jaliklarda mehnatga layoqatli aholiga yordam berish, qishloq kooperatsiyasi tizimida yangi ish o‘rinlarini tashkil qilish, milliy hunarmandchilik va kasanachilikni rivojlantirishda aniq ifoda etilishi kerak. Iqtisodiy jihatdan nufuzli ish o‘rinlari yaratish, ishsizlikni oldini olish va yordamchi xo‘jaliklar tashkil qilish choralarini o‘z ichiga qamrab olishi kerak.QMBni tartibga solishda tizimli yondashish tamoyili hududiy darajada mehnat bozorini yagona tizim sifatida shahar va qishloq mehnat bozorlarini tadqiq etish imkonini beradi, bunda ishchi kuchiga bo‘lgan talab va taklif ham son jihatdan, ham sifat ko‘rinishida o‘zaro bog‘liq bo‘lishi kerak. Chunki, shahar va shahar atrofi hududlarida qishloq joylarga nisbatan ishchi kuchini kasbiy harakatchanligi ancha yuqori. Bu esa qishloq joylarda ishchi kuchi sifat tarkibi (malaka darajasi, kasbiy mahorat mutaxassisligi) shaharga nisbatan ancha pastligini bildiradi. Shu boisdan hududiy MBni samarali rivojlanishida qishloq mehnat bozorining rivojlanish xususiyatlarini hisobga olgan holda maqsadli dasturlar ishlab chiqishda tizimli 12 yondashish zarur. Shu bilan birga qishloqda ishchi kuchi kasbiy harakatchanligini oshirish hisobiga ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishda intensiv rivojlanish bo‘yicha choralar ko‘rilishi kerak. Agrar sektorda investitsion jarayonlar sustligi va mamlakatimiz qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarishning boshqa iqtisodiyot tarmoqlari va sohalariga nisbatan o‘sishining pasayib borishi ushbu tamoyilning amal qilishi hududiy QMB rivojlanishining hozirgi davri uchun juda muhimdir. QMBda ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solish bo‘yicha yagona davlat siyosatini yuritish. Ish bilan bandlik bo‘yicha davlat siyosati doirasida hamma darajadagi ma’muriy hududlarning aholini ish bilan ta’minlash faoliyatidagi mustaqilligini hisobga olib yagona umumdavlat ish bilan bandlik siyosatini yuritish kerak. Bunda qishloq mehnat bozorida ish bilan bandlikka ko‘maklashish markazlari va ish bilan bandlikka ko‘maklashuvchi turli tashkilotlar QMBda ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishda umumdavlat ish bilan bandlikni ta’minlash siyosatining vazifalariga muvofiq ravishda hududiy siyosat yuritishni amalga oshiradilar. Tartibga solishning oxirgi muhim tamoyili, bu har bir hududning qishloq joylarini va qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishini o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish zaruriyati bilan bog‘liq bo‘lgan tamoyil hisoblanadi. 1.2. Qishloq ishchi k uchiga t alab v a t ak lifni t art ibga solishni samarali iqtisodiy mexanizmining asosiy mezonlari va ko‘rsatkichlari QMBni tartibga soluvchi asosiy sub’ekt davlat bo‘lganligi uchun, u mehnat bozorini tartibga solishni amalga oshira olmaydigan boshqa sub’ektlarning umumiy va o‘ziga xos funksiyalarini bajaradi. Aynan davlat hamma mamlakatlarda ishsizlik darajasini ko‘zatadi va tartibga soladi. Shundan kelib chiqqan holda, davlat tomonidan tartibga solish iqtisodiy mexanizmi QMBni tartibga solishning eng muhim qismi hisoblanadi. Ushbu mexanizmni ishlab chiqish iqtisodiyotni tartibga solishning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Bunda mehnat bozorini davlat tomonidan tartibga solishni iqtisodiy mexanizmi mehnat bozorini turli hil parametrlariga davlat ta’sirini shakllantirish iqtisodiy usullari asosida mehnat munosabatlar shakllanish tizimini ifodalaydi. U mehnat bozori elementlari va omillariga, ularga ta’sir qiluvchi turli xil shakllar, usullar va vositalar yordamida ta’sir qilish yo‘llarini aks ettiradi. Davlat QMBni tartibga solishning asosiy yo‘nalishlarini ishlab chiqadi. QMBni ijtimoiy-yo‘naltirilgan tartibga solish qo‘yidagi tadbirlar bilan tavsiflanadi hududiy darajada qo‘yidagilardan iborat: asosan yollangan ishchilarning himoyasiz guruhlari uchun hududiy ish bilan bandlikni faollashtirish yo‘llarini izlash maqsadida jamoat ishlarini tashkillashtirish; nogironlar, yoshlar va boshqalar uchun yangi ish o‘rinlarini yaratayotgan korxonalarga imtiyozlar berish; hudud iqtisodiyoti tuzilmasini hisobga olgan holda asosan ishni yangidan boshlagan tadbirkorlar, kichik korxonalar uchun soliq va kredit imtiyozlarini berish; hududiy iqtisodiyotning talablarini hisobga olgan holda inson kapitaliga qo‘yilmalarni tartibga solish; – ichki mehnat bozorida qo‘yidagilar nazarda tutiladi: korxonalarning moliyaviy holatidan qat’iy nazar, teng mehnat xizmatiga teng ish haqi kafolati; ish beruvchilar va yollanma ishchilar o‘rtasida iqtisodiy rag‘batlar bo‘yicha 13 shartnomaviy munosabatlarni tartibga solish; mehnatga haq to‘lashning umumiy tarifini yaratish. Ijtimoiy-yo‘naltirilgan tartibga solinish qo‘llanadigan mamlakatlarda mehnat bozorini moliyalashtirish kasbiy tayyorgarlikka (unga tartibga solish faol siyosatining o‘rtacha 24 % mablag‘lari ishlatiladi), yangi ish o‘rinlarini yaratishga (faol siyosatga ajratilgan harajatlarning 18 %), subsidiyalar (7 %), ish bilan bandlik xizmatlarini moliyalashtirishga (10 %) va boshqa harajatlarga ajratiladi 1 . Qo‘yidagi vazifalarni bajarilishi ijtimoiy yo‘naltirilgan qishloq mehnat bozorining shakllanishiga olib keladi: ishchi kuchiga talabni oshishi va uning taklifini kamayishiga yo‘naltirilgan tadbirlarni oshirishni kuchaytirish; bandlik xizmati va uning infratuzilmasida qudratli va tez rivojlanuvchi tizimni yaratish; aholining oqilona ish bilan bandligini shakllantirish; ish bilan band bo‘lmagan mahalliy xodimlarning malakasini, raqobatbardoshligini, ijtimoiy himoyasi va eksportini oshirish; mehnat bozori, ish bilan bandlik va ishsizlikni tartibga solishning samarali tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarini yaratish va h. k 2 . Q MB ni tartibga solishning ijtimoiy-y o‘naltirilgan turi QMB ni tartibga solishning liberal turi 1. Soliq solishning yuqori darajasini ushlab turish, maqsad - ish haqini o‘sishida raqobatni pasaytirish 2. Kichik biznesni rivojlantirish 3. Ishchi kuchi kasbiy hara- katchanligini ta’minlash 4. Raqobatbardosh bo‘lmagan ishchilarni qo‘llab-quvvatlash. 1. Majburiy minimal ish haqini o‘rnatish 2. Iishsizlik bo‘yicha nafaqa to‘lash 3. O‘z vaqtida ma’lumot bilan ta’minlash. 1. Jamoat ishlarini tashkillashtirish 2. Aholining himoyasiz guruhlari uchun ish o‘rin- larini yaratayotgan korxona- larga imtiyozlar berish. 1. MB ni tartibga solishning bilvosita usullarini o‘tkazish 2. Maqsadli faol dastur- larni amalga oshirish 3. Muntazam (uzluksiz) tartibga solishning mavjud emasligi. 1. 1 -rasm. Tartibga 1 OECD Employment Outlook, Paris, (2008 ва 2017 йиллар нашри). 2 Холмўминов Ш.Р. Қишлоқ меҳнат бозорининг шаклланиши ва ривожланишини моделлаштириш // Дис. ... и.ф.д.-Т.: 1998.- 258 б. 1. Teng mehnatga teng ish haqi kafolati 2. Mehnatga haq to‘lash- ning umumiy tarifini yaratish. 1. Ishga yollash va bo‘shatishning egiluvchan jarayonlarini iqtisodiy choralar bilan ta’minlash 2. Ish bo‘yicha ko‘tarilish malakani oshirish orqali emas, balki ishchini bir ishdan boshqasiga o‘tkazish orqali amalga oshiriladi. 14Tartibga solishning milliy darajasi Tartibga solishning hududiy darajasi Firma ichidagi tartibga solish darajasi solishning turiga bog‘liq holda davlat tomonidan QMBda o‘tkaziladigan iqtisodiy tadbirlar 1 QMBni tartibga solishning liberal turi tartibga solishning passiv siyosatini ko‘proq darajada qo‘llashi bilan tavsiflanadi (1.1-rasm). U qo‘yidagi tadbirlar orqali amalga oshiriladi: - eng kam majburiy ish haqini o‘rnatilishi ; - ishsizlik nafaqasini to‘lash ; - hududiy va firmalar o‘rtasidagi ishchi kuchi yuqori kasbiy harakat- chanligini ta’minlashni iqtisodiy choralar bilan amalga oshirish. 1.1-jadval Qishloq mehnat bozorini tartibga solish usullari 2 QMBni tartibga solish usullarini ajratish mezonlari Qishloq mehnat bozorini tartibga solish usullari 1. Tartibga solishning vazifalari Ishchi ko‘chiga talab va taklifning eng maqbul nisbati; ishsizlik darajasini pasaytirish; mehnat resurslaridan samarali foydalanish; ishchi ko‘chiga qoniqmagan talabni kamaytirishga, yo‘naltirilgan usullar. 2. Tartibga solishning yo‘nalishlari Mehnat bozoriga ta’sir qilishning to‘g‘ridan- to‘g‘ri usullari; ta’sir qilishning bilvosita usullari. 3. Tartibga solishning ko‘lamlari (masshtablari) Milliy mehnat bozori; hududiy mehnat bozori; ichki mehnat bozoriga, yo‘naltirilgan usullar 4. Tartibga solishning ob’ektlari Bandlik; ishsizlik; mehnat haqi; ishchi kuchi talab va taklif nisbati; raqobatli munosabatlar; mehnat bozori egiluvchanligiga, yo‘naltirilgan usullar. 5. Tartibga solishning sub’ktlari Ish beruvchilar tomonidan (davlat bosimi ostida); kasaba uyushmalar tomonidan (davlat bosimi ostida); davlat institutlari tomonidan amalga oshiriluvchi usullar. 6. Tartibga solishning moliyalashtirish manbalari Ish beruvchilar va yollanma ishchilarning soliq va badallari; davlat byudjeti; xar hil ijtimoiy fondlar. 7. Ta’sir qilishning darajasi Qonunchilik usullari; undovchi (rag‘batlantiruvchi) usullar; chegaralovchi usullar; rag‘batlantiruvchi usullar; nazorat qiluvchi usullar; tashkiliy–institutsional usullar. 8. Ta’sir qilishning xarakteri Moliyaviy usullar; narx shakllantiruvchi usullar. Ko‘pchilik iqtisodchilar tartibga solish usullarini iqtisodiy va ma’muriy turlarga ajratishadilar 3 . Biz iqtisodiy va ma’muriy deganda kengroq tushunchani nazarda 1 Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган. 2 Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган. 3 Чижова Л., Сергеева Г., Кулагина Н. Политика занятости в контексте макроэкономического регулирования // Человек и труд.-2000.-№8. - С. 32; Якобсон Л.И. Государственный сектор экономики: Экономическая теория и политика. - М.: 2001. - С. 65. 15 tutamiz, ya’ni tartibga solish shakllari va bundan kelib chiqadigan bo‘lsak, QMBni davlat tomonidan tartibga solishning usullarini qo‘yidagi mezonlar bo‘yicha tasniflash mumkin (1.1-jadval). QMBni t artibga solishning vazifalari bo‘yicha usullar ishsizlik darajasini pasayishiga, mehnat resurslaridan samarali foydalanish, ishchi kuchiga qoniqmagan talabni bartaraf qilish, ishchi kuchiga talab va taklifning eng maqbul nisbatiga va boshqalarga ta’sir qiladi. Tartibga solish vazifalari ular yo‘naltirilgan tartibga solish ob’ektlari bilan yaqindan bog‘liqdir. Tartibga solishning maqsadlari va vazifalariga bog‘liq holda davlat mehnat bozoriga ta’sir qilishning qolgan usullari va vositalarini tanlaydi. QMBni t artibga solishning yo‘nalishlari bo‘yicha biz usullarni qo‘yidagilarga ajratamiz: mehnat bozoriga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qiluvchi (masalan, qonunchilik) yoki unga bilvosita ta’sir qiluvchi (soliq, byudjet, pul-kredit siyosati; tashqi iqtisodiyotni tartibga solish va davlat tomonidan narx shakllanishini tartibga solish orqali daromadlarni tartibga solish siyosati). QMBni tartibga solishning iqtisodiy mexanizmi davlatni antitsiklik siyosati va xo‘jalik kon’yukturasini tartibga solishning bir qismi hisoblanganligi uchun, mehnat bozorini bilvosita tartibga solinishi inqiroz va turg‘unlik vaqtida mahsulotlar va xizmatlar, kapital qo‘yilmalarga talabni oshirishdan iborat, bu esa o‘z navbatida ish bilan bandlikni o‘sishga rag‘batlantiradi. Buning uchun xususiy kapitalga qo‘shimcha moliyaviy imtiyozlar beriladi, davlat harajatlari va investitsiya hajmi oshadi. QMBni tartibga solishnig ko‘lami (masshtabi) bo‘yicha usullari milliy, hududiy va ichki mehnat bozorini tartibga solishga yo‘naltirilgan. Ko‘pgina usullar mehnat bozori turlarining bir nechtasini tartibga soladi. Msalan, mamlakat miqyosida amalga oshiriladigan pul-kredit va investitsion siyosat hududiy va ichki qishloq mehnat bozorlari konyukturasiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Masalan, 2009 yilda Respublikamiz miqyosida qabul qilingan umumdavlat “Qishloq taraqqiyoti va faravonligi yili” davlat dasturi qishloq joylarda yangi ish o‘rinlarini yaratish bilan bog‘liq chora-tadbirlarni yanada chuqurlashtirishga olib keldi. Davlat tomonidan tartibga solishning sub’ektlari bo‘yicha Mehnat vazirligi tomonidan markazlashgan holda hukumatning davlat organlari topshirig‘i asosida qishloq mehnat bozoridagi hududiy dasturlarni ishlab chiqilishi, ish beruvchilar vakillik organlari, kasaba uyushmalar va davlat bandlik xizmati yordamida amalga oshiriluvchi usullar ijtimoiy hamkorlik mexanizmi asosida amalga oshiriladi. Ta’sir qilish obe’ktlari bo‘yicha tartibga solishda ish ko‘chiga bo‘lgan talab yoki taklifga, yoki bir vaqtning o‘zida ikkalasiga ham ish haqi darajasiga, raqobatli munosabatlarga, samarali bandlikka erishishga, ishsizlikka, mehnat bozori egiluvchanligiga ta’sir qiluvchi usullarga ajratamiz. Berilgan usullar mehnat bozorini tartibga solishdagi vazifalar bilan uzviy (yaqin) bog‘liq. Moliyalashtirish manbasi bo‘yicha tartibga solish usullarini biz qo‘ydagilarga ajratamiz: byudjet, ish beruvchilar, aholi mablag‘lari, davlat dasturlari va bosh 1 . 1 Масалан, АҚШда меҳнат ресурслари касбий тайёргарлигига ва ривожланишига бўлган ҳаражатларнинг кўлами ва интенсивлиги узлуксиз ўсиб боради ва ушбу муносабатда жамият олдига қўйилган жорий ва узоқ муддатли вазифаларнинг даражаси билан аниқланади. Шу муҳимки, бундай дастурларнинг ташкилотчиси сифатида, ҳар доимгидек, давлат билан биргаликда мамлакатнинг энг олди корпорациялари меҳнаткашларнинг тарбиявий ва маданий ривожланишини тўғридан – 16 Ta’sir qilish darajasiga ko‘ra biz qonunchilik, rag‘batlantiruvchi, chegaralovchi, undovchi, nazorat qiluvchi, tashkiliy-institutsional usullar. Ta’sir qilishning xarakteriga ko‘ra moliyaviy va narx shakllantiruvchi usullarga ajratamiz. Davlat ushbu usullar yordamida bilvosita ta’sir orqali mehnat bozoridagi talab va taklif nisbatini kerakli yo‘nalishga o‘zgartirishga harakat qiladi. Tahlil qilinayotgan mexanizmining muhim tarkibi bu tartibga solishning vositalari hisoblanadi. Bizningcha, tartibga solish vositasi sifatida biz davlatning qishloq mehnat bozorini tartibga solinuvchi elementlariga o‘ziga xos ta’sirning dastaki sifatida qo‘llashi mumkin bo‘lgan iqtisodiy tizimning elementlari yoki elementlari yig‘indisi tushuniladi. Davlatning QMB ga ta’sir qiluvchi vositalaridan biri byudjet-soliq asosida tartibga solish hisoblanadi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri xo‘jalik yuritishni tartibga solish byudjet yordamida amalga oshiriladi. Mehnat bozorini tartibga solishga davlat harajatlarini qoplash uchun moliyaviy mablag‘lar bilan ta’minlovchi asosiy vosita soliq hisoblanadi. Ular mehnat bozori sub’ektlarining faoliyatiga ta’sir qilish uchun keng darajada qo‘llaniladi. Soliqlar yordamida davlat tomonidan tartibga solish hal qiluvchi darajada soliq tizimining tanlanishiga, soliq stavkalarining yuqoriligiga, hamda soliq imtiyozlarining turi va o‘lchovlariga bog‘liq. 1 Soliqlar – davlat tomonidan tartibga solishda ikkita rolni o‘ynaydi: davlatning mehnat bozoridagi harajatlarining asosiy moliyaviy manbai, hamda tartibga solish vositasi ham hisoblanadi. Bundan, davlat byudjet organlari vazifasi nafaqat byudjetni daromad manbalariga soliqlar solishdan iborat bo‘lmay, balki mehnat bozori sub’ektlari hulqiga ta’sir qiluvchi nozik mexanizmni yaratishdir. Mehnat bozorini soliq-byudjet asosida tartibga solishni samarali qo‘llashni namunasi sifatida AQSH mehnat bozorini ko‘rib chiqish mumkin. Bunda davlat byudjetidan, firma, korporatsiya va alohida tadbirkorlar tomonidan kelib tushadigan mehnat resurslarini rivojlantirishga bo‘lgan harajatlarga soliq solinmaydi. Shuningdek ular o‘ziga xos iqtisodiy, ishlab chiqaruvchi baholarga ega emas va bu bilan bog‘liq holda mehnatkashlarni umuman tadbirkorlardan, davlatdan, jamiyatdan xuquqiy yoki haqiqiy qaramlikga qo‘ymaydi. Davlat ham, xususiy kapital ham, qanday shaklda bo‘lishidan qat’iy nazar mehnatkashlarga, ular tomonidan kiritilgan mablag‘lar hisobini taqdim qilmaydilar, ularning kompensiyasini talab qilmaydilar. SHunday qilib, o‘ziga xos qaytarilmas subsidiyalash, va bundan ham muhimroq, ya’ni uning ishchi kuchini kelgusi xaridorlari tomonidan milliy ishlab chiqarish ko‘chlarining elementi sifatida ishchi kuchining ishlatilishiga amalda tayyorgarligi va rivojlanishi amalga oshiriladi. Kapital ham, davlat ham bunda mehnat resurslarining dastlabki egalari sifatida ham, ular tomonidan yaratilgan mehnat bozorining tovar potensialiga tuliq yoki qisman mulk egasi sifatida ham hisobga olinmaydi 2 . тўғри субсидиялашдан мафаатдордир. Меҳнатни рағбатлантириш билан биргаликда, ушбу дастурлар ижодкорлик хос бўлган меҳнат ресурсларини шакллантириш мақсадига эга ва умуман олганда инсон ҳаётининг бутун давомида амалга оширилади;. Экономика труда и социально-трудовые отношения / Под ред. Г.Г.Меликьяна, Р.П.Колосовой.-М.: Изд-во МГУ, Изд-во «ЧеРо», 1996.- Б 43. 1 Рисин И.Е. Государственное регулирование экономики: Учеб. Пос. / И. Е. Рисин, Ю.И.Трещевский, С.М.Сотников.- М.,2000. - С. 138. 2 Герций Ю.Безработица растёт, её структура изменяется // Человек и труд. -2002.-№7. – С. 62-66. 17 Davlat yangi ob’ektlarni yaratadi yoki xususiy kapital keraklicha oqib o‘tmayotgan tarmoqlarda eskilarini kengaytiradi. Bu yana bir bor davlat sektori davlatning tarkibiy siyosatida sezilarli rol o‘ynashini isbotlaydi. Dasturlar davlat hukumati organlari tomonidan ishlab chiqiladi, xususan, respublikamizda, O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy himoya qilish vazirligi tomonidan ishlab chiqiladi. Moliya vazirligi ham dasturlarni moliyalashtirish rejasini ishlab chiqadi. Dasturlarni ishlab chiqishga kasaba uyushmalar vakillari, tadbirkorlar uyushmasi, markaziy bank, savdo-sanoat palatasi ham keng darajada jalb qilinadi. Milliy darajada aholi ish bilan bandligiga ko‘maklashuvchi dasturlar va moliyaviy reja har yili Vazirlar Mahkamasi, hududiy darajada bo‘lsa mahalliy hukumat organlari tomonidan tasdiqlanadi. Davlat tomonidan iqtisodiy dasturlash mehnat bozorini tartibga solishning bir qator muammolarini echishda etarlicha samarali hisoblanadi. 1980-90 yillarda bozor iqtisodiyotli rivojlangan mamlakatlarda davlatning daromadlari YAMM, huquqiy va jismoniy shaxslarning daromadlariga nisbatan yuqori sur’atlarda o‘sish tendensiyasi ko‘zatildi. Ammo yollanib ishlayotgan shaxslardan olinadigang soliq va yig‘imlarni oshishi ham cheksiz davom etishi mumkin emas. Davlat daromadlari soliqlarni oshirmasdan ham xo‘jaliklarni yuksalishi sharoitida soliq stavkalarini kamayishida ham o‘sishi mumkin. Bizning fikrimizcha, mehnat bozorini davlat tomonidan tartibga solishning muhim vositalaridan biri, bu fuqoralar daromadlarini tartibga solish hisoblanadi. Mamlakatimizda hozirgi vaqtda ushbu muammoga etarlicha e’tibor berilmayapti. Ishchilarni juda kam va kechiktirilib olayotgan ish haqi natijasida mahalliy ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqargan mahsulotlarga talab keskin kamayadi, byudjetga soliq tushumlari va nobyudjet fondlarga ajratmalar ham kamayadi. Ammo ishchi kuchi talab va taklifi o‘rtasidagi nisbat ish haqining haddan ziyod o‘sishiga olib kelmasligi kerak. Ish bilan bandlikning kutilmagan va keskin pasayishi ishsizlar armiyasini o‘sishiga, iste’mol talabini, soliq tushumlarini pasayishiga va xavfli ijtimoiy natijalarga olib keladi. Davlat iqtisodiyotning davlat sektoridan foydalangan holda daromadlarni nazorat qilishi mumkin edi, ammo davlat mulkining imkoniyatlari chegaralangan, xo‘jalikni asosiy tarmoqlarida yanada yangi o‘rinlarni egallagan holda davlat sektori o‘sishi mumkin emas, chunki xususiy mulkchilik manfaatlariga to‘g‘ri kelmaydi. Mehnat bozorida ro‘y berayotgan jarayonlarda ishchi kuchi bahosiga davlatning iqtisodiy siyosati katta ta’sir ko‘rsatadi, chunki real minimal ish haqi baholar darajasiga mos bo‘lishi kerak, o‘rtacha ish haqi esa – hayotning eng maqbul darajasini ta’minlashi zarur. Minimal ish haqini tartibga solishni umummilliy qonuni 1998 yil bunday qonunchilikni qabul qilgan Buyuk Britaniya va Irlandiyani hisobga olgan holda 19 mamlakatda amal qiladi. Ko‘pchilik boshqa mamlakatlarda minimal ish haqi o‘lchovi tarmoq darajasida tartibga solinadi. Ish haqini belgilashning yagona tamoyili mavjud emas, ya’ni Chexiya, Yaponiya va Italiyada o‘rtacha ish haqining 20-30% atrofida, Belgiya 1 va Fransiyada 60% gacha o‘zgarib turadi. Minimal ish 1 Вишнёвская Н. Проблемы и преспективы рынка рабочей силы / Мировая экономика и международные отношения. №8, 1999 г . – С . 20-26. 18 haqini Buyukbritaniya aholisining ¼ qismi, SHvetsiya va Finlandiyada 1/10 qismi oladilar. 1 Mehnat bahosini nazorat qilish tartibga solish sohasidagi davlat faolligining dastlabki shakli hisoblanadi. Hozirgi vaqtda ish haqi ustidan nazorat qilish shu sohada davlatning barcha faoliyatlari asoslanadigan baza bo‘lib hisoblanadi. 2 Ish haqini narxlarga mosligi ustidan nazoratni markaziy statistik boshqarmalar olib boradi. Bizning fikrimizcha, ish xaqini oshirish davrida yalpi talab yanada yuqori ko‘tarilishi mumkin va bu bilan investitsiya va daromadlarning keyingi o‘sishini keltirib chiqaradi. Jamiyatda daromadlarning oshishi xarajatlarni o‘sishiga olib kelishi xaqida gapiradigan bo‘lsak, unda bu mulohazaning xatosi ish xaqi stavkalarini yalpi talabga ko‘rsatadigan ta’sirini e’tiborga olmaslik asosida yotadi. Ish xaqi stavkalariga bog‘liq bo‘lmagan xolda ma’lum o‘lchov sifatida talabni qabul qilish mumkin emas. Ish haqini kamaytirilishi narxlar va daromadlarga bilvosita ta’sir ko‘rsatishi mumkin. QMBni tartibga solishning barcha usullari va vositalari o‘zining ta’siri natijasida aynan ishchi kuchiga talab va taklifni samarali nisbatiga yo‘naltirilgan. Qishloq mehnat bozorini tartibga solishning asosiy ob’ektlari ishchi ko‘chiga bo‘lgan talab va taklif hisoblanadi. Bugungi kunda mamlakatimiz da shahar aholisini muntazam ko‘payib borishi kuzatilmoqda, 2022 yilda 17167,7 ming kishidan iborat bo‘lib, mazkur ko‘rsatkichning 1991 yilga nisbatan o‘sishi 2,2 martaga oshgan (1.6-jadval). 1.6-jadval O‘zbekistonda aholi sonining o‘zgarish dinamikasi 3 (ming kishi ) Ko‘rsat- kichlar Yillar 20 22 yilda 1991 yilga nisbatan o‘zgarishi 1991 2000 2005 201 0 2022 +,- foiz Jami aholi soni 2 1106 , 3 24813,1 26312,7 29123,4 3 5 905,8 12799,5 160 , 6 Shundan: Shahar aholisi 7624,2 9225,3 9495,1 14897,4 20 167,7 9543,5 2 , 2 marta Qishloq aholisi 13482,1 15587,8 16817,6 14226,0 16738,1 3256,0 124 , 2 Aholining ish bilan bandligi bu davrlar oralig‘ida 64,0 %ga oshgan holda, iqtisodiyotning rasmiy sektorida band bo‘lganlar ulushi 83,2 %ga qisqargan bo‘lsa, iqtisodiyotning norasmiy sektorida band bo‘lganlar ulushi 5,6 martaga oshgan. Mustaqillik yillarida respublikadan tashqariga ishlashga ketganlar soni 15,8 martaga oshgan. Shuningdek, mustaqil tarzda ish qidirayotganlar soni 4,5 martaga oshgan. Bunda nostandart ish bilan bandlik turlarining kengayib borayotganligi alohida ahamiyatga ega. I shsizlik darajasi 2022 yilda 9,0 %ni tashkil etgan holda, 5,2 birlikka ko‘p bo‘lgan (1.7-jadval). 1.7-jadval 1 BNP Parisbas, Monthly Ekonomic and Market Monitor, March 2001. – P. 19. 2 Никифорова А., Лубров А. Основные направления реформирования зработной платы // Экономист. 1999. №4. - С. 38-45. 3 Муаллиф томонидан Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида ҳисобланган. 19 O‘zbekiston Respublikasida mehnat resurslari va ish bilan band aholi soni dinamikasi, (ming kishi) 1 Ko‘rsatkichlar Yillar 20 22 yilda 1991 yilga nisbatan o‘zgarish 1991 2001 2010 2014 20 22 +,- foiz Doimiy aholi soni 2 1106 , 3 24965,9 29123,4 30492,8 33905,8 12799,5 160 , 6 Mehnat resurslari 10213,2 12817,4 16504,2 18048,0 19007,8 8794,6 186 , 1 Ish bilan bandlar 8254,6 9133,0 11628,2 12818,4 13541,1 5286,5 164 , 0 Shundan: Iqtisodiyotning rasmiy sektorida 6864,0 6487,1 7496,6 7755,7 5712,1 -1151,9 83 , 2 Iqtisodiyotning norasmiy sektorida 1390,6 2648,9 3842,0 3989,1 7829,0 6438,4 5,6 marta Respublikadan tashqarida ishlash uchun ketganlar 155,3 195,2 289,2 1073,6 2460,7 2305,4 15,8 marta Mustaqil tarzda ish qidirayotganlar 283,4 415,8 617,3 683,6 1277,4 994,0 4,5 marta Ishsizlik darajasi, % 3,8 4,8 5,1 5,2 9,0 5,2 - Olib borilgan ilmiy izlanishar natijasida QMBni tartibga solishni iqtisodiy mexanizmini tartibga solish tizimi sifatida namoyon bo‘lishi asosida, bir qator xulosalar qilishga imkon beradi. QMBni tartibga solishning tizimini bosqichlarining eng yuqori qismida tartibga solish sub’ektlari turadi, ularning munosabati va aloqadorligi uning mazmun- mohiyatini belgilaydi. I-BOB BO‘YICHA XULOSA 1. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida qishloq mehnat bozori shakllanishi va uni bozor mexanizmi asosida tartibga solish imkoniyatining juda sekinlik bilan amalga oshayotganligi hududiy darajada qishloq aholisining ish bilan bandligini oshirish maqsadida ishchi kuchiga talab va taklif hamda uning bahosiga ta’sir qiluvchi samarali mexanizmlarni shakllantirish zaruriyatini yuzaga keltirmoqda. QMBda ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solish deganda qo‘yidagilar tushuniladi: davlat va jamiyatning maqsadga yo‘naltirilgan kompleks choralarini ishchi kuchi talab va taklifi, uning bahosi, hamda kasbiy harakatchanligini o‘z ichiga oluvchi sifatiy xususiyatlariga ta’siri; imtiyozli soliq, moliya-kredit va investitsion siyosat yordamida yangi ish o‘rinlarini yaratish va mavjud samarali ish o‘rinlarini saqlashni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash; ish bilan bandlikning muqobil shakllarini va aholining umum iqtisodiy mustaqil faoliyatiga ko‘maklashish. 2. Bizning fikrimizcha, mehnat bozorini, xususan QMBda talab va taklifni tartibga solishni tahlilida uning alohida yo‘nalishlari, usullari, vositalari va boshqa elementlarni tadqiq qilish mumkin, ammo bu bilan birga tartibga solishning iqtisodiy mexanizmini to‘liq o‘rganib chiqish muhimdir. Chunki faqat uni to‘liq tadqiq qilinishi mavjud mexanizm samarasini baholashga, tartibga solishning kelgusi 1 Муаллиф томонидан Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маъ лу мотлари асосида ҳисобланган. 20 maqsadlarini ochishga, muhim vazifalarni asoslashga, mehnat bozoriga ta’sir qilishning asosiy shakllarini va usullarini aniqlashga imkon beradi. 3. Qishloq joylarda kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash, mehnatga talabni rag‘batlantirish maqsadida soliq imtiyozlari va kreditlar berish, bo‘sh ish joylari mavjud hududlarni moliyaviy rag‘batlantirish bilan bog‘liq ijtimoiy-yo‘naltirilgan tartibga solish hamda ishsizlikdan sug‘urtalash va ijtimoiy kafolatlar tizimini joriy etish, ishchi kuchi kasbiy harakatchanligini ta’minlashni iqtisodiy choralar bilan amalga oshirishga yo‘naltirilgan tartibga solishning liberal turi usullarini tasniflash yuzasidan tavsiyalar ishlab chiqilgan. II-BOB SAMARQAND VILOYATI QISHLOQ MEHN A T BOZORIDA ISHCHI KUCHIGA TA LA B VA TA KLIFN I TA RTIBGA SOLISHN I SA MA RA LI IQTISODI Y MEX A N IZMIN IN G A SOSIY KO‘RSA TKICHLA RIN I TA HLILI 2.1. Viloyaning iqtisodiy rivojlanishi va uni qishloq mehnat bozorini tartibga solishga ta’siri Mamlakatimiz iqtisodiyotining tubdan isloh qilish sharoitida aholining munosib ish bilan bandligini ta’minlash jamiyatning eng asosiy muammolaridan biri hisobla nib . Mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklif nisbatlarni bevosita tartibga solish mexanizmlarini takomillashtirish aholining bandligiga ko‘maklashish sohasidagi davlat siyosatining asosiy tamoyillarini amalga oshirish va mehnat bozori sub’ektlarining munosabatlarini muvofiqlashtirish muhim ahamiyatga ega. Samarqand viloyati qishloq mehnat bozorining rivojlanish holati shuni ko‘rsatmoqdaki, hududiy qishloq mehnat bozorining shakllanish samaradorligi bir qator muammolarni hal etishni nazarda tutadi. Yangi O’zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlanishida qo‘lga kiritilayotgan ijobiy natijalar, shuningdek iqtisodiyotni tubdan isloh qilish asosida zamonaviy tarmoq va ishlab chiqarish quvvatlarining yo‘lga qo‘yilishi, buning ta’sirida mamlakatimiz iqtisodiy salohiyatining sezilarli darajada ortib borayotgani, yaratilayotgan mahsulot va xizmat turlarining ko‘payib, sifatining tubdan yaxshilanib borishi iqtisodiyotimizning yangicha mazmun va mohiyat kasb etayotganligining dalili hisoblanadi 1 . 2.1 -jadval O‘zbekiston Respublikasining asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari 2 , mlrd. so‘mda Ko‘rsatkichlar 2000 y. O‘tgan yilga nis-t o‘sish, %da 2005 y. O‘tgan yilga nis-t o‘sish, %da 2010 y. O‘tgan yilga nis-t o‘sish, %da 20 22 y. O‘tgan yilga nis-t o‘sish, %da Yalpi ichki mahsulot 3255 ,6 103,8 15923,4 107,0 74042,0 108,5 511838,1 105, 5 Sanoat mahsuloti 407 ,6 10 4 , 2 11028,6 10 7,2 38119,0 10 8,5 331006,6 106,4 Qishloq, o‘rmon 1387,2 103, 1 5978,3 105, 4 16774,7 106, 9 224288,8 102,0 1 Арабов Н.У. Ўзбекистон Республикасида меҳнат бозори инфратузилмасини ривожлантириш самарадорлигини ошириш (Монография). – Т.: «Fan va texnologiya», 2017, 95-б. 2 Манба: муаллиф томонидан Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида ҳисобланган. 21 va baliq xo‘jaligi Qurilish ishlari 196,2 102,9 771,1 110,7 32746,5 105,1 68854,4 111,8 Jami ishlab chiqarilgan xizmatlar x x x x 27126,8 115,1 190356,0 106,1 Asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar 744,5 101,0 3165,2 105,7 16463,7 108,7 189924,3 109,6 Iqtisodiyotning zamonaviy iqtisodiyot tarmoqlarini modernizatsiyalash jarayoni, uni tashkil etuvchi sub’ektlar iqtisodiy faoliyatlari moddiy bazasining rivojlanish darajasiga bog‘liqdir, chunki moddiy resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish iqtisodiy rivojlanishning asosiy omili hisoblanadi. Yalpi ichki mahsulotning keyingi yillar mobaynida nisbatan o‘sish tendensiyasi (o‘tgan yilga nisbatan 2000 yilda – 3,8%, 2022 yilda – 5,1%) mamlakatimizning barcha soha va tarmoqlarida kuzatildi. Hududlar iqtisodiyotining barcha soha va tarmoqlarida amalga oshirilayotgan islohotlar keyingi yillar mobaynida ijobiy natijalarni ko‘rsatmoqda. Respublikamiz iqtisodiyotida sanoat mahsuloti ishlab chiqarishi o‘tgan yilga nisbatan 2000 yilda 104,2 % ni, 2022 yilda esa 106,4 %ni tashkil etdi. Xuddi shunday o‘sish sur’atlarini boshqa soha va tarmoqlarda ham ko‘rishimiz mumkin, ya’ni tahlil etilayotgan yillar mobaynida qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish 2022 yilda 224288,8 mlrd. so‘m, ishlab chiqarilgan xizmatlar hajmi 190356,0 mlrd. so‘m, qurilish-pudrat ishlari 68854,4 mlrd. so‘m, asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar hajmi 189924,3 mlrd. so‘mni tashkil etgan (3.2-jadval). Tahlil shuni ko‘rsatadiki, YaIMning ijobiy dinamikasi, aholini tabiiy o‘sishi, migratsiyani optimallashtirish, hududlar iqtisodiyotini rivojlanishi bilan investitsiyani o‘sishi, kichik biznesni rivojlanishi, aholi daromadlarini o‘sishi, xodimlar malakasi, mahsulot ishlab chiqarishda innovatsiyalarni tatbiq etish sur’atini o‘sishi, xo‘jalik sub’ektlari boshqaruvi samaradorligini oshishi kabi omillar mehnat bozori rivojlanishining muhim omillari hisoblanadi. Samarqand viloyatida mehnat resurslari va uning tarkibini o‘zgarishiga e’tiborimizni qaratsak, 2022 yilda doimiy aholi soni 3838,4 ming kishidan iborat bo‘lib, bu ko‘rsatkich 2000 yilga nisbatan 132,9 %ga o‘sgan. Ushbu tendensiyaga mos holatda mehnat resurslari (138,7 %) va iqtisodiy faol aholi soni (152,5 %) ham oshgan. Viloyatning iqtisodiyot sohalari va tarmoqlarida band bo‘lganlar tarkibi o‘zgarishning tahliliy ma’lumotlariga ko‘ra, 2022 yilda jami ish bilan bandlar 1455,8 ming kishini tashkil etgan holda, bu ko‘rsatkich 2000 yilga nisbatan 138,6 %ga oshgan. Tahlil etilayotgan yillar oralig‘ida umumiy ish bilan bandlar tarkibida iqtisodiyotning davlat sektorida bandlar ulushi 106,9 %ga oshgan bo‘lsa, nodavlat sektorda bandlar ulushi 146,2 %ga o‘sgan. Buning asosiy sababi yurtimizda mehnat bozorining egiluvchanligi rivojlanishi bilan bevosita bog‘liqdir. Shuningdek, 22 viloyatda sanoatning zamonaviy tarmoqlari rivojlanishi natijasida unda band bo‘lganlar hissasi 2022 yilga kelib, 167,8 %ga oshgan. Qishloq xo‘jaligidagi tarkibiy islohotlar natijasida hamda qishloq joylarda noqishloq xo‘jaligi sohasida bandlarning muntazam ravishda o‘sib borishi natijasida tamoqda bandlarning hissasi 104,6 %ga o‘sgan. 2.2 -jadval Samarqand viloyatida mehnat resurslari va uning tarkibi to‘g‘risida ma’lumot 1 (ming kishi ) Ko‘rsatkichlar 2000 y. 20 05 y. 2010 y. 2015 y. 20 22 y. 20 00 -20 22 y.y. o‘sish, % Doimiy aholi soni 2690,2 2887,4 3194,9 3549,4 3838,4 132,9 Mehnat resurslari 1299,9 1531,6 1815,7 2033,6 2123,9 138,7 Iqtisodiy faol aholi 925,1 1051,9 1308,3 1530,6 1604,2 152,5 Bandlar jami : 921,0 1050,1 1229,9 1443,9 1455,8 138,6 Davlat sektorida 207,9 201,6 212,5 215,4 215,5 106,9 Nodavlat sektorda 713,1 848,5 1017,4 1228,5 1240,3 146,2 kichik tadbirkorlikda 447,6 738,6 1009 ,0 1213,9 1266,5 171,5 iqtisodiyot tarmoqlarida bandlik: qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligi 382,0 382,6 344,9 421,2 400,3 104,6 Sanoat 87,0 107,6 157,2 177,1 180,5 167,8 Qurilish 40,5 58,6 85,1 101,9 100,5 171,5 Savdo 98,7 123,5 140,7 169,9 171,8 139,1 tashish va saqlash 28,5 42,0 66,3 78,9 81,5 194,0 Ta’lim 127,9 155,7 131,7 132,2 132,5 85,1 sog‘liqni saqlash va ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatish 62,7 64,6 65,1 65,5 65,5 101,4 boshqa faoliyat turlari 93 , 7 9 9 , 9 238,9 297,2 323,2 3,2 marta Ishga joylashtirishga muhtoj aholi soni 4,1 1,8 78,4 86,7 148,4 - Ishsizlik darajasi, % 0,4 0,2 6,0 5,7 9,3 - Iqtisodiy nofaol aholi 374,8 479,7 507,4 503,0 520,6 108,5 Keyingi yillarda qurilish sohasidagi islohotlar natijasida undagi ish bilan bandlik darajasi ham muntam o‘sish (171,5 %) tendensiyasiga ega bo‘lgan. Viloyatda xizmat ko‘rsatish sohasida bandlarning ulushi 2000 yilda 35,7 % bo‘lgan bo‘lsa, 2022 yilga kelib, bu ko‘rsatkich jami bandlarning 50 %dan ortig‘ini tashkil etgan. Xususan, bunday o‘sish sur’atlari tashish va saqlashda (194,0 %), savdoda (139,1 %), sog‘liqni saqlash va ijtimoiy xizmatlarda (101,4 %) ko‘zatilgan (3.5-jadval). 1 Манба: Самарқанд вилояти Бандлик бош бошқармаси маълумотлари асосида тузилган. 23 Viloyatning jami ekin maydonlari 376,6 ming ga (2022), shuning 142,0 ming gektariga g‘alla ekiladi (Samarqand viloyati g‘alla etishtirish bo‘yicha O‘zbekistonda ikkinchi o‘rinda turadi). 99,2 ming ga erga paxta, 28,9 ming ga erga sabzavot va poliz ekinlari, 10,1 ming ga erga kartoshka, 7597 ga erga tamaki, 33,2 ming ga erga em- xashak ekinlari ekiladi. Bog‘lar 23,6 ming ga, tokzorlar 31,0 ming ga ni egallaydi. 2.3-jadval Umumiy ish bilan bandlar tarkibida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasida band bo‘lganlar hissasi 1 , % Ko‘rsatkichlar 2012 y. 2013 y. 2014 y. 2015 y. 2016 y. 20 22 y. O‘zbekiston Res publikasi 75,6 76,7 77,6 77,9 78,2 78, 8 Qoraqalpog‘iston Respublikasi 71,0 73,7 74,8 74,5 75,1 75,2 Andijon Buxoro 82,8 83,3 83,7 83,8 84,4 84,5 Jizzax 77,3 78,5 78,8 78,5 78,5 78,5 Qashqadaryo 80,3 81,0 81,4 81,7 81,8 82, 3 Navoiy 77,0 77,9 78,7 79,6 79,9 80, 5 Namangan 58,8 59,4 60,2 60,3 60,3 60,3 Samarqand 80,7 81,7 83,0 83,3 83,3 83,4 Surxondaryo 81,8 83,2 83,7 84,1 84,5 84,5 Sirdaryo 77,5 79,0 79,9 80,3 80,9 81, 7 Toshkent 77,5 79,0 79,4 79,4 79,4 79, 8 Farg‘ona 74,2 75,3 76,3 76,8 76,9 77, 3 Xorazm 77,3 78,9 80,0 80,3 80,5 80, 9 Toshkent sh. 79,1 78,5 82,1 82,4 82,8 82,9 Samarqand shahri atrofida, xususan, Toyloq va Samarqand tumanlarida shahar atrofi qishloq xo‘jaligi yaxshi rivojlangan. Viloyat qishloq xo‘jaligida 512277 ta dehqon xo‘jaliklari, 11749 ta fermer xo‘jalik faoliyat ko‘rsatmoqda. 495372 ga er fermer xo‘jaliklar va 86089 ga er dehqon xo‘jaliklari ulushiga to‘g‘ri keladi. 2.3-jadval ma’lumotlariga ko‘ra, respublikada kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida keyingi yillarda sohada band bo‘lganlar hissasi (2012 yil – 75,6 %, 2022 yilda – 78,3 %) muntazam oshib bormoqda. Xususan, Samarqand viloyatida bu ko‘rsatkich 2012 yilda 80,7 %ni tashkil etgan bo‘lsa, 2022 yilga kelib 83,4 %ga etgan. Iqtisodiyotning rivojlanishida kichik biznes hissasi asosiy o‘ringa ega. Viloyatda asosan savdo, umumiy ovqatlanish, qishloq xo‘jalikda, qurilishda, sanoat tarmoqlarida 36834 ta kichik biznes sub’ektlari faoliyat yuritmoqda. Shundan, kichik tadbirkorlik (biznes) sub’ektlarida mehnatda band aholi umumiy sonining 81,1 %, kichik korxona va mikrofirmalarda mehnatda band aholining umumiy sonining 17,2 % ish bilan banddir. Samarqand viloyatidagi barcha shaxsiy va jamoa xo‘jaliklarida 1118,2 ming qoramol (shundan 538,3 ming sigir) hamda 1544,3 ming qo‘y va echki, 4170,8 ming 1 Манба: Самарқанд вилояти Бандлик Бош бошқармаси маълумотлари асосида тузилган. 24 parranda, 18,8 ming ot boqiladi (2017 y.). Bir yilda etishtiriladigan qorako‘l teri 87,2 mingdan ziyod (2017 y.), pilla 2597,0 tonnani tashkil etadi (20 22 y.). Shaxsiy xujaliklarda etishtirilayotgan mahsulotlar soni 2019 yilda o‘tgan yilga nisbatan 112,5 %ga oshgan. Qishloq xo‘jaligi korxonalarini oziq-ovqat, qayta ishlash sanoati bilan agrar xoldinglarga birlashish jarayoni faol kechmoqda. Qishloq xo‘jalik sohasiga yalpi hududiy mahsulotning 39,3 % ulushi to‘g‘ri kelmoqda. Samarqand viloyatida sohalar va tarmoqlar bo‘yicha ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalarning tahliliy ma’lumotiga e’tiborimizni qaratsak, jami qo‘yilmalar tarkibida 1995 yilda sanoatning ulushi 45,08 % bo‘lsa, 2022 yilga kelib, bu ko‘rsatkich 44,7 %ni tashkil etgan. 2.4-jadval Samarqand viloyatida sohalar va tarmoqlar bo‘yicha asosiy kapitalga kiritilagan invetitsiyalar 1 (%da ) Nomi 1995 y. 20 10 y. 20 1 5 y. 201 6 y. 20 22 y. Jami kapital qo‘yiilmalar 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 shu jumladan: ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan 68,08 57,46 68,21 73,75 66,18 shu jumladan: sanoat 45,08 29,75 32,62 30,38 44,7 qishloq xo‘jaligi 8,39 5,73 4,36 3,46 3,30 tayyorlov 0,30 0,31 0,08 0,12 0,07 transport 6,94 14,57 16,57 23,01 4,7 aloqa 0,60 2,17 7,51 6,73 3,1 qurilish 0,46 0,48 0,86 1,43 4,1 moddiy-texnik ta’minot va sotish 0,79 1,36 0,14 0,12 0,11 savdo va umumiy ovqatlanish 4,88 2,96 1,45 4,73 4,7 geologiya va qidiruv razvedka 0,61 0,11 3,96 2,43 1,49 boshqa ishlab chiqarish tarmoqlari 0,02 0,00 0,65 1,33 1,06 noishlab chiqarishga yo‘naltirilgan 31,92 42,54 31,79 26,25 32,67 shu jumladan: uy-joy qurilishi 12,33 13,00 10,97 15,10 21,34 kommunal xo‘jalik 7,17 4,68 3,13 1,91 2,15 maishiy xizmat ko‘rsatish 0,00 0,15 0,09 0,87 1,11 sog‘liqni saqlash muassasalari 2,19 2,39 2,45 2,24 2,13 ta’lim muassasalari 1,88 13,98 11,18 2,66 2,11 madaniyat va san’at muassasalari 1,94 1,13 0,57 0,93 0,43 ilmiy tadqiqot va boshqa muassasalar 0,00 0,15 0,38 0,16 0,1 moliya-kredit tashkilotlari, davlat boshqaruv organlari 6,41 7,05 3,02 2,38 3,31 Bu davrlarda qishloq xo‘jaligining ulushi ham 8,4 %dan 3,3 %ga qisqargan. Ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan asosiy kapitalga kiritilagan investitsiyalar hajmining 1 Муаллиф томонидан Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида ҳисобланган. 25 o‘sish sur’ati transport (1995 yil – 6,94 %, 2022 yil – 4,7 %), aloqa (1995 yil – 0,60 %, 2022 yil – 3,1 %), qurilish (1995 yil – 0,46 %, 2022 yil – 4,1 %), savdo va umumiy ovqatlanish (1995 yil – 4,88 %, 2022 yil – 4,7 %), geologiya va qidiruv razvedka (1995 yil – 0,61 %, 2022 yil – 1,49 %) tarmoqlarida ko‘zatilgan. SHuningdek, jami qo‘yilmalar tarkibida 1995 yilda kommunal xo‘jalik 7,17 %, madaniyat va san’at muassasalari 1,94 %, moliya-kredit tashkilotlari, davlat boshqaruv organlari 6,41 % bo‘lsa, 2022 yilga kelib, bu ko‘rsatkichlar mos ravishda kommunal xo‘jalikda 2,15 %, madaniyat va san’at muassasalarida 0,43 %, moliya- kredit tashkilotlari, davlat boshqaruv organlarida 3,31%ga qisqargan (2.4-jadval). 2.5-jadval Samarqand viloyatida iqtisodiyot soha va tarmoqlariga kiritilgan moliyaviy quyilmalar tarkibi 1 , % K o‘ rsatkichlar nomi 200 7 y. 200 8 y. 20 10 y. 20 12 y. 201 6 y. 20 22 y. Uzo q muddatli 24,1 24,7 25,2 31,5 34,3 33,5 Kis q a muddatli 75,9 75,3 74,8 68,5 65,7 66,5 Samarqand viloyatida iqtisodiyot soha va tarmoqlariga kiritilgan moliyaviy quyilmalar tarkibi bo‘yicha tahliliy natijalar shuni ko‘rsatmoqdaki, 2007-2022 yillarda uzoq muddatli kapital quyilmalarning qisqa muddatli kapital quyilmalarga nisbatan o‘sish tendensiyasi ko‘zatilmoqda. Masalan, jami kapital quyilmalarda uzoq muddatli kapital quyilmalarning hissasi 2007 yilda 24,1 %ni tashkil etgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2022 yilga kelib, 33,5 %ga oshgan. Bu holat mehnat bozorida yangi ish o‘rinlari bilan bog‘liq faol tadbirlarga ajratiladigan mablag‘lar miqdorini oshishiga olib keladi (2.5-jadval, 2.1-rasm). 2.6-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, aholi soni bo‘yicha eng yirik tuman Samarqand tumani – 280,9 ming kishi, aholisi eng kam tuman bu Nurobod tumani 115,3 ming kishidan iborat. 1-ilovada ko‘rsatilgan ko‘rsatkichlarini ikki guruhga bo‘lishimiz mumkin: Viloyat mehnat bozoriga ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan, ya’ni ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichning son miqdori qanchalik yuqori bo‘lsa, shunchalik mehnat bozoriga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 1 Муаллиф томонидан Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида ҳисобланган. 24,175,9 24,7 75,3 25,274,8 3 4 , 36 5 , 7 3 3 , 56 6 , 5 0102030405060708090100 200 7 й. 200 8 й. 20 10 й. 20 15 й. 2022 й. Қ ис қ а муддатли Узо қ муддатли 26 2.1-rasm. Samarqand viloyatida iqtisodiyot soha va tarmoqlariga kiritilgan moliyaviy quyilmalar tarkibi 1 , % Ushbu guruhga qo‘yidagilarni kiritishimiz mumkin: – iqtisodiyotda band bo‘lganlar. Ushbu ko‘rsatkich bo‘yicha birinchi o‘rinni Urgut tumani (126,9 ming kishi) va oxirgi o‘rinni Qushrabot tumani (34,2 ming kishi) egallagan; – qishloq xo‘jalik maydonlari. Birinchi o‘rinni Nurobod tumani (76,7 ming kv.km), oxirgi o‘rinni Taloq tumani (16,2 ming kv.km) egallagan; – asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar hajmi. Urgut tumani birinchi o‘rinda (45,3 mlrd. so‘m), oxirgi o‘rinda Oqdaryo tumani (13,4 mlrd. so‘m); – qishloq xo‘jaligida iqtisodiy birliklar soni. Birinchi o‘rinda Pastdarg‘om tumani (4148 birlik), oxirgi o‘rinda Qushrabot tumani (1057 birlik); – ishlab chiqarilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari qiymati. Birinchi o‘rinda Urgut tumani (188,4 mlrd. so‘m), oxirgi o‘rinda Nurobod tumani (44,9 mlrd. so‘m). 2.6-jadval Samarqand viloyatida ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichlarning qishloq mehnat bozoriga ta’sirini tumanlar kesimda reyting baholash 2 Reyting ballari TumanlarOqdaryo Bulung‘ur Jomboy Ishtixon Kattaqurg‘ong‘on Qushrabot Payariq Pastdarg‘om Paxtachi Samarqand Narpay Nurobod Tayloq Urgut Jami 91 58 89 67 53 97 61 46 83 53 86 81 87 23 Mehnat bozoriga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan, ya’ni ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichlari miqdori qanchalik yuqori bo‘lsa, shunchalik mehnat bozoriga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu guruhga qo‘yidagilarni kiritishimiz mumkin: – faoliyatini tugatgan kichik tadbirkorlik sub’ektlari. Ushbu ko‘rsatkich bo‘yicha Nurobod tumani eng kam ko‘rsatkichga (11 ta), Jomboy tumani eng yuqori ko‘rsatkichga (136 ta) ega; – ishsizlik darajasi. Eng kam ishsizlik darajasi Oqdaryo tumaniga (3,2 %), eng yuqori darajasi Qushrabot tumaniga (7,6 %) to‘g‘ri keladi; bir bush ish o‘rniga to‘g‘ri keladigan ishsizlar soni. Eng yuqori ko‘rsatkich Nurobod tumaniga (bir bo‘sh ish o‘ringa 2,7 kishi), va eng past ko‘rsatkich Qushrabot tumaniga (bir bush ish o‘ringa 1,2 kishi) to‘g‘ri keladi. 2.6-jadvalda berilgan ma’lumotlar asosida Samarqand viloyatida ijtimoiy- iqtisodiy ko‘rsatkichlarning qishloq mehnat bozoriga ta’sirini tumanlar kesimdagi reyting baholash o‘tkazildi. 1 Манба: Самарқан вилоят Давлат статистикаси Бош бошқармаси маълумотлари асосида тузилган. 2 Муаллиф томонидан ҳисобланган. 27 Reyting baholashga muvofiq to‘plangan ballar qanchalik kam bo‘lsa, shunchalik tumanning ijtimoiy-iqtisodiy holati barqarordir. Samarqand viloyati tumanlarining 2019 yil ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha reyting baholash natijasida eng past ballni Urgut tumani – 23 ball, eng yuqori balni Qushrobot tumani – 97 ball to‘pladilar. 2.2-rasm. Samarqand viloyatida ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichlarning qishloq mehnat bozoriga ta’sirini tumanlar kesimda reyting baholash 1 Samarqand viloyati tumanlarini ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli ushbu ko‘rsatkichlarning o‘rtachasi bilan taqqoslanishi 2.2-rasmda keltirilgan. Mehnat bozoriga ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatadigan 1-ilova 1-jadval ko‘rsatkichlarini ikki guruhga bo‘linishiga asoslanib, tahlil qilish davomida har bir tumanning ijtimoiy- iqtisodiy ko‘rsatkichlarini tumanlar bo‘yicha o‘rtacha miqdoridan sonli qiymatlarini oshishi ajratib olingan. Samarqand viloyati qishloq mehnat bozori holatiga nazar tashlasak, jami ishchi kuchiga taklif miqdori 2007-2022 yillarda 42,0 %ga oshgan. Shundan, ilk bor ish qidiruvchi yoshlar (165,8 %), iqtisodiyot tarmoqlaridan bo‘shab chiqayotgan xodimlar (160,4 %), jazoni o‘tash muassasalaridan ozod etilganlar (122,0 %), harbiy xizmatdan bo‘shatilganlar (18,2 %), kadrlar qo‘nimsizligi sababli ishdan bo‘shaydiganlar (117,5 %), faol ish qidiruvchi aholi (120,2 %) soni ham o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan (2.8-jadval). 2. 7 -jadval Samarqand viloyati qishloq mehnat bozorida ishchi kuchi taklifi miqdori 2 , (kishi hisobida ) Ko‘rsatkichlar 2007 y. 2009 y. 2011 y. 2017 y. 20 22 y. 2007 - 20 22 y.y. da o‘sish, % Ilk bor ish qidiruvchi yoshlar 54727 63939 83494 9 0 308 9 0742 165 , 8 Bo‘shab chiqayotgan xodimlar 1144 1227 1739 1 8 01 1 835 160 , 4 Jazoni o‘tash muassasa-laridan ozod etilganlar 468 499 527 5 6 6 5 71 122 , 0 Harbiy xizmatdan bo‘shatilganlar 1755 1880 1992 2 03 8 2 075 118 , 2 1 Муаллиф томонидан ҳисобланган. 2 Манба: Самарқанд вилояти Бандлик Бош бошқармаси маълумотлари асосида ҳисобланган. 28 Xodimlar qo‘nimsizligi sababli ishdan bo‘shaydiganlar 1485 1546 1593 17 1 2 17 45 117 , 5 Faol ish qidiruvchilar 56514 59486 61949 67 5 47 67 936 120 , 2 Jami ishchi kuchi taklif 116093 128577 151294 169372 164904 142 , 0 2.8-jadval ma’lumotlariga ko‘ra, Samarqand viloyati qishloq mehnat bozorida ilk bor ish qidiruvchi yoshlar 2007 yilda 54727 kishini tashkil etgan holda, bu ko‘rsatkich 2022 yilda 67,8 %ga oshgan. Shundan keyingi yillarda o‘rta maxsus kasb hunar kollejlarini bitiruvchilar soni tahlil etilayotgan davrlar oralig‘ida 16,6 %ga oshgan. Bu holat ularning ish bilan bandligini murakkablashtirmoqda. Viloyatda o‘rta va umumta’lim maktablarini bitiruvchilar soni mazkur yillar oralig‘ida o‘sish (3,9 %) tendensiyasiga ega bo‘lgan. Tahlil etilayotgan yillar oralig‘ida institut va universitetlarning kunduzgi bo‘limlarini bitiruvchilar soni 20,2 %ga o‘sgan holda, harbiy xizmatga chaqiriluvchilarning barcha toifalari bo‘yicha ish kuchi taklifi 2,3 martaga oshgan. 2. 8 -jadval Samarqand viloyati qishloq mehnat bozorida ilk bor ish qidiruvchi yoshlar ishchi kuchiga taklif miqdori 1 , (kishi hisobida ) Ko‘rsatkichlar 2007 y. 2009 y. 2011 y. 2017 y. 20 22 y. 2007 - 20 22 y.y. da o‘sish, % O‘rta va umumta’lim maktablar bitiruvchilari 20039 20039 18855 20619 20 825 103 , 9 Hunar texnika bilim yurtlari, akademik litseylarni kunduzgi bo‘limlarini bitiruvchilari 4030 4197 4281 4681 46 98 116 ,6 O‘rta maxsus kasb hunar kollejlarini bitiruvchilar 22128 29065 49639 54284 54 572 2, 5 marta Institut va universitetlarning kunduzgi bo‘limlarini bitiruvchilari 7213 7726 7912 8652 86 73 120 , 2 Harbiy xizmatga chaqiriluvchilarning barcha toifalari 1317 2912 2807 3069 30 81 2,3 marta Jami 54727 63939 83494 91308 91 849 167 , 8 Samarqand viloyati qishloq mehnat bozorida bo‘shab chiqayotgan xodimlar ishchi kuchi taklifi 2007-2022 yillarda 60,4 %ga oshgan holda, xo‘jalik hisobi va iqtisodiyotdagi o‘zgarishlar natijasida ishdan bo‘shaganlar soni 141,8 %ga, ya’ni 307 kishiga ko‘paygan. Iqtisodiyot sohalari va tarmoqlaridagi mulkchilik munosabatlari bilan bog‘liq tarkibiy o‘zgarishlar natijasida ishdan bo‘shaganlar soni 2022 yilda 2007 yilga nisbatan 1,9 %ga oshgan. Zarariga ishlayotgan korxonalarning tugatilishi hisobiga bu ko‘rsatkich 3,7 martaga ko‘paygan. Bu ko‘rsatkich asosan kichik korxonalar hissasiga to‘g‘ri kelgan (2.10-jadval). 2. 9 -jadval 1 Манба: Самарқанд вилояти Бандлик Бош бошқармаси маълумотлари асосида ҳисобланган. 29 Samarqand viloyati qishloq mehnat bozorida bo‘shab chiqayotgan xodimlar ishchi kuchiga taklif miqdori 2 , (kishi hisobida ) Ko‘rsatkichlar 2007 y. 2009 y. 2011 y. 2017 y. 20 22 y. 2007 - 20 22 y.y. da o‘sish, % Xo‘jalik hisobi va iqtisodiyotdagi o‘zgarishlar 734 775 1007 1032 1041 141 , 8 Davlat mulkining o‘zgarishi hisobiga 269 251 257 269 274 101 , 9 Zarariga ishlayotgan korxonalarning tugatilishi 140 200 475 510 520 3,7 marta Jami 1144 1227 1739 1 8 01 1 835 160 , 4 Viloyatida ilk bor ish qidirayotgan qishloq yoshlari ish kuchiga taklif jami ilk bor ish qidirayotgan yoshlar ish kuchi taklifiga nisbatan 2007 yilda 88,0 %ni, 2022 yilda 91,0 %ni tashkil etgan (2.11-jadval). 2.1 0 -jadval Samarqand viloyatida 2007-2010 yillarda qishloq yoshlari ish kuchi taklifi 2 (kishi hisobida ) Ko‘rsatkichlar 2007 y. 2009 y. 201 1 y. 2017 y. 20 22 y. 2007-20 22 y.y.da o‘sish, (%) Jami taklif 116093 128577 151294 169372 164904 142 , 0 Shundan: ilk bor ish qidirayotgan yoshlar jami 54727 63939 83494 9 0 308 9 0742 165 , 8 Shundan: qishoq joylarda ilk bor ish qidirayotgan yoshlar jami 48163 58824 75947 81406 82569 170,6 Samarqand viloyati mehnat bozorida jami ish kuchiga talab 2007 yilda 91522 kishini tashkil etib, 2022 yilda bu ko‘rsatkich 81,7 %ga o‘sgan. Shundan qishloq joylarda kuchiga taklif viloyat bo‘yicha jami ishchi kuchi taklifiga nisbatan 2007 yilda 84,5 %ni, 2022 yilda esa 84,9 %ni tashkil etgan. (2.12-jadval). 2.1 1 -jadval Samarqand viloyatida mehnat bozorida ish kuchiga talab 3 (kishi hisobida ) Ko‘rsatkichlar 2007 y. 2009 y. 201 1 y. 2017 y. 20 22 y. 2007-20 22 y.y.da o‘sish, (%) Jami ish kuchlariga talab 91522 136286 145017 164815 166294 181,7 Shundan: qishloq joylarda 77336 115454 122974 139642 141206 182,6 2.13-jadvalning tahliliy ma’lumotlariga ko‘ra, Samarqand viloyatida 2007- 2022 yillarda qishloq mehnat bozorida jami ishchi kuchiga bo‘lgan talab miqdori 2 Манба: Самарқанд вилояти Меҳнат ва Бандлик бошқармаси маълумотлари асосида ҳисобланган. 2 Манба: Самарқанд вилояти Меҳнат ва Бандлик бошқармаси маълумотлари асосида ҳисобланган. 3 Манба: Самарқанд вилояти Бандлик Бош бошқармаси маълумотлари асосида ҳисобланган. 30 tahlil etilayotgan davrlar oralig‘ida muntazam o‘sish (181,7 %) tendensiyasiga ega bo‘lgan. Shundan eng yuqori o‘sish sur’atlari dehqon mahsulotlarini shartnoma asosida topshirish va yakka tartibdagi mehnat faoliyatida band bo‘ladiganlar (2,5 marta), muddatli harbiy xizmatga o‘quv muassasalarini bitiruvchilaridan tashqari chaqirtiriladiganlar o‘rnini to‘ldirish (162,2 %), bo‘sh ish o‘rinlari va mansab lavozimlarining oy oxiriga qadar sonini to‘ldirish (142,7 %) hamda o‘quv yurtlarining kunduzgi bo‘limiga umumta’lim maktab bitiruvchilaridan tashqari o‘qishga kirganlarning o‘rnini to‘ldirish (147,1 %) jarayonlarida amalga oshirilgan. Shuningdek, qo‘nimsizlik tufayli bo‘shatilayotganlarning o‘rnini to‘ldirish 0,5 %ga kamaygan. Viloyatda mehnat resurslarining tashqi mehnat migratsiyasi hisobiga ishchi kuchiga talab 2007 yilda 4655 kishini tashkil etgan holda, bu ko‘rsatkich 2022 yilga kelib 35,9 %ga oshgan. 2.1 2 -jadval Samarqand viloyati qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga bo‘lgan talab miqdori 2 , (kishi hisobida ) Ko‘rsatkichlar 2007 y. 2009 y. 2011 y. 2017 y. 20 22 y. 2007 - 20 22 y.y. da o‘sish, % Barpo etiladigan yangi ish o‘rinlari uchun zarur xodimlar soni 35759 46990 43076 48076 48503 135 , 6 Qo‘nimsizlik tufayli bo‘shatilayotganlarning o‘rnini to‘ldirish 1585 2842 1563 1563 157 7 99 , 5 O‘quv yurtlarining kunduzgi bo‘limiga umumta’lim maktab bitiruvchilaridan tashqari o‘qishga kirganlarning o‘rnini to‘ldirish 30256 40719 42118 44118 4451 2 147 , 1 Muddatli harbiy xizmatga o‘quv muassasalarini bitiruvchilaridan tashqari chaqirtiriladiganlar o‘rnini to‘ldirish 1855 2267 1983 2983 3009 162 , 2 Bo‘sh ish o‘rinlari va mansab lavozimlarining oy oxiriga qadar soni 2056 2659 2737 2907 2932 142 , 7 Dehqon mahsulotlarini shartnoma asosida topshirish va yakka tartibdagi mehnat faoliyatida band bo‘ladiganlar 15556 35247 35371 39371 39721 2,5 marta Mehnat resurslarining tashqi migratsiyasi hisobiga 4455 5562 3999 5999 6052 135 , 9 Jami ishchi kuchiga talab 91522 136286 145017 164815 166294 181 , 7 Samarqand viloyatida 2007-2022 yillarda mulkchilik shakllari bo‘yicha ishchi kuchiga mavjud talab holatiga nazar tashlasak, jami ish kuchiga talab miqdori 6,1 2 Манба: Самарқанд вилояти Бандлик Бош бошқармаси маълумотлари асосида ҳисобланган. 31 martaga o‘sgan, bu ko‘rsatkich qishloq joylarida 4,74 martaga oshgan. Mulkchilik shakllarining barcha turlari bo‘yicha bu davrlar oralig‘ida o‘sish tendensiyasi ko‘zatilgan bo‘lib, viloyatda jamoa xo‘jaliklarining qisqarishi natijasida ishchi kuchiga talab hajmi keyingi yillarda 57,8 %ga kamaygan. Mazkur holat qishloq xo‘jaligida mulkchilik munosabatlari bilan bog‘liq tarkibiy o‘zgarishlar natijasida sodir bo‘lgan (2.14-jadval). 2.1 3 -jadval Samarqand viloyatida mulkchilik shakllari bo‘yicha ish kuchiga mavjud talab 1 , (kishi hisobida ) № Ko‘rsatkichlar 2007 y. 20 22 y. 2007 - 20 22 y.y. da o‘sish, martaJami Qishloq joylarida Jami Qishloq joylarida 1. Davlat korxonalarida 565 220 1876 1407 3,3 2. Ijara korxonalarida 38 18 1 194 895 31 , 4 3. Hissadorlik jamiyatlarida 78 39 341 256 4 ,4 4. Xo‘jalik birlashmalarida 92 41 512 384 5 , 6 5. Jamoat tashkilotlarida 46 22 682 512 14 , 8 6. Qo‘shma korxonalarda 32 14 1 023 767 31 , 9 7. Qishloq xo‘jalik korxonalarida 72 37 7 673 5754 10 , 6 8. Jamoa (shirkat) xo‘jaliklarida 128 120 74 56 57,8 9. Xususiy korxonalarda 95 38 1 023 767 10 ,8 10. Mulkchilik shakllari aralash korxonalarida 285 120 2 387 1790 8 ,4 11. Boshqa korxonalarda 1370 2027 267 200 19,5 Jami 2801 2696 17 050 12788 6 ,1 Ish bilan bandlikning samaradorligi xususiyati ishlovchilarni mamlakat iqtisodiyotining tarmoqlari bo‘yicha taqsimlash tuzilmasidan iborat. Hozirgi vaqtda aholining ish bilan bandligi bo‘yicha iqtisodiyotdagi tarmoq tuzilishi mavjud jamiyat mehnat potensialidan foydalnish samaradorligi darajasi pastligini aks ettiradi va tubdan o‘zgartirishga muhtojdir. 2.1 4 -jadval Samarqand viloyatida iqtisodiyot soha va tarmoqlari bo‘yicha ishchi kuchiga mavjud talab 2 , (kishi hisobida ) 1 Манба: Самарқанд вилояти Бандлик Бош бошқармаси маълумотлари асосида ҳисобланган. 2 Манба: Самарқанд вилояти Бандлик Бош бошқармаси маълумотлари асосида ҳисобланган. 32 № Ko‘rsatkichlar 2007 y. 20 22 y. 2007 - 20 22 y.y. da o‘sish, marta Jami Qishloq joylarida Jami Qishloq joylarida 1. Sanoat 220 120 1 545 843 7 , 02 2. Qishloq xo‘jaligi 126 126 7 673 6 047 6 ,1 3. Transport va aloqa 219 116 1 620 815 7 ,4 4. Qurilish 160 88 1 175 618 7 , 3 5. Savdo va umumiy ovqatlanish 65 36 502 253 7 , 7 6. Uy joy va kommunal foydalanish 71 39 514 274 7 , 2 7. Aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish 98 54 645 380 6 ,6 8. Boshqaruv organlarida 32 18 214 126 6 ,7 9. Boshqa sohalarda 1810 2099 3 162 4 081 174,7 10 Jami 2801 2696 17050 13437 6 ,1 2.14-jadvalda Samarqand viloyatida iqtisodiyot soha va tarmoqlari bo‘yicha ishchi kuchiga mavjud talab bo‘yicha ma’lumotlar keltirilgan. Iqtisodiyot soha va tarmoqlarida jami kuchiga talab 2007 yilda 2801 kishini tashkil etgan holda, mazkur ko‘rsatkich 2022 yilda 6,1 martaga, qishloq joylarda esa qariyib 5 martaga o‘sgan. SHuningdek, iqtisodiyot soha va tarmoqlarida bu davrlarda ishchi kuchiga talab muntazam o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan (6,1-7,7 marta). Hozirgi vaqtga kelib, ijtimoiy ehtiyojlar nuqtai nazaridan qaralganda qishloq joylaridagi holat o‘zgarib, unda qayta ishlash sanoati, xizmat ko‘rsatish sohasi va boshqa tamoqlar asosiy iqtisodiyot sektoriga aylanib bormoqda. Qishloq xo‘jaligi klasterlarini tashkil etish, qayta ishlash sanoatini rivojlantirish, xizmat ko‘rsatish sohasi va boshqa tarmoqlarni kengaytrish masalalariga e’tiborni qaratish qishloq hududlarida yangi ish o‘rinlarini yaratish, norasmiy ish bilan bandlikni kamaytirish hamda ishlab chiqarishni intensiv rivojlantirish imkoniyatini yaratadi. Qishloq hududlarida ijobiy iqtisodiy rivojlanishning yakuniy natijalaridan biri sifatida yangi ish o‘rinlari miqdorini ortishida ko‘rish mumkin (2.15-jadval). 2.1 5 -jadval O‘zbekiston Respublikasi qishloq hududlarida yangi ish o‘rinlarini tashkil etishni o‘zgarishi 1 (dona) Hududlar Yillar 20 22 yilni 20 21 yilga nisbati, % 20 21 20 22 Qoraqalpog‘iston Respublikasi 11845 14023 118 ,4 viloyatlar: Andijon 21146 24359 115 ,2 Buxoro 15859 17498 110 , 3 1 Муаллифлар томонидан Ўзбекистон Республикаси Бандлик ва меҳнат муносабатлари вазирлиги маълумотлари асосида тузилган. 33 Jizzax 13262 14497 109 , 3 Qashqadaryo 15267 17729 116 , 1 Navoiy 12064 13445 111 , 4 Namangan 17700 20208 114 ,2 Samarqand 27382 32482 118 , 6 Surxondaryo 10202 12375 121 ,3 Sirdaryo 7629 8901 116 , 7 Toshkent 19742 23651 119 ,8 Farg‘ona 26185 31098 118 , 7 Xorazm 16710 18482 110 , 6 Toshkent sh. 27030 30992 114 , 6 Respublika bo‘yicha 242025 279742 115,6 2.16-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 2021-2022 yillar davomida respublikamiz qishloq joylarida yaratilgan ish o‘rinlari soni 15,6 foizga ko‘paygan. Ish o‘rinlarining bunday o‘sish tendensiyasi respublikaning barcha qishloq hududlariga ham xos bo‘lgan. Ayniqsa, ishsizlik darajasi yuqori bo‘lgan Qoraqalpog‘iston Respublikasi qishloq tumanlarida yaratilgan ish o‘rinlari soni 15,6 foizga ko‘payganligini alohida qayd etish lozim. 2022 yilda qishloq joylarida ish o‘rinlari tashkil etish va aholi bandligini ta’minlash dasturining tasdiqlangan parametrlariga muvofiq, 256815 ta ish o‘rni tashkil etilishi ko‘zda tutilgan bo‘lib, haqiqatda esa 279742 ta ish o‘rni yaratildi yoki dastur ijrosi 8,9 foizga ortig‘i bilan bajarildi. 2.1 6 -jadval O‘zbekiston Respublikasi qishloq hududlarida moliyalashtirish yo‘nalishlari bo‘yicha yangi ish o‘rinlarini tashkil etishni o‘zgarishi 2 , dona № Yo‘nalishlar Yillar 20 22 yilni 2017 yilga nisbati, %2017 O‘lushi, % 20 22 O‘lushi, % 1. Barcha yo‘nalishlar bo‘yicha yaratilgan yangi ish o‘rinlari, jami (ish o‘rni) 242025 100 279742 100 115,6 shu jumladan: 1.1 Yirik loyihalar (davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari) 29548 12 , 2 37481 13 , 4 1,268 1.2 Kichik loyihalar (mahalliy loyihalar, o‘z mablag‘i hisobiga kredit olmasdan) 105320 43 , 5 121070 43 , 3 1,150 1.3 Faoliyat ko‘rsatmayotgan, samarasiz foydalanayotgan binolar va qurilishi tugallanmagan ob’ektlar negizida 10319 4 , 3 12757 4 , 6 1,236 1.4 Davlat byudjeti mablag‘lari va davlat-xususiy sherikchilik shartlari asosida ishga tushadigan ijtimoiy va boshqa ob’ektlar 13813 5 , 7 15384 5, 5 1,114 1.5 Hunarmandchilikni rivojlantirish 17413 7 , 2 21788 7 , 8 1,251 2 Муаллифлар томонидан Ўзбекистон Республикаси Бандлик ва меҳнат муносабатлари вазирлиги маълумотлари асосида тузилган. 34 1.6 Kredit berish hamda jamg‘armalarning mablag‘-lari hisobiga tashkil etiladigan ish o‘rinlari, shu jumladan: 6561 2 27 , 1 71262 25 , 5 1,086 Mamlakatimizda qishloq joylarida yangi ish o‘rinlarining qariyb yarmi kichik korxonalar, mikrofirmalar tashkil etish, yakka tartibdagi tadbirkorlikni, xizmat ko‘rsatish va servis sohasini yanada rivojlantirish, pudrat asosidagi qurilish, shu jumladan, uy-joylarni ta’mirlash va rekonstruksiya qilish ishlari ko‘lamini kengaytirish hisobidan yaratilmoqda. Respublika hududlarida noqishloq xo‘jaligi ish o‘rinlarini yaratishga alohida e’tibor qaratilib, ularning soni yil sayin ortib bormoqda. 2.16-jadval ma’lumotlariga asosan mamlakatimiz qishloq hududlarida tashkil etilgan ish o‘rinlarining 43,3 foizi kichik loyihalar (mahalliy loyihalar, o‘z mablag‘i hisobiga kredit olmasdan) hisobidan yaratilgan. Q ishloq hududlarida yaratilgan ish o‘rinlari kredit berish hamda jamg‘armalarning mablag‘lari hisobiga tashkil etiladigan ish o‘rinlari (27,1%), yirik loyihalar (12,2%), hunarmandchilikni rivojlantirish (7,2%), davlat byudjeti mablag‘lari va davlat-xususiy sherikchilik shartlari asosida ishga tushadigan ijtimoiy va boshqa ob’ektlar (5,7%), faoliyat ko‘rsatmayotgan, samarasiz foydalanayotgan binolar va qurilishi tugallanmagan ob’ektlar negizida (4,3%) yangi ish o‘rinlari tashkil etilgan. 2.17-jadval ma’lumotlariga ko‘ra, respublikamiz qishloq hududlarida 2019 yilda kredit berish hamda jamg‘armalarning mablag‘lari hisobiga ish o‘rinlarini tashkil etish manbalari bo‘yicha jami yaratilgan ish o‘rinlarining 57,7%i – tijorat banklari mablag‘lari hisobidan , 15,5%i – «Yoshlar-kelajagimiz» jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan, 14,2%i – fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa er egalarini qo‘llab- quvvatlash jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan, 6,7%i – Bandlikka ko‘maklashish davlat jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan, 5,8%i – yangi ish o‘rinlari tashkil etishni rag‘batlantirish hududiy jamg‘armalari mablag‘lari hisobidan tashkil etilgan. Turli davlat va mahalliy dasturlarni investitsiyalari, kreditlar va jamg‘armalar hisobidan qayta ishlash sanoati, qurilish va xizmat ko‘rsatish kabi tarmoqlarda yangi ish o‘rinlari tashkil etilgan va ularning qishloq iqtisodiyotidagi ulushi 55,5 %ga teng. 2.1 7 -jadval O‘zbekiston Respublikasi qishloq hududlarida kredit berish hamda jamg‘armalarning mablag‘lari hisobiga yangi tashkil etiladigan ish o‘rinlarini o‘zgarishi 1 , dona № Yo‘nalishlar Yillar 20 22 yilni 2017 yilga nisbati, %2017 O‘lushi, % 20 22 O‘lushi, % 1. Kredit berish hamda jamg‘armalarning mablag‘- lari hisobiga tashkil etiladigan ish o‘rinlari, shu jumladan: 6561 2 100 71262 100 108 , 6 1.1. Tijorat banklari mablag‘lari hisobidan 37 7 17 57 , 6 41 10 4 57 ,7 10 9,0 1 Муаллифлар томонидан Ўзбекистон Республикаси Бандлик ва меҳнат муносабатлари вазирлиги маълумотлари асосида тузилган. 35 1.2. Bandlikka ko‘maklashish davlat jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan 4 4 38 6 , 6 47 8 2 6 , 7 10 8,8 1.3. YAngi ish o‘rinlari tashkil etishni rag‘batlantirish hududiy jamg‘armalari mablag‘lari hisobidan 3 6 34 5 , 7 4 1 56 5 , 8 11 4,4 1.4. Fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa er egalarini qo‘llab- quvvatlash jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan 9 5 4 3 14 , 4 10 1 55 14 , 2 10 6,4 1.5. «Yoshlar-kelajagimiz» jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan 10279 15 , 7 1 10 64 15 , 5 10 7, 6 Noqishloq xo‘jaligi tarmoqlarida yangi ish o‘rinlarini tashkil etilishiga asosiy iqtisodiy, ijtimoiy-demografik va tashkiliy-huquqiy omillar bevosita ta’sir etadi. Noqishloq xo‘jaligi tarmoqlarida qayta ishlash sanoati etakchi o‘rinlardan biriga ega bo‘lganligi uchun ekonometrik tadqiqot ob’ekti sifatida dastlabki adekvat modellar tuzildi. 2.2. Qishloq mehnat bozorini tartibga solishga asosiy iqtisodiy omillar ta’sirini ekonometrik tadqiqoti Davlat ish bilan bandlik siyosati doirasida mehnat bozorini tartibga solishda ish bilan bandlik jamg‘armalarining ahamiyatini alohida ta’kidlab o‘tish kerak. O‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi tarkibida Ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi davlat jamg‘armasi faoliyat olib boradi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 2 apreldagi 173-son qarori bilan tasdiqlangan “O‘zbekiston Respublikasining ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi Davlat jamg‘armasi mablag‘larini shakllantirish va ulardan foydalanish tartibi to‘g‘risidagi Nizom”ga binoan jamg‘armaning asosiy vazifalari: – ishsizlarni moddiy qo‘llab-quvvatlash yuzasidan davlat kafolatlarini amalga oshirish; – mehnat bo‘limlari ta’minotini moliyalashtirish; – tijorat banklarida kredit liniyalari ochish yo‘li bilan ish o‘rinlarini saqlab qolish va yangi ish o‘rinlari uchun kreditlar berish; – fuqarolarni ishga joylashtirish, mehnat, aholini ish bilan ta’minlash va ijtimoiy muhofaza qilish masalalari bo‘yicha me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqish, sotsiologik kuzatuvlar o‘tkazish yo‘li bilan bog‘liq xarajatlarni mablag‘ bilan ta’minlashdan iboratdir. Ish bilan ta’minlashga ko‘maklashish Davlat jamg‘armasi mablag‘lari quyidagilar hisobiga shakllantiriladi: – korxona, muassasa, tashkilotlar ish haqi fondidan majburiy ajratmalar; – respublika va mahalliy byudjetlardan dotatsiyalar; 36 – qo‘shimcha va yangi ish o‘rnilarini yaratish uchun kichik va o‘rta biznes sub’ektlarini kreditlash uchun tijorat banklari tomonidan ochilgan kredit liniyalaridan foizlar; – yuridik va jismoniy shaxslarni ihtiyoriy badallari; – qonun hujjatlariga muvofiq boshqa tushumlar. O‘zbekiston Respublikasining “Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida”gi Qonunning 21-moddasiga muvofiq “Aholini ish bilan ta’minlash sohasidagi davlat siyosatini amalga oshirish chora-tadbirlarini moliyalash va mehnat organlarining samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi Davlat jamg‘armasi tuziladi”. “SHuningdek ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi Davlat jamg‘armasi mablag‘larini sarflash yo‘nalishlarini aholini ish bilan ta’minlash borasidagi tegishli respublika, hududiy va boshqa maxsus dasturlarga muvofiq belgilanadi” 1 . Ish bilan bandlik jamg‘armasi xarajatlarini shartli ravishda quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha qismlarga ajratish mumkin: 1. Ishsizlik bo‘yicha nafaqaga sarflanadigan mablag‘lar, ishsizlarga moddiy yordam ko‘rsatish, uzoq muddatli pensiyalar to‘lash. Bularni passiv siyosat deb atash qabul qilingan. 2. Qayta tayyorlash va jamoat ishlariga sarflanadigan mablag‘lar. Aytib o‘tilgan bu shakllarni birlashtirib turadigan tomon shuki, ular qonun bilan kafolatlanmagan. Shu bilan birga “Moliyaviy qo‘llab-quvvatlash” moddasiga doir xarajatlarni mehnat bozoridagi faol siyosat shakllariga kiritish qabul qilingan. 3. Ish bilan bandlik xizmatlarini rivojlantirish uchun mo‘ljallangan mablag‘lar (ularni ta’minlash, kapital mablag‘lar, “Bandlik” axborot xizmati). Ish bilan bandlik jamg‘armasi mablag‘larini ishchi kuchlaridan foydalanish va aholi ish bilan bandligi bo‘yicha davlat siyosatini amalga oshirish maqsadida vaqtincha moliyaviy qiyinchilikni boshidan kechirayotgan korxonalarga, turli mulkchilik ko‘rinishidagi yangi korxonalarni yaratishga kreditlar berish yo‘li bilan hamda korxonalarda qo‘shimcha ish joylarini yaratishga sarflash ishchi kuchiga talabni oshirishda muhim vosita hisoblanadi. SHuningdek, ish bilan bandlik jamg‘armasi mablag‘lari hisobiga ishsizlarni kasbga o‘qitishni moliyaviy jihatdan ta’minlash respublikamizda malakali mehnat bozori shakllanishiga va buning natijasi ularoq mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishi uchun sharoit yaratadi. Respublikamizda ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi Davlat jamg‘armasi byudjetdan tashqari jamg‘arma hisoblanib, ishsizlikni sug‘urtalash davlat tomonidan boshqariladi. Bunda tadbirkorlar va xodimlarning vakillik organlari ishsizlarga ijtimoiy yordam ko‘rsatish jamg‘armalarini boshqaruvchi davlat organlari bilan faol hamkorlikni amalga oshiradilar. Ish bilan bandlik Davlat jamg‘armasining asosiy vazifalari sifatida mehnat bozorida faol va passiv tadbirlarni moliyalashtirish yo‘nalishlariga sarflanishi mumkin: 1. Aholini ish bilan bandligining faol siyosatini amalga oshirish bo‘yicha choralar: mehnat resurslari bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini moliyalashtirish, ish 1 Ўзбекистон Республикасининг «Аҳолини иш билан таъминлаш туғрисида»ги қонунига шархлар. Т.: «Шарқ», 2000. - 242-243 б. 37 bilan bandlik siyosatining ilmiy asoslangan tashkiliy, iqtisodiy va huquqiy yo‘nalishlarini ta’minlash; ish bilan bandlikka ko‘maklashish markazlariga murojaat qilganlarni kasbiy yo‘naltirish, qayta o‘qitish va qayta tayyorlash bo‘yicha ishlarni to‘liq yoki qisman moliyalashtirish; aholi ish bilan bandligini ta’minlash bo‘yicha dasturlar va tadbirlarni moliyalashtirishda ishtirok etish; yangi ish joylarini yaratish, tadibirkorlik faoliyatini rivojlantirish bo‘yicha tadbirkorlarni imtiyozli kreditlashtirish yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri moliyalashtirishni amalga oshirish; nogironlar, nafaqa yoshidagi shaxslar, bolali ayollar mehnatidan foydalanish uchun ixtisoslashtirilgan ish joylari (ishlab chiqarishlar)ni tashkil qilish bo‘yicha tadbirlarni qisman yoki to‘liq moliyalashtirish. 2. Ish bilan bandlikning passiv siyosatini amalga oshirish bo‘yicha choralar: ishsizlik bo‘yicha nafaqalar va kompensatsiyalarni to‘lash; amaldagi qounchilikka muvofiq moddiy yordam hamda boshqa to‘lovlarni ko‘rsatish. 2.1 8 - jadval Samarqand viloyatida «Aholini ish bilan ta’minlash hududiy Dasturi»ning bajarilishi 1 (kishi ) Ko‘rsatkichlar 2010 y. 2012 y. 2014 y. 201 7 y. 20 22 y . 20 10 - 20 22 y.y.da o‘zgarish , (%) BKMga ish so‘rab murojaat qilganlar 784 16 746 05 422 00 28052 52887 67 , 4 BKMlar yo‘llanmasi bilan ishga joylashganlar 774 18 735 24 401 25 25410 26627 34 , 4 Kasbga o‘qitish va malakasini oshirishga yo‘naltirilganlar 652 1125 587 615 1902 2,9 marta Haq to‘lanadigan jamoat ishlariga yo‘naltirilgan 3245 5609 1365 2223 24536 7,6 marta Ishsizlik nafaqasi tayinlanganlar 1154 1116 90 188 266 23 , 1 Korxonalarda mavjud bo‘sh ish o‘rinlari 3582 2763 3201 3852 4585 128 , 0 Ishchi kuchiga talabning taqchilligi sharoitida mehnat bozori holatining tahlili shuni ko‘rsatdiki, ish bilan bandlik xizmati fuqarolarni aniq ishlarga tayyorlashi zarur. Shunday ekan, davlat ish bilan bandlik xizmatining Dasturi mehnat bozorida faol ish bilan bandlik siyosati doiralarini qamrab olishi zarur 2 . Samarqand viloyatida 2010 yilda jami davlat BKMlariga murojaat qilganlar soni 78416 kishidan iborat bo‘lgan bo‘lsa, ushbu ko‘rsatkich 2022 yilga kelib 52887 kishi ni tashkil etgan. Shuningdek, bu yillarda BKMlarga ish so‘rab murojaat qilganlarga nisbatan ishga joylashganlar hissasi 2010 yilda 98,7 %ni, 2022 yilda esa 50,3 %ni tashkil etgan. Bu esa, BKMlari vositasida ishga joylashganlar hissasining ish so‘rab murojaat qilganlarga nisbatan bu davrlar oralig‘ida nisbatan pasayib borish tendensiyasi ko‘zatilgan. BKMlariga ish so‘rab murojaat qilganlar sonining yillar mobaynida nisbatan pasayib borishining asosiy sababi bo‘sh ish o‘rinlari to‘g‘risida 1 Манба: Самарқанд вилоят Меҳнат Бош бошқармаси маълумотлари асосида тузилган. 2 Арабов Н.У. Ўзбекистон Республикасида меҳнат бозори инфратузилмасини ривожлантириш самарадорлигини ошириш. // И.ф.д. диссертацияси. – Т.: ТДИУ 2018. 182-б. 38 axborotlarning kamligi, mavjud bo‘sh ish o‘rinlari nufuz darajasining yuqori emasligi kabi omillar hisoblanadi. Shu bilan birga, viloyatda kasbga o‘qitish va malakasini oshirishga yo‘naltirilganlar salmog‘i 20 22 yil 2010 yilga nisbatan 2,9 martaga oshgan. Shunga mos haq to‘lanadigan jamoat ishlarida ishtirok etganlar soni 2010 yilda 3245 kishini, 2022 yilda esa 24536 kishini tashkil etgan, ya’ni ushbu ko‘rsatkich 2010-2022 yillarda 68,5 %ga kamaygan. BKMlar tomonidan ishsizlik nafaqasi tayinlanganlar soni 7,6 martaga oshgan. Viloyat bo‘yicha korxonalarda mavjud bo‘sh ish o‘rinlari soni ham 28,0 %ga oshgan. Bundan ko‘rinadiki, mehnat bozorining tig‘izlik koeffitsienti nisbatan pasaygan. (2.19-jadval). Analitik tekislashdan (trend tahlildan) foydalanib, aholini ish bilan bandligiga ko‘maklashuvchi faol va passiv tadbirlarni moliyalashtirish xarajatlarining tarkibi dinamikasini tahlil qilamiz. Dinamikani tahlilida gap nafaqat rivojlanish tendensiyasi haqida, balki o‘rganilgan rivojlanish bosqichi davomida etarli darajada barqaror bo‘lgan asosiy tendensiya haqida ketmoqda. Asosiy rivojlanish tendensiyasi deb tasodifiy tebranishlardan holi ma’lum bir vaqt mobaynidagi hodisaning darajasini ravon va barqaror o‘zgarishiga aytiladi. Masala shundan iboratki, turli xil tasodifiy omillar ta’siridan holi bo‘lgan qatorlar darajasida o‘zgarishlar umumiy tendensiyasini namoyon qilishdir. Shu maqsadda dinamik qatorlarni (aholini ish bilan bandligiga ko‘maklashish faol va passiv tadbirlarni moliyalashtirish xarajatlari dinamikasining tarkibini) analitik tekislash usuli bilan ishlov beramiz. Dinamik qatorlarda analitik tekislash usuli mazmuni shundan iboratki, jami rivojlanish tendensiyasi vaqt funksiyasi sifatida hisoblanadi: 2. 19 -jadval Samarqand viloyatida «Ish bilan ta’minlashga ko‘maklashish Davlat jamg‘armasi» mablag‘lari sarflanishi tarkibi 1 , % Ko‘rsatkichlar 2007 y. 2008 y. 2009 y. 2011 y. 2013 y. 2015 y. 20 22 y. Aholi bandligini ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlar ijrosi uchun maqsadli harajatlar 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Faol 37,6 42,0 14,7 54,0 56,0 71,0 74,0 Nofaol 62,4 58,0 58,3 46,0 44,0 29,0 26,0 Faol yo‘nalishlar Haq to‘lanadigan jamoat ishlari 3,2 3,6 4,1 4,0 4,3 4,4 4,7 O‘z-o‘zini ish bilan ta’minlash va tadbirkorlikni qo‘llab quvvatlash 12,1 14,1 11,8 25,1 25,9 40,3 38,8 Mehnat bozoriga kirib keluvchi aholi qatlamlarini ijtimoiy moslashuvini ta’minlash 1,2 1,7 1,4 1,5 1,8 1,9 2,2 Ishsiz aholi qatlamlarini kasbga o‘qitish, qayta o‘qitish va malakasini oshirish 2,2 2,7 2,9 3,1 3,0 3,4 3,6 Voyaga etmagan yoshlarni ish bilan ta’minlash bo‘yicha ishlarni jonlashtirish 1,9 2,1 2,2 1,9 2,0 2,4 3,1 1 Манба: Самарқанд вилоят Давлат статистика Бош бошқармаси маълумотлари асосида ҳисобланган. 39 Ish bilan bandlikni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash 2,1 2,3 2,4 2,6 3,1 3,0 2,8 Yoshlarning kelgusida mos kasblarga qiziqtirish yuzasidan proforientatsiya ishlari 4,4 4,6 5,0 5,2 5,0 5,1 6,0 Bo‘sh ish o‘rinlari yarmakalarini o‘tkazish tadbirlari 7,9 8,1 9,0 8,0 8,2 7,4 9,0 Yoshlarni ishlab chiqarish amaliyotlarini tashkil qilish 2,6 2,8 2,9 2,6 2,7 3,1 3,8 , (2.1.) Bu erda: - mos keluvchi analitik tenglamada vaqtda hisoblab chiqilgan dinamik qatorlar darajasi. nazariy darajalarini aniqlash dinamika qatorlarini asosiy tendensiyasini eng maqbul tarzda aks ettiruvchi adekvat matematik model asosida amalga oshiriladi. Model tipi – chiziqli funksiya , bu erda , - tenglama parametrlari, - vaqt. Egri chiziqli tenglamani qo‘llash asosida eng kichik kvadratlar usulini qo‘llash asosida tenglashtirish amalga oshiriladi. Bunda masalani echish nazariy va emperik darajalari o‘rtasida farqlarni kvadratini minimal yig‘indisi bilan aniqlanadi: ,bu erda >, - tenglashtirilgan darajalar; - haqiqiy daraja. Bu shartni qondiruvchi tenglama parametrlari, normal tenglamalar sistemasini echish orqali amalga oshirish mumkin. , (2.2.) Agar boshlang‘ich vaqt sifatida markaziy intervalni qabul qilsak parametrlar hisob kitobi ancha osonlashadi. Darajalar miqdori toq son bo‘lganligi uchun qiymatlar qo‘yidagicha belgilandi: ___2007 y.___2008 y.___2009 y.___2011 y.___2013 y.___2015 y.___2018 y.___ -3 -2 -1 0 1 2 3 , o‘ z- o‘ zidan, normal tenglamalar sistemasi qo‘ yidagi k o‘ rinishga keladi: , (2.3.) Birinchi tenglamadan Ikkinchi tenglamadan Aniqlangan trend tenglamasi asosida tenglashtirilgan darajalar hisoblanadi. SHunday qilib dinamika qatorlarini tekislash, haqiqiy darajalarni ma’lumotlarni eng maqbul ko‘rinishda ko‘rsatib beruvchi ravon o‘zgaruvchi miqdorlar bilan almashtirishdan iborat. To‘g‘ri chiziq dinamikasi qatorlarini tekislashni aholini ish 40 bilan bandlikka ko‘maklashish aktiv va passiv tadbirlarni moliyalashtirish sarflar strukturasi dinamikasida ko‘rsatamiz. Faol tadbirlarni moliyalashtirish sarflar strukturasi dinamikasi qatorlarini tekislash uchun chiziqli trend modelini – to‘g‘ri chiziq tenglamasini: qo‘llaymiz. Bizning holatda - toq son. 2.2 0 -jadval Faol tadbirlarni moliyalashtirishga sarflar tarkibi dinamikasi qatorlar chizig‘ini tekislash 1 Yil ( ) 2007 37,6 -3 9 -112,8 43,55 2008 42,0 -2 4 -168 46,95 2009 41,7 -1 1 -41,7 50,35 2011 54,0 0 0 0 53,75 2013 56,0 1 1 56 57,15 2015 71,0 2 4 142 60,55 20 22 74,0 3 9 222 63,95 Jami 376,3 0 28 97,5 376,3 2.21-jadvaldan qo‘yidagilarni aniqlaymiz: ; ; . Bundan, ; Berilgan funksiyaning trend modelini aks ettiruvchi to‘g‘ri chiziq tenglamasi qo‘yidagi kurinishga ega bo‘ladi: . Berilgan tenglamaga ning qiymatlarini ketma-ket o‘rniga qo‘yib tekislangan miqdorlarni aniqlaymiz (2.21- jadvalning oxirgi ustuni). Ayirim yillarda sezilarli tebranishlarga qaramasdan olingan tenglama faol siyosatga harajatlar ulushini ortishi tendensiyasi kuzatilmoqda, Samarqand viloyati aholini ish bilan bandlikka ko‘maklashish tadbirlariga moliyaviy sarflar strukturasida: 2007-2018 yillarda faol siyosatga sarflar ulushi yiliga o‘rtacha 3,4 %ga oshgan. Faol siyosatga haqiqatda va hisoblab topilgan sarflar ulushi grafik ko‘rinishda ko‘rsatilgan (2.4-rasm). _._ - trend chizig‘i. 1 Манба: муаллиф ҳисоб-китоблари асосида ҳисобланган. 01020304050607080 200 7 й . 200 8 й . 20 09 й . 20 11 й . 20 13 й . 20 15 й . 20 18 й . 41 2.4-rasm Ish bilan bandlik faol siyosatini moliyalashtirish sarflari tarkibi dinamikasi 1 Aholini ish bilan ta’minlashga ko‘maklashish nofaol tadbirlarni moliyalashtirishga sarflar strukturasi dinamikasi qatorlarini analitik tekislashni to‘g‘ri chiziq bo‘yicha o‘tkazamiz. Dinamika qatorlarini tekislash uchun yana chiziqli trend modelini – to‘g‘ri chiziq tenglamasini qo‘llaymiz: , (2.4.); 2.19-jadvaldan qo‘yidagini topamiz: Bundan, 2.2 1 -jadval Nofaol tadbirlarni moliyalashtirishga sarflar tarkibi dinamikasi qatorlar chizig‘ini tekislash 2 Yil (n) 200 7 62,4 -3 9 -187,2 55,2 4 200 8 58,0 -2 4 -232 52,2 4 200 9 58,3 -1 1 -58,3 49,2 4 20 11 46,0 0 0 0 46,2 4 20 13 44,0 1 1 44 43,2 4 20 15 29,0 2 4 116 40,2 4 2022 26,0 3 9 234 37,2 4 Jami 323,7 0 28 -83,5 323,7 Izlangan funksiyaning trend modelini aks ettiruvchi to‘g‘ri chiziq tenglamasi qo‘yidagi kurinishga ega bo‘ladi: . Berilgan tenglamaga ning qiymatlarini ketma-ket o‘rniga qo‘yib tekislangan miqdorlarni aniqlaymiz (6- jadvalning oxirgi ustuni). _._ - trend chizig‘i. 1 Манба: муаллиф ҳисоб-китоблари асосида ҳисобланган. 2 Манба: муаллиф ҳисоб-китоблари асосида ҳисобланган. 010203040506070 200 7 й . 200 8 й . 20 09 й . 20 11 й . 20 13 й . 20 15 й . 2022 й . 42 2.5-rasm Ish bilan bandlikni passiv siyosatini moliyalashtirish xarajatlarining tarkibi dinamikasi 3 Olingan tenglama nofaol siyosatga harajatlar ulushini kamayishi tendensiyasi kuzatilmoqda, Samarqand viloyati aholini ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi tadbirlarga moliyaviy sarflar strukturasida: 2007-2022 yillarda nofaol siyosatga sarflar ulushi yiliga o‘rtacha 3,0 %ga kamaygan. Nofaol siyosatga haqiqatda va hisoblab topilgan sarflar ulushi grafik ko‘rinishda ko‘rsatilgan (2.5-rasm). Qishloq joylarda 2013-2022 yillar davomida aholini ish bilan bandligiga ko‘maklashish bo‘yicha o‘tkazilgan tadbirlarni moliyalashtirish hajmi 2.22-jadvalda keltirilgan. 2.22-jadvaldan ko‘rinib to‘ribdiki, faol siyosatni moliyalashtirish eng yuqori hajmi Urgut tumanida, eng kam darajada Qushrabot tumanida amalga oshirilgan. 2.2 2 -jadval Samarqand viloyati aholini ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi tadbirlarga moliyaviy sarflar tarkibi 2 , (%) Yillar 2009 y. 2010 y. 20 22 y. Tumanlar Faol siyosat Nofaol siyosat Faol siyosat Nofaol siyosat Faol siyosat Nofaol siyosat Oqdaryo 56 ,0 44,0 75 ,0 25,0 77,0 23,0 Bulung‘ur 57 ,0 43,0 78,0 22,0 79,0 21,0 Jomboy 63 ,0 37,0 76,0 24,0 78,0 22,0 Ishtixon 57 ,0 43,0 77,0 23,0 79,0 21,0 Kattaqurg‘on 60 ,0 40,0 74,0 26,0 78,0 22,0 Qushrabot 52 ,0 48,0 69,0 31,0 75,0 25,0 Payariq 59 ,0 41,0 72,0 28,0 76,0 24,0 Pastdarg‘om 62 ,0 38,0 76,0 24,0 79,0 21,0 Paxtachi 58 ,0 42,0 76,0 24,0 78,0 22,0 Samarqand 62 ,0 38,0 79,0 21,0 80,0 20,0 Narpay 52 ,0 48,0 74,0 26,0 79,0 21,1 Nurobod 51 ,0 49,0 69,0 31,0 76,0 24,0 Tayloq 57 ,0 43,0 73,0 27,0 79,0 21,0 Urgut 65 ,0 35,0 78,0 22,0 81,0 19,0 Jami 58,0 42,0 75,0 25,0 78,0 22,0 Passiv yo‘nalishdagi tadbirlarni moliyalashtirish eng yuqori darajasi Qushrabot va Oqdaryo tumanlarida, eng past darajasi Urgut tumanida ko‘zatilgan. Mehnat bozorini tartibga solishning moliyaviy-iqtisodiy mexanizmining asosiy elementlari – bu barcha yollanma ishchilar ishchi kuchi bahosi sifatida ish haqi to‘lash, ishsizlikdan ijtimoiy himoyalashga sarflar, yangi ish o‘rinlarini yaratish, ishsizlarni kasbga yo‘naltirish va qayta tayyorlash bilan bog‘liq faol hamda passiv tadbirlarni amalga oshirish hisoblanadi. Aholini ish bilan ta’minlashga ko‘maklashish faol va passiv tadbirlarni moliyalashtirishga sarflar tarkibi Samarqand viloyati va tumanlari bo‘yicha 2.23- jadvalda ko‘rsatilgan. 3 Манба: муаллиф ҳисоб-китоблари асосида ҳисобланган. 2 Манба: муаллиф ҳисоб-китоблари асосида ҳисобланган. 43 2.2 3 -jadval Samarqand viloyati va uning tumanlarida ish bilan bandlikka ko‘maklashish siyosatiga qilingan xarajatlar tarkibi , % Ko‘rsatkichlar 2009 y. 2010 y. 20 22 y. Samarqand viloyatida ish bilan bandlikni ta’minlash chora-tadbirlarini moliyalashtirish 100 100 100 Faol 56,0 71,0 74,0 Passiv 44,0 29,0 26,0 Samarqand viloyati tumanlarida ish bilan bandlikni ta’minlash chora-tadbirlarini moliyalashtirish 100 100 100 Faol 58,0 75,0 78,0 Passiv 42,0 25,0 22,0 Viloyatda mehnat bozorida ish bilan bandlikka ko‘maklashish tadbirlarga qilingan xarajatlar tarkibida faol siyosat hissasi asosiy ulushga ega. Samarqand viloyati va uning tumanlari aholisini ish bilan bandlikka ko‘maklashish siyosatini moliyalashtirishga bo‘lgan xarajatlar tarkibi dinamik qatorlar darajasini o‘zgarishining umumiy tendensiyasini aniqlash uchun geormetrik tekislash usuli orqali qayta ishlab chiqamiz. Buning uchun Samarqand viloyati va uning tumanlari aholisini ish bilan bandlik siyosatini amalga oshirish chora-tadbirlarini moliyalashtirish hajmi dinamikasini grafik ko‘rinishida ifodalaymiz. Samarqand viloyatida o‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida qishloq mehnat bozori quyidagi asosiy belgilar bilan tavsiflanadi: mehnat bozorida ishchi kuchi taklifining ortiqchaligi va ularning kasbiy-malaka darajasining pastligi; ishchi kuchiga talabning mavsumiy tebranishi; ratsional ishga joylashtirish imkoniyatlarining chegaralanganligi; noqishloq ish joylarining va xizmat ko‘rsatish sohasining past darajada rivojlanganligi; ish bilan bandlikka ko‘maklashish infratuzilmasining past darajada rivojlanganligi. Ayniqsa, qishloq joylarda ijtimoiy infratuzilmaning past darajada rivojlanganligi mehnat resurslari ish bilan bandligini ta’minlash imkoniyatlarini chegaralamoqda. Shu bilan birga mamlakatimizda ish bilan bandlikka ko‘maklashish Davlat jamg‘armasiga to‘lanadigan badallarning qisqarishi (0,1 %) mehnat bozorida ish o‘rinlarini yaratish bilan bog‘liq faol tadbirlarni moliyalashtirish imkoniyatlarini qisqarishiga olib kelmoqda. 2.3. Qishloq joylarida ishchi kuchiga talabni oshirish va uning taklifini kamaytirishning samarali iqtisodiy mexanizmini asosiy ko‘rsatkichlarini sotsiologik baholash Davlat ish bilan bandlik xizmati mehnat bozorining muhim instituti sifatida faol va nofaol siyosatni amalga oshirishning tarkibiy qismi bo‘lib, uni amalga oshirishning asosiy yo‘nalishlarini belgilab beradi. Mehnat bozorida faol siyosat yo‘nalishi bo‘yicha ishsizlarni tezlik bilan faol mehnatga qaytarish uchun ko‘maklashishga qaratilgan tadbirlar majmui bo‘lib, u quyidagilarni o‘z ichiga oladi: ishsizlarni ishga joylashishga ko‘maklashish; kasbga yo‘naltirish va tayyorlashga 44 ko‘maklashish; mustaqil ish bilan bandlikni ta’minlashni rivojlantirish; kasb sohasida maslahatlar berish. Passiv siyosat mehnat bozorida xodimlar va ish beruvchilarning ahvoli uchun davlatning ma’suliyatini nazarda tutadi. Mehnat bozorini tartibga solishning passiv siyosatiga quyidagi choralarni kiritishimiz mumkin: ish qidiruvchilarni ro‘yxatga olish; ishsizlik bo‘yicha nafaqa miqdorini aniqlash; ishsizlik bo‘yicha nafaqa tulash. Mazkur faol va passiv yo‘nalishdagi chora-tadbirlarni davlat ish bilan bandlik xizmati amalga oshirishi uchun sarflar respublika byudjeti va maqsadi davlat jamg‘armalari orqali moliyalashtiriladi. Ammo keyingi yillarda mamlakatimizda ish bilan bandlikka ko‘maklashish Davlat jamg‘armasi mablag‘larini ish bilan bandlik davlat siyosatini moliyalashtirishdagi jami sarflarga nisbatan hissasi bir muncha kamaygan. Buning asosiy sababi jamg‘armaga korxona, tashkilot va muassasalarda ish haqidan ajratilgan mablag‘lar (1,5 %dan 0,1 %ga tushishi) miqdorining kamayishidir. Bu holat davlat ish bilan bandlik xizmati tomonidan mehnat bozoridagi faol tadbirlarni moliyalashtirish imkoniyatini chegaralaydi. Davlat ish bilan bandlik xizmatining asosiy masalalariga – bu mehnat bozorini boshqarish va ishsizlarga personal yordam ko‘rsatish, ularni hal etish yo‘llarini aniqlash, mehnat vositachiligi, kasbiy va geografik kasbiy harakatchanlikni rag‘batlantirish, mehnat bozori haqida axborotlar to‘plash, ishsizlarni kasblarga tayyorlash va qayta tayyorlash bo‘yicha ishlarni amalga oshirish kiradi. SHunday ekan, davlat ish bilan bandlik xizmatining ijtimoiy funksiyalari va mehnat bozorini tartibga solishdagi iqtisodiy funksiyalari birga olib borilishi nazarda tutiladi. Bu ikki funksiya davlat ish bilan bandlik xizmatining ikki tomonlama mohiyatini aniqlab beradi. Davlat ish bilan bandlik xizmati ishsizlik muammolarini (ijtimoiy funksiya) va ish bilan bandlik muammolarini (iqtisodiy funksiya) hal etish o‘rtasida turli xil variantlarni ishlab chiqadi 1 . Samarqand viloyatining qishloq mehnat bozorida ishchi kuchi talabini tartibga solishni o‘rganuvchi so‘rovnomada jami 264 kishi qatnashdi. Jinsiy tarkibi bo‘yicha respondentlarning 53,0 % i (140 kishi) erkaklar va 47,0 % i (124 kishi) ayollar. Ulardan 17,5 % boshlang‘ich, 22,4 % to‘liqsiz o‘rta, 21,2 % to‘liq o‘rta, 4,5 % to‘liqsiz maxsus o‘rta, 12,1% maxsus o‘rta, 12,8 % to‘liqsiz oliy va 9,5 % oliy ma’lumotga egalar. Sotsiologik so‘rov natijalariga ko‘ra, agar respondentlar ish beruvchi bo‘lsalar, ular ishga yollashda xodimlarni malaka darajasiga (18,9 %), yuqori mehnat unumdorligiga (7,8 %), halolligi va to‘g‘ri so‘zligi (6,1 %), ishlab chiqarish texnologiyasini bilishiga (18,2 %), ijtimoiy-iqtisodiy ongliligiga (11,4 %), odamgarchiligi va mehribonligiga (5,7 %), yoshiga (9,1 %), jinsiga (6,5%), oilaviy holatiga (4,1 %) va mehnatiga qarab ish haqi so‘rashiga (12,2 %) qarab ishga yollardilar. Sotsiologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, respondentlar ish beruvchi sifatida yollanayotgan xodimlarga imtiyozli (6,8 %), qo‘l mehnatiga asoslangan (14,4 %), mexanizatsiyalashgan (5,6 %), yuqori ish haqli (14,7 %), o‘rtacha ish haqli (14,4 %), 1 Арабов Н.У. Меҳнат бозори инфратузилмасининг ривожланиши. Дисс. и.ф.н. // – Т.: Ўз.Р ФА Иқтисодиёт институти. 2008. –Б. 62. 45 kam ish haqli (2,7 %), doimiy (8,3 %), vaqtinchalik (15,9 %), mavsumiy (14,1 %) va ijtimoiy (3,1 %) ish joyini tavsiya etishni istaydilar. Tahlillardan ko‘rinadiki, agarda respondentlar ish beruvchi bo‘lsalar va ularga malakali kadr zarur bo‘lsa, 20,8 % oliy o‘quv yurtlariga, 11,7 % o‘rta maxsus o‘quv yurtlariga, 5,2 % xususiy o‘quv yurtlariga, 8,1 % turdosh korxonalar rahbariyatiga, 15,9 % mehnat birjalariga, 28,9 % kadrlar agentligiga, 9,4 % malakali kadrlarning o‘ziga ko‘proq murojaat qilishni xoxlaydilar. So‘rov natijalariga ko‘ra, ish beruvchining korxonasini kengaytirish yoki yangi ish joylarini tashkil etishlariga uchun qarz olishning murakkabligi (22,8%), bank xodimlarining loqaydligi (4,3 %), xo‘jaliklararo hisob-kitobni yaxshi emasligi (11,5 %), asosiy ishlab chiqarish vositalarining qimmatligi (19,7 %), ma’muriy buyruqbozlikning mavjudligi (9,8%), qonunlardagi kamchiliklar (5,6%), xom ashyoni etishmasligi (12,7 %) va bank kreditlari foiz stavkalarining yuqoriligi (13,6%) sabablari ko‘proq to‘sqinlik qiladi. Sotsiologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, respondentlar fikricha ishsizlik nafaqasining kamligi (29,7 %), ishsizlarning kasbi va malakasi bo‘yicha ish joyining qoniqtirmasligi (22,8 %), ishsizlikning uzoq davom etishi (6,9 %), bo‘sh ish joy haqida aniq ma’lumotlarning etarli emasligi (10,4 %), taklif etilgan ish joyida ish haqining pastligi (21,6 %) va boshqa sababga ko‘ra (8,6 %) ishsizlar ish topish maqsadida tuman bandlikka ko‘maklashish markazlari xizmatidan foydalanishni xohlamaydilar. Shuningdek, respondentlar fikricha , ish bilan bandlik xizmati organlarining ish beruvchilar bilan ishlashida axborotlar almashish tizimining yaxshi rivojlanmaganligi (24,3 %), nufuzli bo‘lmagan bo‘sh ish joylarining ko‘pligi (18,8 %), korxonalarda ish haqining pastligi (21,3 %), ish beruvchilar tomonidan bo‘sh ish joylarining yashirilishi (2,9 %), ish beruvchilarning ishga qabul qilish bo‘yicha qiyin talablari (3,1%), ishsizlar kasb-malakasining pastligi (11,6 %), ish beruvchilarga bandlik sohasida maslahat markazlarining yo‘qligi (16,2 %) va boshqa (1,8 %) to‘siq bo‘luvchi omillar mavjud. Sotsiologik so‘rov natijalarigat ko‘ra, respondentlar fikricha , ish beruvchilar bilan yollanma xodimlar o‘rtasidagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni yaxshilash uchun o‘z vaqtida imtiyozli ish joylarini taklif etish (8,7 %), ishlovchilarni yuqori unum bilan mehnat qilishi (16,1 %), mehnat haqini to‘g‘ri belgilash (29,2 %), malakasi bo‘yicha ish joyi 46 ilan ta’minlash (11,8 %), yaxshi mehnat va dam olish sharoitini yaratish (6,3 %), ish beruvchilar bilan uzviy aloqani o‘rnatish (17,8 %), ishlovchi talab qilgan ish vaqtini berish (1,9 %) va malaka oshirish yoki yangi kasb o‘rganish imkoniyatlarini yaratish (8,2 %) chora-tadbirlarni amalga oshirish lozim. Iqtisodiyotni yangilash sharoitida qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga bo‘lgan talab va uning taklifini tartibga solish natijasida ishsizlikni kamaytirish hamda aholining ish bilan bandligini oshirish bo‘yicha iqtisodiy asoslangan takliflar va tavsiyalar ishlab chiqish aniq sotsiologik so‘rovlar o‘tkazishning asosiy maqsadi hisoblanadi. 2018 yil noyabr-dekabr oylarida disertatsiya muallifi Samarqand viloyati qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishni o‘rganish maqsadida davlat ish bilan bandlik xizmati ro‘yxatida turgan ishsizlar bilan aniq sotsiologik so‘rovlar o‘tkazdi. 46 Mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishni o‘rganish maqsadida aniq sotsiologik so‘rovlarning ob’ekti sifatida Samarqand viloyatining Pastdarg‘om, Paxtachi, Urgut, Kattaqo‘rg‘on, Ishtixon, Oqdaryo, Jomboy va Tayloq tumanlarining bandlikka ko‘maklashish markazlari tanlab olindi. Bu ob’ektlardan 610 ta respondent (so‘raluvchi) tanlab olindi. Respondentlarning barchasi mehnat bo‘limlarida ro‘yxatda turgan ishsizlarni tashkil etadi. Ulardan 584 tasi anketa savollariga to‘liq javob berdilar. Jinsiy tarkibi bo‘yicha respondentlarning 54,5 %i erkaklar va 45,5 % i ayollar. Ulardan 9,1% boshlang‘ich, 12,2% to‘liqsiz o‘rta, 12,2 % to‘liq o‘rta, 16,3% to‘liqsiz maxsus o‘rta, 21,5% maxsus o‘rta, 18,1% to‘liqsiz oliy va 10,6% oliy ma’lumotga ega. Samarqand viloyatining qishloq mehnat bozorida ishchi kuchi taklifini tartibga solishni o‘rganuvchi so‘rovnomada jami 320 kishi qatnashdi. Jinsiy tarkibi bo‘yicha respondentlarning 55,6 % i (178 kishi) erkaklar va 44,4 % i (142 kishi) ayollar. Ulardan 9,1 %i o‘rta, 12,2 %i to‘liqsiz o‘rta, 12,2 %i to‘liq o‘rta, 16,3 %i to‘liqsiz maxsus o‘rta, 21,5% maxsus o‘rta, 18,1 % to‘liqsiz oliy va 10,6 % oliy ma’lumotga egalar. Anketalar o‘zbek tilida tuzildi (1-ilova). Sotsiologik tahlillar shuni ko‘rsatdiki, tadqiqot qilinayotgan ishsiz respondentlarning 21,6 %i to‘liq, 19,4 %i qisman, 26,9 %i vaqtinchalik va 32,1 %i mavsumiy ishsizlik turlariga taaluqli hisoblanadi. Bizga ma’lumki, to‘liq ishsizlik paydo bo‘lishining asosiy sabablari qo‘yidagilar: ish haqining past darajasi, iqtisodiy nochor korxonalarning tugatilishi, o‘z hoxishi bilan ishdan bushashi, malaka darajasining ish joylari talablariga mos kelmasligi va boshqalar. Qisman ishsizlik ish haqining past darajasi, sog‘liqning yomonlashuvi, ish vaqtining ko‘p qismida o‘y xo‘jaligida ish bilan band bo‘lganligi sababli paydo bo‘ladi. Vaqtinchalik ishsizlik ko‘proq yoshlar o‘quv yurtini tugatgandan so‘ng ishga joylasha olmasligi, ayollarning uch yoshgacha bola tarbiyasi bilan shug‘ullanganligi, ishlab chiqarish hajmining vaqtincha qisqarishi, yuqori maoshli boshqa ish qidirishi, malaka darajasi ish joyi talablariga mos kelmasligi kabi sabablarga ko‘ra vujudga keladi. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi va qayta ishlash sanoat sektorlarining tarmoqlari uchun mavsumiy mehnat xarakterli. Bu esa, mavsumiy ishsizlik paydo bo‘lishiga asos bo‘ladi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, ishsizlarning o‘zlari tanlamoqchi bo‘lgan ijtimoiy mehnat sohasida 33,2 %i etarli, 25,9 %i qisman etarli, 19,7 %i past malakaga ega ekanligini hamda 21,2 % malaka darajasining qay darajada ekanligini bilmasligini bildirishgan. SHuning bilan birga mazkur respondentlar fikricha, malakasi past bo‘lgan ishsizlarning barchasi turli hil o‘quv yurtlarida boshqa mutaxassislikni o‘rganishni istaydilar, shu jumladan: davlat oliy o‘quv yurtlarida (24,7 %), nodavlat o‘quv yurtlarida (30,7 %), yangi ish joyidagi maxsus kurslarda (11,5 %), o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida (18,5 %), mehnat bo‘limlari yordamida maxsus kurslarda (6,5 %), kadrlar agentligining maxsus kurslarida (1,8%), chet ellardagi o‘quv yurtlarida (1,3 %) va boshqa joylarda (5,0 %) malakalarini oshirishni istaydilar. Ammo davlat moliyaviy resurslarining etishmasligi sababli barcha ishsizlarni yangi mutaxassisliklar bo‘yicha qayta o‘qitish uchun pul mablag‘lari bilan ta’minlay olmaydi. SHuning uchun respondentlarning ko‘pchiligi o‘z malakalarini 47 oshirishni hamda yangi kasb egallashlarida davlat (12,8 %), yangi ish joyi (22,6 %), ish bilan bandlikka ko‘maklashish jamg‘armasi (6,8%), shaxsiy jamg‘armasi (28,4 %), homiylar (4,1 %), ota-onalari jamg‘armasi (17,5 %), ijtimoiy-xayriya jamg‘armalari (2,8 %) va boshqa (5,0 %) mablag‘lar hisobidan amalga oshirishni xoxlaydilar. Sotsiologik so‘rov natijalariga ko‘ra, yangi ish topishda va yollanishda respondentlarning 19,4 %i ta’lim olgan o‘quv yurti, 26,8 %i yaqin qarindoshlari va do‘stlari, 24,7 %i o‘z imkoniyati hisobiga, 6,5 % mehnat bo‘limlari yordamida, 11,6 %i kadrlar agentligi ko‘magida bilan, 11,0 % boshqa manbalar ko‘magi bilan ishga joylashish istagini bildirishgan. SHuningdek, ishga joylashishda respondentlarning 4,6%i iqtsodiyotning davlat sektori, 21,2 % xususiy sektori, 7,5% aksionerlik jamiyatlari, 12,2 % bank sohasi, 14,1 % qo‘shma korxonalar, 4,1 % kichik korxonalar, 7,2 % daromad keltiradigan har qanday ish, 15,3 % shaxsiy tadbirkorlik faoliyati, 10,3 % savdo sohasi va 3,5 % boshqa tarmoqlarda ustun deb hisoblaydilar. Respondentlarning 49,7 %i kelgusida o‘zlari egallagan mutaxassisliklari bo‘yicha ishlashni xoxlashlarini, 14,4 %i xohlamasligini bildirishgan. Ularni ishlashni xohlamasligiga sabab qishloq mehnat bozorida raqobatbardosh bo‘lmaganligi (39,2 %), ish haqining past darajasi (21,7 %), kelajakda kasb o‘rganishga ishtiyoqi yo‘qligi (19,6 %), shaxsiy biznes uchun kelgusidagi kasbdan foydalanish imkoniyati yo‘qligi (15,2 %) va boshqa sabablar (4,3 %). Sotsiologik tahlillar shuni ko‘rsatdiki, respondentlarning 76,6 %i ishsiz bo‘lib qolishidan xovotirga tushadi, 13,4 % xovotirlanmasligini va 10,0 %i bu haqida o‘ylab ko‘rmaganligini bildirishgan. Respondentlar fikricha, ularni ishsizlik bo‘yicha to‘lanadigan nafaqa ularni qoniqtirmaydi (77,8 %). Hozirgi vaqtda respondentlarning 41,8 %i ish joyiga ega bo‘lib, shundan 21,6 %i doimiy, 20 %i vaqtinchalik va 12,8 % o‘rindoshlik asosida mehnat faoliyatini davom ettirmoqdalar. Sotsiologik so‘rov natijalariga ko‘ra, ishsizlar uchun ish beruvchi qo‘yidagi mehnat sharoitlarini yaratganda, ya’ni: mehnatiga mos ish haqi o‘z vaqtida to‘laganda (34,1%), mutaxassisligiga mos ish joyi taqdim etganda (15,1%), to‘liq ish vaqti bo‘lganda (10%), to‘liqsiz ish vaqtida (25,3%), o‘z uyida ishlab chiqarish imkoniyati yaratganda (6,5%), malaka oshirish imkoniyatlari mavjudligida (4%) respondentlarning unga yollanib ishlashni xohlardilar. Ular asosan sanoat sohasida (19,1 %), qurilish sohasida (13,2 %), qishloq xo‘jaligida (6,5 %), transport va aloqa sohasida (16,2 %), uy joy komunnal xo‘jaligida (6,5 %), savdo va umumiy ovqatlanish sohasida (24,6 %), qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlashda (10,1 %) va boshqa (3,8 %) ijtimoiy mehnat sohalarida yollanib ishlashni xohlaydilar. Sotsiologik so‘rov natijalari shuni ko‘rsatdiki, respondentlar o‘z shaxsiy mehnat faoliyatini tashkil etishga moliyaviy mablag‘lari etishmasligi (31,8 %), qarz olish foizining yuqoriligi (13,7 %), xom-ashyoning etishmasligi (8,4 %), texnika sotib olishning yuqori bahodaligi (15,1 %), moliya-bank tizimidagi xizmatning pastligi (3,7%), hujjatlarni rasmiylashtirishdagi qiyinchiliklar (9,1 %), yuqori malakaga ega emasligi (13,1 %), qarindoshlar va yaqinlarining to‘sqinligi (3,2%) va boshqa sabablar (1,9%) to‘siqlari ko‘proq ta’sir ko‘rsatmoqda. 48 Respondentlarning 23,2 %i mahalliy mehnat bo‘limlari faoliyatini «yaxshi» va 21,2 %i «qoniqarli» baholaydilar. Ammo javob beruvchilarning 39,4 %i ularning xizmatlaridan asosan qo‘yidagi sabablarga ko‘ra qanoatlanmaydilar: bo‘sh ish joylari haqida aniq ma’lumotlar olish imkoniyatining qiyinligi (14,1%); aniq va sifatli xizmatlar ko‘rsatilmasligi (23%); kasb-malakam bo‘yicha mos ishni topib bera olmasligi (10,3%); ishsizlik nafaqasining pastligi (8,7%); faoliyati rasmiy xarakterga ega (26,6%); malaka oshirish yo‘nalishlarining to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmaganligi (8,7); ishsizlik muddatining uzoq davom etishi (7,1%). Sotsiologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, respondentlarning fikricha, bandlikka ko‘maklashish bo‘yicha tashkilotlar tomonidan ish bilan bandlikka ko‘maklashish bo‘yicha hududiy axborot tizimlarini yaratish (7,2 %), hududiy yagona bo‘sh ish joylari bankini yaratish (8,7 %), ishsizlikning davomiyligini qisqartirish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish (7,2%), ishsizlarning malakasini oshirishga va yangi kasbga o‘rganishga yaqindan yordam berish (5,9 %), jamoat ishlarini rivojlantirish (2,8 %), ish beruvchilar bilan uzviy aloqani o‘rnatish (4,3 %), har oyda bo‘sh ish joylari yarmarkasini o‘tkazish (4,1 %), ish bilan bandlik xizmatining nodavlat sektorini rivojlantirish (8,4 %), xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish (15,3 %), mahalliy aholi bandligi dasturini iqtisodiy asoslangan holda ishlab chiqish va qo‘llash (8,8 %), kadrlar sostavini etuk mutaxassislar bilan to‘ldirish (2,9%), mehnat shartnomalarini takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish (2,5 %), yangi kichik korxonalar tashkil etishga yordam berish (13,2 %), rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish (6,5 %) va ishsizlikni kamaytirish bo‘yicha xorijiy tajribalarni o‘rganib, zarurini qo‘llash (2,2 %) tadbirlari amalga oshirilsa ishsizlik kamayishi mumkin. II-BOB BO‘YICHA XULOSA 1. Ma’lumki, aholini ish bilan bandligini ta’minlash mehnat bozorining bosh ijtimoiy-iqtisodiy funksiyasi hisoblanadi. Mehnat bozori bu funksiyani bajarilishini ta’minlaydi, shunday ekan, mehnat bozorining muvaffaqiyatli shakllanishi va rivojlanishi mezoni sifatida ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash hisoblanadi. Chunki, mehnat bozorining bosh masalasi ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasidagi samarali hamkorlikni va iqtisodiy shart-sharoitlarni ta’minlash hisoblanadi. Samarqand viloyati mehnat bozoriga ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan, ya’ni ijtimoiy- iqtisodiy ko‘rsatkichning miqdori qanchalik yuqori bo‘lsa, shunchalik mehnat bozoriga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi va aksincha. Shu maqsadda mehnat bozori samarali rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan hamda uning samarali amal qilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichlarning qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklifning holatiga ta’sirini hududlar kesimda reyting baholash metodikasi takomillashtirilgan. 2. Davlat bandlik siyosati doirasida mehnat bozorini tartibga solishda ish bilan bandlik jamg‘armalarining ahamiyatini alohida ta’kidlab o‘tish kerak. Viloyatda mehnat bozorida bandlikka ko‘maklashish tadbirlariga qilingan xarajatlar tarkibida faol siyosat hissasi asosiy ulushga ega. Hududiy mehnat bozorida bandlikka ko‘maklashish siyosatini moliyalashtirishga bo‘lgan xarajatlar tarkibini dinamik 49 qatorlar darajasi o‘zgarishining umumiy tendensiyasini aniqlash uchun geormetrik tekislash usuli orqali qayta baholash metodikasi takomillashtirilgan. 3. Qishloq mehnat bozori samarali shakllanishi va rivojlanishi sharoitida ishsizlikni kamaytirish hamda aholining bandligini oshirish bo‘yicha iqtisodiy asoslangan takliflar va tavsiyalar ishlab chiqish aniq sotsiologik tadqiqotlar o‘tkazishning asosiy maqsadi hisoblanadi. Sotsiologik so‘rov natijalari bo‘yicha qishloq mehnat bozori holatining tahlili shuni ko‘rsatdiki, ishchi kuchiga talabning taqchilligi sharoitida bandlik darajasini oshirish chora-tadbirlarini ishlab chiqish zarur. III-BOB QISHLOQ MEHNAT BOZORIDA ISHCHI KUCHIGA TA LA B VA TA KLIFN I TA RTIBGA SOLISHN IN G IQTISODIY MEX A N IZMI SA MA RA DORLIGIN I OSHIRISHN I USTUVOR Y O‘N A LISHLA RI 3.1. Qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talabni tartibga solishning iqtisodiy mexanizmi samaradorligini oshirish Tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, keyingi yillarda bandlik munosabatlariga ko‘maklashish davlat jamg‘armasidan ish o‘rinlarini yaratishga ajratilgan mablag‘lar hajmining qisqarishi kuzatilmoqda. Lekin bunga teskari mutanosiblikda boshqa manbalar hissasi oshib borishi kuzatilmoqda. Bularga byudjet mablag‘lari, korxona va aholi mablag‘lari, tijorat banklari kreditlari va chet el investitsiyalarini misol qilishimiz mumkin. 50 Bizning fikrimizcha, MBda ishchi kuchiga talabni oshirishning iqtisodiy mexanizmini tartibga solish quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish orqali amalga oshiriladi: – Investitsi yalarni jalb qilishni rag‘batlantirish. Imtiyozli kreditlash tizimidan foydalangan holda ishlab chiqarishni rivojlantirish bo‘yicha maqsadga yo‘naltirilgan pul taklifini amalga oshirish; – faol tarkibiy - iqtisodiy siyosatni innovatsion rivojlanishini ta’minlash. Bu, ish bilan bandlik jarayonlarini takomillashtirish talablarini hisobga olgan holda texnik-iqtisodiy rivojlanishni uzoq muddatli istiqbollarini ishlab chiqish; – umumiy talabni rag‘batlantirish. Bunda, korxonalar tomonidan aylanma mablag‘larning yo‘qotilishi va ishlab chiqarish quvvatining past darajasi sharoitida davlat buyurtmalarini faollashtirish asosida ham ishlab chiqaruvchilarni, ham iste’molchilarni himoyalash bo‘yicha milliy mahsulotlarimizga yalpi talabni rag‘batlantirish; Bunga ishlab chiqarish faoliyatini kengaytirish hamda yalpi daromadni taqsimlash jarayonida mehnatga haq to‘lash ulushini ortishi asosida erishish mumkin. Shuningdek, daromadlarning taqsimlanishi bo‘yicha aholi o‘rtasida tabaqalanishni qisqartirish. – mintaqaviy siyosatni takomillashtirish. Iqtisodiyotda qayta taqsimlash jarayonlarini optimallashtirish va o‘z-o‘zini rivojlantirish uchun shart-sharoitlarni yaratish yo‘li bilan dotatsiyaga tushgan mintaqalarni qisqartirish zarur. Mintaqalar ijtimoiy-iqtisodiy holatini tenglashtirishga va samaradorligini oshirishga yo‘naltirilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish. Mehnat bozorini tartibga solishning iqtisodiy mexanizmi shakllanishi bevosita ma’muriy usul va vositalar amal qilishi bilan chambarchas bog‘liqdir. Bularga: monopol bozorda davlat nazorati; davlat investitsiyalar hajmi; davlat buyurtmasi; davlat standartlari; proteksionestik siyosat (litsenziyalash, kvotalash, texnik cheklovlar). Ravshanki, davlat organlarining iqtisodiy sharoitlar parametrlarining o‘zgarishini tartibga solishi turli iqtisodiy mexanizmlarni relizatsiya qilishni yuzaga keltiradi. Shunday ekan, hozirgi shroitda iqtisodiy holatni hisobga olgan holda mavjud iqtisodiy mexanizmlarning turli xil real variantlar ichidan optimallarini tanlab olish zarur. Munosib ish o’rinlarini yaratish va qo‘llab-quvvatlash mexanizmi to‘g‘ridan-to‘g‘ri ijtimoiy-iqtisodiy yo‘naltirilganlik ahamiyatiga ega. Yaratilayotgan ish joylari ham miqdor jihatidan ham sifat jihatidan maqbul bo‘lishi kerakki, qaysiki ishsizlik darajasini oshishiga olib kelmasligi kerak, ya’ni bir tomondan unumli bandlikni ta’minlashi, ikkinchi tomondan, ishlab chiqarishni rivojlantirishni rag‘batlantirishi kerak. Hozirgi kunda Samarqand viloyati mehnat bozorida rasmiy ishsizlar soni va bo‘shish ish joylarining mavjudligi va ular o‘rtasida bandlikni ta’minlash bo‘yicha o‘zaro aloqadorlikning zaifligi bo‘sh ish joylari nufuz darajasi pastligi bilan izohlanadi. Davlat bandlik siyosati mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismi sifatida mehnat salohiyatidan samarali foydalanish va uning rivojlanishi bo‘yicha ish bilan bandlik muammolarini yechishga yo‘naltirilgan iqtisodiyotning rivojlanish davriga muvofiq, ish kuchini iqtisodiyot sohalari va tarmoqlari hamda ish 51 bilan bandlik ko‘rinishlari bo‘yicha qayta taqsimlashda ijtimoiy jihatdan muvofiq ish bilan bandlik darajasini ta’minlashga yo‘naltirilishi zarur. Ishchi kuchiga talabning taqchilligi sharoitida MB holatining tahlili shuni ko‘rsatdiki, bandlik xizmati fuqarolarni aniq ishlarga tayyorlashi zarur. Viloyat darajasida bu hududiy ish bilan bandlik Dasturi sifatida ifodalanadi. Quyidagi 3.2-jadvalda Samarqand viloyati qishloq mehnat bozorida ish bilan ta’minlashishga ko‘maklashish Davlat jamg‘armasidan ish o‘rinlarini yaratishga ajratilgan mablag‘lar hajmi dinamikasiga ko‘ra, 2007 yilda jami ajratilgan mablag‘lar summasi 886,8 mln. so‘mni tashkil etgan holda, bu ko‘rsatkich 2018 yilga kelib, 48,6 %ga qisqargan. Buning asosiy sababi keyingi yillarda jamg‘armaga ajratilgan (ish haqiga nisbatan foiz hisobida) mablag‘lar ulushini bir necha marotabaga (1,5 %dan 0,1 %ga) qisqarishi asosida izohlash mumkin. Tahlil etilayotgan davrlar oralig‘ida barcha yo‘nalishlar bo‘yicha jamg‘armadan yangi ish o‘rinlarini yaratishga ajratilgan mablag‘lar hissasi muntazam kamayib borgan. 3.1-jadval Samarqand viloyatida ish bilan ta’minlashishga ko‘maklashish Davlat jamg‘armasidan ish o‘rinlarini yaratishga ajratilgan mablag‘lar hajmi 1 , (mln.so‘m ) № Ko‘rsatkichlar 2007 y. 2008 y. 2011 y. 2015 y. 20 22 y. 2007 - 20 22 y.y. da o‘sish, % 1. Jami ajratilgan mablag‘ 886,8 1022,0 766,5 574,9 431,2 48,6 - sub’ektlar soni 658 651 489 366 276 41,9 - yaratiladigan ish o‘rni 1025 1015 762 570 430 42,0 SHu jumladan: 2 . Kichik va xususiy biznes sub’ektlariga: - ajratilgan mablag‘ 308,5 410,0 307,5 230,6 173,0 56,1 - sub’ekt soni 33 40 30 23 17 51,5 - yaratiladigan ish o‘rni 164 200 150 113 80 48,8 3. PQ - 308 sonli qaroriga asosan - ajratilgan mablag‘ 458,6 502,0 376,5 282,4 211,8 46,2 - oila soni 475 485 364 273 205 43,1 - yaratiladigan ish o‘rni 475 485 364 273 210 44,2 4. PQ - 325 sonli qaroriga asosan - ajratilgan mablag‘ 80,1 90,0 67,5 50,6 38,0 47,4 - sub’ekt soni 133 116 87 65 49 36,8 - yaratiladigan ish o‘rni 349 320 240 180 135 38,7 5. Oilaviy tadbirkorlik sub’ektlariga - ajratilgan mablag‘ 19,6 20,0 15,0 11,3 8,4 43,0 - sub’ekt soni 17 10 8 5 5 29,4 - yaratiladigan ish o‘rni 37 10 8 5 5 13,5 Mehnat bozorida ishga joylashishning legitimligi bo‘yicha bandlik rasmiy va norasmiy bandlik ka bo‘linishi mumkin. 1 Манба: Самарқанд вилоят Бандлик Бош бошқармаси маълумотлари асосида ҳисобланган. 52 Norasmiy bandlik – rasmiy iqtisodiyotda ro‘yxatga olinmagan ish bilan bandlikdir. Ish bilan bandlik sohasida iqtisodiyotning norasmiy sektori va uning ayrim turlarini ish o‘rinlarining muhim manbai sifatida tan olish lozim. Shu munosabat bilan XMT, hatto 169-maxsus konvensiyasini qabu qildi, unda ramiy va noramiy sektorlar o‘rtasida qo‘shimcha aloqalar o‘rnatishga ko‘maklashish va norasmiy sektorni milliy iqtisodiyotga doimiy ravishda kiritish uchun shart-sharoitlar yaratish zarurligi ko‘rsatilgan 1 . Rivojlangan mamlakatlarda egiluvchanlikni ta’minlashning asosiy mexanizmlaridan biri bo‘lib, ishga yollashning turli shakllarini o‘z ichiga oluvchi vaqtinchalik ish bilan bandlik hisoblanadi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2022 yilda ish bilan bandlar tarkibida vaqtinchalik ish bilan bandlar ulushi Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti (IHRT) a’zo davlatlarida 11,24 %, YYevropa hamjamiyati davlatlarida 14,23 %ni tashkil etgan 2 . Katta ettilik davlatlarida bu ko‘rsatkich nisbatan past (3.2-jadval). 3.2-jadval IHRTga a’zo davlatlarda ish bilan bandlar tarkibida vaqtinchalik ish bilan bandlar ulushi 3 , % Yillar 1985 1990 1995 2000 2005 201 0 201 2 201 4 201 6 20 22 Davlatlar I HRT davlatlari 8,3 10,6 9,9 9,9 10,5 1 1,84 11,09 11, 15 11, 26 11, 24 YYevropa hamja - miyati 7,4 10,4 11,4 13,5 14,0 1 3,95 1 3 , 74 1 4 , 0 5 1 4 , 2 3 14,2 3 G7 davlat lari 7,0 7,3 7,8 8,2 8,5 9,14 8,15 8,03 8, 09 8,0 Ish bilan bandlik ushbu turi turli mamlakatlarda turlicha rivojlanish darajasiga egaligi e’tiborlidir. Masalan, IHRT davlatlari orasida vaqtinchalik ish bilan bandlik Chili, Polsha, Ispaniya, Portugaliyada eng ko‘p tarqalgan bo‘lib, 20,0 % dan ortiq xodimlar vaqtinchalik ish bilan band. Ushbu davlatlar ichida eng yuqori ko‘rsatgich Chilida tashkil etib, umumiy ish bilan bandlarning 28,7 %dan ortig‘i vaqtinchalik ish bilan band hisoblanadi. Sloveniya, Shvetsiya, Finlyandiya, Italiya va Daniya davlatlarida ham ushbu ko‘rsatkich 13-20 %ni tashkil etadi. Eng quyi ko‘rsatkich Yaponiya, Buyuk Britaniya, Latviya, Estoniya va Avstraliyada – 7,0 %dan past ko‘rsatkichni tashkil etadi. 1985-20 22 yillar mobaynida Yevropa Hamjamiyati davlatlarida vaqtinchalik ish bilan bandlar ulushi ikki barobar oshdi. Yevropa Hamjamiyati turli mamlakatlarida ushbu ko‘rsatkich turlicha o‘zgargan, masalan, Portugaliya, Italiya, Fransiya, Gollandiya, Yaponiya va asosan Ispaniyada ushbu ko‘rsatkich oshgan, o‘z o‘rnida Latviya, Germaniya, Gretsiyada esa pasayish tendensiyasi kuzatilgan. Shunga ko‘ra, ish bilan bandlikning norasmiy sektorini davlat tomonidan tartibga solish masalariga alohida to‘xtalib o‘tsak. Ba’zi baholashlar bo‘yicha tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, iqtisodiyotning norasmiy sektori MDH mamlakatlari yalpi ichki mahsulotining salmoqli ulushini tashkil etmoqda. Shuning 1 ХМТ конвенциялари ва тавсиялари (1957-1990). 2 томлик. Женева, 1999, Т.2, 2064 – б. 2 Eurofound (2018), Recent developments in temporary employment: Employment growth, wages and transitions, Publications Office of the European Union, Luxembourg. 3 Манба: OECD (2018), Temporary employment (indicator). doi: 10.1787/75589b8a-en (Accessed on 24 March 2018). 53 uchun norasmiy sektor rivojlanishi bilan bog‘liq salbiy hodisalarga qaramay, uni cheklovchi choralar qo‘llanilishi o‘zini oqlamayapti deb, ayta olmaymiz. Ro‘yxatga olinmagan ish bilan bandlikka aloqador davlatning qattiq siyosati natijasida norasmiy sektorning qisqarishi ishsizlar sonini keskin o‘sishiga olib keladi, modomiki norasmiy ish bilan bandlarning ahamiyatli qismi rasmiy sektorda ishga joylasha olmaydilar. Ikkinchi marta ishga joylashish sharoitida norasmiy sektorda ishlovchilar uchun bunday siyosat aholi yashash darajasini keskin pasayishiga olib keladi. Aholi norasmiy sektorda ishlab chiqarilgan arzon tovar va xizmatlardan mahrum bo‘ladi. Bundan tashqari taqiqlangan, nazorat ostiga olingan norasmiy sektor kriminal shaklni qabul qiladi. Shuning uchun davlatning norasmiy sektorni tartibga solish choralari norasmiy faoliyatni aniq yuzaga kelish xususiyatiga bog‘liq ravishda tabaqalashtirilgan bo‘lishi ko‘pincha bilvosita xarakter kasb etishi zarur. Shuning uchun umum iqtisodiy tartibga solish bilan bir qatorda uni legallashtirish jarayonini qisqartirish uchun mehnat bozori norasmiy segmentiga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi va uning omillarini shakllantiruvchi choralar tizimini ishlab chiqish zarur. Bizningcha, mazkur choralarga quyidagilar kirishi zarur: – iqtisodiy chora-tadbirlar – maqbul tadbirkorlik muhitini shakllantirish; soliq yukini kamaytirish va soliq tizimini soddalashtirish; iqtisodiyotning rasmiy sektorida ishchi kuchiga talabni kengaytirish; – ijtimoiy chora-tadbirlar – faol ijtimoiy siyosat; aholi turmush darajasini oshirish; ratsional migratsiya siyosatini o‘tkazish; – MBga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi chora-tadbirlar – ish haqini oshirish; ish haqini mehnatning yakuniy natijalariga optimal ravishda bog‘liqligini ta’minlash; ishchi kuchi kasbiy harakatchanligini oshirish; ish bilan bandlik xizmati faoliyatini ishsizlarni ishga joylashtirishga yo‘naltirish; – ma’muriy va normativ-huquqiy chora-tadbirlar – norasmiy migratsiyaga chek qo‘yish; mualliflik huquqi, litsenzion huquq, sanitariya normalarini buzishga chek qo‘yish. Norasmiy ish bilan bandlikning salbiy oqibatlari va uning majburiy xususiyatlarini bartaraf etish maqsadida norasmiy sektordagi ish faoliyatini tashkil etgan kichik tadbirkorlik sub’ektlari uchun keyinchalik yirikroq ko‘rinishdagi biznesga o‘tishida “tramplin” vazifasini o‘tishida quyidagi tadbirlarni amalga oshirish zarur: – MBda ishchi kuchiga talab va taklif muvozanatiga erishish asosida aholining samarali bandligini ta’minlash uchun shart-sharoitlar yaratish, shuningdek kelgusida mehnat qonunchiligini takomillashtirish va bozor iqtisodiyoti talablariga muvofiqligini ta’minlash, migratsion jarayonlarni rivojlantirish, ishchi kuchi sifati va uning raqobatbardoshligini oshirish; – iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish, uni aholining turli guruhlari hamda byudjet sohasi ishchi-xodimlari daromadlari natijadorligining real aks etishini ta’minlash; – mehnatga layoqatli aholi uchun iqtisodiy shart-sharoitlarni yaratish, bunda fuqarolarga shaxsiy daromadlari hisobiga yuqori darajada ijtimoiy iste’molni ta’minlash imkonini yuzaga keltirish; – malakali va munosib to‘lovga ega mehnatni ruyobga chiqarish, zamonaviy 54 ta’limga erishish hisobiga iqtisodiy imkoniyatlarni tenglashtirish va ijtimoiy harakatchanlikni kuchaytirish; – aholining mehnatga layoqatsiz va ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini qo‘llab-quvvatlashni jiddiy ravishda faollashtirish; – ijtimoiy himoyaga muhtojlarni manzilli qo‘llab-quvvatlashni ta’minlash, ularning sifatini nazorat qilish, ijtimoiy xizmatlarni taklif etish va ularni moliyalashtirishda fuqarolik jamiyati tuzilmalari bilan ijtimoiy hamkorlikni yo‘lga qo‘yish; – aholining kasbiy-malaka darajasini oshirish, iqtisodiyotning zamonaviy tarmoqlariga mos kadrlarni tayyorlash, shuningdek aholini ijtimoiy qo‘llab- quvvatlash va sog‘liqni saqlash tizimini modernizatsiya qilish. – Xulosa sifatida aytishimiz mumkinki, ishchi kuchiga talab va taklifni hududiy darajada ishchi kuchi taklifi ortiqcha sharoitda ishchi kuchiga talabni rag‘batlantirish bir tomonlama xarakterga ega bo‘lmasligi kerak. Aholining iqtisodiy faolligi pasayishi, yangi ish o‘rinlarini yaratish tizimini qo‘llab-quvvatlash, malakali kadrlarni tayyorlash, norasmiy sektorni legallashtirish jarayonlari bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. 3.2. Qishloq mehnat bozorida ish kuchi taklifini tartibga solishning iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish Ishchi kuchi taklifi sohasida davlat tomonidan tartibga solishni yo‘nalishlaridan biri aholini iqtisodiy faolligi darajasi pasayishi bilan bog‘liqdir. Bu yo‘nalishning mazmun mohiyati yaqqoldir – iqtisodiy faollikni pasayishi mehnat bozorida ishchi kuchi taklifini pasayishiga olib keladi. Bu esa turli xil sharoitlarda talab va taklif nisbatlari o‘rtasidagi nomutanosiblik darajasi pasayishini ta’minlaydi. Bu holatda shuni hisobga olish kerakki, bunda gap barcha aholining iqtisodiy faolligini pasayishi haqida ketmayapti. Mehnat bozoriga keng ma’noda baho berish uchun ish o‘rinlariga ehtiyoji yuqori bo‘lgan aholining ijtimoiy-demografik guruhlarining o‘ziga xos tomonlari ko‘proq qiziqish uyg‘otadi. O‘zbekistonda yoshlar (16-29 yosh) iqtisodiy faol aholining 32 %ini tashkil etadi. Bu erda e’tiborlisi shundaki, jami faol aholining bu yoshdagi ayollarning miqdori 34,1 %, erkaklarning miqdori esa 29,6 % tashkil etmoqda. Ularning ish o‘rinlariga bo‘lgan ehtiyoji ko‘p jihatdan yosh tarkibi, jinsiy taqsimlanishi av ma’lumot olishdan manfaatdorligiga bog‘liq. Mehnat faoliyati va mehnatga haq to‘lashning erkinlashuvi yoshlar orasida unchalik ko‘p kuch-g‘ayrat sarflamasdan va ko‘pincha kam malakali mehnat hisobiga “katta pul” ishlab olish istagini tug‘diradi. Moddiy farovonlik va ish bilan bandlikni yuqori mahorat bilan bog‘laydigan yoshlar doirasi torayib bormoqda. Yoshlarning muayyan qismi orasida «oson» va «katta» mablag‘ ishlashga umid qilish istagi amalga oshmay qolgan taqdirda u jinoiy vaziyatni keltirib chiqarishi mumkin. Sotsiologik so‘rovlarning ko‘rsatishicha, 20 yoshgacha bo‘lgan har besh nafar yoshdan bittasi va 25 yoshdan 35 yoshgacha bo‘lgan har o‘n yoshdan bittasi vujudga kelgan hozirgi sharoitda qanday bo‘lmasin, yuqori turmush darajasiga 55 erishish uchun har qanday imkoniyatni ishga solishdan orqaga qaytmaydigan kishilardir. Ularning ko‘plari ishini o‘zgartirib, qayrda ko‘proq pul topish mumkin bo‘lsa, usha joyga o‘zini urishga tayyordir. Bu esa ular orasida yuqori haq to‘lanadigan ish uchun raqobatni keskinlashtiradi va ishsiz qolish xavfini tug‘diradi. YOshlar orasida xo‘jalik yuritishning bozor shakllariga intilish kuchlidir, lekin birgina buning o‘zi kifoya qilmaydi. Ishchi o‘rinlarini tashkil etishning maxsus dasturlari ishlab chiqilishi kerak. Ular yoshlardan ishchi kuchiga taklifning ortishi, xo‘jalik yuritishning yangi sharoitlarida ularning ish bilan bandligiga ko‘maklashishini hisobga olishi zarur 1 . Ish bilan bandlik ijtimoiy rivojlanishning har bir bosqichiga xos turli ko‘rinish va shakllarda namoyon bo‘ladigan o‘ziga xos hodisadir. Bizning fikrimizcha, iqtisodiyotning yuksalish davrida ish bilan bandlik xizmati nafaqat yangi turdagi faoliyatlarga ishchi kuchini joylashtirish, balki mehnat resurslaridan maksimal darajada foydalanish, ishsizlarni qayta o‘qitishni turli dasturlarini ishlab chiqish, zarur malakaga ega ishchilarni tanlab olish usullari va ishchi kuchiga talabni oshirish imkoniyatlari hamda shart-sharoitlariga ega bo‘ladi. Iqtisodiyotning tanazzuli davrida esa ish bilan bandlik ko‘maklashish organlari mehnat bozorining kan’yunkturasidan kelib chiqqan holda, ish bilan bandlik muammolarining echimi to‘g‘risida maqbul takliflarni berishi mumkin. Mehnat bozorini tahlil qilishda ish bilan bandlikka ko‘maklashish doirasidagi yo‘nalishlar muhim ahamiyatga ega bo‘lib, nafaqat ish bilan bandlik siyosati yo‘nalishlarini ishlab chiqish, balki ish bilan bandlik muammolari bo‘yicha yangi echimlarni taklif qilish imkoniyatlari namoyon bo‘ladi. Hozirgi kunda ishchi kuchi shaklida va yuqori malakali kadrlarga talabning o‘sib borishi o‘rtasidagi nomutanosiblik muhim muammolardan biridir. SHuning uchun muammoni hal etishning dolzarb yo‘nalishi bo‘lib, kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash tizimi orqali ishchi kuchining sifat ko‘rsatkichlarini oshirish hisoblanadi. Ma’lumki, ishsizlar armiyasi katta qismini davlat tomonidan nafaqa bilan ta’minlash, ularni kasbga tayyorlash va qayta tayyorlashni moliyalashtirishga nisbatan qimmatga tushadi. Bunday yo‘nalishdagi faoliyat ravshanki samaralidir. Masalan, Samarqand viloyatida 20 22 yilda qayta o‘qitishga yuborilgan ishsizlarning 90 %i ta’lim muddati tugagandan so‘ng ishga joylashtirildi. Ishsizlarni kasbga tayyorlash va qayta tayyorlashda, o‘quv jarayonida zamonaviy o‘quv texnologiyalari va usullarini ta’lim dasturiga kiritish va foydalanish, kelajakda ularning mehnat bozorida raqobatbardoshligini oshiradi. Ishsizlarni kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash tizimida yangi yo‘nalish bo‘lib, ish beruvchilarning talablariga muvofiq maqsadli o‘qitish va konkret ish o‘rinlari bo‘yicha alohida kasblarga o‘qitish hisoblanadi. Bunda korxonalarga kerakli mutaxassislarni tayyorlashda kasbga o‘qitish xizmati oldida buyurtmachi sifatida chiqadilar. Shuningdek, buyurtmachi korxonalar o‘zlarining ishchi-xodimlari uchun o‘quv dasturlari tayyorlash, qayta tayyorlash kurslarini o‘tish, maqsadli o‘qitishni tashkil etish, malaka oshirish maqsadlarida buyurtmalar berishlari mumkin. 1 Абдураҳмонов Қ.Х. Меҳнат иқтисодиёти (дарслик). – Т.: “Меҳнат”, 2009. –Б. 126-127. 56 Ish bilan bandlik xizmatida qayta o‘qitish tizimi rivojlanishining maqsadi uch tomonlama muvoffaqiyatli natijalarga erishishni ta’minlamog‘i kerak, ya’ni 2 : – ishsizlar uchun – mehnat bozorida malakasini oshirish, qayta tayyorgarlikdan o‘tish orqali o‘zining raqobatbardoshligini ta’minlash; – ish beruvchilar uchun – bir muncha mos keladigan, kasbiy tayyorgarlikka ega ishsizlar zahirasidan mustaqil ravishda tanlash imkoniyatining kengayishi; – ish bilan bandlik xizmati uchun – qayta tayyorgarlikdan o‘tgan ishsizlar va ularni yollovchi ish beruvchilar o‘rtasida mehnat shartnomalarini tuzish bo‘yicha maqbul natijalarga erishish, bo‘sh ish joylarini malakali kadrlar bilan to‘ldirish, ish joyiga qabul qilingan ishchilarni uzoq muddatga mustahkamligini ta’minlash, ishsizlik darajasining kamayishi, ishsizlikni davomiyligining qisqarishi, ish joylarini band qilish darajasining oshishiga erishishni ta’minlashdan iborat. Ko‘p yillik tajriba shuni ko‘rsatdiki, ish bilan ta’minlashning faol tadbirlariga qilinadigan xarajatlar natijasida ishsizlar miqdori qisqarishi hisobiga ijtimoiy to‘lovlarga qilinadigan xarajatlarni mutanosib ravishda kamaytirdi. Shuning uchun ishga joylashtirishni takomillashtirishga (axborot xizmatlari, kompyuterlashtirish, jihozlar va asbob-uskunalarga) sarflanishi ishga joylashtirish jarayonini jadallashtirish va ishsizlikni qisqartirishni ta’minlaydi. Kasbga o‘qitishga qilingan xarajatlarni qoplash shuni ko‘rsatdiki, kasbiy tayyorgarlikdan o‘tgandan keyin ishga joylashganlar hissasi kasbiy tayyorgarliksiz ishga joylashganlarga nisbatan 1,9 marta o‘sgan, mavsumiy jamoat ishlariga yo‘naltirish har bir ishsizga qilinadigan xarajatlarni 3-5% ga qisqartiradi. Ish bilan bandlikning faol tadbirlariga qilinadigan xarajatlar shuni ko‘rsatadiki, har bir so‘m qilinadigan sarflarning qaytimi 1,1-1,2 so‘m samara beradi, shunday summaga ishsizlarga ijtimoiy tulovlar uchun qilinadigan xarajatlarni kamayishiga olib keladi. Ish bilan bandlik xizmatiga murojaat qiluvchilarni kasbiy yo‘nalishlarini aniqlash va psixologik qo‘llab-quvvatlash tizimini rivojlantirish bo‘yicha quyidagi tadbirlarni amalga oshirish zarur: davlat ish bilan bandlik xizmati tarkibida xodimlarni kasbga yo‘naltirish va psixologik qo‘llab-quvvatlash bo‘limlarini tashkil etish; kasbga yo‘naltirishni psixologik jihatdan qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha ilmiy asoslangan dasturlarni ishlab chiqish; bu yo‘nalish bo‘yicha etuk mutaxassislar va psixologlarni jalb etish; ishsizlarni kasbga yo‘naltirish bo‘yicha psixologlar maslahatini berish va boshqalar. Mehnat bozori oqilona shakllanishini asosiy va hal qiluvchi sharti-mehnat resurslari bilan ish joylari o‘rtasidagi o‘zaro mutanosiblikni ta’minlashdir. Mamlakatimizda mehnatga layoqatli aholini ish bilan ta’minlash qancha dolzarbligini to‘la tasavvur qilish uchun demografik vaziyatga bir nazar tashlaylik. Bizda aholining tabiiy o‘sishi keyingi yillarda bir oz sekinlashganiga qaramasdan, hamdo‘stlik mamlakatlari orasida eng yuqoriligicha saqlanib turibdi. 20 22 yilda mamlakatimizda aholi soni 33,5 milliondan ziyodni tashkil etmoqda. Bu esa mehnat resurslarini mutanosib ravishda o‘sishiga olib kelmoqda. 2 Н.У.Арабов Меҳнат бозори инфратузилмасининг ривожланиши. Дисс. и.ф.н. –Т.: ЎзРФА Иқтисодиёт институти, 2008. – Б. 87-88. 57 Respublikamizda yashirin ishsizlik mavjud bo‘lib, uning ko‘lamlari rasmiy qayd etilayotgan ishsizlik darajasini ancha sezilarli ortda qoldirmoqda, shuning uchun ishsizlikning real darajasi mehnat bo‘limlarida qayd etilayotgandan yuqori bo‘lmoqda. Bizningcha, viloyat ish bilan bandlik xizmatini ish bilan bandlik sohasidagi asosiy yo‘nalishlari bo‘yicha faoliyati holatining natijalari shuni ko‘rsatadiki, mehnat bozorini tartibga solishda faol ish bilan bandlik siyosati quyidagi masalalarni hal etishga qaratilmog‘i zarur: 1. Bozor iqtisodiyoti talabalariga muvofiq ishchi kuchi sifatini oshirishda ish bilan band bo‘lmagan aholi va ishsiz fuqarolarni kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash tizimini rivojlantirish; 2. Ishchi kuchini kasbga yo‘naltirish va psixologik qo‘llab-quvvatlash tizimini rivojlantirish; 3. Ijtimoiy himoyaga muhtoj bo‘lgan fuqarolarni (nogironlarni, bolalik ayollarni, boshqa joydan kuchib kelganlarni, yoshlarni va boshqalar) ishga joylashtirishga ko‘maklashish, shuningdek jamoat ishlarini rivojlantirish va yoshlarni ishga joylashtirish bo‘yicha maqsadli dasturlarni ishlab chiqish; 4. Yangi ish o‘rinlarini yaratish, kichik biznesni qo‘llab-quvatlash va ish bilan band bo‘lmagan aholini tadbirkorlik faoliyatini rag‘batlantirish; 5. Ishdan ozod etilgan ishchilarni ishga joylashtirish va qayta tayyorgarlikdan o‘tishi bo‘yicha dasturlarni ishlab chiqish; 6. Aholini ish bilan bandligiga ko‘maklashish bo‘yicha axborot xizmati ko‘lamini kengaytirish; 7. Mehnat bozorida monitoring ta d qiqotlarini o‘tkazish; 8. Ish beruvchilarning talabalariga yo‘naltirilgan holda boshlang‘ich, o‘rta va oliy ta’lim tizimlarini takomillashtirish; 9. Ish beruvchilar uchun maslahat xizmatlari tashkil etish ; 10. Ishchi kuchini taklifini ish beruvchilar talabiga muvofiqlashtirish; 11. Ishsizlikning davomiyligini kamaytirish; 12. Ish bilan bandlik sohasida ijtimoiy hamkorlik mexanizmini rivojlantirish. 3.3. Yaqin kelajakda qishloq mehnat bozorini tartibga solishning moliyaviy- iqtisodiy mexanizmi samaradorligini oshirish Mehnat bozorida talab va taklifni tartibga solish turli xil yo‘nalishlarga ega: ularning nisbati dinamikasiga ta’sir ko‘rsatish, ishchi kuchi kasbiy-malakali tuzilishi, mehnat bozorini ijtimoiy-tashkiliy jihatlari, ish bilan bandlikni hududiy-tarmoq tuzilishi, ishchi kuchi kasbiy harakatchanligi. Iqtisodiy tizimdan bog‘liqlikda mehnat bozori modellari va tartibga solish turlariga mos holda davlat tartibga solishni faol va passiv siyosatini olib boradi. Mehnat bozorini ijtimoiy-yo‘naltirilgan tartibga solish sharoitida asosiy moliyaviy mablag‘lar ajratiladigan tartibga solishni faol siyosatiga eng ko‘p e’tibor beriladi. Shu bilan birgalikda davlat ishsiz fuqarolarni to‘liq darajada qo‘llab- quvvatlaydi. Faol siyosat ishchi kuchiga talab va taklifni miqdoriy va sifatiy tuzilishining o‘zgarishini nazarda tutadi. Amalda u yoki bu darajada har bir mamlakat 58 amalga oshiradigan bu siyosat mehnat bozori dasturlarini davlat tomonidan moliyalashtirish mablag‘lari jamining 30-40% ni unga ajratgan holda, asosan ishsizlikni samarali pasaytiradi va ish bilan bandlikni yuqori darajasini ushlab turadi 1 . QMBni tartibga solishning iqtisodiy choralari mazkur bozordagi faol dasturlar asosida amalga oshiriladi. MBdagi faol dasturlar ishchi kuchiga talab va taklifni miqdor va sifat jihatdan rag‘batlantirishning faol va passiv turlariga: jamoat ishlari, yangi ish o‘rinlarini tashkil etishga mablag‘lar, ishlab chiqarishga subsidiyalar ajratilishi, ijtimoiy moslashuvga sarflar kabilar kiradi. Mazkur dasturning faol turlariga kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash, ishsizlarni ularni oilalari bilan boshqa mintaqaga ko‘chib borishiga subsidiya berish, kasbga yo‘naltirish, tadbirkorlik va o‘z-uzini ish bilan bandligini ta’minlashni qo‘llab-kuvvatlash (investitsion dastur), yoshlarni ish bilan bandligini ta’minlash, ish bilan bandlikni subsidiyalash kabi choralarni o‘z ichiga oladi. Mehnat bozoridagi faol dasturning asosiy andozasi doirasida ham bo‘sh ish urinlarini saqlab turish uchun zarur bo‘lgan mablag‘lar hajmini pasaytiradigan, ish o‘rinlarini tashkil etishga mablag‘ ajratishni yoki ish o‘rinlarini bevosita tashkil etishni mablag‘ bilan ta’minlashni kamaytiradigan tadbirlardan iboratdir. Qisqa qilib aytadigan bo‘lsak, bu dastur bevosita ishga joylashtirishga ta’sir ko‘rsatadigan chora-tadbirlar sifatida qaralishi mumkin. QMBda faol dasturlar ishchi kuchini taklif qilishga ham ta’sir ko‘rsatish omili bo‘lishi mumkin. U ishga joylashishda kam imkoniyatga ega bo‘lgan guruhlarga ham mehnat taklifini pasaytirish yoki bir guruhdan boshqasiga o‘tib ish bilan band bo‘lish imkoniyatini qayta taqsimlashga imkon tug‘diradi. Bunda mazkur guruhlarning (masalan, yoshlar yoki kam malakali xodimlarning) mehnatini taklif qilish to‘g‘risida qaror qabul qilishga ta’sir ko‘rsatadi. Bu borada real siyosat turlaridan biri ertaroq nafaqaga chiqarishdir. Bu hol kasb-hunar kollejlari va oliy o‘quv yurti bitiruvchilariga yoki mehnat bozoriga ma’lum bir muddat tanaffusdan so‘ng kirib kelganlarga ishga joylashishga imkoniyat yaratadi. Mehnat bozorini tartibga solishni liberal turi uchun faol siyosatga nisbatan passiv siyosatni ustunligi xosdir. U tartibga solishni passiv siyosati, ya’ni eng muhtoj ishsizlarni minimal qo‘llab-quvvatlash bilan belgilanadi. Passiv siyosat ishsizlik bo‘yicha nafaqalar to‘lash va ishsizlarni boshqa moliyaviy qo‘llab-quvvatlashni nazarda tutadi. Mehnat bozorida u yoki bu siyosatning ulushi milliy mehnat bozorini tartibga solish turiga mos holda, umuman, hududga bog‘liq holda o‘zgarib turishi mumkin. Ko‘pchilik iqtisodchilar davlatni faol va passiv tartibga solish usullarini nazarda tutadilar 2 . Ammo bizning qarashimizcha, bu tushuncha shakllar, usullar, choralar va vositalarni to‘liq majmuasini aks ettirmaydi. Shuning uchun faol va passiv yo‘nalishida biz, aynan mehnat bozorini tartibga solish siyosatini shakllar, usullar, vositalar va choralar kompleksi sifatida tushunamiz. Ular yordamida mehnat bozoriga 1 Храмова Ю.Н. Об основных направлениях активной политики занятости в России // Социально-экономические проблемы н ародонаселения, занятости и перехода к устойчивому развитию России, 1999. - С.134-13б. 2 Чижова Л., Сергеева Г., Кулагина Н. Политика занятости в контексте макроэкономического регулирования // Человек в труд.- 2000. -№8.- С. З0. 59 ta’sir o‘tkaziladi va uni tartibga solish mexanizmi shakllanadi. Mehnat bozori siyosatini moliyalashtirishning umumiy holatida faol siyosatga xarajatlar qanchalik ko‘p bo‘lsa, shunchalik mehnat bozorida yaxshi muhit tashkil topadi hamda ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasidagi nomutanosiblik farqi kamayadi va aholini mehnat faolligini umumiy darajasi oshadi. Ko‘pgina Yevropa mamlakatlarida, Daniya, Germaniya, Norvegiya, va Fransiyadan tashqari, oxirgi un yillikda mehnat bozorini tartibga solishni faol siyosatiga xarajatlar qisqarishi ro‘y berdi. Bu mamlakatlarda faol siyosatni moliyalashtirish 2008 yildan 2022 yilgacha o‘rtacha 9,5 %ga oshdi. Faqat Belgiyada o‘zgarishsiz qoldi (mehnat bozorini tartibga solishga umumiy xarajatlarining 32,0 %i). Dunyoning ko‘pgina iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarida faol siyosatni moliyalashtirish sezilarli darajada oshdi. Faol siyosatga xarajatlarni sezilarli o‘sishi asosan Avstriyada (mehnat bozorini tartibga solishni umumiy xarajatlarining 1996 yilda 19,0 %dan 2022 yilda 31,0 %gacha), Germaniyada (29 %dan 38 %gacha) va Norvegiyada (46,0 %dan 55,0 %gacha) ko‘zatildi. Shvetsiya va Norvegiyada 2007 yilda mehnat bozorini tartibga solishni faol siyosatiga mehnat bozorini tartibga solishni umumiy xarajatlarining mos holda 55,0 % va 54,0 % sarflandi, bu esa tahminan YAMMning 3,0 %ini tashkil qildi. Mehnat bozorini tartibga solish passiv siyosatiga eng ko‘p mablag‘lar Avstriya va Ispaniyada mos holda 79,0 % va 78,0 % sarflandi. 2 Mehnat bozorida faol va passiv siyosat tartibga solishni har xil shakllarini qo‘llashni nazarda tutadi: iqtisodiy va ma’muriy, ular doirasida tartibga solishni usullari va tadbirlari amalga oshiriladi. Adabiyotlarda mehnat bozorini tartibga solishni ma’muriy va iqtisodiy usullari ko‘p uchraydi 3 , ammo, bizning fikrimizcha, bu tushuncha asosida usullar va vositalar majmuasi, ya’ni mehnat bozorini tartibga solish shakllari nazarda tutiladi. Mehnat bozorida faol siyosat asosan tartibga solishni iqtisodiy shakllarini qo‘llashni muljallaydi. Passiv siyosat ko‘proq ma’muriy shakllarga asoslanadi. Faol va passiv siyosat doirasida tartibga solishni turli hil ma’muriy va iqtisodiy shakllari qo‘llaniladi. Tartibga solishni ma’muriy shakllari qo‘shimcha moddiy rag‘batlantirishni tashkillashtirish bilan bog‘liq emas – bular bajarish uchun majburiy va mehnat bozorida holatni o‘zgartirishiga yo‘naltirilgan ko‘rsatmalar, to‘g‘ridan- to‘g‘ri farmoyishlar, buyruqlardan iborat bo‘ladi. Ular davlat hokimiyati ko‘chiga tayanadilar va ta’qiqlash, ro‘xsat berish va majburlashni anglatadigan usullarni o‘z ichiga oladi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda tartibga solishni ma’muriy shakllari kam ko‘lamda qo‘llaniladi. Ularning doirasi asosan ishsizlarni qo‘llab- quvvatlashga yo‘naltirilgan usullarni qo‘llagan holda, aholini ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlari uchun sharoitlarni yaratish bilan chegaralanadi. Tartibga solishni ushbu shakllari doirasida amalga oshiriluvi mehnat bozorini tartibga solishni asosiy usullari qo‘yidagilar hisoblanadi: qonunchilik, tashkiliy-institutsional, ijtimoiy usullar, daromadlarni tartibga solish usullari, narx shakllantirishni davlat tomonidan tartibga solish usullari, ayirim soliq, moliyaviy usullar. Tartibga solishni ma’muriy 2 OECD Employment Outlook ( выпуски 2009 и 20 18 ) . 3 Чижова Л., Сергеева Г., Кулагина Н. Политика занятости в контексте макроэкономического регулирования //Человек в труд.- 2000. -№8. - С. З2. 60 shakllari ayirim bilvosita usullarni qo‘llashni, ya’ni mehnat bozoriga to‘g‘ridan to‘g‘ri yo‘naltirilmagan, ammo natijada, uning elementlariga ta’sir qiluvchi (masalan, tashqi iqtisodiy tartibga solishni ayirim usullari) usullarni nazarda tutadi. QMBni tartibga solishni iqtisodiy shakllariga undovchi, rag‘batlantiruvchi, ayirim moliyaviy va bilvosita usullarni tegishli deyish mumkin. Bunday usullar qo‘yidagi tadbirlarni o‘z ichiga oladi: qayta ishlash sanoati va xizmat sektorlarida yangi ish joylarini yaratish, ishlab chiqarishni kengaytirishga davlat tomonidan imtiyozli kreditlar berish, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davrida qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish va qayta ishlash sanoati sektorlarining asosiy mahsulotlariga davlat buyurtmasini belgilash, kichik va o‘rta biznes hamda xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish va bosh. Davlat QMBga antitsiklik siyosatni o‘tkazish va xo‘jalik holatini (kon’yukturasini) tartibga solish yordamida kuchli bilvosita ta’sir ko‘rsatadi. Davlat yana tartibga solishni tashkiliy-institutsional usullarini amalga oshiradi: davlat ish bilan bandlik xizmati faoliyatini tashkil etish va tartibga solish, hududlar bo‘yicha bandlik siyosatini xilma-xilligin ta’minlash (diversifikatsiyalash), butun mamlakat bo‘yicha aholini mehnat migratsiyasiga ko‘maklashish. Bu darajada davlat qo‘yidagi usullarni o‘z ichiga oluvchi tartibga solishni iqtisodiy shakllarini olib boradi: – byudjetli: kichik korxonalarga, asosan ishini endi boshlagan tadbirkorlarga imtiyozlar berish; – moliyaviy: investitsion faoliyatni rag‘batlantirish (imtiyozli kreditlar berish), yangi ish o‘rinlarini yaratish maqsadida mamlakat miqyosida e’tiborga molik bo‘lgan korxonalarni moliyaviy qullab-qo‘vvatlash. – ijtimoiy usullar: ishsizlik nafaqasi va boshqa ijtimoiy to‘lovlarni to‘lash, ishsizlikdan himoya qilish. Shuni e’tiborga olish kerakki, ko‘rib chiqilgan mehnat bozorini tartibga solishni turli hil turlari o‘zgarmas va statik hisoblanmaydi. Ularga ham ichki, ham tashqi tartibdagi ko‘plab omillarni ta’siri ko‘rsatiladi. Bizning qarashimizcha mehnat bozorini tartibga solish turlari hududdagi sharoitga bog‘liq holda mehnat bozori holatiga qarab o‘zgarishi mumkin. QMBni tartibga solish siyosati va tartibga solishning iqtisodiy mexanizmini harakati natijasi ishchi kuchiga talab va taklifni eng optimal nisbatiga iqtisodiy choralar asosida erishish hisoblanadi. Hozirgi vaqtda qishloq aholisining ish bilan bandligini ta’minlash konsepsiyasi «2017-2022 yillarda respublikamizni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasi» talablariga mos maqsad va vazifalarni belgilab olishdan iborat. Bunday yondashuv markaziga uni rivojlantirishning ijtimoiy bozor tipidagi davlat uchun xos bo‘lgan ob’ektiv jarayonlarni hisobga oluvchi ish bilan ta’minlashning shakllanishi qo‘yiladi. Bu o‘z navbatida, muayyan davr mobaynidagi qo‘yilgan maqsadlarga erishishning real imkoniyatlari bilan cheklanmaydi. Ish bilan bandlik ijtimoiy rivojlanishning har bir bosqichiga xos turli ko‘rinish va shakllarda namoyon bo‘ladigan o‘ziga xos hodisadir 1 . Mehnat bozorining samarali rivojlanishi strategik konsepsiyasining bosh 1 Ш.Р.Холмўминов, К.З.Хомитов, Н.У.Арабов, Ж.Х.Бобаназарова, Х.Х.Абдураманов. Қишлоқ аҳолисини иш билан таъминлашнинг назарий ва амалий асослари (монография). – Тошкент: “Инновацион ривожланиш нашриёт-матбаа уйи”, 2018, 10-б. 61 maqsadi – beqaror iqtisodiy muhit ta’sirida ishchi kuchiga talab va uning taklifi o‘rtasidagi bozor muvozanatining buzilishi, ishsizlikning oshishi, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish hajmi va mehnat unumdorligining pasayishi, inflyasiyaning mavjudligi, mulkchilikning turli shakllarini sust shakllanishi, iqtisodiy islohotlarning sekinlik bilan amalga oshirilishi, haqiqiy mehnat daromadlarining kamayishi kabi sharoitlarda aholini oqilona ish bilan bandligini ta’minlash bo‘yicha iqtisodiy asoslangan tadbirlar ishlab chiqishdan iborat 1 . O‘tkazilgan tadqiqotlar qishloq aholisini ish bilan bandlikka ko‘maklashish konsepsiyasi asosiy holatlarini shakllantirishga imkon berdi. Bizningcha, qishloq aholisiga ish bilan bandlikka ko‘maklashish konsepsiyasi o‘z ichiga quyidagi holatlarni oladi: – tiklash, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish (yalpi va tovar) va qayta ishlashni oshirish va shu asosda yangi ish o‘rinlarini tiklash, yaratish va saqlash; – agrosanoat majmuasini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlagan holda qishloq xo‘jaligida mehnat sharoitlari va unga haq to‘lash nuqtai nazaridan samaradorligini oshirish; – iqtisodiy holatni barqarorlashtirish va qishloq joylarda yangi korxonalarning tarkibiy tuzilishini takomillashtirish, mehnatini real taqsimlashda ixtisosligini hisobga olgan holda mukammallashtirish; – qishloq aholisi ish bilan bandligi darajasini oshirish. Bunda hududni rivojlantirishning ijtimoiy-iqtisodiy, demografik xususiyatlarini hisobga olib, ish bilan bandlikni muqobil shakllarini rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish; – fermer xo‘jaliklari va shaxsiy uy xo‘jaliklarini, mahalliy resurslar va qadriyatlar bilan bog‘liq xalq hunarmandchiligi, kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, uy xo‘jaligida ish bilan bandlikni ta’minlash, qishloqda ijtimoiy infratuzilma ob’ektlarida yangi ish joylarni yaratish, mavjudlarini qayta tiklash; – qishloq mehnat bozorining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, ishsiz fuqarolarni ijtimoiy himoyalash va ish bilan bandligini tartibga solishning me’yoriy- huquqiy bazasini takomillashtirish, xususan, shaxsiy uy xo‘jaliklarida ish bilan bandlikni ish stajiga kiritish va shaxsiy uy xo‘jaliklarida ish bilan bandlarga ijtimoiy kafolatlar berish, qishloq xo‘jaligi tarmog‘ida modernizatsiyalash darajasini oshirish hamda noqishoq xo‘jaligi ish joylarini tashkil etish; – qishoq mehnat bozorida faol ish bilan bandlik siyosatini o‘tkazish, ish beruvchilar va yollanma ishchilarni mehnat bozori konyunkturasi haqida ma’lumotlar bilan ta’minlash tizimini takomillashtirish; – tuman bandlikka ko‘maklashish markazlariga murojaat qilgan fuqarolarni ishga joylashtirishga ko‘maklashish bo‘yicha birdan-bir samarali axborot shakli bo‘lib, aholiga ekspress-xizmatlar markazlarini yaratilishidir. Tuman bandlikka ko‘maklashish markazlarining yuqoridagi masalalar bo‘yicha xizmatlaridan ekspress xizmati markazlarining farqi shundaki, ish so‘rab murojaat qiluvchi fuqarolarga tez xizmatlar ko‘rsatiladi, shuningdek fuqarolarning o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatishlari amalga oshiriladi. Ishga joylashish masalalari bo‘yicha barcha asosiy axborotlar 1 Ш.Р.Холмўминов, К.З.Хомитов, Н.У.Арабов, Ж.Х.Бобаназарова, А.Б.Ирматова. Меҳнат бозорининг самарали ривожланиш истиқболлари. Монография. – Т.: «Fan va texnologiya», 2017, 121-б. 62 ochiq, hammabop ko‘rgazmali taxtalar yoki maxsus avtomatlashgan qurilmalar orqali har bir kishi bo‘sh ish o‘rinlari haqida barcha axborotlarni ketma-ket maxsus avtomatlar tugmachalarini bosish natijasida ma’lumotlarga ega bo‘lishlari mumkin. Tajriba shuni ko‘rsatadiki, ekspress-xizmat markazlarining tashkil etilishi fuqarolarni ishga joylashishi va kasbiy ta’lim olishi bo‘yicha mustaqil ish izlashning rivojlanishiga erishiladi; – qishloq joylarda ish joylariga talab va taklifni muvozanatga keltiruvchi o‘z- o‘zini ish bilan band qilish va ish bilan bandlikni egiluvchan shakllarini (vaqtinchalik, jamoat ishlari, uy xo‘jaligida bandlik, nostandart ish bilan bandlikni ta’minlash) kengaytirish; – ish joylari sifatini oshirish, mehnat xavfsizligi va sharoitlarini yaxshilash, qishloq joylarda ish haqi darajasini shahar joylarga yaqinlashtirish; – mehnat bozoriga yoshlarning kirib kelishi va ularning kasbiy harakatchanligini oshirishga psixologik tayyorgarligini shakllantirish, ish bilan band aholi tarkibiga yoshlarni yanada faol jalb etish, yoshlar uchun ish bilan bandlikning maqsadli dasturlarini hududiy xususiyatlarni hisobga olib ishlab chiqish; – oddiy holatda ishga joylashish imkoniyatiga ega bo‘lmagan ishsiz fuqarolarni ishga joylashishiga kafolat beruvchi choralarni amalga oshirish, mahalliy byudjet hisobidan soliq imtiyozlarini bergan holda, ular uchun ish joylarini kvotalash va ishsizlikni qisqartirishga yo‘naltirilgan vaqtincha ish bilan band bo‘lish uchun ularga imkoniyatlar berish; – zarur bo‘lgan mutaxassis kadrlarni qishloq joylariga kelishi uchun maqsadga yo‘naltirilgan choralar kompleksini amalga oshirish. Qishoq mehnat bozorida ishchi kuchi raqobatbardoshligini oshirish hamda ish bilan bandlik xizmatini tashkiliy jihatdan takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: – ishchi kuchi sifat tarkibini takomillashtirish omili sifatida yangi axborot texnologiyalari bazasida uzluksiz qishloq xo‘jalik ta’lim tarmog‘ini isloh qilish va uzluksiz kasb-hunar ta’limi tizimini rivojlantirish; – mehnat bozorida qishloq aholisining raqobatbardoshligini oshirish maqsadida kadrlar salohiyatini oshirish, iqtisodiyot sohalari va tarmoqlariga xos kadrlarni ildamlovchi kasbga tayorlash tizimini shakllantirish; – hududiy darajada bo‘sh ish o‘rinlari yagona ma’lumotlar bankini yaratish; – vaqtinchalik ishsiz qishloq aholisini qo‘llab-quvvatlovchi ijtimoiy himoyani kuchaytirish chora-tadbirlar tizimini takomillashtirish; – mustaqil ish izlash ko‘nikmalarini shakllantirish; – hududiy darajada qishloq aholisi ish bilan bandligini rivojlantirish holatini istiqbollashtirish. Ish izlab yurgan fuqarolar va ishchilarga bo‘lgan ehtiyoj, kasbiy ta’lim olish imkoniyatlari haqida ish beruvchilarga va aholiga tezkor ma’lumotlar etkazib berish. Ta’kidlash kerakki, mehnat bozorini davlat tomonidan tartibga solish ierarxiyasi bo‘yicha makro, mezo va mikro darajalarda amal qiladi (3.3-jadval). Bunda makro darajada ish bilan bandlikning u yoki bu darajalarini ifodalovchi qarorlarni qabul qilishda jamiyatning eng muhim ijtimoiy-iqtisodiy masalalari hal etiladi. 63 Mehnat bozorini hududiy (mezo) darajada tartibga solish mahalliy hokimiyat vakolati va mutanosib mahalliy byudjet imkoniyatlari doirasida ish bilan bandlikni ta’minlash hamda ishsizlikni kamaytirish tadbirlari amalga oshiriladi. Mikro darajada tartibga solish mehnat bozori sub’ektlarining o‘zaro munosabatga kirishishi asosida amalga oshadi. Bizning fikrimizcha, QMBda ishchi kuchiga talab va taklif mutanosibligiga erishishning iqtisodiy choralari sifatida quyidagi tadbirlarni amalga oshirish zaraur: 3.3-jadval Mehnat bozorini davlat tomonidan tartibga solishning ierarxiyasi 1 Makro darajada tartibga solish Mezo darajada tartibga solish Mikro darajada tartibga solish 1 2 3 1. Tartibga solish ob’ekti Milliy mehnat bozori Hududiy mehnat bozori Ichki mehnat bozori 2. Tartibga solish maqsadlari To‘liq ish bilan bandlikni qo‘llab - quvvatlash, ishsizlikni ijtimoiy mumkin bo‘lgan darajada ushlab turish, ommaviy ishsizlikka qarshi kurashish, mehnat salohiyatini rivojlantirish, ish bilan bandlik va daromadlarni qo‘llab - quvvatlash Mehnat resurslari talab va taklifini muvofiqlashtirish, mehnat bozori konyukturasiga mos ravishda ishchi kuchi kasbiy harakatchanligini rivojlantirish, ishsizlikni tartibga solish, ishsizlarni ijtimoiy himoya qilish Personalni tanlash, joylashtirish va ulardan samarali foydalanish, uni takror hosil bo‘lishi uchun moddiy shart-sharoitlar bilan ta’minlash 3. Tartibga solishning shakllari va usullari Ish o‘rinlarini saqlab qolish, qo‘llab-quvvatlash va yaratish, mehnat resursini ishdan bo‘shatishni tartibga solish va reglamentlash, ishsizlar daromadlarini qo‘llab-quvvatlash va ish bilan bandlikni davlat tomonidan kafolatlash, ijtimoiy himoyaga muhtoj bo‘lgan ishchilarga moddiy yordam berish, kasbga o‘qitish va qayta tayyorlashni tashkillashtirish Mehnat bozori konyunkturasini hisobga olgan holda ish bilan bandlikni turli shakllarini rivojlantirish va ish o‘rinlarini qo‘llab-quvvatlash, raqobatbardoshlik va kasbiy harakatchanlikni oshirishga yo‘naltirilgan mehnat resurslarini investitsiyalash Korxonalarda ish o‘rinlarini yaratish va saqlash, bevosita ishlab chiqarishda va undan ajralgan holda kadrlar kvalifikatsiyasini oshirish va qayta tayyorlash jarayonini tashkillashtirish, ularni korxona ichida ishdan bo‘shatish va qayta taqsimlashni amalga oshirish 4. Tartibga solishni tashkillashtirish - ish bilan bandlik sohasida xulq- atvor norma va qoidalarini qonuniy belgilash - ish o‘rinlarini yaratish va ish bilan bandlikka ko‘maklashish hududiy dasturlari - hududiy mehnat bozorida zaruriy chora-tadbirlarni tashkiliy-huquqiy va moliyaviy ta’minlash - ish o‘rinlarini yaratish va ish bilan bandlikka ko‘maklashish hududiy dasturlari, samarali ish bilan bandlik, mehnat resusrlari kasbiy malakasini oshirish bo‘yicha dasturlar - korxonalarda ish vaqti va mehnat intensivligi va boshqa me’yorlarni qonuniy belgilash - mehnatni me’yorlash, mehnatga haq to‘lash va mehnat sharoitlari kabilarni hisobga olgan holda mehnat jarayonini tashkil etish 5. Tartibga solish sub’ekti O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish Vazirligi va Ish bilan bandlik organlari, ishga muhtoj bo‘lganlarni kasbga o‘qitish va qayta o‘qitish Korxonalar rahbariyati, mehnatni tashkil etish bo‘yicha bo‘limlar (mutaxassislar) 1 Муаллиф томонидан ишлб чиқилган. 64 uning joylardagi hududiy organlari bo‘yicha tashkilotlar  ish o‘rinlarini yaratish va saqlash bo‘yicha tarkibiy investitsion siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish; – ish bilan bandlik maxsus dasturlarini bajaruvchi korxonalarni imtiyozli kreditlash va soliqqa tortish; – axborot tizimini, kasbga o‘qitish va kasbga yo‘naltirish tizimini moliyalashtirish orqali hududiy, tarmoq kasbiy harakatchanligini rivojlantirish; – jamoat ishlari va vaqtinchalik ish bilan bandlikni shakllantirish; – qishloqda kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirish; – fuqarolarning alohida kategoriyalari uchun ish bilan bandlik va ijtimoiy imtiyozlar bo‘yicha qo‘shimcha kafolatlarni o‘rnatish. Mehnat bozorini tartibga solishning asosiy yo‘nalishlari sifatida u yoki bu omillarning ta’sir ko‘rsatishiga bog‘liq ravishda ishchi kuchini taklif etishni tartibga solishning ikki varianti, ya’ni ijtimoiy yo‘naltirilganlik va tartibga solishning liberal turlari 3.1-rasmda keltirilgan. Ko‘pchilik hollarda mehnat bozorini tartibga solish mexanizmi hozirgi vaqtda murakkab holat bilan bog‘liq. Hududiy mehnat bozori holatining tadqiqoti sifatida uni tartibga solishning quyidagi ustvor yo‘nalishlarini ajratib ko‘rsatish mumkin: tartibga solishning nodavlat sub’ektlari faoliyatlarini faollashtirish; mehnat bozorini egiluvchan tizimini joriy etish; kichik biznesni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash orqali ishchi kuchiga talabni oshirish; inson kapitali rivojlanishini rag‘batlantirish. O‘tkazidgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, mehnat bozorini tartibga solish samarali hisoblanadi, agarda mehnat bozori sub’ektlari (davlatdan tashqari) unda yanada faol ishtirok etsa (asosan kasaba uyushmalari). Shuning uchun mehnat bozorini tartibga solishning muhim yo‘nalishi hozirgi paytda tartibga solishning nodavlat sub’ektlari faoliyatlarini faollashtirish hisoblanadi. 65Меҳнат бозори ҳолати таҳлили Муаммоларни юмшатиш мақсадида бирламчи тадбирларни ўтказиш Ҳудудий тартибга солиш турлари Ижтимоий йўналтирилган тартибга солиш Тартибга солишнинг либерал тури Тартибга солишнинг фаол йўналишлари Тартибга солишнинг пассив йўналишлари Таъсир кўрсатишнинг асосан иқтисодий шакллари, усуллари ва воситаларидан фойдаланиш Таъсир кўрсатишнинг асосан маъмурий шакллари, усуллари ва воситаларидан фойдаланиш Олинган натижалар таҳлили, тартибга солиш элементларидан фойдаланиш 3.1-rasm Mehnat bozorini tartibga solish mexanizmini amalga oshirish jarayoni modeli 1 Bizning fikrimizcha, hozirgi vaqtda mehnat bozorini tartibga solishning ustvor yo‘nalishi sifatida mehnat bozorini egiluvchan tizimini joriy etish, kichik biznesni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash orqali ishchi kuchiga talabni oshirish, inson kapitali rivojlanishini rag‘batlantirish hisoblanadi. Birinchi navbatdagi tadbirlardan bo‘lib, umumta’lim va malaka tayyorgarligining yaxshilanishi hisoblanadi. Hududiy darajada egiluvchan mehnat bozorini tartibga solish ish bilan bandlik egiluvchan shakllari sifatida kichik tadbirkorlik rivojlanishini rag‘batlantiradi, samaradorlik, mehnat unumdorligi va ish haqini o‘stirish imkonini beradi. Hozirgi vaqtda mehnat bozorining egiluvchan tizimlarini joriy qilish va kengaytirish tartibga solishning ustvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Yirik korporatsiyalarga egiluvchan ish bilan bandlikni joriy qilishda salbiy qaytim ro‘y berishi mumkin. Bunday sharoitlarda vaqti-vaqti bilan ishlayotgan ishchining mehnat samaradorligini aniqlash hamda mehnat haqini taqsimlashni amalga oshirilishi va har bir ishchining mehnat natijalaridagi hissasini baholashni haqqoniy amalga oshirish qiyindir. Jamoada barcha yollanma ishchilar mehnat haqini to‘lashda bir xillik tamoyiliga amal qilinishi keyinchalik haqiqatdan ham rag‘batga sazovor bo‘lgan yoki to‘liqsiz ish kuni yoki haftasida vijdonan ishlayotgan ishchilarning mehnat natijalariga bo‘lgan qiziqishlarini pasayishiga olib keladi. SHuning uchun yirik korxonalarda mehnatning egiluvchanligi salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. SHunday ekan mehnat 1 Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган. 66 bozorining egiluvchanlik tizimidan kichik korxonalarda foydalanish o‘zining ijobiy samarasini beradi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikda mehnat bozori egiluvchanligi rivojlanishi uchun egiluvchan mehnat bozori shakllanishi zarur. G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida 60-80 yillarda yollanma ishchilar egiluvchan ish bilan bandlikni joriy etish bo‘yicha ish beruvchilardan ba’zi engilliklarga erishdilar. Egiluvchan mehnat bozorining keyingi shakllanishi ishchilarning kasbiy bilimlari va kompyuter, axborot texnologiyalarini qamrab olish bilan bog‘liq ilmiy texnika taraqqiyotini joriy etishni o‘z ichiga oladi. Natijada egiluvchan mehnat bozorida ishchi kuchi tarkibi o‘zgaradi, unda yoshlar va ayollar hissasi oshadi. Ayollarning ahamiyatli qismi va o‘qiyotgan yoshlar uchun egiluvchan mehnat rejimiga ega faqat ish kunining bir qismida band bo‘lishni afvzal ko‘radilar. Ish bilan bandlik tarkibining o‘zgarishi ishchilarning mehnat sharoitlari va ish haqiga qo‘yiladigan talablarga tuzatish kiritishni zarurat etdi. SHuning uchun iqtisodiyot rivojlanishidagi yangicha tendensiyalar qat’iy mehnat normalariga qarama-qarshi shakllarini, ya’ni nostandart ish bilan bandlik turlari shakllanishiga imkon yaratdi. Egiluvchan mehnat bozori rivojlanishini tartibga solish ishlab chiqarishning pasayishi davrida korxonada malakali kadrlarni saqlab qolishni nazarda tutadi. Egiluvchan mehnat bozori kichik korxonalar ish beruvchilarga shtatni kengaytirishdan qo‘rqmaslikni, shuningdek kichik biznes – egiluvchan mehnat bozorini birdan-bir muammoli va muhim omillarini rivojlanish imkonini beradi. Egiluvchan mehnat bozorining kengayib borishi iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlarni yuzaga keltiradi, qishloq ho‘jaligi va sanoatning qisqarishi va xizmat ko‘rsatish sohasining yuksalishi, ayniqsa, axborot sohasi ishlab chiqarishi va infratuzilmani rivojlanishiga olib keladi. Egiluvchan mehnat bozorining rivojlanishi mehnat bozorini tartibga solishning muhim yo‘nalishi sifatida hozirgi vaqtda ishsizlikni qisqarishi, mehnat bozori barqarorligi, iqtisodiy o‘sish va aholi tarmush darajasi oshishiga shart- sharoit yaratadi. Tartibga solishning mazkur yo‘nalishi tartibga solishning iqtisodiy, to‘g‘ridan-to‘g‘ri usullari orqali amalga oshishi mumkin. Egiluvchan mehnat bozorining natijasi bo‘lib, odamlarning foydalanilmagan imkoniyatlarini yuzaga chiqarishga ko‘maklashish bilan mamlakat mahnat salohiyatini yuksaltirish hisoblanadi. Hozirgi vaqtda mehnat bozorini tartibga solishning muhim yo‘nalishi bo‘lib, ishchi kuchiga talabni oshirish hisoblanadi. Ishchi kuchiga talabni oshirishning samarali usullaridan biri bo‘lib, egiluvchan mehnat bozorini qo‘llab-quvvatlash vositasi sifatida kichik biznesga har tomonlama ko‘maklashish hisoblanadi. Bu yo‘nalishni tartibga solishning muhim usuli bo‘lib, mehnat bozorini tartibga solishning pul-kredit vositalari hisoblanadi. Xususan, bunday tartibga solish hududiy darajada samarali hisoblanadi, agarda maqsadli dastur asosida amalga oshirilsa. Masalan, SHvetsiya tajribasini olib qarasak, kichik biznesga ajratilgan kapital mablag‘larning 10 %dan 70 %gacha miqdori davlat subsidiyalari hisobidan, 20 %i 67 kreditlar hisobidan ta’minlanadi, agarda korxona faoliyati foyda bilan yakunlanmasa, to‘rt yil soliqdan ozod etiladi 1 . Bizning fikrimizcha, turli darajadagi, milliy va hududiy darajada mustaqil ish bilan bandlik shakllarini maqsadga muvofiq shakllantirish zarur. Buning uchun hududning o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq ish bilan bandlik xizmati faoliyatining sifat darajasini hisobga olish zarur. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni davlat tomonidan qo‘llab- quvvatlashning muhim yo‘nalishi bo‘lib, turli aholi guruhlari o‘rtasida o‘zining mustaqil biznesini tashkil etishga tabaqalashtirilgan yondashuv hisoblanadi. Bu guruhlar kasbiy mansubligi, bilim darajasi, ish bilan bandlik statusi yoki ishsizlik kabilarga bog‘liq ravishda ajratiladi. Mehnat resurslaridan samarali foydalanishga yo‘naltirilgan bozorni tartibga solish kichik tadbirkorlikni rag‘batlantirish, mustaqil ish bilan bandlik va mehnat bozorining egiluvchanligini ta’minlash, o‘rta maxsus va kasbiy ta’limni ahamiyatli yuksaltirish orqali iqtisodiy hayotga jalb qilingan sonini oshirishni zarurat etadi. SHunday ekan, mehnat bozorining zamonaviy holati uni tartibga solishning ustvor yo‘nalishlaridan biri hisoblangan inson kapitalini doimiy rivojlantirishni nazarda tutadi. Mehnat bozorini tartibga solishning mazkur yo‘nalishi ijtimoiy yo‘naltirilgan usulida ham, liberal usulida ham amal qiladi. Masalan, bunday ko‘rinish AQSHda ommalashgan, ya’ni mehnatni rag‘batlantirish qatorida mehnat resurslari shakllanishining maqsadlari ijodiy xarakterga ega va insonning hayoti davomida ishining mohiyati bo‘yicha umumiy murakkablik ko‘lamida amal qiladi. Inson kapitalining rivojlanishi quyidagi tadbirlar asosida amalga oshishi mumkin: – o‘rta maxsus, oliy va ilmiy ta’limni yuksaltirish (hatto mehnat bozorini tartibga solishning liberal turi amal qilayotgan mamlakatlarda taxminan 80-90 % ta’lim olish xarajatlari davlat, xususiy kapital va jamoat tashkilotlari hisobiga amalga oshiriladi); – mehnatga haq to‘lash shakllari va tizimini takomillashtirish. Ish haqi iqtisodiyot soha va tarmoqlarida band ishchilarning shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish, ularning munosib yashashi va sog‘lig‘ini ta’minlashi kerak; – kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash tizimini umirbod subsidiyalashni takomillashtirish (mehnat bozorini tartibga solishning liberal-yo‘naltirilgan turi amal qiladigan mamlakatlarda bu tadbirlarning o‘rtacha 90 %i davlat mablag‘lari va xususiy kapital hisobiga amalga oshiriladi). Bizning fikrimizcha, respublikamizda MBni tartibga solishning turlicha shakllaridan foydalanish maqsadga muvofiq amalga oshirilmoqda. Mehnat bozorini tartibga solishning ijtimoiy-yo‘naltirilgan usulida davlat passiv siyosatdan faol siyosatga o‘tishga urg‘u bermoqda. Bu shuni bildiradiki, taqqoslash asosida tartibga solishning iqtisodiy usullarini ma’muriy usullardan, ya’ni ish bilan bandlikni ta’minlashga yo‘naltirilgan usulni ishsizlikka yo‘naltirilgan usuldan afzal ko‘rishni nazarda tutadi. Davlat mehant bozorini tartibga solishning nafaqat bevosita usullaridan, balki bilvosita usullaridan ham foydalanadi. Mazkur jarayonda mehant bozorini tartibga solish quyidagi tadbirlarni o‘z ichiga olishi mumkin: – jamoat ishlarini tashkil etish, asosan yoshlar uchun (Shvetsiya tajribasiga ko‘ra, bunday ishlar uy-joy, yo‘l qurilishida hamda xizmat ko‘rsatish sohasidagi 1 Саноати ривожланган мамлакатларда иш билан бандлик соҳасида давлат сиёсати. – М.: 1996. – С. 3. 68 yo‘nalishlardagi kasblar bo‘yicha ish haqining 50-100 % chegarasida kafolatlangan ish haqi bilan ta’minlash olti oygacha mddatda maqsadga muvofiq o‘rnatilgan); – yangi ish o‘rinlarini yaratish bo‘yicha xususiy firmalarga subsidiyalar berish; – korxonalarda kadrlar bo‘limlarida mavjud bo‘sh ish o‘rinlari bo‘yicha barcha turdagi xizmatlarga axborot to‘lovlari; – nogironlar uchun korxonalarda ish joylari yaratishga maxsus jihozlar bilan ta’minlash va korxona egalariga nogironlarni ishga qabul qilish uchun subsidiyalar berish; – asosiy ishdan tashqari ishlarda tadbirkorlik faoliyatini kengaytirishni rag‘batlantirish. mehnat bozorida talab bo‘lgan kasblarni aniqlash, kasbiy tayorgarlik davrini hisobga olgan holda kelgusida talab bo‘lgan kasblarga va mehnat bozoriga kirishnii xohlovchilarga shunday axborotlarni etkazish; – oliy ta’lim muassasalariga, kollejlarga yoki qayta tayyorlash kurslariga kiruvchilarning qiziqishlarini atroflicha aniqlash: bundan ko‘zlangan maqsad dastlabki suhbat o‘tkazish, oldindagi ish va ta’lim predmetlari bilan tanishtirish, qisqa muddat ichida (masalan, bir oy) kelgusidagi ish joyini aniqlash imkoniyati yuzaga keladi; – individual ta’lim usullarini joriy etish (shaxsiy modul, deb ataluvchi modul), buning asosida predmetni tanlash yotadi, xususan, talim olayotganlar qiziqishlarini to‘liq qondirish va uning yangilanish ketma-ketligi va optimal sur’atini taklif qilish; – qayta tayyorlash kurslari o‘quv dasturlarini oliy ta’lim muassasalari olimlari, mutaxassislar, va ishlab chiqarish korxonalari, sanoat korxonalari amaliyotchilari yordamida samarali tashkil etish, mazkur holatda iloji boricha o‘qituvchilar guruhiga ish haqini tejamaslik kerak, aks holda bu o‘quv kurslarini tashkil etish hech narsa bermaydi. III-BOB BO‘YICHA XULOSA 1. Qishloq joylar da investitsion faollikni rag‘batlantirish, faol tarkibiy siyosatni va iqtisodiyotni innovatsion rivojlanishini ta’minlash, davlat buyurtmalarini faollashtirish asosida yalpi talabni rag‘batlantirish, hududiy siyosatni takomillashtirish hamda iqtisodiy faollikni rag‘batlantirishga yo‘naltirilgan mehnat bozorida ishchi kuchiga talabni oshirishning iqtisodiy mexanizmini tartibga solish yo‘nalishlarini takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqilgan. 2. Ravshanki, davlat organlarining iqtisodiy sharoitlar parametrlarining o‘zgarishini tartibga solishi turli iqtisodiy mexanizmlarni realizatsiya qilishni yuzaga keltiradi. S h unday ekan, hozirgi shroitda iqtisodiy holatni hisobga olgan holda, mavjud iqtisodiy mexanizmlarning turli xil real variantlar ichidan optimallarini tanlab olish zarur. Zamonaviy ish o’rinlarini yaratish va qo‘llab-quvvatlash mexanizmi to‘g‘ridan-to‘g‘ri ijtimoiy-iqtisodiy yo‘naltirilganlik ahamiyatiga ega. 3. Ish bilan bandlikning egiluvchan shakllarini kengaytirishga yo‘naltirilgan strategik konsepsiyani shakllantirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan. 69 XULOSA O‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida quyidagi xulosa va tavsiyalar ishlab chiqildi. 1. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida qishloq mehnat bozori shakllanishi va uni bozor mexanizmi asosida tartibga solish imkoniyatining juda sekinlik bilan amalga oshayotganligi hududiy darajada qishloq aholisining ish bilan bandligini oshirish maqsadida ishchi kuchiga talab va taklif hamda bahosiga ta’sir qiluvchi samarali mexanizmlarni shakllantirish zaruriyatini yuzaga keltirmoqda. 2. Bizning fikrimizcha, mehnat bozori, xususan, QMBda ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solish tizimli xususiyatga ega bo‘lishi kerak, alohidagi tasodifiy yo‘nalishlar bilan chegaralanmasdan, balki unga xos bo‘lgan jihatlarning barchasini qamrab olishi zarur. Ushbu bog‘liqlikda QMBda ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solish mazmuni qo‘yidagilardan iborat: davlat va jamiyatning maqsadga yo‘naltirilgan kompleks choralarini ishchi kuchi talab va taklifi, uning bahosi, hamda kasbiy harakatchanligini o‘z ichiga oluvchi sifatiy xususiyatlariga ta’siri; imtiyozli soliq, moliya-kredit va investitsion siyosat yordamida yangi ish o‘rinlarini yaratish va mavjud samarali ish o‘rinlarini saqlashni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash; ish bilan bandlikning muqobil shakllarini va aholining umum iqtisodiy mustaqil faoliyatiga ko‘maklashish. 3. Hududiy qishloq mehnat bozoriga tadbiq qilish mumkin bo‘lgan bir nechta muhim tartibga solishning tamoyillarini ajratish mumkin: hudud agrar sektorining rivojlanishining iqtisodiy va ijtimoiy maqsadlarini o‘zaro muvofiqligini ta’minlash; hududiy qishloq mehnat bozorini tartibga solishning barcha jarayonlarini ASMni barqaror rivojlantirishga yo‘naltirish; qishloq mehnat bozorini bozor mexanizmi asosida tartibga solishni bozor mexanizmi va davlat tomonidan tartibga solishni maqbul darajada o‘zaro bog‘liqligi va o‘zviyligini ta’minlash; qishloq mehnat bozorini tartibga solishga tizimli yondashish; QMBda ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solish bo‘yicha yagona davlat siyosatini yuritish; mehnat bozorini tartibga solishda qishloq joylari va qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishini o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish. 4. Qishloq joylarda kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash, mehnatga talabni rag‘batlantirish maqsadida soliq imtiyozlari va kreditlar berish, bo‘sh ish joylari mavjud hududlarni moliyaviy rag‘batlantirish bilan bog‘liq ijtimoiy-yo‘naltirilgan tartibga solish hamda ishsizlikdan sug‘urtalash va ijtimoiy kafolatlar tizimini joriy etish, ishchi kuchi kasbiy harakatchanligini ta’minlashni iqtisodiy choralar bilan amalga oshirishga yo‘naltirilgan tartibga solishning liberal turi usullarini tasniflash yuzasidan tavsiyalar ishlab chiqilgan; 5. QMBni davlat tomonidan tartibga solishning usullari quyidagi mezonlar asosida guruhlar bo‘yicha tasnifga ega: tartibga solish vazifalari, tartibga solish yo‘nalishlari, tartibga solish ko‘lami, davlat tomonidan tartibga solishning sub’ektlari, ta’sir qilish obe’ktlari, moliyalashtirish manbalari, ta’sir qilish darajasi, ta’sir qilishning xarakteriga ko‘ra. 6. Hududiy mehnat bozoriga ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan, ya’ni ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichning miqdori qanchalik yuqori bo‘lsa, shunchalik mehnat bozoriga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu maqsadda mehnat bozori samarali rivojlanishiga ijobiy ta’sir 70 ko‘rsatadigan hamda uning samarali amal qilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichlarning qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklifning holatiga ta’sirini hududlar kesimda reyting baholash metodikasi takomillashtirilgan. 7. Hududiy mehnat bozorida ish bilan bandlikka ko‘maklashish siyosatini moliyalashtirishga bo‘lgan xarajatlar tarkibini dinamik qatorlar darajasi o‘zgarishining umumiy tendensiyasini aniqlash uchun geormetrik tekislash usuli orqali qayta baholash metodikasi takomillashtirilgan. 8. Samarqand viloyatida o‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida qishloq mehnat bozori konyunkturasi quyidagi asosiy belgilar bilan tavsiflanadi: mehnat bozorida ishchi kuchi taklifining ortiqchaligi va ularning kasbiy-malaka darajasining pastligi; ishchi kuchiga talabning mavsumiy tebranishi; ratsional ishga joylashtirish imkoniyatlarining chegaralanganligi; noqishloq ish joylarining va xizmat ko‘rsatish sohasining past darajada rivojlanganligi; ish bilan bandlikka ko‘maklashish infratuzilmasining past darajada rivojlanganligi. Ayniqsa, qishloq joylarda ijtimoiy infratuzilmaning past darajada rivojlanganligi mehnat resurslari ish bilan bandligini ta’minlash imkoniyatlarini chegaralamoqda. 9. Qishloq hududlarida investitsion faollikni rag‘batlantirish, faol tarkibiy siyosatni va iqtisodiyotni innovatsion rivojlanishini ta’minlash, davlat buyurtmalarini faollashtirish asosida yalpi talabni rag‘batlantirish, hududiy siyosatni takomillashtirish hamda iqtisodiy faollikni rag‘batlantirishga yo‘naltirilgan mehnat bozorida ishchi kuchiga talabni oshirishning iqtisodiy mexanizmini tartibga solish yo‘nalishlarini takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqilgan. 10. Ish bilan bandlikning egiluvchan shakllarini kengaytirishga yo‘naltirilgan strategik konsepsiyani shakllantirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan . 11. Hozirgi vaqtda mehnat bozorining egiluvchan tizimlarini joriy qilish va kengaytirish tartibga solishning ustvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. S h unday ekan mehnat bozorining egiluvchanlik tizimidan kichik korxonalarda foydalanish o‘zining ijobiy samarasini beradi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.: «O‘zbekiston», 2017. 2. O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi. – T.: «Adolat», 201 5. –284 b. 3. O‘zbekiston Respublikasining Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risidagi Qonuni. (yangi tahrirda). – T.: 1998. 4. O‘zbekiston Respublikasining Ta’lim to‘g‘risida Qonuni. «Xalq so‘zi», 1997. 30 avgust. 5. O‘zbekiston Respublikasining «Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida»gi qonuniga sharhlar, – T.: «SHarq», 2000. -375 b. 6. O‘zbekiston Respublikasi «Axborotlashtirish to‘g‘risida» Qonuni. «Xalq so‘zi», 2004. 11 fevral, №29. II. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari va Qarorlari 71 7. «Aholining himoya qilinmagan qatlamlarini metodik-ijtimoiy ko‘maklashish va ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2016 yil 22 fevraldagi PF-4782-sonli Farmoni. 8. « B andlik sohasida davlat siyosatini yanada takomillashtirish va mehnat organlari faoliyati samaradorligini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida »gi 2017 yil 24 maydagi PF-5052-sonli Farmoni. 9. « O‘zbekiston Respublikasi bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida » gi 2017 yil 24 maydagi PQ-3001-sonli Qarori. 10. «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni III. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Farmoyish va Qarorlari 15. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Ilmiy-tadqiqot faoliyatini tashkil etish, boshqarish va moliyalashtirishni takomillashtirish chora- tadbirlarini amalga oshirish to‘g‘risida »gi 302-sonli Qarori, 2017 yil 19 may. 16. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining. « Kadrlar tayyorlash bo‘yicha milliy dastur tuzish to‘g‘risida » Farmoyishi. « Xalq so‘zi » , 1997, 13 mart. 17. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining « Mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun chet ellarga ketayotgan O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarini hisobga olishni takomillashtirish to‘g‘risida » gi 97- sonli Qarori, 2007 yil 15- may. 18. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining « Ishga joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band bo‘lmagan aholini hisobga olish metodikasini takomillashtirish to‘g‘risida » gi 106-sonli Qarori, 2007 yil 24-may. 19. «Iqtisodiy faoliyat turlarini tasniflashning xalqaro tizimiga o‘tish chora- tadbirlari to‘g‘risida »gi 275-sonli Qarori, 2016 yil 24 avgust. IV. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari va ma’ruzalari 21. Mirziyoev SH.M. Qonun ustvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligini garovi. –T.: «O‘zbekiston» NMIU, 2017. – 48 b. 22. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. –T.: «O‘zbekiston» NMIU, 2017. – 458 b. 23. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. –T.: «O‘zbekiston», 2017. – 104 b. 24. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi // «Xalq so‘zi gazetasi», 2017 yil 16 yanvar, №11 (6705). V. Ilmiy monografiya, o‘quv qo‘llanma va darsliklar 72 25. Abdullaev A.M., Gulyamov S.S., Abdullaev U.O, Ishnazarov A.I. Ekonomiko- matematicheskie metodы i prikladnыe modeli prognozirovaniya. – T.: « O‘qituvchi » , 2006. - 650 s. 26. Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti (darslik). – T.: « Mehnat » , 2004. 512 B. 27. Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti (darslik). – T.: « Mehnat » , 2009. – 512 b. 30. Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti: nazariya va amaliyot / Darslik. Q.Abdurahmonov. Qayta ishlangan va to‘ldirilgan 3-nashri. – T.: 2019. – 592 b. 31. Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi. Darslik. – T.: «Fan va texnologiya», 2012, - 388 b. 32. Adamchuk V.V., Romashov O.V., Sorokina M.E. Ekonomika i sotsiologiya truda. – M.: «YUNITI», 1999. - S. 407. 33. Arabov N.U. O‘zbekiston Respublikasida mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish samaradorligini oshirish (Monografiya). – T.: «Fan va texnologiya», 2017. – 272 b. 34. Barr N. R ы nok truda i sotsialnaya politika v Sentralnoy i Vostochnoy Evrope. – M. : 1997. - S.245. 35. Blauberg I.V. Sistemn ы y podxod – M.: - S. 61. 36. Varfolomeeva O.A. Stanovlenie infrastruktur ы r ы nka truda v perexodnoy ekonomike. - SPb., « Izdatelstvo SP b UEF » . 2001. - S.125. 37. Verian X.R. Mikroekonomika. Promejutochn ы y uroven. Sovremenn ы y podxod. – M.: Izdatelstvo «YUNITI», 1997. - S . 647. 38. Vladimirova L.P. Ekonomika truda (uchebnoe posobie) -2e izd. pererab. – M.: Izdatels kiy dom «Dajkov i K», 2002. - S. 300. 39. Volgin N.A., Gritsenko N.N., SHarkov F.I. Sotsialnoe gosudarstvo (uchebnik). – M.: Izdatelsko-torgovaya korporatsiya «Dajkov i K», 2003. -S. 415. 40. Genkin B.M. Ekonomika i sotsiologiya truda (uchebnik). – M.: Izdatelstvo «Norma», 2003. - S. 416. 41. Gosudarstvennoe regulirovanie r ы nochnoy ekonomiki: Ucheb. Posobie. M.: Delo, 2001. – S. 164. 42. Gosudarstvennaya politika promыshlenno razvitыx stran v sfere zanyatosti naseleniya. – M., 1996. – S. 256. 43. Zanyatost i r ы nok truda: nov ы e realii, natsionaln ы e prioritet ы , perspektiv ы : - M.: Nauka, 1998. – S. 320. 44. Institutsionalnaya ekonomika / Pod red. D. S. Lvova.- M. : INFRA, 2001. – S. 285. 45. Ijtimoiy soha iqtisodiyoti. Darslik. / I.f.d., prof. Q.X.Abdurahmonov tahriri ostida. – T.: « Iqtisodiyot», 2013. - 418 b. 46. Keyns Dj .M. Ob щ aya teoriya zanyatosti, protsenta i deneg. / P er. s angl. prof. N.N.Lyubimova, pod. red. d.e.n., prof. L.P.Kurakova. – M.: «MI EMP», 2010. 47. Korot nev V.D. Formirovanie sistem ы obespecheniya selskogo xo zyaystva kadrami upravleniya. - M., 2004. – S. 257. 48. Kostin L. A., Zuщina G. M.., Sultanova R. M. Rыnok truda i teoriya zanyatosti. – M., 1997. 73 49. Kurs ekonomicheskoy teorii. Ob щ ie osnov ы ekonomicheskoy teorii, mikroekonomika, makroekonomika, perexodnaya ekonomika: Ucheb. Posobie / Pod red. A.V Sidorovich. M.: izd-vo « DIS» MGU, 1997. - S . 562. 50. Laffer A. Antologiya ekonomicheskoy klassiki / Laffer, S. Stayder, R. Mandel: T 2. – M.: Ekonomika. 1993. – S. 360. 51. Maltus T. Op ы t o zakone narodonaseleniya / T. Maltus : V 2 t. – M. : Ekonomika. Antologiya ekonomicheskie mыsli . 1993. – S. 336. 52. Marshall A. Prinsip ы ekonomicheskoy nauki / A.Marshall: V 3 t. – M.: « Progress». - T.Z. - 1984. -119 s. 53. Pigu A. Ekonomicheskaya teoriya blagosostoyaniya / T 2. – M. : Progress. - 1985. – S. 410. 54. Prokopov F.T. Bezrabotitsa i effektivnost gosudarstvennoy po litiki na r ы nke truda v perexodnoy ekonomike Rossii. - M.: Ekonomiche skiy fakultet MGU, TEIS, 1999. – S. 220. 55. Razzoqov A., Toshmatov SH., O‘rmonov N. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi / - Toshkent: «Moliya», – 2002. – 250 b. 56. Raximova X. va boshqalar. Mehnatni muhofaza qilish. – T.: «O‘zbekiston » , 2003. – 209 b. 57. Rikardo D. Sochineniya. / D. Rikardo: – M.: Sotsekiz., 1961. – S. 315. 58. Risin I.E. Gosudarstvennoe regulirovanie ekonomiki: Ucheb. Pos. / I. E. Risin, Yu.I.Tre щ evskiy, S.M.Sotnikov. – M.: 2000. - S. 138. 59. Rofe A. I., Zb ы shko B. G, Ishin V. V. R ы nok truda, zanyatost naseleniya, ekonomika resursov i truda: Ucheb posobie / Pod red. prof. A. I. Rofe. – M . : NIK, 1997. – S. 310. 60. R ы nok truda. Uchebnik. / Pod red. Prof. V. S. Bulanova i prof. N . A. Volgina. – M.: Ekzamen, 2000. – S. 137. 61. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda ish bilan bandlik sohasida davlat siyosati. – M.: 1996. – S. 312. 62. Smit A. Issledovanie o prirode i prichinax bogatstva narodov.. / A. Smit : V 3t.- M. : Nauka, 1993. – S. 305. 63. Solovev A.V. Sotsialnoe partnerstva. – M.: Izdatelstvo « Delo i Servis » , 2003. – S. 239. 64. Tkachenko A.A. Zanyatost i ekonomika: politika gosudarstva v pe rexodn ы y period. - M. OOO. «Informgraf», 2000. – S. 420. 65. Turkin YU.S. Teoriya sistem. 1 chast. « Sistem ы i obmen » . – M., 1995. – S . 314. 66. Ubaydullaeva R.A., Ata-Mirzaev O.B., Umarova N.O. O‘zbekiston demografik jarayonlari va aholi bandligi (ilmiy o‘quv qo‘llanma). – T.: Universitet, 2006. 67. Fisher S. Ekonomika. Per. s angl. so 2-go izd. / S.Fisher, R.Dornbrush, R.SHmalenzi. – M.: «Delo LTD», 1993. - S. 289, 286. 68. XMT konvensiyalari va tavsiyalari (1957-1990). 2 tomlik. Jeneva, 1999, T.2, 2064 – b. 69. Xolmo‘minov S h .R. Mehnat bozori iqtisodiyoti (o‘quv qo‘llanma). –T.: « O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi » , 2004. - 202 b. 74 70. Xolmo‘minov SH.R. Qishloq mehnat bozorining shakllanishi va rivojlanishi hamda ularni modellashtirish (monografiya). – T.: «Fan va texnologiya», 2014. – 200 b. 71. Xolmo‘minov SH.R., Xomitov K.Z., Arabov N.U., Bobonazarova J.X., Abduramanov X.X. Qishloq aholisini ish bilan ta’minlashning nazariy va amaliy asoslari (monografiya). – Toshkent: “Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi”, 2018. – 160 b. 72. Xolmo‘minov SH.R., Xomitov K.Z., Arabov N.U., Bobanazarova J.X., Irmatova A.B. Mehnat bozorining samarali rivojlanish istiqbollari. Monografiya. – T.: «Fan va texnologiya», 2017. – 184 b. 73. Xolmo‘minov SH.R., Arabov N.U. Mehnat bozori infratuzilmasi. O‘quv qo‘llanma. – T.: «Fan va texnologiya», 2016. – 332 b. 74. Xolmo‘minov SH.R., Xomitov K.Z., Arabov N.U., Xayitov A.B., Bobonazarova J.X., Irmatova A.B. Mehnat bozori rivojlanishining tahlili (monografiya). – T.: «Fan va texnologiya», 2016. – 308 b. 75. CHerneyko D.S. Formirovanie r ы nka truda: op ы t, problem ы . – SPb.: Izdatelstvo «SP b GUEF » , 1999. - S . 2 22. 76. CHusova T.A. Razvitie informatsionnogo r ы nka truda kak faktor stabilizatsii sotsialno-trudov ы x otnosheniy / http://www.work.kemsu.ru/sciece/l/l/shtmI 77. SHishkin A.F. Ekonomicheskaya teoriya: Uchebnoe posobie dlya vuzov. A.F.SHishkin: V 2 t. 2-e izd., pererab. i dop. M.: Gumanit. Izd. M.: Gumanit. Izd. 1996. – S. 450. 78. Ekonomika truda (sotsialno-trudov ы e otnosheniya) / Pod red. N .A.Volgina, Yu.G.Odegova. – M.: «Ekzamen», 2002 . 79. Ekonomicheskaya teoriya / Pod red. Prof. CHepurina M. N., prof. Kisilevoy E. A.: Ki rov : izd-vo « ASA » ,1996. – S. 246. 80. Ekonomiko-matematicheskie metod ы i prikladn ы e modeli: Ucheb. Posobie dlya vuzov / V.V. Fedoseev, A. N. Garma sh , D.M. D ayitbetov i dr. Pod red . V . V . Fedoseva . M .: YUNITI, 1999. – S. 391. 81. G‘ulomov S.S. Axborot tizimlari va texnologiyalari. – T.: «SHarq» , 2000. - 405 b . 82. Abduramanov X.X., Arabov N.U., Xolmuhamedov M.M. Aholi daromadlari va turmush sifati. O‘quv qo‘llanma. – T.: « Ilm Ziyo » , 2014. - 256 b. 83. Armstrong M.A. Handbook of personnel management practice. Clays Ltd, 1995, - 225 p. 84. Courtois, P. June 1985. On Time ad Space Decomposition of Complex Structures. Communication of the ACM vol. 28 (6). – P. 596 . 85. Eurofound (2018), Recent developments in temporary employment: Employment growth, wages and transitions, Publications Office of the European Union, Luxembourg. 86. Friedman M. Money and Economic Development / M. Friedman //1973/- № 4. – R. 346. 87. Hall S.G. A disequilibrium model of the UK labour market: some estimates using rational expectitions. Oxford, 1995. P.54. 88. Hart Robert A. , S.Kawasaki Work and Pay in Japan Cambridge: Cambridge 75 University Press , 2003. P.362. 89. Greenaway D., Douglas R. Nelson. Globalization and Labour Markets / Globalization of the World Economy, 10, 2005, P.124-130. 90. Lucas R.E. Tobin and Monetarism: A Review Article. Journal of Economic Literature.- 1981. N 6. P.562. 91. Oswald A. The Economic theory of trade unions: an antroductionary survey. Scandinavian Journal of Economics. – 1985. V.67. P.160. 92. Peterson R. Marketing Research. Dallas, 1982. 93. Regional labor markets. Analitical contributions and cross-national comparisons. Ed. by. M.Fischer and P.Nijkamp. – Elsevier Science Publishing Co, 1987. - 500 p. 94. Rosen H., Quandt R.E. Estimating a disequilibrium aggregate labour market. Reviem of Economicsand Statistics. - 1978. V.60. P. 371-379. 95. Sassen S. The Mobility of Labor and Capital: A Study in International Investment and Labor Flow. Cambridge, 1988. 96. Stanting G. Unemploument and labor market flexibility: The United Kingdom – Geneva. 1986. 97. Friedman M. Money and Economic Development / M. Friedman // 1973. № 4.- R. 46. I. Dissertatsiya va dissertatsiya avtoreferati 98. A rabov N.U. Razvitie infrastruktur ы r ы nka truda (na primere Samarkandskoy oblasti). Avtoreferat dis. kan. ekon. nauk. – T.: ANRUz Institut Ekonomiki. 2008. - S. 24. 99. Artыkova D.A. Problemы dostijeniya ravnovesiya na rыnke truda v usloviyax uglubleniya rыnochnыx reform. Avtoreferat dis. dok. ekon. nauk. – Toshkent: AN R.Uz. Institut Ekonomiki. 2006. - S.44. 100. Dudnikov S.V. Effektivnost aktivnoy politiki sodeystviya zanyatosti naseleniya megapolisa. // Diss. ...d-ra ekon. nauk. – M.: RGB, 2006. - S. 195. 101. Nasimov D.A. Oliy ta’lim muassasalari bitiruvchilarini ishga joylashtirish tizimini takomillashtirish (Samarqand viloyati misolida) // Diss. I.f.n. –T.: O‘zRFA Iqtisodiyot instituti, 2011. 14-15 b. 102. Xolmo‘minov SH.R. Qishloq mehnat bozorining shakllanishi va rivojlanishini modellashtirish. Iqtisod fanlari doktorlik dissertatsiyasi. – T.: TDIU. 1998. – 285 b. 103. Kiyan L. «Rыnok truda: metodologiya issledovaniya i osobennosti formirovaniya v sovremennoy Rossii». - Avtoreferat dissertatsii na soiskanie uchenoy stepeni dok. ekon. nauk. - Voronej: 1998. –S. 32. II. Ilmiy maqola va konferensiya tezislari 104. Amomov A. Problem ы zanyatosti, oplat ы truda i regulirovaniya sen // Ekonomist. 2001. №4. - S. 66-70. 105. Antyushina N. SHvedskaya model ekonomicheskoy reform ы // Ekonomist. - 2000. № 1. – S. 196 . 76 106. Arabov N.U. Aholini ish bilan ta’minlash hududiy dasturlarini bajarilish samaradorligini oshirish mexanizmlari // Iqtisodiyot va ta’lim. – Toshkent, 2017. №3, 60-68 b. 107. Boltaboeva L. Demografik muhitning ish bilan bandlik darajasiga ta’siri. // O‘zbekiston iqtisodiy axborotnomasi. – T.: 2000. №8. 42-43 b. 108. Vishnyovskaya N. Problem ы i prespektiv ы r ы nka rabochey sil ы / Mirovaya ekonomika i mejdunarodn ы e otnosheniya. №8, 1999 g. – S. 20-26. 109. Gevorkyan A. Vopros ы regulirovaniya vremennoy trudovoy migratsii // Vopros ы ekonomiki. – M.: 2007. №9. - S.147-149. 110. Isroilova D. Mehnat bozorining shakllanish tendensiyalari. // O‘zbekiston iqtisodiy axborotnomasi. 2003. №10. 60-61 b. 111. Kabalina V., Kozina I. Posrednichestvo v trudoustroystve: sravnenie effektivnosti gosudarstvenn ы x i chastn ы x struktur // CHelovek i trud. - 2000. - №12. 112. Kostyunina G.M. Sotsialnaya politika v oblasti truda (op ы t Respubliki Koreya) // Trud za rubejom. 2000. №4. - S . 29-30. 113. Kristoffersen X. Sotsialnaya politika v Danii. // Problem ы teorii i praktiki upravlenie. - 1997. №4. - C . 25. 114. Lebedeva L. Op ы t SSHA: gosudarstvennaya politika v sotsialno-trudovoy sfere. // Problem ы teorii i praktiki upravlenie. – 2002. №5. – S. 39. 115. Muradov SH.N. Gosudarstvennoe regulirovanie rыnka truda // Vosemnadsatыe mejdunarodnыe Plexanovskie chteniya. – M.: 2005.- S.215-216. 116. Nikiforova A., Lubrov A. Osnovn ы e napravleniya reformirovaniya zrabotnoy plat ы // Ekonomist. 1999. №4. – S . 38-45. 117. Rjanits ы na L. Politika doxodov: etap ы -rezerv ы // Ekonomist. - 1999. № 9. - S. 23. 118. Sadovaya E.S. Sotsialn ы e riski v trudovoy sfere: prognoz razvitiya situatsii // Narodonaselenie. 2010. № 2. 119. Sadovaya E.S. Mexanizmы regulirovaniya sotsialno-trudovыx otnosheniy na sovremennom etape: opыt razvitыx stran i Rossii // Problemы prognozirovaniya. 2010. № 5. 120. Suslova M., SHirokova L. Territorialn ы e regulirovanie zarabotnoy plat ы // Chelovek i trud. 2001. №7. – S.46-51. 121. Sobolevskaya A. A., Popov A. K. Nov ы e form ы truda v sovremennom ekonomike // Trud za rubejom. - 2007. -№3. - S.17. 122. Strelchenko E. A., Ovchinnikov V. N. Mexanizm regulirovaniya zanyatosti i ego osobennosti v perexodnoy ekonomike // Sotsialno-ekonomicheskie problemы narodonaseleniya, zanyatosti i perexoda k ustoychivomu razvitiyu Rossii, 1999. – S. 285. 123. Tarasova N. Trudov ы e otnosheniya v usloviyax globalizatsii i texnologicheskoy revolyusii (op ы t stran zapada) //Ob щ estvo i ekonomika. – M.: 2000. №1. - S . 67. 124. Finlyandiya: sentr ы ekonomiki i zanyatosti – katalizator ы razvitiya predprinimatelstva i r ы nka truda. // CHelovek i trud. – 2003. - №1. –C.31. 77 125. Xramova YU.N. Ob osnovn ы x napravleniyax aktivnoy politiki zanyatosti v Rossii // Sotsialno-ekonomicheskie problem ы n arodonaseleniya, zanyatosti i perexoda k ustoychivomu razvitiyu Rossii, 1999. – S.134-13. 126. CHijova L., Sergeeva G., Kulagina N. Politika zanyatosti v kontekste makroekonomicheskogo regulirovaniya // CHelovek v trud. - 2000. №8. – S. Z0. 156. Arabov N.U. The mechanisms of improving the activity of the organizational structure of the Public employment services at the regional level / The Fourteenth International Conference on Economic Sciences. Vienna 20 th Februarey, 2017. – P. 55-59. 157. Arabov N.U. The methods and tools of the state labor market regulation // Journal of Management Value & Ethics . 2017. №4. -P. 65- 72. 158. BNP Parisbas, Monthly Ekonomic and Market Monitor, March 2001. – P. 19. III. Internet saytlari 159. http://www.bearingpoint.uz 160. http:// www.tsue.uz 161. http://www.economics.com 162. http://www.gov.uz 163. http://www.samdu.uz 164. http://www.stat.uz 165. http://www.samstat.uz 166. http://www. lex . uz 167. http:// www.unctad.org - United Nations Conference on Trade and Development 168. http:// www.wto.org - World Trade Organisation 169. www.oecd.org - The Organisation for Economic Co-operation and Development 170. http://economy_en_ru.academic.ru/29533/hands-on_management_style IV. Statistik materiallar 171. Inson taraqqiyoti to‘g‘risida hisobot. - T. : 2002. - 125 b. 172. Osnovnыe tendensii i pokazateli ekonomicheskogo i sotsialnogo razvitiya Respubliki Uzbekistan za godы nezavisimosti (1990-2010 gg.) i prognozы na 2011-2015 gg. 173. Statisticheskiy sbornik. -T.: Uzbekistan, 2011. - S. 136. 174. Uzbekistan human development report. - T.: 2006. - P. 124. 175. O‘zbekiston Respublikasi yillik statistik to‘plami. - T. : 20 10 . - 396 b. 176. O‘zbekiston Respublikasi yillik statistik to‘plami 2010-2016 . 177. Statistik to‘plam. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi. - T. : 20 17 . - 284 b . 178. Trud i zanyatost v Respublik e Uzbekistan. Statisticheskiy sbornik. - Tashkent : OOP GK RUz po statistike, 20 15 . - 13 7 s . Statistika SNG (statisticheskiy byulleten) 2016. 78

KIRISH ………………………………………………… ..... …………… ........ 4 I BOB. QISHLOQ MEHN A T BOZORIDA ISHCHI KUCHIGA TA LA B VA TA KLIFN I NA ZA RIY A SOSLA RI ..... ... .................... 13 1.1. QMBda ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati … ............. ............................................................. 13 1. 2 . Qishloq ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishni asosiy mezonlari va ko‘rsatkichlari...... .. ..................................... ................ .... 1. 3 . QMBni tartibga solishning xorijiy tajribalari …………………….... .. I BOB B O‘YICHA XULOSA................................................................ . ............ II BOB. SAMARQAND VILOYATI QMB ISHCHI KUCHIGA TA LA B VA TA KLIFN I TA RTIBGA SOLISHN I A SOSIY KO‘RSA TKICHLA RI TA HLILI… … … … … … … … … … … … … . 2 .1. Viloya t ning iqtisodiy rivojlanishi va uni qishloq mehnat bozorini tartibga solishga ta’siri...................................................................... 2 .2. Qishloq mehnat bozoriga ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishni ekonometrik modellashtirish................................................. 2.3. Qishloq joylarida ishchi kuchiga talabni oshirish va uning taklifini kamaytirishning samarali iqtisodiy mexanizmini baholash... ............... II BOB B O‘YICHA XULOSA............................................................................ III BOB. QMB DA ISHCHI KUCHIGA TA LA B VA TA KLIFN I TA RTIBGA SOLISHN IN G USTUVOR Y O‘N A LISHLA RI......... 3.1. QMBda ishchi kuchiga talabni tartibga solishning iqtisodiy mexanizmi samaradorligini oshirish..................................................... 3.2. QMBda ishchi kuchi taklifini tartibga solishning iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish............................................ ................. . 3.3. Yaqin kelajakda qishloq mehnat bozorini tartibga solishning moliyaviy-iqtisodiy mexanizmi samaradorligini oshirish.................... III BOB BO‘YICHA XULOSA........................................................................... XULOSA ……………………………………………...................................… FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………....….…........... MEHNAT BOZORIDA TALAB VA TAKLIFNI DAVLAT TOMONIDAN TARTIBGA SOLISHNING NAZARIY ASOSLARI 1

KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi . Hozirgi vaqtda respublikada qishloq mehnat bozoriga kirib kelayotgan mehnatga layoqatli aholini ish bilan bandligini ta’minlash, ishsizlarni kasbiy harakatchanligi va raqobatbardoshligini oshirish, ish bilan bandlik dasturlarini tuzishda hududlar rivojlanishining xususiyatlarini e’tiborga olish, qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talabni oshirishning iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish kabi o‘z echimini kutayotgan muammolar mavjud. Shunga ko‘ra, 2022-2026 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning ettita ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Taraqqiyot strategiyasida « yangi ish o‘rinlarini yaratish hamda aholining, eng avvalo, o‘rta maxsus va oliy o‘quv muassasalari bitiruvchilari bandligini ta’minlash, mehnat bozori mutanosibligini va infratuzilmasi rivojlanishini ta’minlash, ishsizlik darajasini kamaytirish » 1 vazifasi qo‘yilgan. Bu vazifalarni samarali hal etish qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasida bozor muvozanatiga erishish hamda uni tartibga solishning iqtisodiy mexanizmini takomillashtirishni, bu borada ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqishni taqozo etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning Taraqqiyot strategiyasida « B andlik sohasida davlat siyosatini yanada takomillashtirish va mehnat organlari faoliyati samaradorligini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida » gi PF-5052-son Farmonlari, 2022 yil 24 maydagi « O‘zbekiston Respublikasi bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida » gi PQ-3001-son Qarori hamda mazkur sohaga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur magistrlik dissertatsiyasi tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Magistrlik dissertatsiyasining tadqiqot ob ’ yekti – Samarqand viloyati qishloq mehnat bozori hisoblanadi. Magistrlik dissertatsiyasining predmeti sifatida qishlo q mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishda yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlar tashkil etadi. Magistrlik dissertatsiyasining maqsadi – O‘zbekiston iqtisodiyotini modernizatsiyalash jarayonida qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishning iqtisodiy asoslari va mexanizmini takomillashtirish bo‘yicha ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Ishning maqsadidan kelib chiqib, quyidagi vazifala r belgilab olindi: 1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги 4947-сонли Фармонининг 1-иловаси «2017- 2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси» //.Lex.uz 2

- qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatini asoslash va tamoyillarini ishlab chiqish; - QMBda ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishning iqtisodiy mexanizmi shakllanishi nazariy jihatdan asoslash; - QMBda ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solish iqtisodiy mexanizmini asosiy mezonlarini aniqlash hamda uning baholash usullarini taklif etish; - QMBda ishchi kuchiga talab va taklifning holatiga viloyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining ta’sirini tumanlar kesimida reyting baholash; - qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklif dinamikasini tahlil etish; Magistrlik dissertatsiyasining ilmiy yangiligi - qishloq hudud lar i da kichik biznesni qo llab-quvvatlash, mehnatga talabniʼ rag batlantirish maqsadida soliq imtiyozlari va kreditlar berish bilan bog liq ʼ ʼ usullar ishlab chiqilgan; - mehnat bozori samarali rivojlanishiga ijobiy ta sir ko rsatadigan ijtimoiy- ʼ ʼ iqtisodiy ko rsatkichlarning qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va ʼ taklifning holatiga ta sirini baholash metodikasi takomillashtirilgan; ʼ - hududiy mehnat bozorida ish bilan bandlikka ko maklashish siyosatini ʼ moliyalashtirishga bo lgan xarajatlar tarkibini dinamik qatorlar darajasini ʼ baholash metodikasi takomillashtirilgan; - qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talabni oshirishning iqtisodiy mexanizmini tartibga solish yo nalishlarini takomillashtirish bo yicha takliflar ʼ ʼ ishlab chiqilgan; Magistrlik dissertatsiyasining amaliy ahamiyati. Dissertatsiya ishining amaliy ahamiyati shundan iboratki, ishda olib borilgan izlanishlar natijasida shakllantirilgan xulosalardan mamlakatimiz mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishni nazariy tahlilini o‘rganish nuqtai nazaridan «QMBni tartibga solish » tushunchasining mualliflik yondashuvi asoslangan; QMBni davlat tomonidan tartibga solishning vazifalari, yo‘nalishlari, ko‘lami, davlat tomonidan tartibga solishning sub’ektlari, ta’sir qilish obe’ktlari, moliyalashtirish manbalari, ta’sir qilish darajasi, ta’sir qilish xarakteriga ko‘ra mezonlari asosida guruhlar bo‘yicha tasnifi ishlab chiqilgan; qishloq hududlarining iqtisodiy rivojlanish darajasidan kelib chiqqan holda qishloq joylarda aholi ish bilan bandligini ta’minlashni takomillashtirishga doir tavsiyalar taklif qilingan; QMBda ishchi kuchiga talab va taklifni iqtisodiy tartibga solishda yangi ish o‘rinlarini yaratish va mavjudlarini saqlab qolish maqsadida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish imkoniyatlari bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan. Muammoning o’rganganlik darajasi. Ish bilan bandlik, ishsizlik, inflyasiya, mehnat bozori muammolari va ularning rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida tartibga solishni tadqiq etishga bir qator xorijiy 3

etakchi iqtisodchi olimlardan 1 J.M.Keyns, A. Marshall, M.Fisher, R.D.Erenberg, A.Pigu, V.V. Adamchuk, O.V.Romashov, Yu.G.Odegov, G.G.Rudenko, N.A.Volgin, S.A.Kartashov, L.CHijova kabilarning ilmiy ishlari bag‘ishlangan. Bu tadqiqotlarda mehnat bozorining mohiyati, uning shakllanishi, ishsizlikni kamaytirishning asosiy yo‘nalishlari to‘la ochib berilgan. Bundan tashqari iqtisodiyot fanining bu sohasi rivojiga MDHning qator olimlaridan S.V. Dudnikov, S.A.Kartashov, O.Kolesnikova, B.P.Pankov A. Rofe, T.A.Chusova, Yu.V.Prosvetova, B.L.Tatibekov 2 kabi taniqli olimlar ham munosib hissa qo‘shgan. Bu muammolar tadqiqotiga Respublikamiz taniqli olimlari 3 R.A.Ubaydullaeva, Q.X.Abdurahmonov, L.P.Maksakova, B.X.Umurzakov, Sh.R.Xolmo‘minov, Z.Ya.Xudoyberdiev, D.Ortiqova, D.N.Rahimova, N.X.Rahimova, N.Z.Zokirova, K.Z.Xomitov, N.Shoyusupova, N.U.Arabov va boshqalarning ilmiy ishlari bag‘ishlangan. Bu ilmiy izlanishlarda mehnat bozorining mohiyati, uning shakllanishi, ishsizlik sabablari va uni kamaytirishning asosiy yo‘nalishlari ochib berilgan. Biroq bu tadqiqotlarda qishloq mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solishning iqtisodiy asoslari batafsil o‘rganilmagan. Shunigdek qishloq mehnat bozori samarali shakllanishining iqtisodiy mexanizmi etarlicha tadqiq etilmagan. 1 Кейнс Дж .М. Общая теория занятости, процента и денег / П ер. сангл. проф. Н.Н.Любимова, под. ред. д.э.н., проф. Л.П.Куракова. – М.: МИЭМП, 2010; Маршалл А. Принципы экономической науки / А.Маршалл: В 3 т. - М.: Прогресс-Т.З. 1984 . -119 с.; Regional labo rmarkets . Analitical contributions and cross-national comparisons. Ed. by. M.Fischer and P.Nijkamp. - Elsevier Science Publishing Co, 1987. -500 p.; Эренберг Р . Д ., Смит Р . С . Современная экономика труда . Теория и государственная политика / Пер. с англ. – М., 1996, 34-б.; Пигу А. Экономическая теория благосостояния / Пигу А.: В 2 т. - М.: Прогресс - Т.2- 1985. – 240 с.; Адамчук В.В., Ромашов О.В., Сорокина М.Е. Экономика и социология труда. Учебник для вузов. - М.: ЮПИТИ, 1999. - 407 с. ; Одегов Ю.Г. и др. Рынок труда и социальное партнерство: Монография / Ю.Г.Одегов, Г.Г.Руденко, Н.Г.Митрофанов. – М . : Хро нограф, 1998. - 240 с. ; Волгин Н. Теоретические основы экономики труда и социальных отношений // Экономика и социальные отношения. – М.: РАГС, 1998. ; Карташов С.А., Одегов Ю.Г., Кокорев И.А. Трудоустройство: поиск работы. Учебное пособие / Под. ред. Ю.Г.Одегова. – М.: Издательство «Экзамен», 2002. – 348 с.; Инновационная экономика: занятость, трудовая мотивация, эффективность труда / Л.С. Чижова, Е.С. Садовая, В.В. Кузьмин и др. под ред. Л.С. Чижовой Ин ститут макроэкономических исследований. – М.: Экономика, 2011. - 430 с . 2 Дудников С.В . Программное регулирование содействия занятости населения в мегаполисе: м онография. –М.: и зд-во НИП «2Р» - 2004.; Карташов С.А., Одегов Ю.Г., Кокорев И.А. Трудоустройство: поиск работы. Учебное пособие / Под. ред. Ю.Г.Одегова. – М.: Издательство «Экзамен», 2002. – 348 с.; Колесникова О. Об оценке эффективности работы службы занятости // Человек и труд. - 2002. - № 3. - С. 55-56.; Панков Б.П. Рынок труда на селе и его регулирование . Изд. 2-е, переработанные и дополненное .- М.: Агри Пресс, 2007. -267с. ; Рофе А.И. Труд: теория, экономика, организация: Учебник для вузов. -М.: МИК, 2005. -600 с. ; Чусова Т.А. Развитие информационного рынка труда как фактор стабилизации социально-трудовых отношений / http://www.work.kemsu.ru/sciece/l/l/shtmI ; Просветова Ю.В. Механизм регулирования рынка труда в современной экономики Росси. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук. - Воронеж, 2003. ; Татибеков Б.Л. Регулирование р ы нка труда и занятости человеческих ресурсов Казахстана в условиях глобализации ( теория, методология, механизмы реализации ). Автореферат дис. док. экон. наук. - Алматы: Институт Экономики Минобразования и науки Респ.Каз. 2007. -С.42. 3 Убайдуллаева Р.А., Ата-Мирзаев О.Б., Умарова Н.О. Ўзбекистон демографик жараёнлари ва аҳоли бандлиги (илмий ўқув қўлланма). – Т.: Университет, 2006; Қ.Х.Абдураҳмонов. Меҳнат иқтисодиёти. Дарслик. – Т.: « Меҳнат » , 2009; Абдураҳмонов Қ.Х., Шоюсупова Н.Т. Меҳнат иқтисодиёти: Ижтимоий меҳнат муносабатлари: Дарслик. – Т.: ТДИУ, 2011; Умурзаков Б.Х. ва б. Меҳнат ресурслари шаклланиши ва тақсимланишининг ҳудудий хусусиятлари. Монография. – Т.: «LESSON PRESS» 2017. 188 б.; Максакова Л.П. Узбекистан: соверщенствование управления трудовой миграции в аспектах принимающих стран // V Уральский демографической форум. Россия 2014; Ш.Р.Холмўминов. Қишлоқ меҳнат бозорининг шаклланиши ва ривожланиши ҳамда уларни моделлаштириш (Монография). – Т.: « Fan va texnologiya » , 2014; З.Я.Худойбердиев ва б. Тадбиркорлик ва ишга жойлаштириш технологияси. Ўқув қўлланма. « ILMZIYO » 2016; Артыкова Д.А. Проблемы достижения равновесия на рынке труда в условиях углубления рыночных реформ. – Т.: ТГЭУ. 2006; Арабов Н.У. Ўзбекистон Республикасида меҳнат бозори инфратузилмасини ривожлантириш самарадорлигини ошириш (монография). – Т.: «Fan va texnologiya», 2017, - 270 б. 4

Bu muammolarning iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida ahamiyatliligi va to‘liq o‘rganilmaganligi tadqiqot mavzusining dolzarbligini, uning maqsadi va vazifalarini aniqlashga imkon yaratadi. Tadqiqot usullari – mazkur dissertatsiya ishida abstrakt-mantiqiy, iqtisodiy- statistik, monografik, ekspert baholash kabi usullardan foydalanilgan. Magistrlik dissertatsiyasining tarkibi – kirish, III bob, har bir bobda 3 tadan paragraf, xulosalar, tavsiyalar, jadvallar, rasmlar, diagrammalar va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Magistrlik dissertatsiyasining hajmi 79 betdan iborat. I BOB. QISHLOQ MEHNA T BOZORIDA ISHCHI KUCHIGA TA LA B VA TA KLIFN I NA ZA RIY A SOSLA RI 1.1. Qishloq mehnat bozorida ishchi k uchiga t alab v a t ak lifni t art ibga solishning ijt imoiy -iqt isodiy ahamiy at i QMB shakllanishi va uni bozor mexanizmi asosida tartibga solish imkoniyatining juda sekinlik bilan amalga oshayotganligi hududiy darajada qishloq aholisining ish bilan bandligini oshirish maqsadida ishchi kuchiga talab va taklif hamda bahosiga ta’sir qiluvchi samarali mexanizmlarni shakllantirish zaruriyatini yuzaga keltirmoqda. Mehnat bozorini, shuningdek qishloq mehnat bozorini tartibga solish nazariyasining rivojlanishi, ushbu tushunchani aniq izohlashni, uning maqsadlari, vazifalari va yo‘nalishlarini hamda mexanizmlarini va qishloq mehnat bozorining parametrlariga ta’sir qiluvchi mavjud vosita va omillarini aniqlashni talab qiladi. “Tartibga solish” terminining o‘zi mexanizmning elementlari o‘zaro ta’sirini ishlashi uchun zarur bo‘lgan, eng maqbulini o‘rnatishni, tartibga keltirishni hamda muayyan tartib va qoidaga buysunishni anglatadi 1 . Mehnat bozori muammolari, ularni tartibga solinishi va bu jarayonda davlatning o‘rni turli xil iqtisodiy maktablarning va iqtisodchilarning e’tiborlarini hozirgacha o‘ziga jalb qilib kelmoqda. Ko‘pincha, ushbu masalalar ish bilan bandlik muammolari bilan birgalikda tadqiq qilinadi, ularning o‘rganilishiga va ularga xos jihatlarga ko‘pgina ilmiy ishlar bag‘ishlangan. Shu bilan birga mehnat bozorini tartibga solish muammolarini o‘rganish, ayirim iqtisodiy maktablar tomonidan olib borilgan bo‘lsa ham, asosan ishsizlik bilan kurashishga yoki uning sabablarini aniqlashga yo‘naltirilgan. Bizning tadqiqotlarimiz natijasidagi nazariy manbalarni tahlili ish bilan bandlik, mehnat bozori va uni tartibga solish muammolarini echishga konseptual yo‘naltirilgan bir necha asosiy yo‘nalishlarni ajratish imkonini berdi. SHulardan bir nechtasini ko‘rib chiqamiz. 1 Ткаченко А.А. Занятость и экономика: политика государства в пе реходный период. - М. ООО. «Информграф», 2000. - С . 420. 5

O'xshashlar

MEHNAT BOZORIDA YOSHLARNING RAQOBATDOSHLIGINI OSHIRISH YO‘LLARI (Samarqand viloyati misolida)
SAMARQAND VILOYATI MEHNAT BOZORIDA INNOVATSION ISH BILAN BANDLIK SHAKLLARINI JORIY ETISH
SAMARQAND VILOYATIDA AHOLINI ISH BILAN TA’MINLASHNING DAVLAT XIZMATLARI SAMARADORLIGINI OSHIRISH
Hududiy mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishining metodologik asoslari
MATEMATIK TA’LIMDA STEAM YONDASHUVNI QO‘LLASHNING NAZARIY ASOSLARI