logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Hududiy mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishining metodologik asoslari

Hududiy mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishining metodologik asoslari

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1887.0263671875 KB
Ko'chirib olish
MUNDARIJA Kirish 2 I Bob Hududiy mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishining metodologik asoslari ……………………………………………….. 8 1.1 Hududiy mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirishning ijtimoiy- iqtisodiy ahamiyati ………………………………………………….. 8 1.2 Hududiy mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirishning uslubiy asoslari ………………………………………………………………. 18 1.3 Hududiy bandlikka ko’maklashish markazlari faoliyati hamda uning asosiy yo’nalishlari…………………………………………………... 24 II Bob Hududiy mehnat bozori infratuzilmasining rivojlanish darajasini baholash…………………………………………………. 34 2.1 Hududiy mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish samaradorligini baholash uslubiyati…………………………………. 34 2.2 Samarqand viloyatining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi va uning mehnat bozori infratuzilmasining rivojlanishiga ta’siri……………… 45 2.3 Hududiy mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirishda axborot texnologiyalarining o’rni……………………………………………. 54 III Bob Innovatsion iqtisodiyot sharoitida mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari………….. 60 3.1 Hududiy mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishida rekrutment agentliklarining o’rni………………………………………………… 60 3.2 Xorijiy mamlakatlarning mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish borasidagi tajribalaridan samarali foydalanish………... 67 Xulosa va takliflar………………………………….…………….. 76 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………...…………………… 78 KIRISH Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Hozirgi kunda O’zbekiston iqtidodiyoti jadal suratlar bilan rivojlanib, dunyo hamjamiyatida yuqori o’rinlarni egallashda davom etayotgan bir vaqtda, mehnat resurslaridan samarali foydalanishni taqazo etmoqda. Mehnat resurslaridan samarali foydalanishni tashkil etish va yuqori malakali kadrlarni tayyorlash o’z navbatida izchil yo’lga qo’yilgan mehnat bozori infratuzilmasini talab etadi. Mehnat bozori to’g’risida ko’plab ilmiy izlanishlar olib borilishiga qaramay, mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish masalalarining ilmiy rivojlanishini to’liq deb hisoblash mumkin emas. Xususan, mehnat bozori infratuzilmasi subyektlarining bir-biri bilan, shuningdek tashqi subyektlar bilan o’zaro munosabatlari mexanizmini takomillashtirish masalalarini yechishni talab qiladi; mehnat bozori infratuzilmasi va uning tarkibiy elementlari faoliyati samaradorligini baholash ko’rsatkichlarini aniqlashtirish va yanada rivojlantirish zarur hisoblanadi. Bularning barchasi dissertatsiya tadqiqotining mavzusi, maqsadi va vazifalarini tanlashga olib keldi. Hududiy mehnat bozorida turli muammolarning mavjudligi, mehnat resurslaridan samarali foydalanmaslik, norasmiy va yashirin ishsizlikning yuqoriligi, aholi iqtisodiy faolligining pastligi, mehnat bozori infratuzilmasini yetarli darajada rivojlanmaganligi, ushbu sohada ilmiy izlanishlarni yanada rivojlantirish magistrlik dissertatsiya mavzusining dolzarbligini anglatadi. Samarqand viloyati statistika boshqarmasi ma’lumotlariga ko’ra 2022 yilda Samarqand viloyatida ishsizlik darajasi 9,1 % ni tashkil qilmoqda. Tabiiy ishsizlik darajasi 4,5-5% ekanini hisobga oladigan bo’lsak, viloyatda ishsizlik darajasi, tabiiy ishsizlik darajasidan deyarli 2 barobardan ko’proqdir. Viloyatda 2 jami ishsizlar soni 149,4 ming kishini tashkil etgan holda ularning 124,6 minggi, ya’ni 83,4 % i tumanlarga to’g’ri keladi 1 . Bu holat o’z navbatida viloyatning rivojlanishiga ma’lum darajada to’sqinlik keltirib chiqarishini inobatga olgan holda mehnat bozori infratuzilmasini takomillashtirish zarur ekanligini ko’rsatadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 11-avgustdagi PQ- 4804-son “Kambag’al va ishsiz fuqarolarni tadbirkorlikka jalb qilish, ularning mehat faolligini oshirish va kasb-hunarga o’qitishga qaratilgan hamda aholini bandligini ta’minlashga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 2 qarori asosida, boshqa viloyatlardagi kabi Samarqand viloyatida ham, 2021-yilning 5- mayida 1650 o’ringa mo’ljallangan “Ishga marhamat” monomarkazi ochildi. Bu ham o’z navbatida viloyat mehnat bozori infratuzilmasiga sezilarli ta’sirini ko’rsatmay qolmaydi. Yuqorida sanab o’tilga ma’lumotlarga qo’shimcha ravishda shuni aytishimiz mumkinki norasmiy va yashirin ishsizlikning yuqoriligi, mehnat resurslaridan samarali foydalanmaslik, mehnat bozori infratuzilmasini yetarli darajada rivojlanmaganligi, aholi iqtisodiy faolligining pastligi ushbu sohada ilmiy izlanishlarni yanada rivojlantirish magistrlik dissertatsiya mavzusining dolzarbligini anglatadi. Magistrlik dissertatsiya obyekti hisoblangan Samarqand viloyatida ham mamlakatimiz mehnat bozorida yuzaga kelgan bir qator: iqtisodiy jihatdan yollanma ishchi va ish beruvchi o’rtasidagi munosabatlarning yuqori darajada emasligi, yashirin ishsizlik muammolari, mehnat bozori infratuzilmasini yetarlicha mukammal shakllanmaganligi, buning natijasida mehnat bozori subyektlariga xizmat ko’rsatishning samarali emasligi kabi muammolarning mavjudligi izlanishni ushbu mavzuda tanlashga asos bo’ldi. 1 samstat.uz/uz/? preview=1&option=com_dropfiles&format=&task=frontfile.download&catid=284&id=3062&Itemid=10000000 00000 2 https :// lex . uz / acts /-4945748 3 Tadqiqot obyekti va predmetining belgilanishi. Tadqiqot obyekti etib Samarqand viloyati mehnat bozori infratuzilmasi belgilandi. Innovatsion iqtisodiyot sharoitida mehnat bozori infratuzilmasining shakllanishi, uning amal qilish mexanizmi hamda kelajakda rivojlantirish yo’llari tadqiqotning predmeti hisoblanadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Dissertatsiya tadqiqotining maqsadi ishchilar va ish beruvchilarning ehtiyojlarini to’liq qondirishni ta’minlaydigan va ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotining barqaror va dinamik rivojlanishiga hissa qo’shadigan mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish bo’yicha nazariy qoidalarni ishlab chiqish va amaliy tavsiyalarni asoslashdan iborat. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun dissertatsiya tadqiqotida quyidagi vazifalar qo’yildi va hal qilindi: – mehnat bozori infratuzilmasining mohiyatini aniqlashtirish, funksiyalari va tarkibiy elementlarini tizimlashtirish; – aholini ish bilan bandligini ta’minlashga yordam beradigan tuzilmalar faoliyatining turli jihatlarini tavsiflovchi mavjud uslubiy yondashuvlar va ko’rsatkichlarni tahlil qilish; – hududiy mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanish tendensiyalarini o’rganish; – hududiy mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlarini belgilash hamda qisqa muddatli istiqbolli mehnat bozori prognozini ishlab chiqish; – hududiy bozor mehnat infratuzilmasini rivojlantirishning asosiy yo’nalishlarini aniqlash; – aholini ish bilan bandligiga ko’maklashuvchi tashkilotlar va agentliklar faoliyati samaradorligini tahlil etish va ularni rivojlantirish istiqbollarini ishlab chiqish. 4 Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari Samarqand viloyatida mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirishga bag’ishlanadi. Ishlab chiqilgan tavsiyalar tuman mehnat bozori infratuzilmasini yaxshilaydi hamda mehnat resurslaridan yanada samarali foydalanish va ishsizlik darajasini kamaytirishga olib keladi. Mavzu bo’yicha qisqacha adabiyotlar tahlili. Mehnat bozori va uning rivojlanish tamoyillari va qonuniyatlari barcha iqtisodchi olimlarni qiziqtirib kelgan. Shu jumladan V.A. Pavlenkov 3 , I.M.Aliev 4 , V.A. Vaysburd 5 , I.A. Dubrovin 6 , E.G.Julina 7 , A.I, Rofe 8 , Yu.P. Kokin 9 , N.M.Lyasnikov 10 , Yu.G.Odegov 11 va boshqa qator xorijlik olimlar tomonidan mehnat bozori infratuzilmasi faoliyatining nazariy jihatlari ilmiy tadqiq etilgan. Shuningdek O’zbekiston Respublikasida hududiy mehnat bozori va uning infratuzilmasini tadqiq etish bo’yicha Q.X.Abdurahmon 12 , N.U.Arabov 13 , 3 Павленков В.А. Рынок труда. Занятость. Безработица. Учебник. – М.: МГУ, 2004 4 Алиев И.М. Экономика труда: учебник для бакалавров. – М.: Юрайт, 2012. – С. 66 5 Вайсбурд В.А. Экономика труда. Учеб.пос. – М.: Омега-Л, 2012 – С. 176 6 Дубровин И.А. Экономика труда: учебник. – М.: Дашков и К, 2012. – С. 147. 7 Жулина Е.Г. Экономика труда: учебное пособие. – М.:Эксмо, 2010. – С. 187 8 Рофе А.И. Экономика труда: учебник. – М.: КНОРУС, 2011. – С. 138. 9 Экономика труда: учебник. – 2-е изд. перераб. и доп./под ред. проф. Ю.П. Кокина, проф. П.Э. Шлендера. – М.: Магистр, 2010. – С. 103 10 Лясников Н.М. Экономика и социология труда: учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2012. – С.187. 11 Одегов Ю.Г, Руденко Г.Г. Экономика труда. Учебник. – М.: ООО “Волтерс Клувер”, 2011. – С. 501 12 Abdurahmonov Q.X., Mamarasulov F.U. Aholining ish bilan bandligini infrastrukturasi. – T.: TDIU, 2000. 13 Arabov N.U. “O’zbekiston Respublikasida mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish samaradorligini oshirish”. Iqtisod fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiyasi avtoreferati. Toshkent -2018. 5 D.A.Ortiqova 14 , N.K.Zokirova 15 , D.Rahimova 16 , A.B.Xayitov 17 , Sh.R.Xolmo’minov 18 , S.E.Xolmurodov 19 , K.Z.Xomitov 20 , N.T.Shoyusupova 21 va boshqa olimlar izlanishlar olib borishgan. Tadqiqotda qo’llanilgan uslublarning qisqacha tavsifi. Ilmiy izlanish davomida tenglashtirish va taqqoslash, monografik kuzatish, statistik guruhlash, sotsiologik tadqiqot, iqtisodiy-matematik va boshqa qator usullardan keng foydalanildi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. I lmiy izlanish natijalarini amaliyotga joriy etish orqali hududiy mehnat bozori infratuzilmasi yanada rivojlanishi hamda hududiy mehnat bozorida ish izlashga ko’maklashuvchi veb-sahifalar faoliyatini yanada samarali holatga kelishiga, mehnat bozoridagi talab va taklif muvozanatiga erishish uchun tavsiyalar tayyorlandi. Bundan tashqari, ilmiy izlanishning amaliy ahamiyati quyidagilarni ham o’z ichiga oladi: - Samarqand viloyati bo’yicha ishsizlikni kamaytirishga xizmat qiluvchi dasturlarini ishlab chiqishda; - Samarqand viloyati va mamlakatimizning ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi xususiy agentliklar faoliyatini yanada rivojlantirish; - Axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan unumli foydalangan holda ish izlashga ko’maklashuvchi veb-sahifalar faoliyatini takomillashtirish; 14 Артыкова Д.А. Формирование занятости населения в Республике Узбекистан. – Т.: Фан, 2005. 15 Зокирова Н.К. Социально-трудовые отношения: международный и национальные аспекты. - Т.: «Фан», 2008. 16 Rahimova D., Abulqosimov X., Abdurahmonov O., Kattaev K., Ro‘zmetov R. Milliy mehnat bozori uchun kadrlar tay yo rlashni boshqarishni takomillashtirish yo‘nalishlari. – T.: Fan va texnologiya, 2009 17 Хайитов А.Б. Занятость: поддержка “сверху”, инициатива “снизу”. Ilmiy maqola . Iqtisodiyot va moliya jurnali . Toshkent , 2012 – 36-38 б, Хайитов А.Б. Занятость - важный фактор экономического благополучия. Ilmiy maqola . Iqtisodiyot va ta ’ lim jurnali . 6- son 2012- yil - 4-6 b . 18 Xolmo ‘ minov Sh . R . Mehnat bozori iqtisodiyoti . O ‘ quv qo ‘ llanma . – Toshkent , 2004, Xolmo ‘ minov Sh . R ., Arabov N . U . Mehnat bozori infratuzilmasi . Ma ’ ruzalar matni . – Toshkent , 2010. 19 Xolmo ’ minov Sh . R , Xolmurodov S . E . Mehnat bozori iqtisodiyoti . O ’ quv qo ’ llanma – Toshkent , 2013. 20 Xolmo‘minov Sh.R., Xomitov K.Z. Malakali agrar mehnat bozorining shakllanishi. Monografiya. – T.: Fan, 2003. 21 Abdurahmonov Q.X, Shoyusupova N.T. Mehnat iqtisodiyoti: ijtimoiy-mehnat munosabatlari. Darslik . – T .: TDIU , 2011. 6 - “Inson resurslarini boshqarish”, “Mehnat bozori iqtisodiyoti” va boshqa fanlaridan mavzularni yoritishda. Tadqiqotning ilmiy yangiligi Samarqand viloyati mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish bo’yicha ilmiy asoslangan quyidagi taklif va tavsiyalarda o’z aksini topgan. - Hududiy mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirishda axborot texnologiyalarining ahamiyati asoslab berilgan; - Davlat va xususiy bandlikka ko’maklashish tashkilotlari faoliyati tahlil qilinib, ularning mehnat bozoriga ta’siri tahlil qilingan; - Samarqand viloyati mehnat bozori infratuzilmasining rivojlanish holatiga baho berilgan; - Hududiy mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish bo’yicha xorijiy mamlakatlar ilg’or tajribalari o’rganilgan va ulardan foydalanish bo’yicha tavsiyalar berilgan; Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi. Ilmiy ish kirish, uchta bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati hamda ilovalardan iborat. Ishning kirish qismida tadqiqot mavzusining dolzarbligi, tadqiqotning maqsadi, vazifalari, ob’ekti, predmeti, ilmiy yangiligi hamda amaliy ahamiyati izohlab berilgan. Tadqiqot ishining “ Hududiy mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishining metodologik asoslari ” nomli birinchi bobida mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirishning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati yoritilgan, mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirishning uslubiy asoslari ishlab chiqilgan hamda tuman bandlikka ko’maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish markazlarining faoliyati tizimlashtirilgan. Ilmiy ishning “ Hududiy mehnat bozori infratuzilmasining rivojlanish darajasini baholash ” nomli ikkinchi bobida tuman mehnat bozori infratuzilmasining rivojlanganlik holati va unga ta’sir etuvchi omillar ilmiy 7 tahlil qilingan, muallif tomonidan sotsiologik so’rovlar orqali mehnat bozoridagi vaziyatga baho berilgan. Ilmiy ishning “ Innovatsion iqtisodiyot sharoitida mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari ” deb nomlangan uchinchi bobida Samarqand viloyati mehnat bozori infratuzilmasini samarali rvojlantirish, bandlikka ko’maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish markazlarining yangi tashkiliy tuzilmasini shakllantirish yo’nalishlari belgilab berilgan. Shuningdek, mehnat bozori rivojlanishining istiqbol ko’rsatkichlari ishlab chiqilgan. Dissertatsiyaning yakuniy qismida olib borilgan tadqiqotning asosiy natijalari bo’yicha ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar berilgan. Shu bilan birga, mazkur qismda tadqiqotlar natijasida olingan ilmiy xulosalar tizimlashtirilgan. I BOB. HUDUDIY MEHNAT BOZORI INFRATUZILMASI RIVOJLANISHINING METODOLOGIK ASOSLARI 1.1. Mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirishning ijtimoiy- iqtisodiy ahamiyati Insoniyat paydo bo’lgan davrdan boshlab o’z ehtiyojlarini qondirish maqsadida, jamiyatning turli davrlarida moddiy va ma’naviy boyliklar yaratgan. Insonlar tomonidan yaratilgan har qanday moddiy va ma’naviy boylikning asosida mehnat omili yotadi. Jamiyatning rivojlanib borishida ushbu omilning ta’siri katta hisoblanadi. Ya’ni kishilar mehnat qilishi orqali moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratadi va bu orqali ma’lum bir daromadga ega bo’ladi hamda yaratilgan mahsulotlar boshqalar tomonidan iste’mol qilinadi. Ushbu jarayon takror-takror bo’lishi natijasida aholi turmush darajasida ma’lum bir o’sish kuzatiladi hamda o’z navbatida jamiyat ham rivojlanib boradi. Mehnat omilining jamiyat taraqqiyotiga ta’sirini hisobga olgan holda, uning ish beruvchi va ish izlovchi kishilar o’rtasidagi munosabatida muhim o’rin tutishini e’tiborga olib mehnat bozorini tadqiq etish dolzarb masala bo’lib qoladi. 8 Mehnat bozori tushunchasiga hozirgacha bir necha olimlar tomonidan turli ta’riflar berilgan. Masalan, professor V.A.Pavlenkov mehnat bozoriga quyidagicha ta’rif bergan: “Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat bozori mehnat qilishga layoqatli bo’lgan kishilarning barchasini, ya’ni yollanma mehnat bilan band bo’lganlar hamda band bo’lmaganlarni qamrab oladi” 22 . A.A.Nikiforova esa boshqa bir ta’rifni bergan: «Mehnat bozori rivojlanishining darajasi va bozorda ishtirok etuvchi kuchlar: tadbirkorlar, mehnatkashlar va davlat o’rtasida ma’lum davrda erishilgan manfaatlar balansini aks ettiruvchi ijtimoiy munosabatlar tizimi sifatida vujudga kelgan” 23 . Professor Y.P.Kokina va professor P.E.Shlendra tomonidan mehnat bozori tushunchasiga batafsil ta’rif berilgan: “ Mehnat bozori – bu ishchi kuchini shakllantirish, iste’mol qilish, taqsimlash va qayta taqsimlash, uni yollash va haq to’lash xususida vujudga keladigan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar tizimi bo’lib, bu munosabatlar huquqiy normalar bilan tartibga solinadi va mehnat resurslarini boshqarish usuli sifatida namoyon bo’ladi 24 ”. O’zbekistonlik olim akademik Q.X.Abdurahmonov va F.Mamaraximovning ta’rifiga ko’ra: “Mehnat bozori deyilganda ishchi kuchini sotish, sotib olish va undan foydalanish bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar majmuasi hisoblanadi” 25 . Yuqorida sanab o’tilgan olimlar tomonidan berilgan ta’riflarni umumlashtirib shuni aytishimiz mumkinki: “Mehnat bozori - ishchi kuchi oldi- sotdi qilinadigan bozor bo’lib ishga yollovchilar, ishga yollanuvchilar va ular o’rtasida vositachilik qiluvchilar ularning ishtirokchilari hisoblanadi”. Mehnat bozorini mavjud bo’lishi uchun, avvalambor uning ishtirokchilari ya’ni mehnat layoqatiga ega bo’lgan va ishlash istagida bo’lgan kishilar hamda mehnat layoqatini sotib olishni xohlovchi ish beruvchilarning mavjud bo’lishi lozimdir. Ish beruvchi va ish izlovchi yoki bo’lmasa ish beruvchi va ish izlovchi 22 Павленков В.А. Рынок труда. -М.: Анлик, 1992. 23 Никифорова А.А. Рынок труда: занятность и безработницы. – М.: Международные отношение, 1991. 24 Ю.П.Кокина, П.Э.Шлендера. Экономика труда: учебник. – 2-е изд. перераб. и доп./под ред.– М.: Магистр, 2010. – С. 103 25 Q . X . Abduraxmonov , F . Mamarasulov . “ Mehnat iqtisodi ”, ( o ’ quv - uslubiy qo ’ llanma ). - T .: TDIU , 1996. 9 o’rtasida vositachilik bilan shug’ullanuvchi subyektlarning o’zaro munosabtga kirishuvi natijasida mehnat bozori shaklanadi. Ish beruvchilar tomonidan mehnat bozorida talab, mehnatga layoqatli bo’lgan ishlash istagida bo’lgan kishilar esa taklifni shakllantiradi. Talabni shakllantiruvchi subyektlarga quyidagilarni kiritish mumkin: - Ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish faoliyatini amalga oshiruvchi tadbirkorlik subyektlari; - Davlat korxona va tashkilotlari; - Bandlikka ko’maklashuvchi tashkilotlar; - Qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda18 yoshga to’lgan jismoniy shaxslar; Mehnat bozorida talab va taklifni mutanosib bo’lishi mamlakatda ishsizlik darajasini past bo’lishiga olib keladi. Mehnat bozorini o’rganish va tahlil etishda uni ma’lum mezonlar asosida guruhlarga bo’lib o’rganish samarali natija beradi. Shuni inobatga olgan holda, mehnat bozorini quyidagi mezonlar asosida bo’lib chiqilgan: 10 1.1.1-diagramma. Mehnat bozorinig turli mezonlar bo’yicha guruhlanishi 26 Yuqoridagi 1.1.1-diagrammada mehnat bozorining ma’lum mezonlar asosida bo’linishini ko’rib o’tdik, ushbu bo’linish nisbiy bo’lib uni turlicha ko’rinishlarda tasvirlash mumkin. Mehnat bozori mavjud bo’lishi hamda o’z faoliyatini samarali amalga oshirish uchun davlat tomonidan to’g’ri mexanizm tanlanishi lozim. Chunki mehnat bozori mexanizmi yordamida aholi ish bilan bandligi ta’minlanadi amda mehnatga haq to’lash darajalari belgilanadi. Mehnat bozorida ro’y berayotgan salbiy hodisalar oqibatida ishsizlik vujudga keladi. Amalda tabiiy ishsizlik 26 Muallif tadqiqotlari asosida tayyorlangan . 11 darajasi mavjud bo’lib, agarda mamlakatda ishsizlik darajasi tabiiy ishsizlik darajasidan oshadigan bo’lsa bu jiddiy hodisa hisoblanadi. Yuqorida aytilgan ma’lumotlarni inobatga olgan holda mehnat bozori samarali ishlashini tashkil etish dolzarb masala hisoblanadi. Mehnat bozori faoliyat ko’rsatishining sifat ko’rsatkichlari yuqori bo’lishi uchun esa o’z navbatida bozor infratuzilmasini rivojlantirish zarur. Infratuzilma avvalambor undagi obyektlar va subyektlar o’rtasida faol aloqadorlikni ta’minlashi zarur hisoblanadi. Mehnat bozori infratuzilmasi uzoq yillardan buyon tadqiq etib kelinmoqda hamda ko’pgina olimlar tomonidan ta’riflar berilgan. Jumladan, T.M.Rujelovichning fikricha, “Mehnat bozori infratuzilmasi – bu ishchi kuchiga talab va taklif o rtasida eng samarali o zaro aloqadorlikni, mehnat bozori normalʼ ʼ amal qilishini ta minlovchi davlat va nodavlat ish bilan bandlik tuzilmalari, ʼ korxonalar va firmalar kadrlar xizmatlari, jamoat tashkilotlari, me yoriy- ʼ huquqiy va moliyaviy muhitni o z ichiga oluvchi tashkiliy tuzilmalardir” ʼ 27 . O.А.Varfolomeeva esa mehnat bozori infratuzilmasini quyidagicha ta’riflaydi: “Mehnat bozori infratuzilmasi – bandlikka ko maklashuvchi ʼ institutlar tizimi va boshqarish mexanizmlari sifatida mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklif o rtasidagi iqtisodiy jihatdan foydali o zaro hamkorlikni ʼ ʼ ta minlovchi tizimdir” ʼ 28 . L.N.Rudneva tomonida ushbu ta’rif berilgan: “Mehnat bozori infratuzilmasi – bu tashqi va ichki muhit sharoitlariga moslashuvchi mehnat bozori bosh funktsiyasini amalga oshirishga ko maklashuvchi va mehnat bozori ʼ sub ektlari o rtasida samarali o zaro aloqadorlikni ta minlovchi, jami huquqiy, ʼ ʼ ʼ ʼ 27 Ружелович Т.М, Инфраструктура рынка труда: факторы внешнего и внутреннего влияния // Вестник Омского ун-та, 1997. – выпуск 2, - С. 79-82. 28 Варфоломеева О.А. Становление инфраструктуры рынка труда в переходной экономике. - СПб., « Издательство СП б УЭФ » . 2001. - С.125. 12 tashkiliy-iqtisodiy va axborot sharoitlarini mujassam etgan tashkilotlar, muassasalar va institutlardir” 29 . Shuningdek, O’zbekistonlik olim Q.X.Аbdurahmonovning bergan ta rifiʼ birmuncha mukammaldir: “M ehnat bozori infratuzilmasini uning tarkibiy qismi elementlari majmuasi sifatida ta riflash mumkin, u davlat idoralari, ish bilan ʼ bandlikka ko maklashuvchi nodavlat tuzilmalari, korxona va firmalarga kadrlar ʼ xizmati, jamoat tashkilotlari va jamg armalari, normativ-huquqiy muhitni o z ʼ ʼ ichiga oladi, ular ishchi kuchiga ehtiyoj bilan taklif o rtasidagi eng samarali ʼ o zaro hamkorlikni ta minlaydi ʼ ʼ ” 30 . Mehnat bozori infratuzilmasi mohiyatini yoritishda quyidagilarga e’tibor qaratishimiz lozim: - Mehnat bozori infratuzilmasi ko’p funksiyali hisoblanadi hamda aholini ish bilan ta’minlash hamda aholini ishsilikda ijtimoiy himoyalashni o’z ichiga oladi; - Mehnat bozori subyektlari o’rtasida samarali aloqani ta’minlaydi; - Mehnat bozori infratuzilmasi tarkibidagi obyektlar bozorni samarali rivojlanishini ta’minlaydi; - Mehnat bozoridagi talab va taklifni muvofiqlashtirishga ko’maklashadi; - Mehnat bozori haqidagi axborotlarni shakllanishiga ko’maklashadi; Yuqorida aytilgan fikrlarni umumlashtirgan xolda mehnat bozori infratuzilmasiga ushbu ta’rifni berish mumkin: “Mehnat bozori infratuzilmasi - bu ish bilan bandlikka ko maklashuvchi davlat va nodavlat tashkilotlari, korxona ʼ va firmalardagi xodimlar bilan ishlash bo’limlari, ishchi kuchiga talab va taklif o rtasidagi nisbatlarni bevosita tartibga soluvchi hamda o zaro hamkorlikni ʼ ʼ ta minlovchi qonun hujjatlari, ijtimoiy-iqtisodiy va axborot mexanizmlarini ʼ yuzaga keltiradigan mehnat bozorining tarkibiy qismidir”. 29 Руднева Л.Н. Формирование и регулирование инфраструктуры рынка труда. // дисс. д.э.н. – Екатеринбург, 2006. – С. 60 . 30 Q.X.Аbdurahmonov. Mehnat iqtisodiyoti (darslik). – T.: «Mehnat», 2009. - 512 b. 13 Mehnat bozori infratuzilmasi iqtisodiy jihatdan quyidagi darajalardagi subyektlarni o’z ichiga oladi: - Xalqaro darajadagifaoliyatni amalga oshiruvchi sifatida, Xalqaro Mehnat Tashkkiloti; - Mehnat bozori infratuzilmasi sifatida davlat ham ma’lum darajada rol o’ynaydi, ya’ni qonun chiqaruvchi sifatida mehnat munosabatlarini tartibga olib turadi, turli investitsion faoliyatlarni amalga oshirib bandlikni ta’minlaydi; - Turli ijro etuvchi hokimiyatlar masalan davlat ish bilan bandlikka ko’maklashish xizmati; - Yollanma ishchilarning ma’lum jamoalarga birlashishi ya’ni kasaba uyushmalari; - Nodavlat bandlikka ko’maklashish xizmatlari, kadrlar agentliklari; - Online shaklda bandlikka ko’maklashuvchi veb sahifalar hamda onlayn birjalar; Mehnat bozori infratuzilmasi qamrov darajasiga ko’ra uch turga bo’lish mumkin: davlat, hududiy, korxona. Davlat darajasida mehnat bozori infratuzilmasi turli davlatlar o’rtasida imzolangan konvensiyalar, mehnat munosabatlarini tartibga soluvchi me’yorlar misol bo’ladi. Ushbu darajadagi mehnat bozori infratuzilmasida davlatlar o’rtasidagi mehnat kelishuvlari, turli xalqaro tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan me’yorlar hamda tavsiyalar asosida davlatlar o’rtasida mehnat munosabatlari amlaga oshadi. Hududiy mehnat bozori infratuzilmasi esa ma’lum hududda mehnat munosabatlarini tartibga soluvchi me’yorlarni ishlab chiqish, hududda ish bilan bandlikni ta’minlash konsepsiyalarini ishlab chiqish, aholi ish bilan bandligini ta’minlovchi istiqbolli chora-tadbirlar yaratish, hududda ishchi kuchi sifatini oshirish bo’yicha loyihalarni amalga oshirish, mehnat bozori egiluvchanligini ta’minlash vazifalarini amalga oshiriadi. Hududiy mehnat bozori infratuzilmasi hudud mehnat resurslari tarkibi va sifati jihatdan o’rganilib ularning 14 imkoniyatlari inobatga olingan holda ma’lum normativ-qonunlar ishlab chiqiladi. Hududiy birlikda istiqomat qiluvchi aholining ish bilan bandligini ta’minlash hamda ularning turmush darajasini yaxshilashga qaratilgan chora- tadbirlarni amalga oshirishni o’z ichiga oladi. Korxona miqiyosidagi mehnat bozori infratuzilmasi esa, korxona miqyosidagi mehnat munosabatlarini boshqarish siyosatini ishlab chiqarish hamda uni amalga oshirish va korxonadagi xodimlar raqobatbardoshligi hamda kasbiy-malaka tarkibini rivojlantirish kiradi. Korxonada faoliyat olib borayotgan xodimlar raqobatbardoshligini oshirish deganda korxona tomonidan xodimlarni o’qitish uchun turli malaka oshirish instutlariga yuborish yoki stajiroka safarlariga yuborish nazarda tutiladi. Mehnat bozorining asosiy funksiyalaridan biri bo’lib ish bilan bandlikni ta’minlash hisoblanadi. Bu funksiyani esa mehnat bozori infratuzilmasi amalga oshiriadi. Demak mehnat bozori infratuzilmasini qay darajada rivojlanganligini ish bilan bandlik darajasi orqali aniqlash mumkin. Shuningdek, mehnat bozoridagi talab va taklif o’rtasidagi samarali ijtimoiy-iqtisodiy aloqalarni ta’minlash ham aynan mehnat bozori infratuzilmasiga to’g’ri keladi. Mehnat bozori infratuzilmasi o’z ichiga ko’plab obyektlarni olgani sababli, uni ma’lum mezonlar asosida tasniflab chiqish va guruhlash bir muncha murakkabliklarga ega. D.I.Xlebovichning 31 fikricha, mehnat bozorida amalda faoliyat yuritayotgan, uning infratuzilmasiga tegishli obyektlar uchun mezonlar quyidagilardan iborat: – mehnat bozorida ish beruvchilar va yollanma ishchilar manfaatlarini hisobga olgan holda xizmatlar shaklida amalga oshiriladigan faoliyat samaradorligiga erishish; 31 Хлебович Д.И. Формирование и совершенствование инфраструктуры трудового посредничества в регионе. – Иркутск, 1996. – С. 217. 15 – muayyan tashkiliy shaklda ishchi kuchini takror barpo qilish jarayonida uni taqsimlash va qayta taqsimlash bo yicha xizmat ko rsatish shart-ʼ ʼ sharoitlarini ta minlash. ʼ N.U.Arabov 32 esa quyidagi mezonlarni qo’shimcha qiladi: – infratuzilma tarkibiy qismlari shakllanishi uchun huquqiy va tashkiliy- iqtisodiy me yorlarni yaratish; ʼ – mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklif muvofiqligi mexanizmini amalga oshirishning moliyaviy va axborot bilan ta minlash; ʼ – aholining ish bilan band bo lgan va band bo lmagan qismlari uchun ʼ ʼ kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash hamda malakasini oshirishning amal qilishi; – ish bilan band bo lmagan aholini ijtimoiy ta minlash va u yoki bu ʼ ʼ ko rinishda qo llab-quvvatlash. ʼ ʼ Yuqorida aytib o’tilgan fikrlarga qo’shimcha ravishda shuni aytishimiz mumkinki: - Mehnat bozorida talab va taklifni masofadan turib (onlayn) shakllantiruvchi mehnat birjalari yoki veb-sahifalar; - Masofadan turib mehnatni tashkil qiluvchi platformalar va frilanserlik faoliyatlari. T.А.Chusova 33 tomonidan mehnat bozori infratuzilmasi uchta asosiy bo g inga ajratilgan: ʼ ʼ 1. Davlat va nodavlat ish bilan bandlik xizmatlari, shuningdek, korxonalar kadrlar bo’limlari; 2. Kasbiy ta’lim, kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish bilan shug’ullanuvchi muassasalar; 3. Hokimiyat, tadbirkorlar va mehnatkashlar vakillik organlarining o’zaro aloqadorligi sifatida ijtimoiy hamkorlik tizimi. 32 N . U . Arabov . “ O zbekiston respublikаsidа mehnаt bozori infrаtuzilmаsini rivojlаntirish sаmаrаdorligini ʼ oshirish”. Doktorlik dissertatsiyasi , Toshkent – 2018, 18- b . 33 Чусова Т.А. Развитие информационного рынка труда как фактор стабилизации социально-трудовых отношений / http://www.work.kemsu.ru/sciece/l/l/shtmI 16 Yqorida, T.А.Chusova tomonidan uch bo’g’inga ajratilgan mehnat bozori infratuzilmasida ma’lum kamchiliklar mavjud, chunki unda mehnat bozori infratuzilmasi butunlay qamrab olinmagan. Mehnat bozori infratuzilmasini mulk shakliga ko’ra davlat va nodavlat turlariga bo’lish mumkin. Shuningdek, mehnat bozori infratuzilmasining katta qismi davlatga tegishli qolganlari esa aralash shaklda bo’lishi mumkin. Birinchi turdagi mulk shakliga taaluqli tuzilmalar mehnat bozorini tartibga solish, me’yoriy hujjatlar ishlab chiqish va ularni amal qilishini nazorat ostiga oladi. Ikkinchi turdagi mulk shakliga ega tuzilmalarga xususiy bandlik agentliklari, kadrlar xizmatlari agnetliklarini misol keltirish mumkin. Rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlarning tajribasi shuni ko’rsatadiki, mehnat bozorining rivojlangan infratuzilmasi mavjud bo’lmasdan aholining to’liq va samarali bandligini ta’minlash mumkin emas. Bundan tashqari, aholining eng zaif toifalarini qo’llab-quvvatlash orqali mehnat bozori infratuzilmasi ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishga hissa qo’shadi, bu hozirgi paytda O’zbekiston Respublikasi uchun ayniqsa muhimdir. Shu munosabat bilan mehnat bozori infratuzilmasining samarali ishlashga to’sqinlik qiluvchi muammolarini aniqlash va uni rivojlantirish istiqbollarini belgilash alohida ahamiyatga ega. Mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishi ko’pgina omillarning ta’siriga bog’liq hisoblanadi, ularni ijobiy ta’sir ko’rsatuvchi omillar hamda jarayonni murakkablashtiruvchi omillarga bo’lish mumkin. Birinchi turdagi omillarga huquqiy bazani mavjud bo’lishi va uni ustuvorligini ta’minlanishi bo’yicha chora-tadbirlarning amalga oshishi, mehnat bozori subyektlarini erkin faoliyat olib borishi hamda yangilarini tashkil topishida to’siqlarning mavjud bo’lmasligini misol qilib ko’rsatish mumkin. Ikkinchi turdagi omillarga iqtisodiyotning sifat ko’rastkichlari bilan bog’liq holat, bozor infratuzilmasi rivojlanishida turli kutilmagan to’siqlarning mavjud bo’lishi, ishlab chiqilgan me’yorlar samarali natijalar bermasligini misol qilib ko’rsatish mumkin. 17 Mehnat bozori infratuzilmasi samarali tarzda rivojlanishi uchun amalga oshirilishi zarur bo’lgan tadbirlar rejasi N.U.Arabov 34 tomonidan ishlab chiqilgan: – zamonaviy bozor sharoitlariga muvofiq aholi ish bilan bandligini tartibga solish mexanizmlarini shakllantirish imkoniyatiga ega bo’lish; – aholi turmush darajasi va uning ijtimoiy himoyalash darajasiga mehnat faoliyatini liberallashtirishning salbiy oqibatlari ta’siriga yo’l qo’ymaslik; – aholini ishga joylashtirish va ish bilan bandligiga ko’maklashish maqsadli dasturlarini amalga oshirishni ta’minlash; – mehnat bozori imkoniyatlarini maksimal realizatsiya qilishga shart-sharoit yaratuvchi har bir hududiy darajada mehnat bozorini tartibga solish yo’nalishlarini joriy etish va rivojlantirish; – ishchi kuchiga talab va taklif muvozanatiga erishishni oldindan ta’minlash, ishchi kuchini oqilona ish bilan bandligini yo’qotish oqibatlarini oldini olish; – mehnat bozorida iqtisodiyotning innovatsion rivojlanish yo’nalishlariga mos ish bilan bandlik yangi shakllarini kengaytirish. Yuqorida aytib o’tilgan tadbirlarga qo’shimcha ravishda shuni aytishimiz mumkin: - axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan samarali foydalanilgan holda frilanserlik faoliyatini kengaytirish; - ish izlovchilarga ko’maklashish maqsadida ish izlashga yordam beruvchi onlayn platformalarni kengaytirish; - aholi turmush darajasini oshirishga ko’maklashadigan darajada ish haqlarini oshirish. Hozirgi mehnat bozorida ish bilan bandlikni ta’minlashda bir qator kamchiliklarni ko’rishimiz mumkin. Bularga, kishilarni o’z-o’zini namoyon qilish imkoniyati bo’lmasligi, ish haqining kamligi, belgilangan talablarga javob 34 N . U . Arabov . “ O zbekiston respublikаsidа mehnаt bozori infrаtuzilmаsini rivojlаntirish sаmаrаdorliginiʼ oshirish”. Doktorlik dissertatsiyasi , Toshkent – 2018, 21- b . 18 bermaydigan ish muhitining mavjud bo’lishi, ishchi kuchlaridan ekstensiv tarzda foydalanish kabilarni misol qilib keltirish mumkin. Yuqorida sanab o’tilgan muammolarni hal etish orqali hududiy mehnat bozorida ish bilan bandlik darajasini sezilarli darajada oshirish mumkin. 1.2. Hududiy mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirishning uslubiy asoslari Ilk mehnat muassasalari mamlakatimizda XX asrning boshlarida tashkil topa boshlagan. Ulardan dastlabklari 1922-1925 yillarda Sobiq Sovet ittifoqida uch yuzga yaqini faoliyat yuritgan. Ushbu muassasalar mamlakatimizdagi dastlabki mehnat munosabatlarini amalga oshirgan. Hududiy mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanish uslublarini ko’rib chiqishdan oldin hududiy mehnat bozori tuzilishini o’rganish maqsadga muvofiq bo’ladi. Hududiy mehnat bozorining iyerarxik konseptual tuzilishini uch pog’onaga bo’lib o’rganish qulay hisoblanadi. Bular: birinchi – Hududiy mehnat bozori; ikkinchi – Ishchi o’rni, inson kapitali, infrastruktura; uchunchi – ish haqi, ijtimoiy mavqeyi, ta’lim, yosh ko’rsatkichi, jinsi va boshqalar. Ushbu ko’rsatkichlardan foydalangan holda hududiy mehnat bozorini tadqiq etish birmuncha osonlashadi. 1.2.1-diagrammada hududiy mehnat bozorining konseptual ko’rinishi tasvirlangan. 19 1.2.1-diagramma. Hududiy mehnat bozorining konseptual tuzilishi Hozirgi vaqtga kelib mamlakatimizda davlat ish bilan bandlik xizmati va xususiy bandlik agentliklari o’z faoliyatini amalga oshirmoqda. Bundan tashqari, mamlakatimizning barcha hududlarida o’z faoliyatini amalaga oshirayotgan “Ishga marhamat” monomarkazlari ham bunga yorqin misol bo’la oladi. Mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan xususiy bandlik agentliklari ham samarali faoliyat olib bormoqda. 2023-yilning 25-martdagi holatiga ko’ra, Xususiy bandlik agentliklari reestridan 118 ta firmalar ro’yxatdan o’tgan va ulardan 9 tasi litsenziya olgan, 73 tasi litsenziyasi bekor qilingan. Yuqoridagi ma’lumotlardan kelib chiqib shuni aytishimiz mumkinki, xususiy bandlik agentliklari faoliyati davlat tomonidan ko’proq nazoratga olinishi hamda xususiy 20 Hududiy m ehnat bozori Ish o'rni Sanoat iqtisodi Iqtisodiy sektor ish haqi Ishchilarga bo'lgan ehtiyoj Inson kapitali Talim Yosh guruhi Jinsi Ijtimoiy holati Malakasi Ishsizlik sababi Ish bilan bandlik muddati Ishlash qobilyati Ijtimoiy faolligi Ish izlashga imkoniyati Infrastruktura Tashkiliy Instutsional Axborot bandlik agentliklari o’rtasida raqobat muhitini kuchaytirish lozim. Chunki, mehnat bozorida ish bilan bandlikni ta’minlashda xususiy bandlik agentliklarining o’rni va ahamiyati katta, shuni inobatga olgan holda hududda mavjud xususiy bandlik agentliklari faoliyati o’rganilib, ularni rivojlantirish bo’yicha zaruriy chora-tadbirlar amalga oshirilishi zarur. Xususiy bandlik agentliklari orasida raqobat muhitini keltirib chiqarishning eng samarali usullaridan biri bu moliyaviy rag’batlantirishni yo’lga qo’yish. Rag’batga munosib bo’lgan xususiy bandlik agentliklarni aniqlash uchun esa samarali mexanizmni ishlab chiqish zarur. Yuqorida aytib o’tilgandek yuqori samaradorlikka ega bo’lgan xususiy bandlik agentliklarini aniqlash uchun ular faoliyati tahlil etilishi lozim. Shuni inobatga olgan holda, xususiy bandlik agentliklari reytingini baholash uslubiyati ishlab chiqildi: 1. Xususiy bandlik agentliklariga murojaat qilish koeffitsiyenti (M k ) M k = K 1 / K 2 K 3 / K 4 K 1 - xususiy bandlik agentliklariga kelib tushgan murojatlar soni; K 2 - jami iqtisodiy nofaol aholi soni; K 3 - hududdagi jami muassasalarga kelib tushgan murojaatlar soni; K 4 - hududdagi jami nofaol aholi soni; 2. Ish bilan ta’minlash koeffitsiyenti (T k )M k= K5/K1 K6/K3 K 1 - ish bilan ta’minlangan murojaat qilgan kishilar soni; K 2 - hududdagi ish bilan ta’minlangan murojaat qilgan kishilar soni; 3. Aholini kasbga o’rgatish koeffitsiyenti (A k ) M k= K7/K1 K8/K3 K 7 - bandlik markazlarida kasbga tayyorlanganlar soni; K 8 - hududdagi bandlik markazlarida kasbga tayyorlanganlar; 21 M k ko’rsatkichini hisoblash orqali xususiy bandlik agentligiga bo’lgan talab miqdori aniqlanadi hamda ko’rsatkichi yuqori bo’lgan agentlik faoliyati chuqurroq tadqiq etiladi va nima sababdan talab darajasi yuqori ekanligi o’rganilib, boshqa agentliklar faoliyatiga tadbiq qilinadi. T k ko’rsatkichini hisoblash orqali xususiy bandlik agentligi tomonidan ishga joylashtirish darajasi hisoblanadi. Bu ko’rsatkichni yuqori bo’lishi, xususiy bandlik agentligining samarali faoliyat yuritayotganidan dalolat beradi. A k ko’rsatkichini hisoblash orqali xususiy bandlik agentligida kishilarni kasbga o’qitish va malakasini oshirish imkoniyati aniqlanadi. Yuqorida sanab o’tilgan ko’rsatkichlarni hisoblash orqali xususiy bandlik agentliklari reytingi shakllantiriladi. Ushbu reytingda yuqori o’rinlarni band etgan xususiy bandlik agentliklari faoliyatini yanada rivojlantirish uchun ular davlat tomonidan rag’batlar va turli grantlar ajratiladi. Ajratiladigan rag’batlar va grantlar mahaliy hokimyat mablag’lari hisobidan shakllantiriladi. Xususiy bandlik markazlari faoliyati rivojlanishi o’z navbatida hududiy mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishiga ta’sir qiladi. Hududiy mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishi aholi ish bilan bandlik darajasi oshishiga hamda ularning turmush darajalari yaxshilanishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Shuni inobatga olgan holda hududiy mehnat bozori infartuzilmasi rivojlanishini uslubiy jihatdan o’rganishni talab etadi. Hududiy mehnat bozori infratuzilmasini rivojlanish bosqichlariga bo’lib o’rganish o’zining samarali natijasini beradi. N.U.Arabov 35 o’zining doktorlik dissertatsiyasida mehnat bozori infratuzilmasini quyidagicha rivojlanish bosqichlarga bo’lib o’rgangan: 1. Milliy mehnat bozorining rivojlanishi va uni tartibga solish konsepsiyasi: bunga mehnat bozori shakllanishining huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy shart-sharoitlari; mehnat huquqini amalga oshirishga davlat kafolatlari; aholini ish bilan ta’minlash davlat siyosatini ishlab chiqish va amalga 35 N . U . Arabov . “ O zbekiston respublikаsidа mehnаt bozori infrаtuzilmаsini rivojlаntirish sаmаrаdorliginiʼ oshirish”. Doktorlik dissertatsiyasi, Toshkent – 2018, 21-b. 22 oshirish bilan bog’liq moliyaviy chora-tadbirlar uchun budjetni shakllantirish kabi vazifalar kiradi. 2. Mehnat bozori infratuzilmasining strategik maqsadi ish bilan bandlikni tartibga solish va aholini ishsizlikdan ijtimoiy muhofaza qilishni ta’minlashdan iborat. 3. Mehnat bozori infratuzilmasining taktik maqsadlari quyidagilardan iborat: hududiy mehnat bozorlarida ishchi kuchiga talab va taklifni o’rganish va istiqbollashtirish; ishsizlarni ish bilan bandligini ta’minlashning optimal variantlarini tanlash; ish bilan band bo’lmagan aholi va ishsizlarni raqobatbardoshligini oshirish; mehnat bozori egiluvchanligini ta’minlash; ishchi kuchiga talabni oshirishga ko’maklashish; ish joylari kvotasiga muvofiq hududlararo ishchi kuchini qayta taqsimlash; ishsizlik nafaqalarini to’lash va yangi ish joylarini yaratishga moddiy yordam berish; mehnat bozori kon’yunkturasi haqida aholini axborot bilan ta’minlash; infratuzilma elementlarining texnik va uslubiy bazasini takomillashtirish; personalning kasbiy rivojlanishi. 4. Hududiy mehnat bozori infratuzilmasi funksiyalariga: muayyan hududda ish bilan bandlik konsepsiyasi shakllanishi; ish bilan bandlikka ko’maklashish dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish; hududning mehnat salohiyatidan foydalanish samaradorligini oshirish va mehnat bozoridagi o’zgarishlarni bartaraf etish bo’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish; hududlar mehnat bozorlarida sodir bo’ladigan jarayonlarni hisobga olish va tahlil etish; aholi ish bilan bandligi masalalari bo’yicha boshqa hududlar mehnat bozorlari infratuzilmasi tashuiliy tarkiblari, tadbirkorlar, mahalliy hokimiyat organlari va o’quv yurtlari bilan o’zaro aloqadorlikni ta’minlash kabilarni kiritish mumkin. 5. Hududiy mehnat bozorida ish bilan bandlik davlat siyosatini amalga oshiruvchi infratuzilma elementlari tarkibiy qismlari va ularning funksional bog’liqligini aniqlash. 23 6. Mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishini ta’minlovchi moliyaviy manbalarni aniqlash. 7. Mehnat bozori infratuzilmasi alohida funksiyalarini bajarish bo’yicha personal funksiyalarining shakllanishi. Hududiy mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanish bosqichlari chuqur o’rganlgan holda uni rivojlantirish uslublari ishlab chiqiladi hamda amaliyotga tadbiq etiladi. Yuqorida aytib o’tilgan rivojlanish bosqichlari amalga oshishi uchun ma’lum bir shart-sharoitlarni talab etadi. Bular quyidagilar: 1. Hududiy mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishining ijtimoiy hamda iqtisodiy tomonlari bir biriga muvofiq bo’lishini ta’minlash. Ijtimoiy tomondan deyilganda ishsizlik va iqtisodiy tomondan deyilganda ish bilan bandlik darajalari optimal darajada hal etish nazarda tutiladi. 2. Hududiy mehnat bozorida ish kuchi talab va taklifi o’rtasida eng samarali munosabatni ta’minlash va me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqish. O’zbekiston Respublikasining “Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida”gi Qonuni Mehnat Kodeksida belgilangan me’yorlar asosida qonuniy faoliyatni amalga oshirish hamda talab va taklif o’rtasida samarali aloqani ta’minlovchi mexanizmni ishlab chiqish. 3. Ish bilan bandlik bo’yicha yagona davlat siyosatini amalga oshirish. Bunda ish bilan bandlik bo’yicha belgilangan qonunlarni barcha ma’muriy birliklarda va bo’linmalarda bir xilda yuritilishini ta’minlash nazarda tutiladi. 4. Hududiy mehnat bozorida aholini ish bilan bandligini ta’minlanishini nazorat qilish. Hududiy birliklarda mavjud bo’lgan davlat ish bilan bandlik xizmatlari, kadrlar bandlik agentliklari hamda tadbirkorlik subyektlari, firmalar, tashkilotlar orasida samarali aloqa mexanizmlarini tashkil etish. 5. Hududiy mehnat bozori infratuzilmasi ma’lum bir tizim asosida optimal rivojlanishini ta’minlash. Mehnat bozorini tartibga solishda tizimli 24 yondashuv asosan davlatning ijtimoiy-iqtisodiy vazifalari mohiyatiga bog’liqdir. Davlat o’z zimmasiga oladigan ijtimoiy-iqtisodiy vazifalari mehnat bozorini tartibga solish yo’nalishi va tamoyillarini belgilab beradi. Hududiy darajada mehnat bozori yagona tizim sifatida ishchi kuchiga talab va taklifni ham miqdor jihatidan, ham sifat ko’rinishida o’zaro bog’liq bo’lishini ifodalaydi. 6. Hududiy mehnat bozorida faoliyat yuritayotgan xodimlarga “turmush kechirish uchun zarur” bo’lgan darommaddan kam bo’lmagan miqdorda oylik maosh bilan ta’minlash. Hududiy mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishining o’ziga xos demografik hamda iqtisodiy-ijtimoiy imkoniyatlarini inobatga olgan holda, talab va taklifdan kelib chiqib zarur tashkiliy-iqtisodiy mexanizmni yaratish. Hududiy mehnat bozori infratuzilmasi samarali rivojlanishi uchun yuqorida sanab o’tilgan shart-sharoitlarni yaratib berish juda muhim hisoblanadi. Davlat tomonidan kerakli davlat muassasalariga yuqorida sanab o’tilgan zaruriy sharoitlarni yaratib berish hamda ularni nazorat qilishni topshiriq berishi lozim. Chunki, hududiy mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirishda uzoqni ko’zlagan holda puxta o’ylangan reja asosida amalga oshirish lozim. Rejalarni bosqichma-bosqich amalga oshirish jarayonida bajarilgan ishlar sifatini nazorat qilish, yo’l qo’yilgan kamchiliklarni joyida o’rganib tuzatish zarur. Bu orqali hududiy mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish samarali tarzda amalga oshadi. 1.3. Hududiy bandlikka ko’maklashish markazlari faoliyati hamda uning asosiy yo’nalishlari Hududiy mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishi va mehnat bozori infratuzilmasida talab va taklif orasidagai munosabat yaxshilanishi uchun, hududiy bandlikka ko’maklashish markazlari hamda xususiy bandlik agentliklari faoliyati rag’batlantirilishi lozim. 25 Umuman olganda mehnat bozorida nodavlat vositachi firmalarning bi qancha turlari mavjud bo’lib, ular turili vazifalarni bajaradi. Quyida ular bilan batafsil tanishishimiz mumkin: 1. Ishga joylashtirish bo yicha agentlik.ʼ Barcha kategoriyadagi ishchilar va mutaxassislarni ish joylariga tanlash va yo naltirishni amalga oshirish bo yicha eng ko p ʼ ʼ ʼ sonli guruh. Ushbu tashkiliy tuzilma tarkibida cheklangan guruhdagi mutaxassislarni ishga joylashtirishga ixtisoslashgan agentliklarga ajratish mumkin. 2. Xorijda ishchi kuchini yollash va mehnat resurslarining yoshlar marketingi bo yicha agentlik ʼ . Malakali ishchi kuchiga talabni o rganishda xorijiy ʼ hamkorlarni izlash. Test o tkazish, rezyume tuzishga ʼ ko maklashish, o qish va o qitish (asosan xorij tiliga), ishchi ʼ ʼ ʼ vizalarini va yashash joylari bilan bog liq tartiblarni ʼ rasmiylashtirish. 3. Kadrlar maslahati bo yicha maslahat agentligi ʼ . Yuqori malakali mutaxassislarni ishga yollashga ko maklashish, firmaning kadrlar muammosi tahlilini olib ʼ borish. 4. Qisqa ixtisoslashgan agentlik. Аlohida kategoriyadagi fuqarolarni (bo shatilgan zahiradagi harbiy ʼ xizmatchilar) ishga joylashtirish bo yicha xizmatlar ko rsatish; ʼ ʼ maxsus faoliyat sohalari uchun (masalan, oilada personalni tanlash) personalni tanlash bo yicha xizmatlar ko rsatish. ʼ ʼ 5. Personal autstaffingi bo yicha agentlik ʼ . Buyurtmachi kompaniya shtatiga personal to g risida xulosa ʼ ʼ berish va uni kompaniya provayder shtatiga rasmiylashtirish. 26 6. Personal autsorsingi bo yicha agentlikʼ . Аgentlik shtatida turuvchi ishchilar buyurtmachi tashkilotga xizmat ko rsatib, o zlarining mehnat funktsiyalarini bajaradi. ʼ ʼ 7. Ta lim berish va so ng ishga joylashtirish ʼ ʼ markazlari . Iqtisodiyot, yuristprudentsiya, dasturlash, turizm, xizmat ko rsatish sohalari uchun mamlakat va xorijda ʼ kafolatlangan ishga joylashtirish bo yicha eng zamonaviy ʼ mutaxassisliklar bo yicha tayyorlashni taklif etadilar. ʼ 8. Boshqalar . Tadbirkorlik faoliyatining boshqa ko rinishlari bilan personalni tanlash va ishga joylashtirish ʼ bo yicha alohida xizmatlarni birga olib boradi. ʼ Xalqaro Mehnat Tashkilotining Jenevada bo lib o tgan ʼ ʼ 1933 yildagi o n yettinchi sessiyasida “Davlat organlarining ʼ nodavlat ish bilan bandlik tuzilmalari bo yicha munosabatini ʼ belgilab beruvchi pullik ishga yollash byurolari to g risida”gi ʼ ʼ 34-sonli Konventsiyasi qabul qilindi. Shu borada mamlakatimizda ham bir qancha chora-tadbirlari amalga oshirildi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2021 yil 5-apreldagi “ Kambag’al va ishsiz fuqarolarni kasb- hunarga o’qitish tizimini takomillashtirish hamda mehnat organlari faoliyati samaradorligini oshirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” Qarori asosida 2021- yil 5-mayida Samarqand viloyatida 1650 o’ringa mo’ljallangan “Ishga marhamat” monomarkazi faoliyati yo’lga qo’yildi. Ushbu monomarkazda, 2022-yilda 2235 nafar bitiruvchilardan 1894 nafari ish bilan ta’minlandi. Bu esa, 84,74% bitiruvchilar ishga joylashganligi hamda “Ishga marhamat” monomarkazi faoliyati samarali olib 27 borilayotganligidan dalolat beradi. Ish bilan ta’minlangan bitiruvchilar 1.3.1-diagrammada ko’rsatilgan sohalarda faoliyat olib bormoqda: Xizmat ko'rsatish sohasida Qurilish sohasidaQishloq xo'jaligi sohasida Ishlab chiqarish sohasida Raqamli texnologiyalar sohasidaBoshqa sohalarda 0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 100087050218 3627468 1 .3.1 -diagramma. Sohalar kesimida bitiruvchilarning taqsimlanishi (2022) Yuqorida ko’rsatilgan ma’lumotdan ko’rinib turibdiki eng ko’p xizmat ko’rsatish sohasida bitiruvchilar ish bilan ta’minlangan. Keyingi o’rinlarda esa, bitiruvchilar qurilish sohasi hamda ishlab chiqarish sohasida ish bilan band qilingan. Bundan shunday xulosaga kelishimiz mumkinki, ishlab chiqarish sohasida 2022-yilda Samarqand viloyatida kadrlarga bo’lgan ehtiyoj boshqa sohalarga nisbatan yuqori bo’lgan. Boshqa tomondan esa, Samarqand viloyati statistika boshqarmasi ma’lumotlariga ko’ra, 2022-yilda 22734,9 mlrd. so’m miqdordagi xizmat ko’rsatilgan hamda viloyat yalpi ichki mahsulotining 36.41 foizini tashkil etmoqda 36 . Demak, Samarqand viloyatida xizmat ko’rsatish sohasi katta ahamiyatga ega ekanligini inobatga olgan holda Samarqand viloyati “Ishga marhamat” monomarkazida xizmatlar sohasida tayyorlanayotgan kadrlar sonini oshirish zarur hisoblanadi. 36 https://samstat.uz/uz/? preview=1&option=com_dropfiles&format=&task=frontfile.download&catid=297&id=3313&Itemid=10000000 0000 28 Bundan tashqari, hozirgi kunda axborot texnologiyalari rivojlanib borayotgani va ishlab chiqarish jarayoni robotlashishini inobatga olgan holda IT sohasida xizmat ko’rsatadigan mutaxassislarni tayyorlash zarur ahamiyat kasb etmoqda. Samarqand viloyati “Ishga marhamat” monomarkazida hozirgi vaqtda quyidagi xizmatlar ko’rsatilmoqda: – Kasb-hunarga o’qitish; – Xorijiy tillarga o’qitish; – Tadbirkorlikka o’qitish; – Migratsiyaga ko’maklashish; – Kasbiy malakani baholash; – Bandlik xizmati; Samarqand viloyati “Ishga marhamat” monomarkazi da hozirgi mehnat bozori talablaridan kelib chiqgan holda turli kasblarga o’qitib kelinmoqda. Quyidagi, 1.3.1-jadvalda “Ishga marhamat” monomarkazida o’qitiladigan kasblar ro’yxati, o’qish muddati hamda guruhdagi tinglovchilar soni ko’rsatilgan: 1.3.1-jadval. “Ishga marhamat” monomarkazida mavjud o’qitiladigan kasblar 37 T/r Kasblar O’qish muddati Guruhdagi tinglovchilar soni 1 Avtomobillarga texnik xizmat ko’rsatish 4 oy 20 nafar 2 Maishiy uy ro’zg’or elektrotexnik buyumlarini tuzatish ustasi 3 oy 20 nafar 3 Payvandlovchi kasbi 3 oy 20 nafar 4 Elektrik kasbi 3 oy 20 nafar 5 Santexnik kasbi 3 oy 20 nafar 37 https://sammonomarkaz.uz/kasblar/ 29 6 Yuk ko’tarish krani operatori 3 oy 20 nafar 7 Issiqxona texnologiyasi 3 oy 20 nafar 8 Zargarlik 2 oy 20 nafar 9 Erkaklar sartaroshi 2 oy 20 nafar 10 Ayollar sartaroshi, vizajist 3 oy 20 nafar 11 Kosmetolog kasbi 2 oy 20 nafar 12 Neyl stilist kasbi 3 oy 20 nafar 13 Tikuvchi kasbi 3 oy 20 nafar 14 Uqalovchi (kattalar va bolalar uchun) kasbi 2 oy 20 nafar 15 Oshpaz 2 oy 20 nafar 16 Qandolatchi 2 oy 20 nafar 17 Ofitsiant, batler Mexmonxona xizmatchisi 2 oy 20 nafar 18 Zamonaviy pardalar tikuvchisi 3 oy 20 nafar 19 Kompyuter dizayn dasturlari (Photoshop, Illustrator, Autocad, 3Dmax) 3 oy 20 nafar 20 Buxgalteriya o’rta malakali 3 oy 20 nafar 21 Kompyuter texnigi 3 oy 20 nafar 22 Qariyalarni parvarishlash 6 oy 20 nafar 23 Qishloq xo’jaligi ishchisi 6 oy 20 nafar 24 Yosh bolalar uchun enaga, tarbiyachi yordamchisi 2 oy 20 nafar 25 Ingliz tili 3,6,9 oy 20 nafar 26 Rus tili 3,6,9 oy 20 nafar 27 Yapon tili 3,6,9 oy 20 nafar Eng e ’ tiborli tomoni , Samarqand viloyati “Ishga marhamat” monomarkazi xalqaro darajada tan olingan nufuzli tashkilotlar ( 1 .3.1 -diagramma ) bilan 30 hamkorlik aloqalarini yo ’ lga qo ’ ygan . Bularga , Koreya Respublikasining “ KOICA ” tashkiloti hamda “ Woosuk university ” xususiy universiteti , Yaponiyaning “ JICA ” tashkiloti , “ World bank ” hamda “Торгово- промышленная палата Республики Башкортостан ” tashkilotlari misol bo ’ ladi . 1.3.2-diagramma. Samarqand viloyati “Ishga marhamat” monomarkazi xalqaro hamkor tashkilotlari Yuqorida sanab o’tilgan xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda “Ishga marhamat” monomarkazida tillarga o’qitish, kasbga tayyorlash kurslari tashkil etilib kelinmoqda. Masalan, Koreya davlatining “KOICA” tashkiloti bilan hamkorlikda markazda o’uvchilarga koreys tili hamda kerakli kasblar o’qitilib, ularni Koreyada mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun yuborishmoqda. Xuddi shunday, Yaponiyaning “JICA” tashkiloti bilan hamkorlikda o’quvchilarga zaruriy kasblar hamda yapon tili o’qitilib, Yaponiyada mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun yuborilmoqda hamda xorijga mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun yuborilayotgan fuqarolarning huquq va manfaatlari himoyasi ta’minlanmoqda. Shuningdek, ularning hayoti sug’urta qilinmoqda, sog’ligiga zarar yetkanda yetkazilgan zarar qoplab berilmoqda. Demak, “Ishga marhamat” monomarkazi tashkil etilishi fuqarolarning noqonuniy xorijda ishlashini oldini olishga ham yordam beradi deyish mumkin. 31 Chunki, fuqarolar xorijda noqonuniy mehnat faoliyatini amalga oshirganda ish beruvchi bilan ko’plab muammo va ziddiyatlar kelib chiqish ehtimoli mavjud. H ududiy mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishida xususiy bandlik agentliklari ta’siri sezilarli ekanligini hisobga olib mavjudlari faoliyatini takomillashtirish hamda yangilarini tashkil etish muhim hisoblanadi. Xodimlarni tanlash agentliklari, ya ni rekrut agentliklari yollanmaʼ xodimlarni tanlashda quyidagi mezonlardan foydalanishlari mumkin: – vaqtinchalik ish bilan bandlik; – doimiy ish bilan bandlik. Mehnat bozorida faoliyat yurituvchi nodavlat ish bilan bandlik xizmati organlari konkret tarmoqlardagi korxonalar uchun xodimlarni tanlashda ixtisoslashishi yoki barcha kasbiy-malaka belgilari bo yicha xizmatlar ʼ ko rsatishi mumkin. Shuningdek, ma lum bir tarmoqqa tegishli ish joylarida ʼ ʼ fuqarolarni ishga joylashtirish bo yicha ham xizmatlar ko rsatishi mumkin. ʼ ʼ Ish beruvchilar va yollanma ishchilar o rtasida kadrlar agentligi vositachi ʼ sifatida mehnat bozorida muhim ahamiyatga ega. Xorijiy manbalarning bildirishicha, chet elda (xususan, АQShda) kadrlar agentligi orqali ishga joylashgan ishsizlar 5 %ni tashkil qiladi. Ammo, hozirgi vaqtda Samarqand viloyatida bu ko’rsatgich ancha kichik hisobl anadi. O’zbekiston Respublikasining 2018-yil 16-oktabrdagi “Xususiy bandlik agentliklari to’g’risida”gi Qonuni hamda O’zbekiston Respublikasining 2020-yil 20-oktabrdagi “Aholi bandligi to’g’risida”gi Qonuning 14-moddasi bilan xususiy bandlik agentliklari faoliyati tartibga solingan. O’zbekiston Respublikasining “Xususiy bandlik agentliklari to’g’risida”gi Qonunida xususiy bandlik agentliklarida quyidagicha ta’rif berilgan: “Xususiy bandlik agentligi ish qidirayotgan shaxslarga ish tanlash va ishga joylashish bo’yicha, ish beruvchilar uchun kadrlar tanlash bo’yicha xizmatlar ko’rsatuvchi, shuningdek ishga 32 joylashtirish sohasida axborot va maslahat xizmatlari ko’rsatuvchi tijorat tashkilotidir. 38 ” O’zbekiston Respublikasining “Aholi bandligi to’g’risida”gi Qonunida “Xususiy bandlik agentliklari” hamda “Ishga joylashtirish bo’yicha agentlar” funksiya va vazifalari belgilangan. Qonunning 15-moddasida “Ishga joylashtirish bo’yicha agentlar” to’g’risida shunday deyilgan: “Ishga joylashtirish bo’yicha agentlar aholining ishga joylashishiga ko’maklashishga doir ishlarni mahalliy mehnat organlari bilan tuzilgan shartnomalar asosida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan tartibda bajaruvchi jismoniy shaxslardir. Ishga joylashtirish bo’yicha agentlarga aholini ishga joylashtirishga ko’maklashganlik uchun O’zbekiston Respublikasi Bandlikka ko’maklashish davlat jamg’armasi mablag’lari hisobidan O’zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi tomonidan belgilanadigan tartibda hamda miqdorlarda rag’batlantiruvchi xususiyatga ega to’lovlar amalga oshiriladi 39 ”. Hozirgi vaqtda O’zbekiston Respublikasida Xususiy bandlik agentliklari reestiridan o’tgan tashkilotlar soni 118 tani tashkil etadi. Ammo, ushbu bandlik agentliklarining 73 tasining noqonuniy faoliyat amalga oshirganligi sababli litsenziyasi bekor qilingan. Bu esa, jami ro’yxatdan o’tgan agentliklarning 61,86% ni tashkil etadi. 2023-yil mart oyida, O’zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligining www.mehnat.uz veb-saytida berilgan ma’lumotga ko’ra, Samarqand viloyatida joylashgan va Xususiy bandlik agentligi davlat reestridan o’tgan tashkilotlar soni 15 tani (1.3.2-jadval) tashkil qilmoqda. 1.3.2-jadval. Xususiy bandlik agentligi davlat reestridan o’tgan tashkilotlar ro’yxati 40 “Amilee bahora xususiy “Avangard personal “Status777 xususiy 38 O’zbekiston Respublikasining 2018-yil 16-oktabrdagi “Xususiy bandlik agentliklari to’g’risida”gi Qonuni , 2- modda 39 O’zbekiston Respublikasining 2020-yil 20-oktabrdagi “Aholi bandligi to’g’risida”gi Qonuni , 15-modda 40 Ma’lumotlar https://mehnat.uz/uz/services/hususiy-bandlik-agentliklari-reestri saytidan olindi. 33 bandlik agentligi" MChJ xususiy bandlik agentligi” MChJ bandlik agentligi” MChJ “Adiba travel and work xususiy bandlik agentligi” MChJ “International employment centre xususiy bandlik agentli” MChJ “Jyonan staff business" xususiy bandlik agentligi MChJ "Professional staff" xususiy bandlik agentligi” MChJ "Vision consulting xususiy bandlik agentligi" MChJ "Grand jobs and recruitment and conculting xususiy bandlik agentligi" MChJ “Consort xususiy bandlik agentligi” MChJ "Buyuk gallaktika franchayzing kompaniyasi xususiy bandlik agentligi” MChJ “Todah Samarkand xususiy bandlik agentligi” MChJ “Diyor ishonch xususiy bandlik agentligi” MChJ “Udarnik trudovik xususiy bandlik agentligi” MChJ “Sam job travel xususiy bandlik agentligi” MChJ Afsuski, ulardan 9 tasining ( 1.3.3 -jadval) faoliyatida aniqlangan kamchiliklar va qonun buzilishi holatlari kuzatilganligi sababli litsenziyasi bekor qilingan. Ularning asosiy qismi asosan fuqarolarni xorijga yuborish bilan bog’liq masalalarda qo’pol xatolarga yo’l qo’yishgan. 1.3.3-jadval. Litsenziyasi bekor qilingan xususiy bandlik agentliklari ro’yxati 41 “International employment centre xususiy bandlik agentligi” MCHJ “Udarnik trudovik xususiy bandlik agentligi” MCHJ "Amilee bahora xususiy bandlik agentligi" MCHJ “Diyor ishonch xususiy bandlik agentligi” MCHJ "Consort xususiy bandlik agentligi" MCHJ "Todah Samarkand xususiy bandlik agentligi" MCHJ "Adiba travel and work xususiy bandlik agentligi" MCHJ "Avangard Personal xususiy bandlik agentligi" MCHJ "Status777 xususiy bandlik agentligi" MCHJ Yuqorida sanab o’tilgan litsenziyasi bekor qilingan “Xususiy bandlik agentliklari” yo’l qo’ygan xato va kamchiliklarni inobatga olgan holda, kelgusida litsenziya beriladigan agentliklar faoliyati muntazam davlat 41 Ma’lumotlar https://mehnat.uz/uz/services/hususiy-bandlik-agentliklari-reestri saytidan olindi. 34 tomonidan nazoratga olinib, ularga zarur ko’rsatmalar berib borilishi maqsadga muvofiq bo’ladi. 1.3.2-jadval hamda 1.3.3-jadval ma’lumotlarini taqqoslaganimizda, hozirgi vaqtda Samarqand viloyatida litsenziyasi mavjud bo’lgan 6 ta xususiy bandlik agentliklari faoliyat yuritmoqda. 2022-yil dekabr oyida Samarqand viloyatida 153400 nafar ishsiz kishi mavjud ekanligini inobatga olib, xususiy bandlik agentliklar sonini ko’paytirish lozim. Chunki, qisqa tahlil o’tkazadigan bo’lsak, har bir xususiy bandlik agentliklariga taxminan 25566 nafar ishsiz kishi to’g’ri kelmoqda. Bu esa juda katta ko’rsatkich bo’lib, xususiy bandlik agentliklari bunday katta hajimdagi ishsiz fuqarolarni ish bilan bandligini ta’minlashi imkonsiz. Shuni inobatga olgan holda, fuqarolar bandligini ta’minlash faoliyati bilan shug’ullanuvchi firmalar va bandlik agentliklari tashkil etish va litsenziya berish tizimi soddalashtirilishi, ularga subsidya berish tizimini joriy etish, soliq imtiyozlari berilishi muhim ahamiyatga ega. Agarda, xususiy bandlik agentliklari uchun yuqorida sanab o’tilgan imtiyozlar taqdim etilsa tez muddat ichida ularning soni o’sishini kuzatishimiz mumkin. II BOB. SAMARQAND VILOYATIDA MEHNAT BOZORI INFRATUZILMASINING RIVOJLANISH DARAJASINI BAHOLASH 2.1. Hududiy mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish samaradorligini baholash uslubiyati Mamlakat iqtisodiyoting barqaror rivojlanishi ish bilan bandlik darajasiga bog’liq holda shakllanadi. Ish bilan bandlik darajasi bu ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatish sohasida mehnatga layoqatli aholidan foydalanish darajasini tavsiflaydi. Ushbu ko’rsatkichning o’sishi hududning iqtisodiy holatlarni murakkablashuvini oldini oladi. Shuningdek, ishchi kuchiga talab va taklif o’rtasidagi munosab natijasida ishchi kuchi taqchilligi yoki bo’lmasa ishsizlik vujudga keladi. 35 Hozirgi vaqtda Samarqand mehnat bozorida ish bilan bandlikni ta’minlash an’anaviy xususiyatga ega bo’lib, yangi ish joylarini yaratish hisobiga ishsizlar soni qisqarmoqda. Bunday vaziyatda yangicha iqtisodiy munosabatlar tizimini hamda ish bilan bandlikni ta’minlovchi muassasalar faoliyatini baholash uslublari va mezonlari ishlab chiqilishi lozim. Ish bilan bandlik xizmatining mehnat bozori segmentidagi joylashuvini jiddiy ravishda o zgarishi strategik yangilanishga: ish beruvchilar bilan ishsizlarʼ o rtasida ustun darajada faoliyat yuritishning bevosita vositachilik rolidan ʼ bilvosita vositachilik roliga o tish tezroq ishsiz yurgan fuqarolarni ish bilan ʼ ta minlash va bo sh ish joylarini kadrlar bilan to ldirishga harakat qilish ʼ ʼ ʼ maqsadida ikkala mijozning mustaqil faoliyat yuritishlariga olib keladi 42 . Ish bilan bandlikni ta’minlash xizmati mehnat bozorini doimiy tahlil qilib, talab va taklif orasidagi munosabatlarni o’rganib boradi. Shuningdek, kelajakda ma’lum kasb doirasiga talab o’sishini inobatga olgan holda kerakli strategiyani ishlab chiqishi va zaruriy kadrlar zaxirasini shakillantirib borishi lozim. Bu orqali ish bilan bandlikni ta’minlovchi muassasalar kelajakda sodir bo’lishi mumkin bo’lgan kadrlar taqchilligi muammosini hal qilishadi; ishsizlar esa kasbiy malakalarini oshirib kelajakda mehnat bozorida mavjud bo’ladigan raqobat muhitiga ruhan tayyorlanishadi. Samarqand viloyatida mavjud bo’lgan ish bilan bandlikni ta’minlash xizmatlari faoliyatinining samaradorligini baholashning samarali usullarini yaratish lozim. Ushbu usullarni yaratishda quyidagi masalalarni hal qilish lozim hiosoblanadi: 1. Bandlikni ta’minlovchi muassasalar faoliyati samaradorligini baholash uchun tadbiq etilayotgan usullarni tizimlashtirish; 2. Hududiy ish bilan ta’minlovchi korxonalar samaradorligini baholovchi ko’rsatkichlar va usullar tahlilini amalga oshirish; 42 Arabov N.U. “O’zbekiston Respublikasida mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish samaradorligini oshirish”. Dissertatsiyasi. Toshkent-2018, 75-b. 36 3. Bandlikni ta’minlovchi muassasalar faoliyati samaradorligini baholash usullarini takomillashtirish yuzasidan tadqiqotlar olib boorish va zaruriy tavfsiyalar ishlab chiqish; Aholi ish bilan bandligini ta’minlovchi muassasalar ham boshqa davlat tashkilotlari singari pog’onali (iyerarxik) tuzilmaga ega bo’lib, uning faoliyati samaradorligini baholashda turli darajadagi boshqaruv organlari sifatida qaraladi: respublika miqyosida, viloyat miqyosida, shahar va tuman miqyosida. Yaqin yillar davomida ko’pchilik hududlar qatorida Samarqand viloyatida ham bandlikka ko’maklashish xizmatlari faoliyati samarali yoki samarasiz faoliyat olib borayotgani faqatgina ikkita ko’rsatkich orqaligina aniqlangan. Bular: birinchisi – aholini ish bilan ta minlash jamg armasiga yig ilgan sug urtaʼ ʼ ʼ ʼ ajratmalari va bu mablag larning ishsizlarga nafaqa to lovlari uchun yetarliligi; ʼ ʼ ikkinchisi – ishsizlik darajasi, ish bilan bandlik xizmati organlari ro yxatidan ʼ o tgan jami ishsizlar sonini jami iqtisodiy faol aholiga nisbati. Ushbu ʼ ko’rsatkichlar hozirgi vaqtgacha bandlik agentlikari yoki ish bilan ta’minlash xizmatlari faoliyati samarali yoki samarasiz ishlayotganini ko’rsatib kelgan. Tuman va shahar miqyosida esa quyidagi ko’rsatkichlar orqali bandlikka ko’maklashuvchi markazlar faoliyati samarali yoki samarasiz ekanligi baholangan. Bularga: ishsizlar soni, ishsizlik nafaqalarining o’z vaqtida to’lanishi, bitta ishsiz kishiga to’g’ri keladigan bo’sh ish o’rinlari soni, barcha ishsizlar ichida ishsizlik nafaqasini oluvchi kishilar soni va boshqa ko’plab ko’rsatkichlardan foydalanishgan. Hozirgi vaqtga kelib davlat bandlikka ko’maklashish markazlari yoki xususiy ish bilan bandlikni ta’minlovchi agentliklar faoliyatini baholash dolzarb masala bo’lib qolmoqda. Chunki, davlat bandlikka ko’maklashish markazlari yoki xususiy bandlik agentliklari faoliyati samaradorligini baholash ularning yakuniy ish natijalarini tavfsiflab beruvchi ko’rsatkich hisoblanadi. Bu orqali yuqorida aytib o’tilgan bandlik xizmatlarining samarali faoliyat olib borayotganlarini optimal tarzda aniqlash imkoniyati vujudga keladi. 37 N.Arabov tomonidan ish bilan bandlik xizmati ko rsatkichlari tizimi tuzibʼ chiqilgan bo’lib u quyidagi nisbiy ko rsatkichlarni o z ichiga oladi: ʼ ʼ – Ish bilan bandlikka ko maklashish markazlarida ish bilan band bo lmagan ʼ ʼ fuqarolarni ishga joylashtirish salmog i: shahar yoki tumanda jami ishga ʼ qabul qilinganlarga nisbatan; markazga ishga joylashtirish masalalari bo yicha murojaat qilgan fuqarolarni mehnat faoliyatida band bo lmagan ʼ ʼ jami soniga nisbati; – Bandlikka ko maklashish markazlari tomonidan ishga joylashtirilgan ʼ ishsizlarning jami ishsizlik ro yxatidan chiqarilgan, muddatidan oldin ʼ pensiyaga chiqarilganlardagi salmog i; ʼ – Ishsizlarning sakkiz oy mobaynida ishlamaganlardagi salmog i; ʼ – Iqtisodiy faol aholiga yaratilgan va saqlangan ish joylari sonida ishsizlikni bartaraf qilish darajasi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 22- dekabrdagi “ Ishga joylashtirishga muhtoj aholi sonini aniqlash, shu jumladan, uy xo’jaliklarini mehnat bilan bandlik masalalari bo’yicha o’rganishlar o’tkazish, shuningdek, mehnat resurslari, bandlik va aholini ishga joylashtirish balansini shakllantirish metodikasini takomillashtirish to’g’risida ” gi 1011-son Qarorida berib o’tilgan “Ishga joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band bo’lmagan aholini hisoblab chiqish tartibi” asosida hududiy ish bilan bandlik xizmati organlari faoliyatining samaradorligini baholash tizimi yo’lga qo’yilishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Sh.Xolmo’minov va N.Arabovlar tomonidan ish bilan bandlik xizmati organlari faoliyatining samaradorligini baholash uch qismga bo’lib o’rganilgan 43 : – Ish izlovchi fuqarolarning ish bilan bandlik xizmatiga murojaat etganlik darajasini baholash. 43 Xolmo’minov Sh.R., Arabov N.U. Mehnat bozori infratuzilmasi. O’quv qo’llanma. – T.: «Fan va texnologiya», 2016, -189-191-b 38 – Ish topish maqsadida murojaat qilgan fuqarolarni ishga joylashtirishga ko’maklashish bo’yicha ish bilan bandlik xizmati faoliyatining samaradorligi. – Ish beruvchilar bilan ishlash samaradorligi Ish bilan bandlik xizmati organlari faoliyatining samaradorligini baholash uchala qismini ham batafsiz ko’rib chiqamiz. 1. ish bilan bandlikni ta’minlovchi muassasalarga ishsiz fuqarolarning murojaat etganlik darajasini aniqlash. – Ishdan bo’shatilgan ishchilarning ish bilan bandlikka ko’maklashish markazlariga murojaatlari darajasi, ish bilan bandlik xizmatiga murojaat qilganlar sonini iqtisodiy faol aholi soniga nisbati. – Bandlikka ko’maklashish xizmati yordamida ishga joylashish darajasi, ma’lum bir vaqtda jami muassasalarga qabul qilinganlar ichida bandlikka ko’maklashish xizmati yordami bilan ishga joylashganlar ulushi. 2. Ish bilan bandlik xizmati samaradorligi – Ish bilan bandlikni ta’minlash ko ’ rsatkichlari va xarajatlarini aniqlash . – Ishsiz fuqarolarni ish bilan ta’minlanganlik darajasi ya’ni bandlikni ta’minlash xizmati tomonidan ishga joylashtirilgan ishsizlar sonining bandlikka ko’maklashish xizmati ro’yxatida turgan jami ishsizlar soniga nisbati. – Bandlikni ta’minlash xizmati yordami bilan ishga joylashganlar soni, hisobot davrida jami ishga joylashganlarning ish izlash maqsadida hisobda turgan jami fuqarolar soniga nisbati. – Ishga joylashtirish koeffitsienti, hisobot davrida jami ishga joylashganlarning hisobot davrida jami hisobdan chiqarilganlarga nisbati. – Uzoq vaqtdagi ishsizlikning samaradorligini baholash, uzoq muddatdagi ishsiz kishilar miqdorini hisobot davrida ro’yxatga olingan barcha ishsizlar soniga nisbati. 39 – Bandlikni ta’minlash xizmati organlariga murojaat qilgan kishilarni ishga joylashtirish vazifasining amalga oshirilishi. – Ishsizlarga nafaqa tayinlash muddatining bajarilishi, muddatida ishsizlik bo’yicha nafaqa tayinlanmaganlarning qonun bo’yicha jami ishsizlik nafaqasi oladiganlar soniga nisbati. – Ishsiz fuqarolarga ishsizlik nafaqasini tayinlanish sifati, ishsizlik nafaqalarining tayinlanishi to’g’risida shikoyat qilgan fuqarolarning talablarini qondirish miqdorini jami nafaqa oluvchilar soniga nisbati. – Ishsizlik nafaqasi to’lanishining kechiktirilishi, o’z vaqtida nafaqa olmaydigan ishsizlar sonini hisobot davridagi jami nafaqa oluvchilarga nisbati. – Dasturiy ta’minotlar uchun qilingan xarajatlar, belgilangan davrida fuqarolarni ish bilan band qilish jamg’armasi tomonidan barcha kerakli dasturlar realizatsiyasiga qilingan xarajatlarni ishsiz kishilar soniga nisbati. – Qonunda belgilanmagan tartibda olingan nafaqalarning qaytarilishi hisobiga fuqarolarni ish bilan ta’minlash jamg’armasiga qaytarilgan mablag’larning hissasi, qaytarilgan mablag’lar summasini ish bilan ta’minlash jamg’armasi jami xarajatlariga nisbati. – Xodimlar ish faoliyatining samaradorligini baholash – Xodimlarning ishga joylashish samaradorligi, ma’lum bir davr davomida ishga qabul qilin sonini asosiy xodimlar soniga nisbati. – Aholini qabul qilish bo’yicha xodimlarning ish bilan ta’minlanganligi, ish bilan bandlik xizmatiga ish topish maqsadida murojaat qilgan fuqarolar sonini asosiy xodimlar soniga nisbati. 3. Ish beruvchilar bilan ishlash samaradorligi . – Ishchi kuchiga talabning qondirilishi. – Ish bilan b andlik xizmatida mavjud bo’sh ish o’rinlarini ifodalash koeffitsienti, ish bilan bandlik xizmati organlarining oy oxiridagi bo’sh 40 ish o’rinlari soni ni statistika organlarining oy oxiridagi bo’sh ish o’rinlari soni ga nisbati. – Ish beruvchilar tomonidan ish bilan bandlik xizmatiga talab berilganlik ko’rsatkichi, ish beruvchilarning ish bilan bandlik xizmatiga berilgan talabini hisobot davri oxiriga statistika organlariga berilgan bo’sh ish o’rinlari soni va hisobot davrida korxona va tashkilotlarga ishga qabul qilinganlar soniga nisbati. – Sug’urta ajratmalarining aholini ish bilan ta’minlash uchun Davlat jamg’armasiga kelib tushish darajasi. – Bo’sh ish joylari bilan ishlash samaradorligi. Yuqorida sanab o’tilgan ish bilan bandlik xizmatlari faoliyatini baholash tizimi hududlarning rivojlanish darajasi hamda ularda mavjud bo’lgan bandlik agentliklarining rivojlanish bosqichlariga qarab o’zgarmoqda. M ehnat bozori kon’yunkturasi nuqtai nazaridan quyidagi ko’rsatkichlarni ish bilan bandlik xizmati organlari faoliyati samaradorligini baholashning amaldagi kompleks ko’rsatkichlari tizimiga qo’shish N.Arabov tomonidan taklif et ilgan bo’lib quyida uni ko’rib chiqamiz 44 : 1. Mehnat bozori segmentidagi talab va taklifning nomuvofiqligi darajasi ( D N ) .D N= B× 100 SI ; B unda: B (ming kishi) – ish bilan bandlik xizmati hisobidagi bo’sh ish joylari soni; S I – ro’yxatdagi ishsizlar soni. 2. Ish izlovchi fuqarolarni ishga joylashtirish koeffitsienti ( K ij ). K ij= Sij× 100 Sxx ; 44 Arabov N.U. “O’zbekiston Respublikasida mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish samaradorligini oshirish”. Dissertatsiya. Toshkent-2018, 81-85-b. 41 Bunda: S ij (ming kishi) – ish bilan bandlik xizmatiga ish topish maqsadida murojaat qilgan fuqarolardan ishga joylashganlari soni; S xx (ming kishi) – iqtisodiyot tarmoqlarida ishlaydiganlar soni.K ij= Sij× 100 Ik ; I k (ming kishi) – iqtisodiyotda jami ishga qabo’l qilinganlar soni. 3. Ish bilan b andlik xizmati organlarining mehnat bozorini qamrab olish darajasi. a) Bo’sh ish joylari soni bo’yicha ( D bij ) : Dbij = B× 100 Ik ; B unda: B (ming kishi) – hisobot davrida ish bilan bandlik xizmati organlarida mavjud bo’sh ish o’rinlari soni; I k (ming kishi) – hisobot davrida iqtisodiyot tarmoqlarida jami ishga qabul qilinganlar soni. b) Korxonalarga jalb qilinganlar soni bo’yicha ( D korx ): Dkorx = K×100 K jami ; B unda : K (mingta) – ish bilan bandlik xizmati organlariga bo’sh ish joylarini taklif etgan korxonalar soni; K jami (mingta) – viloyatdagi jami korxonalar soni. v) Ro’yxatdagi ishsizlar soni bo’yicha ( D ri ) : Dri= Sishsiz ×100 Bifa ; B unda: S ishsiz (ming kishi) – hisobot davrida ish bilan bandlik xizmati organlari ro’yxatida turgan ishsizlar soni; B ifa (ming kishi) – o’rta yillik iqtisodiy faol aholi ichida ish bilan band bo’lmaganlar soni. 42 4. Murojaat qilish koeffitsienti ( K M ).KM= Sjm×100 Sum ; Bunda: S jm (ming kishi) – joriy davrda ish bilan bandlik xizmatiga murojaat qilgan fuqarolar soni; S um (ming kishi) – o’tgan davrda ish bilan bandlik xizmatiga murojaat qilgan fuqarolar soni. 5.Ish joylariga talabning qanoatlantirish darajasi. Korxonalarda iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo’lmagan mavjud ish joylarining ma’lum miqdorini ifodalaydigan ko’rsatkich ( D NMB ). DNMB = IN×100 IQ ; B unda: I N – korxonalarda qanoatlantirmaydigan ish joylari miqdori; I Q – korxonalarda qanoatlantiradigan ish joylari miqdori. Bu ko’rsatkichning o’sib borishi korxona faoliyatida salbiy natijalarga va rasmiy ish bilan bandlikni oshishiga olib keladi. Ushbu koeffitsent 0,5 ga teng bo’lganda, korxona xo’jalik faoliyati holatini tahlil etish asosida xulosalar chiqarib ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan salbiy natijalarga olib keladigan bunday ish joylarini ish beruvchilar tomonidan qisqartirishga yo’naltirish zarur. 6. Ishchi kuchi taklifi bo’yicha ish joylarining qanoatlantirish darajasi. Rivojlanish istiqboli, ish haqi, mehnat sharoitlari va boshqalar bo’yicha ishchi kuchi talabiga muvofiq korxonalarda mavjud ish joylarini ifodalaydigan ko’rsatkich ( D kor.qan ). Dkor .qan = Iqan ×100 Ijami ; bunda: I qan – korxonalarda ishchilarni qanoatlantirish joylari miqdori; I jami – korxonalarda jami ish joylari miqdori. 43 Firma yoki korxonalarda mehnat sharoitlari bo’yicha xodimlarni qanoatlantiradigan mavjud ish joylari salmog’I oshib borishi kadrlar qo’nimsizligini qisqarishiga, ishchi-xodimlarning mehnat natijalaridan manfaatdorligini oshishiga va umuman ishlab chiqarish samaradorligi yuksalishiga sharoit yaratadi. Mehnat bozori infratuzilmasining rivojlanish samaradorligi uning tarkibiy qismlari samaradorligi bilan aniqlanadi, ularning har biri uning natijalariga o‘z hissasini qo‘shadi. Lekin mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishini umumlashgan holda baholashni ta’minlovchi iqtisodiy va ijtimoiy samaradorlik ko‘rsatkichlari uning tarkibiy qismlarining qaytimini tavsiflash, rivojlanishining istiqbolli yo‘nalishlarini aniqlash asosida kuchli va kuchsiz tomonlarni ajratish imkonini bermaydi. Bu maqsad uchun mehnat bozori infratuzilmasining rivojlanish samaradorligini kompleks baholash usullarini taklif etamiz. Buning asosida iqtisodiy tahlil usullari, ekspertlarning fikrlari, tasniflash nazariyasi yotadi. Mazkur usuldan foydalanish quyidagi bosqichlarni nazarda tutadi. (4-jadval) Mehnat bozori infratuzilmasi tarkibiy qismlari rivojlanish samaradorligining xususiy ko‘rsatkichlari to‘plamini aniqlash uchun, biz tomonimizdan, mazkur muammo bo‘yicha tahlil o‘tkazildi. Shu holat namoyon bo‘ldiki, baholashning asosiy ob’ekti bo‘lib, mehnat vositachiligi tizimi hisoblanadi. Biz fikrimizcha, mehnat bozori infratuzilmasi tarkibiy qismlari (mehnat vositachiligi, kasbga yo‘naltirish va kasbga tayyorlash, ijtimoiy-psixologik qo‘llab-quvvatlash, moliyalashtirish) ichida bir muncha rivojlanganlarining ishlash samaradorligini baholash uchun xususiy ko‘rsatkichlar to‘plami kerak. Ko‘rsatilgan ko‘rsatkichlarni tanlashning asosi bo‘lib, har bir tarkibiy qism bajaradigan maqsadli funksiyalarni ta’minlashda ularning hissasini ekspert baholash hisoblanadi. 44 Mehnat bozori infratuzilmasi alohida tarkibiy qismlarining rivojlanish samaradorligini tavsiflovchi xususiy ko‘rsatkichlar ahamiyati ish bilan bandlik xizmatining rasmiy va ichki hisobotlari asosida aniqlanadi. 2.1.1 -jadval. Mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish samaradorligini baholashning kompleks ko‘rsatkichlari tizimi 45 Mehnat bozori infratuzilmasi tarkibiy qismlari rivojlanish samaradorligining xususiy ko‘rsatkichlari I. Mehnat vositachiligi tizimi 1. Ishga joylashish masalalari bo‘yicha ish bilan bandlik xizmatiga murojaat qilgan fuqarolar soni, kishi; 2. Murojaat qilganlar sonida ish bilan bandlik xizmati ko‘magi bilan ishga joylashganlar hissasi, %; 3. Iqtisodiyot tarmoqlarida ishga qabul qilinganlar sonida ish bilan bandlik xizmati ko‘magi bilan ishga joylashganlar hissasi, %; 4. Ishsizlik davomiyligining solishtirma miqdori, %; 5. Ishsizlikning o‘rtacha davomiyligi, oy; 6. Har bir ro‘yxatga olingan ishsizga to‘g‘ri keladigan bo‘sh ish joylari soni. II. Kasbga yo‘naltirish va kasbga tayyorlash tizimi 1. Ishga joylashish masalalari bo‘yicha ish bilan bandlik xizmatiga murojaat qilganlar umumiy sonida kasbga yo‘naltirish bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatilgan shaxslar hissasi; 2. Ish bilan bandlik xizmati tomonidan tashkil etilgan kasbga tayyorlashni bitirganlar sonidan ish joyiga ega bo‘lganlar hissasi, %; 3. Ishga joylashish masalalari bo‘yicha ish bilan bandlik xizmatiga murojaat qilganlar umumiy sonida o‘z-o‘zini ish bilan bandligiga 45 Arabov N.U. “O’zbekiston Respublikasida mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish samaradorligini oshirish”. Dissertatsiya. Toshkent-2018, 88-89-b. 45 ko‘maklashish ko‘rsatilgan fuqarolar hissasi, %. III. Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash tizimi 1. Ishsizlar umumiy sonida moddiy qo‘llab-quvvatlangan kishilar hissasi, %; 2. Ro‘yxatga oligan ishsizlarning umumiy sonida ijtimoiy moslashuv bo‘yicha tadbirlarda qatnashgan fuqarolar hissasi, %; 3. Ishga joylashgan o‘smirlar soni, kishi; 4. Ishga joylashish masalalari bo‘yicha ish bilan bandlik xizmatiga murojaat qilganlar umumiy sonida jamoat ishlarida qatnashgan fuqarolar hissasi, %; 5. Ijtimoiy himoyaga muhtoj fuqarolarning ishga joylashganlar soni. IV. Moliyaviy tizim 1. Davlat ish bilan bandlik xizmatining umumiy xarajatlarida ish bilan bandlikka ko‘maklashish dasturlarining faol yo‘nalishlari bo‘yicha xarajatlari hissasi, %; 2. Har bir rasmiy ro‘yxatga olingan ishsiz uchun kasbiy ta’limga xarajatlar, so‘m; 3. Iqtisodiy faol aholi ichida har bir ish bilan band bo‘lmagan hisobida kasbga yo‘naltirilganlarga qilingan xarajatlar, so‘m; 4. Har bir ishsizga to‘g‘ri keladigan ishsiz fuqarolarni ijtimoiy qo‘llab- quvvatlash bo‘yicha davlat ish bilan bandlik xizmati xarajatlari, so‘m; 5. Jamoat ishlarida qatnashgan har bir kishiga to‘g‘ri keladigan jamoat ishlarini tashkil etish bo‘yicha xarajatlar, so‘m. 2.2. Samarqand viloyatining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi va uning mehnat bozori infratuzilmasining rivojlanishiga ta’siri Mamlakatda mavjud bo’lgan mehnat resusrslaridan samarali foydalanish, hududlarda mavjud bo’lgan mehnat bozori infratuzilmasiga chambarchas 46 bog’liq. Hududiy mehnat bozori infratuzilmasi esa o’z navbatida demografik, iqtisodiy-ijtimoiy, huquqiy, tabiiy shart-sharoitlar asosida hamda bir qancha omillar ta’siri natijasida shakllanadi va amal qiladi. Hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi mehnat bozori infratuzilmasiga bevosita ta’sirini ko’rsatishini inobatga olgan holda, Samarqand viloyatining makroiqtisodiy ko’rsatkichlarini tahlil qilish lozim. Olib borilgan o’rganishlar natijasida shu ma’lumki, Samarqand viloyatida makroiqtisodiy ko’pchilik ko’rsatkichlarda ijobiy o’zgarishlar va faqatgina eksport va importda manfiy saldo kuzatilmoqda. 2. 2.1 -jadval. Samarqand viloyatining makroiqtisodiy ko’rsatkichlari Tarmoq nomi O’lchov birligi 2018- y. 2019- y. 2020- y. 2021- y. 2022- y. Yalpi hududiy mahsulot mlrd. so’m 32 863,7 39 050,5 43 834,7 52 893,6 62 440,3 o’sish sur’ati, % 100,7 105,6 102,4 108,5 105,8 Asosiy kapitalga investitsiyalar mlrd. so’m 7 061,4 10 266,7 14 656,4 15 641,6 21 955,2 o’sish sur’ati, % 131,4 134,5 128,8 98,7 129,5 Tashqi savdo aylanmasi mln. AQSh doll. 1 620,5 1 749,9 1 491,5 1920,5 2384,5 o’sish sur’ati, % 147,1 108,0 85,2 128,8 124,2 Eksport mln. AQSh doll. 315,6 398,5 335,2 531,7 656,1 o’sish sur’ati, % 121,4 126,3 84,1 158,6 123,4 Import mln. AQSh doll. 1 304,9 1 351,4 1 156,4 1 388,8 1 728,4 o’sish sur’ati, % 155,0 103,6 85,6 120,1 124,5 Saldo mln. AQSh doll. -989,4 -952,8 -821,2 -857,1 -1072,3 o’sish sur’ati, % х х х х х Manba: https://samstat.uz/uz/rasmiy-statistika/macro-indicators-2 2.2.1-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdikki yalpi hududiy mahsulot hajmi 2018-yildan 2022-yilgacha deyarli ikki barobarga ortgan, ya’ni 2018-yilda 32 863,7 mlrd. so’mni tashkil etgan bo’lsa 2022-yilga kelib 62 440,3 mlrd. so’mni tashkil etgan. Shuningdek, yalpi hududiy mahsulot hajmi oldingi davrlarga nisbat musttasil o’sib brogan. Masalan, 2018-yilda rejadagiga nisbatan 0.7% o’sgan bo’lsa, 2019-yilda 5.6%, 2020-yilda 2.4%, 2021-yilda 8.5% va 2022-yilda 5.8%ni tashkil etgan. Demak, Samarqand viloyati hududida 47 yaratilayotgan mahsulotlar hamda ko’rsatilayotgan xizmatlar hajmi yildan yilga oshib bormoqda. 2018-yildan 2022-yilgacha bo’lgan davrda asosiy kapitalga qilingan investitsiyalar hajmi 3 barobarga ortgan. Ya’ni, 2018-yilda 7 061,4 mlrd. so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2022-yilda esa 21 955,2 mlrd. so’mni tashkil etgan. Ammo, 2021-yilda COVID-19 pandemiya davridan so’ng -1.3% ga kamaygan. Tashqi savdo aylanmasida 2020-yilda -14.8% ga kamayish kuzatilgan, qolgan davrlarda esa o’rtacha 27%ga o’sgan. Samarqand viloyatida import va eksport ko’rsatkichlari 5 yil davomida o’sib borgan. Ammo e’tiborli tomoni shundaki, 2018-yildan 2022-yilgacha bo’lgan davrda eksport hamda import o’rtasida manfiy saldoga ega bolmoqda. Bu esa, hududda eksport hajmini oshirish hamda import qilinadigan tovarlarni o’zida ishlab chiqarish zarur ekanigini anglatadi. Eksport hajmining oshishi asosida hududda ishlab chiqarish hajmining ortishi yotadi ya’ni Samarqand viloyatida ishlab chiqarish natijasida hosil qilingan tovarlarning ortiqcha qismi boshqa mamlakatlarga eksport qilinadi. Ishlab chiqarishni oshirish hamda yangi turdagi tovarlarni ishlab chiqarish uchun esa mavjud zavod, fabrikalar modernizatsiya qilinadi yoki yangi korxonalar tashkil etiladi. Buning natijasida esa, Samarqand viloyati hududida yangi ish o’rinlari yaratiladi va aholi bandligi ma’lum bir darajada ta’minlanadi. Demak, eksport hajmini ortishi bilvosita aholini ish bilan bandligiga ma’lum darajada ta’sir ko’rsatadi. Shuni inobatga olgan holda, Samarqand viloyatida eksportbop bo’lgan tovarlar va xizmatlar yaratishni yo’lga qo’yish zarur hisoblanadi. Olib borilgan o’rganishlar natijasida hamda Samarqand viloyati statistika boshqarmasining 2023-yil yanvar oyidagi ma’lumotiga ko’ra 46 , Samarqand viloyatida jami eksportning 25.6 foizini, ya’ni 9.2 mln. AQSh dollari qiymatdagi 8.3 ming tonnadan ziyod meva-sabzavot eksport qilingan. Undan keyingi 46 h ttp://samstat.uz/uz/matbuot-markazi/qo-mita-yangiliklar/8765-samarqand-viloyatining-meva- sabzavot-mahsulotlari-eksporti-2023-yil-yanvar 48 o’rinda esa oziq-ovqat sanoati qoldiqlari, hayvonlar uchun tayyor yemishlar, sut mahsulotlari, qush tuxumlari tabiiy asal, yong’oqlar, quritilgan mevalar, hayvonlar yog’lari yoki o’simlik moylari egallaydi. Shuni inobatga olgan holda, Samarqanda viloyatida yuqorida sanab o’tilgan eksport mahsulotlarni ishlab chiqarishni yanada rivojlantirish muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Buning uchun yuqorida sanab o’tilgan mahsulotlarni ishlab chiqarish bo’yicha tajribaga ega bo’lgan kadrlarni tayyorlash va mavjudlarini malakasini oshirish lozim. Shuningdek, hududiy mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishida yangi tashkil etilayotgan kichik tadbirkorlik subyektlari soni ahamiyatlidir. Chunki, birinchidan aholi istemoli uchun ma’lum turdagi tovar va xizmatlar yaratiladi, ikkinchidan aholi ish bilan ta’minlanadi. 2019-yildan 2023-yilgacha bo’lgan davrda Samarqand viloyatida kichik tadbirkorlik subyektlari soni deyarli 2.5 baravarga ortgan. Ya’ni, 2019-yilda kichik tadbirkorlik subyektlari soni 19 629 tani tashkil etgan bo’lsa joriy yilda ularning soni 47 943 tani tashkil etdi. 2.2.1-jadvaldan ko’rishimiz mumkinki, Samarqand viloyatida har yili o’rtacha 7000 ta kichik tadbirkorlik subyektlari tashkil etilmoqda. Buning natijasida har yili minglab ishsiz kishilar ish bilan ta’minlanmoqda. 2.2.2-jadval. Samarqand viloyatida faoliyat ko’rsatayotgan kichik tadbirkorlik subyektlari soni (dehqon va fermer xo’jaliklarisiz, 1 yanvar holatiga ko’ra, birlikda) Yil 2019 yil 2020 yil 2021 yil 2022 yil 2023 yil Tadbirkorlik subyektlari soni 19 629 25 643 33 114 40 724 47 943 Manba: Samarqand viloyati statistika boshqarmasi ma’lumoti 47 Yana bir e’tibor beriladigan tomoni borki, Samarqand violyatida kichik tadbirkorlik subyektlari tashkil etilishi bilan bir vaqtda, ularning ayrimlari o’z faoliyatini tugatmoqda. 2.2.3-jadvalda 47 https://samstat.uz/uz/? preview=1&option=com_dropfiles&format=&task=frontfile.download&catid=289&id=2930&Itemid=10000000 00000 49 Samarqand viloyatida 2019-yildan 2023-yilgacha bo’lgan davrda faoliyati tugatilgan kichik tadbirkorlik subyektlari to’g’risida ma’lumot olishimiz mumkin. 2.2.3-jadval. Faoliyat yakunlangan kichik tadbirkorlik subyektlari soni ( dehqon va fermer xo’jaliklarisiz, birlikda) Shahar va tumanlar nomi 2019 yil 2020 yil 2021 yil 2022 yil 2023 yil Samarqand viloyati 978 1 328 961 2 765 2 699 Manba: Samarqand viloyati statistika boshqarmasi ma’lumoti 48 Yuqoridan ko’rinib turibdiki, 2019 va 2021-yillarda Samarqand viloyatida minga yaqin kichik tadbirkorlik subyektlari faoliyati yakunlangan. Ammo, so’nggi ikki yil davomida faoliyati yakunlangan kichik korxonalar soni 2019- yilga nisbatan 2.8 baravarga ko’paygan. 2022-2023-yillarda nima sababdan boshqa yillarga nisbatan kichik tadbirkorlik subyektlari faoliyati ko’proq yakunlanganligi sabablarini aniqlash va ularni bartaraf etish zarur hisoblanadi. Chunki, kichik korxonalar shu tendensiya bo’yicha faoliyati yakunlab borsa ishsizlik darajasi ortishiga hamda ishlab chiqariladigan va ko’rsatiladigan xizmatlar hajmi kamayishiga olib keladi. Shuni inobatga olgan holda, faoliyati yakunlanga kichik tadbirkorlik subyektlari faoliyati tahlil qilinib, yopilganligi sabablari aniqlanish, mavjud muammolarni bartaraf etish va yangi tashkil etilayotgan tadbirkorlik subyektlariga zarur tavfsiyalar berish lozim. Samarqand viloyati mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishi hamda ishsiz aholi bandligi ta’minlanishida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning o’rni katta. 2.2.4-jadvalda viloyatning 2013-yildan 2022-yilgacha bo’lgan muddatda yalpi hududiy mahsulotda hamda bandlikda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning o’rni qanchalik muhim ekanligini ko’rishimiz mumkin. 48 http://samstat.uz/uz/? preview=1&option=com_dropfiles&format=&task=frontfile.download&catid=289&id=2932&Itemid=10000000 00000 50 Olib borilgan tahlillar natijasida ma’lum bo’ldiki, 2013-yildan 2022- yilgacha bo’lgan davrda, Samarqand viloyatida mavjud bo’lgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari tomonidan yaratilgan mahsulotlar va xizmatlar hajmi yalpi hududiy mahsulotnig o’rtacha 76.87 foizini tashkil etgan. Demak, Samarqand viloyatida faoliyat ko’rsatayotgan kichik biznes vakillari samarali faoliyat olib bormoqda. 2.2.4-jadval. Samarqand viloyatida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ulushi (umumiy hajmga nisbatan % da) Yillar YaHM Bandlik 2013 77,1 83,2 2014 77,4 83,7 2015 79,1 84,1 2016 80,1 84,5 2017 81,5 84,5 2018 79,7 83,1 2019 74,0 82,9 2020 75,0 81,9 2021 73,4 - 2022 71,4 - Manba: Samarqand viloyati statistika boshqarmasi ma’lumoti 49 Bundan tashqari, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari tomonidan 2013-yildan 2020-yilgacha bo’lgan muddatda, hududdagi bandlikning o’rtacha 83,49 foizi ta’minlab berilgan. Shuningdek, o’z tadbirkorlik faoliyatini boshlamoqchi bo’lgan fuqarolarning 4504 nafariga “Har bir oila tadbirkor” dasturi doirasida imtiyozli kreditlar ajratilgan. Ularning asosiy qismi kasanachilik va hunarmandlik faoliyatini boshlashgan. Samarqand viloyatining tadbirkorlik faoliyati bo’yicha ko’rsatkichlari yuqori ekanligini inobatga olgan holda, hududda tadbirkorlik subyektlari sonini jadallik bilan ko’paytirish va mavjudlarining faoliyati modernizatsiya qilinishi maqsadga muvofiq bo’ladi. 49 https://samstat.uz/uz/? option=com_dropfiles&format=&task=frontfile.download&catid=290&id=3077&Itemid=1000000000000 51 Hozirgi vaqtda, Samarqand viloyati aholisi 4118.2 ming kishini tashkil etgan holda respublikamizda birinchi o’rinni egallab turibdi (2.2.5-jadval). 2017-yildan 2022-yilgacha bo’lgan davrda 466.5 ming kishiga ko’paygan, bu esa yiliga o’rtacha 93.3 ming kishiga ko’paymoqda. 2.2.5-jadval. Jami aholi hamda mehnat resurslari tarkibi № 2017 2018 2019 2020 2021 2022 1 Jami aholi soni 3651,7 3720,1 3798,9 3877,4 4031,3 4118,2 2 Mehnat resurslari soni 2079,6 2103,4 2117,1 2130,4 2142,3 2 160,4 2.1 D oimiy aholiga nisbatan, foizda 56,4 55,9 55,2 54,5 53,1 52,4 3 Mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi 2069,4 2092,5 2108,2 2120,7 2137,1 2154,3 3.1 Doimiy aholiga nisbatan, foizda 56,1 55,7 54,9 54,2 53,0 52,3 3.2 M ehnat resurslariga nisbatan, foizda 99,5 99,5 99,6 99,5 99,8 99,7 Manba: Samarqand viloyati statistika boshqarmasi ma’lumoti Shu bilan birgalikda, 2.2.5-jadvaldan ko’rishimiz mumkinki mehnat resurslari ham muttasil o’sib bormoqda. Ya’ni, so’nggi besh yil mobaynida 1863.2 ming kishiga oshgan. Mehnat resurslari tarkibidagi mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi soni juda yuqori ko’rsatgichga ega ekanligini inobatga olsak, yiliga o’rtacha 17 ming kishi Samarqand mehnat bozoriga kirib kelmoqda hamda mehnat resurslarini ish bilan bandligini ta’minlash va yangi ish o’rinlarini yaratish muammosi yuzaga kelmoqda. So’nggi besh yil davomida, ya’ni 2017-2022-yillarda Samarqand viloyatida mavjud bo’lgan mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi umumiy mehnat resurslari tarkibining o’rtacha 99.6 foizini tashkil etgan. Bu juda yuqori ko’rsatkich hisoblanadi va qolgan 0.4 foizi esa ishlayotgan nafaqaxo’rlar hamda o’smirladir. 52 Shu o’rinda Samarqand viloyatida mavjud ishsizlik darajasiga ham e’tibor qaratish lozim. Huududiy mehnat bozoriga har yili 17 ming ishchi kuchi kirib kelishini inobatga olgan holda ishsizlik darajasi qanday tendensiya bilan rivojlanib borayotganini tahlil etish lozim. Chunki, Ouken qonuniga ko’ra ishsizlik darajasining 1 foizga o’sishi real ishlab chiqarish hajmining 3 foizga teng qisqarishiga olib keladi. Shunday ekan, Samarqand hududiy mehnat bozoriga kirib kelayotgan ishchi kuchlari ishsizlik darajasiga qanday ta’sir ko’rsatayotganini tahlil etish lozim. Samarqand viloyati statistika boshqarmasi ma’lumotlariga ko’ra, 2022- yilda Samarqand viloyatida ishsizlar soni 153.3 ming kishi tashkil etgan. Yuqorida aytib o’tilgan miqdorda (2.2.6-jadval) ishchi kuchlari har yili hududiy mehnat bozoriga kirib kelsa va yetarli darajada ishchi o’rinlari yaratilmasa ishsizlik darajasi bundan ham yuqori bo’lib boraveradi. 2.2.6-jadval. Samarqand viloyati iqtisodiy faol aholi, bandlar va ishsizlar soni 2018 2019 2020 2021 2022 Iqtisodiy faol aholi soni jami, ming kishi 1 620,6 1 604,2 1592,90 1 599,7 1 642,9 iqtisodiyotda bandlar 1 463,3 1 455,8 1418,30 1 441,3 1 489,5 ishsizlar 157,3 148,4 174,60 158,4 153,4 Manba: Samarqand viloyati statistika boshqarmasi ma’lumoti 50 Iqtisodiy band aholi soni besh yil mobaynida 22.3 ming kishiga oshgan. 2.2.6-jadvaldan ko’rishimiz mumkinki iqtisodiy faol aholi soni bir xilda o’sib bormagan. 2021-yildan 2022-yilgacha, ya’ni bir yilda 43.2 ming kishiga oshgan. Bunga asosiy sabab esa COVID-19 pandemiyasi hisoblanadi. Iqtisodiy nofaol aholi soni 2022-yilda 76 mindan ortiq kishini tashkil etgan. Tahlillarga ko’ra 2022-yilda iqtisodiy nofaol aholi soni iqtisodiy faol aholining 4.7 foizini tashkil etmoqda. Biroq hozirgi kunda talaba yoshlarning 50 https://samstat.uz/uz/? preview=1&option=com_dropfiles&format=&task=frontfile.download&catid=285&id=3124&Itemid=10000000 00000 53 katta qismi ishlayotganligi tufayli, haqiqatda iqtisodiy nofaol aholi soni bundan ham oz ekanligini aytishimiz mumkin. 2.2.1-diagrammadan ko’rishimiz mumkinki, 2018-yildan 2022-yilgacha bo’lgan davrda Samarqand viloyatida ishsizlik darajasi o’zgaruvchan bo’lgan. Ishsizlikning eng yuqori ko’rsatgichga ega bo’gan. Chunki, 2020-yil COVID-19 pandemiyasi davrida mehnat bozoriga kirib kelgan mehnat resurslari uchun yangi ish o’rinlari yaratishga imkoniyat mavjud emasdi. Shu sababdan, 2020- yilda Samarqand viloyatida ishsizlik darajasi eng yuqori ko’rsatgichga ega bo’ldi. Ammo, pandemiya sharoitidan so’ng 1.11 foizga ishsizlik darajasi kamayib 9.9 foizni tashkil etdi. 2.2.1-diagramma. Samarqand viloyati ishsizlik darajasi (foizda) 2018 2019 2020 2021 20229.7 9.3 11.01 9.9 9.3 Manba: Samarqand viloyati statistika boshqarmasi ma’lumoti 2022-yilga kelib ishsizlik darajasi 0.6 foziga kamayib 9.3 foizni tashkil etdi. Bu esa, ishsizlik darajasi Samarqand viloyatida normal ishsizlikka nisbatan ikki barobar yuqori ekanligini ko’rsatadi. Ishsizlik darajasi 3-5 foizgacha tushirilsa bu normal holat hisoblanadi. So’nggi 3 yil davomida Samarqand viloyatida ishsizlik darajasi pasaymoqda, biroq bu yetarli emas deb hisoblayman. Chunki, COVID-19 pandemiya sharoitidan so’ng ikki yil mobaynida ishsizlik darajasi kamaygan lekin, 2019-yil bilan 2022-yilda ishsizlik darajasi bir xil ko’rsatgichga ega bo’lgan. Shuni inobatga olgan holda aytishimiz mumkinki, nafaqat Samarqand 54 viloyatida balki respublikaning boshqa hududlarida ham ushbu davrda ishsizlik darajasi o’zgaruvchan tendensiyaga ega deyish mumkin. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012 yil 20 apreldagi “Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrida ishbilarmonlik muhitining holati va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish darajasi indikatorlarini har chorakda baholash tizimini tasdiqlash to’g’risida”gi Qarori 51 ilovasiga ko’ra mehnat bozorida mavjud tanglikni aniqlash mezoni ishlab chiqilgan (2.2.7-jadval). 2.2.7-jadval. Mehnat bozoridagi tanglik darajasini baholash mezoni Indikator ko’rsatkichi Indikatorning sifat bahosi 2 kishigacha past 2 dan 4 kishigacha mo’tadil 4 dan 6 kishigacha o’rtacha 6 kishidan yuqori salbiy 2.2.7- jadvaldan ko ’ rinib turibdiki , agarda hududda bitta bo ’ sh ish o ’ rniga ikki kishigacha ishsiz to ’ g ’ ri kelsa bu bozorda tanglik darajasi past , 2 kishidan 4 kishigacha mo ’ tadil yoki 6 kishidan ortiq bo ’ lsa salbiy hisoblanadi . Tadqiqotlar natijasida Samarqand viloyatida www . Olx . uz saytida 3267 ta bo ’ sh ish o ’ rni , www . ishkop . uz saytida 3335 ta bo’sh ish o’rni, www.samarkand.hh.uz saytida 328 ta bo ’ sh ish o ’ rni , www . vacancy . argos . uz saytida 14 ta bo ’ sh ish o ’ rni , umumiy hisobda esa 6944 ta bo ’ sh ish o ’ rni mavjud ekanligi aniqlandi . 2 .2.6 - jadvaldagi ma ’ lumotlardan ko ’ rishimiz mumkinki Samarqand viloyatida 153400 ishsiz kishi mavjud . Samarqand viloyati mehnat bozorida mavjud tanglik darajasini aniqlaydigan bo ’ lsak : Mehnat bozorida mavjud tanglik darajasi = Ishsizlar soni Bo ’ sh ish o ’ rinlari soni = 153400 6944 ≈ 22 ; Tahlillar natijasida aniqlandiki, Samarqand viloyati mehnat bozorida tanglik darajasi salbiy ko’rsatgichga ega. Ammo, yuqorida olib borilgan 51 O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012 yil 20 apreldagiʼ “Qoraqalpog iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrida ishbilarmonlik ʼ muhitining holati va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish darajasi indikatorlarini har chorakda baholash tizimini tasdiqlash to g risida”gi 117sonli qaroriga ilova // ʼ ʼ www. lex.uz. 55 tahlillarda bir muncha kamchilik tomonlari mavjud bo’lish ehtimoli bor. Chunki, haqiqatda Samarqand viloyatida mavjud bo’sh ish o’rinlari to’g’risida ma’lumotlar boshqacha bo’lishi mumkin. Bunga asosiy sabab esa, ko’pchilik korxona va tashkilotlar o’zlarida mavjud bo’sh ish o’rinlari to’g’risidagi ma’lumotlarni oshkor qilib bormaydi. Demak, Samarqand viloyati mehnat bozori haqiqiy tanglik darajasini aniqlash uchun avvalambor hududdagi korxona va tashkilotlardan ularda mavjud bo’lgan bo’sh ish o’rinlar to’g’risidagi ma’lumotlarni ochiqlik, oshkoralik prinsiplari orqali berib borishlarini yo’lga qo’yish lozim. Bu orqali haqiqiy tanglik darajasi aniqlangandan so’ng, mavjud muammolar o’rganilib tahlil qilinadi hamda kerakli yechimlar ishlab chiqiladi. Umumiy qilib aytganda, Samarqand viloyatida tahlil qilingan yillarda yetarlicha iqtisodiy o’sish kuzatilgan. Ammo, viloyatning iqtisodiy imkoniyati hamda mavjud resurslari bundan ham yuqori ko’rsatkichlarda rivojlanish imkoniyatiga ega hisoblanadi. 2.3. Hududiy mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirishda axborot texnologiyalarining o’rni Аxborotlashtirish jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida ish bilan bandlikni davlat tomonidan tartibga solish va mehnat bozorida davlat siyosatini yuritish bo yicha yangi-yangi talablarni yuzaga keltirmoqda. O zbekistonʼ ʼ mehnat bozoridagi hududiy farqlar ahamiyatli ravishda hududiy bozorlar integratsiyasini ta minlaydigan hamda hududiy xususiyatlarni hisobga oladigan ʼ hududiy ish bilan bandlik siyosatini ishlab chiqishni zarurat etmoqda 52 . Hozirgi vaqtda mehnat bozorida axborotlar roli jiddiy ravishda o smoqda. ʼ Boshqaruv maqsadlari uchun axborotlarga yuqori ehtiyoj va axborot jarayonlarining shiddatli rivojlanishi uning infratuzilmasi tarkibiy qismlari yaratishni birinchi o ringa olib chiqadi. Аxborotli infratuzilma hisoblash ʼ texnikasi, kommunikatsiya vositalari, uslubiy va dasturiy ta minlash, ʼ 52 Q.X.Abdurahmonov. “Mehnat iqtisodiyoti: nazariya va amaliyot”. Darslik. Qayta ishlangan va to‘ldirilgan 3- nashri. Т.: «Fan» nashriyoti, Т.: 2019 , 310-315-b. 56 faoliyatning yordamchi turlarini qamrab oladi. Hisoblash texnikasi bilan jihozlashni yetarli darajada ta minlash maqsadida hisoblash vositalariʼ bozorining narxi arzonlashmoqda. Kishilik faoliyatining tegishli sohalarida samarali ishlash uchun zarur bo lgan ilmiy-texnik, siyosiy, iqtisodiy va har ʼ qanday axborotlar hajmining o sishi boshqaruvda axborot texnologiyalaridan ʼ keng foydalanish zaruratini keltirib chiqarmoqda 53 . Raqamlashtirish bu o'zgarishning asosiy omili hisoblanadi. Axborot kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) shiddatli rivojlanishda davom etmoqda va raqamli texnologiyalar iqtisodiyotimiz tarmoqlariga yanada chuqur integratsiyalashmoqda. Shuningdek, eng zarur bo'lgan ko'nikmalar ham talabga mos ravishda o'zgarishda davom etmoqda. AKT ning mehnatga ta'sirini yaxshiroq tushuntirish uchun Xalqaro Mehnat Tashkiloti tomonidan “Axborot- kommunikatsiya texnologiyalari sohasida ishlashning kelajagi” loyihasi ishlab chiqildi. Ushbu loyiha doirasida so'nggi uch yil davomida, malakali bo’lgan AKT xodimlariga kutilayotgan ehtiyojlar bo'yicha chuqur tadqiqotlar olib borildi va mehnat tanqisligini bartaraf etish strategiyasi ishlab chiqildi 54 . So’nggi yillar davomida O‘zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi tomonidan kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishni tashkil qilish, axborot tizimlari va ma’lumotlar bazalarini ishlab chiqish va tatbiq etish, axborot xavfsizligini ta’minlash bo’yicha ko’plab amaliy ishlar amalga oshirildi. Shu jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi hamda Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligining “Yagona milliy mehnat tizimi” idoralararo dasturiy- apparat kompleksini (“YaMMT” IDAK) joriy qilish to‘g‘risidagi taklifi asosida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 31-oktabrdagi PQ-4502-son qarori e’lon qilindi. Natijada tashkilotlar tomonidan quyida berilgan vazifalarni elektron shaklada yuritish belgilandi: 53 Arabov N.U. “O’zbekiston Respublikasida mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish samaradorligini oshirish”. Dissertatsiya. Toshkent-2018, 95-b. 54 https://uza.uz/oz/posts/o-zbekiston-respublikasi-axborot-texnologiyalari-va-kommunik-05-02-2015 57 – shtat birliklari to’g’risidagi ma’lumotlarni berib borish; – tashkilotning barcha bo’linmalari to’g’risidagi ma’lumotlarni berib borish; – bo’sh ish o’rinlari to’g’risidagi ma’lumotlarni berib borish; – elektron mehnat daftarchasini yuritish ; – mehnat shartnomasini ro’yxatdan o’tkazish; – xodimning ijtimoiy ta’tilga chiqishini ro’yxatdan o’tkazish; – mehnat shartnomasini bekor qilinishini; Yuqorida aytilgan qaror ijrosi natijasida O’zbekistonda bandlikka ko’maklashuvchi asosiy yettita web-saytlar faoliyat yuritmoqda. Ulardan uchtasi davlat idoralariga tegishli bo’lsa qolganlari bandlikka ko’maklashuvchi xususiy web-saytlar hisoblanadi. Ushbu web-saytlar O’zbekiston mehnat bozori infratuzilmasiga o’zining ijobiy ta’sirini ko’rsatib kelmoqda. Xususan, 2022- yilning aprel oyiga qadar Davlat fuqarolik xizmatchilari vakant lavozimlarining yagona ochiq portali vacancy.argos.uz orqali 204831 kishi ro’yxatdan o’tgan bo’lib ularning 21716 nafari ishga qabul qilingan. Ya’ni ro’yxatdan o’tgan kishilarning 10,6 fozi ishga qabul qilingan va bu ko’rsatgich o’sishda davom etmoqda. N.U.Arabov o’zining “O‘zbekiston respublikasida mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish samaradorligini oshirish” nomli doktorlik dissertatsiyasida mehnat bozorida ish bilan bandlikni ta’minlashda hududiy axborot tizimini yaratish va uning samarali faoliyat yuritishi uchun zaruriy elementlar to’g’risida tavsiyalar berib o’tgan. Aholining ish bilan bandlik darajasiga ish izlashga ko’maklashuvchi web- saytlarning ijobiy ta’siri mavjud ekanligini hisobga olgan holda, ular faoliyatini tadqiq etish muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. 2021-yilda O’zbekiston Respublikasida mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi soni 19258,051 ming kishini tashkil etmoqda va ularning 66,9 foizi ish bilan band hisoblanadi. Shuningdek, 2021-yilda mehnatga layoqatli yoshdagi ishsiz aholi soni 6 374 415 kishini tashkil etgan. 58 2.3.1-jadval tahlili natijasida, xususiy web-saytlar band bo’lmagan aholinining quyidagi qismini ish bilan ta’minlab berishi mumkin: – OLX.uz – 0,24%; – HeadHunter.uz – 0,12%; – Rabota.uz – 0,04%; – ishkop.uz – 0,7%; – Jami – 1,1% 2.3.1 - jadval. Web-sahifalarda mavjud bo’sh ish o’rinlari soni T/r OLX.uz HeadHunter.uz Rabota.uz ishkop.uz 1 15195 7407 2256 44381 (Internet ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tayyorlandi) Yuqoridagi ma’lumotlardan aniq ko’rinib turibdiki xususiy ish izlashga ko’maklashuvchi to’rtta web-saytda mavjud bo’sh ish o’rinlari orqali, ish bilan band bo’lmagan mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholining 1,1% ni ish bilan ta’minlash mumkin. Ushbu ko’rsatgich kichik ekanligini hisobga olgan holda, ish izlashga ko’maklshuvchi web-saytlar faoliyatini kengaytirish zarur ekanligini ko’rsatadi. 2.3.1-diagramma. ish2.mehnat.uz web-saytida mavjud bo'sh ish o'rinlari soniAndijon Farg’ona Namangan Toshkent Sirdaryo Jizzax Samarqand Qashqadaryo Surxondaryo Buxoro Navoi Xorazm Qoraqalpog’iston Respublikasi 010000200003000040000 16627 23135 13779 40153 8343 9809 20637 13633 11332 16534 9048 10033 7531 (Diagramma ish2.mehnat.uz web-sayti ma’lumotlari asosida tayyorlandi) 59 2.3.1-diagrammada Milliy Vakansiyalar Markazining ish2.mehnat.uz web-saytining bo’sh ish o’rinlari to’g’risidagi ma’lumotlari keltirilgan. 3- diagrammani tahlil qilar ekanmiz, Toshkent shahri, Toshkent, Andijon, Farg’ona, Samarqand, Buxoro viloyatlarida eng ko’p, qolgan viloyatlarida o’rtacha bo’sh ish o’rinlari mavjud ekanligini ko’rishimiz mumkin. Umumiy hisobda ish2.mehnat.uz web-saytida 200 594 ta bo’sh ish o’rni to’g’risida ma’lumot berilgan, bu esa mehnatga layoqatli ish bilan band bo’lmagan aholining 3,15 foizini ish bilan ta’minlash mumkin ekanligini ko’rsatadi. Yuqoridagi tahlillar natijasida shuni aytishimiz mumkinki, xususiy ish izlashga ko’maklashuvchi web-sahifalar orasida ishkop.uz, davlat tashkilotlari web-sahifalari orasida esa Milliy Vakansiyalar Markazining ish2.mehnat.uz web-sahifalarida eng ko’p bo’sh ish o’rinlari to’g’risida ma’lumot berilgan. Shuni inobatga olgan holda, xususiy va davlat tashkilotlarining ish izlashga ko’maklashuvchi web-sahifalari faoliyatini ish2.mehnat.uz web-sahifasi kabi yo’lga qo’yish maqsadga muvofiq. Chunki ushbu web-sahifa foydalanish qulay bo’lgan interfeysga ega bo’lib, nafaqat ish izlashga balki ishchi qidirayotgan xususiy va davlat tashkilotlariga ko’maklashadi. 2022-yilning aprel oyida ushbu web-sahifa ma’lumotlar bazasida Rezyumelar – 807 198 ta , Korxonalar – 88 884 ta , Ish o’rinlari – 272 507 ta , Davlat tashkilotlari – 70 600 ta , Xususiy subyektlar – 18 284 ta ni tashkil etgan. Ushbu ko’rsatgichlar ish2.mehnat.uz web-sahifasi haqiqatda samarali faoliyat ko’rsatayotganini bildiradi. Ammo, umumiy ish bilan band bo’lmagan aholi soni bilan ushbu ko’rsatgichlarni taqqoslaganimizda kichik natijaga ega bo’lgan edik. Shu sababdan, ish2.mehnat.uz va boshqa web- sahifalar faoliyatini yana ham rivojlantirish zarurdir. Mehnat bozorida ishsizlik mavjud bo’lgan hududda, bo’sh ish o’rinlari to’g’risida axborotlarning yo’qligi yoki yetishmasligi tufayli, ish bilan bandlikni ta’minlashda muammo yuzaga keladi. Shu sababli mehnat bozorida hududiy ish bilan bandlik siyosatini samarali amal qilishi uchun hududdagi bo‘sh ish joylarining sifatli tasnifi va ishsizlar soni haqida barcha operativ ma’lumotlarni 60 o‘z ichiga oluvchi, ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solish bo‘yicha hududiy axborot tizimini yaratish zarur. Xususiy va davlat tashkilotlarining ish izlashga yoki ish bilan bandlika ko’maklashuvchi web-saytlar faoliyatini kengaytirish, O’zbekistonda mavjud barcha ish o’rinlari to’g’risida ma’lumotlar ushbu web-saytlarda yoritilishiga ko’maklashish muhim hisoblanadi. INNOVATSION IQTISODIYOT SHAROITIDA MEHNAT BOZORI INFRATUZILMASINI RIVOJLANTIRISHNING ASOSIY YO’NALISHLARI 3.1. Hududiy mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishida rekrutment agentliklarining o’rni O’zgaruvchan va barqaror bo’lmagan global muhit zamonaviy biznes uchun yangi talablar qo’ymoqda. Bunday muhitga moslashish va omon qolish uchun kompaniyalar tezkor qaror qabul qilishlari hamda fan-texnika yutuqlaridan samarali tarzda 61 foydalanishi kerak. Zamonaviy texnologiyalar davrida, inson resurslarini boshqarish va ularni ishga yollashning samarali tizimiga ega bo’lish korxona faoliyati uchun muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. XMT Bosh direktorining yordamchisi, XMTning Yevropa va Markaziy Osiyo mamlakatlari mintaqaviy byurosi direktori Xaynts Kollerning ma’lumotlariga ko’ra p andemiya sharoitida butun dunyo global ish vaqti 17,3 foizga kamaydi, bu 495 million doimiy ish o ʻ rniga to ʻ g ʻ ri keladi. O ʻ rtacha daromadli mamlakatlarda esa bu ko ʻ rsatkich 23,3%ni tashkil qiladi. Ish vaqtining qisqartirilishi 3,5 trln. dollar mehnat daromadlarining yo ʻ qolishiga olib keldi 55 . Sergey Valentinovich “Kompaniya samaradorligini boshqarishda malaka yondashuvi” nomli doktorlik dissertatsiyasida, korxona va tashkilotlarning samarali faoliyat yuritishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish hamda barqarorligi ta’minlash qay tarzda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish to’g’risida ilmiy tadqiqot olib brogan. Bundan tashqari zamonaviy axborot texnologiyalarini korxona samaradorligiga ko’rsatadigan ta’siri batafsil yoritib bergan 56 . O.E.Ivanova, P.G.Ryabchuk “ Inson resurslarini boshqarish metodologiyasi” kitobida postindustrializm davridan keyin korxona va xodimlar o’rtasidagi munosabatlar o’zgargani hamda korxonalarda Z-avlod (Z-avlod bu - planshetlar, virtual reallikdan faol foydalanuvchilar, shuningdek ushbu avlod vakillari muhandislik-texnika, biotibbiyot, robototexnika bilan shug’ullanishi taxmin qilinadi. Ko’pincha "Z avlodi" atamasi "raqamli shaxs" atamasining sinonimi sifatida qaraladi) bilan ishlashning yangi tizimlarini ishlab chiqish to’g’risida tadqiqotlar olib borishgan. Shuningdek, xodimlarni ishga qabul qilishni yangi uslublari va ularni strategik boshqarish bo’yicha zarur ma’lumotlar berib o’tishgan. 55 “ COVID-19 pandemiyasi davrida O ʻ zbekistonda samarali bandlik va munosib mehnatni rag ʻ batlantirish ” mavzusida Xalqaro onlayn-konferensiya, 2020-yil 23-sentyabr 56 Сергей Валентинович. “Компетентностный подход в управлении эффективностью компании”. Диссертация, Москва , 2019, 211- стр. 62 O’zbekistonlik olim, Akademik Q.X.Abdurahmonov o’zining “Mehnat iqtisodiyoti: nazariya va amaliyot” nomli kitobida “teleish” (“telework”), “masofadan turib ishlash” (“telecommuting”), “frilans” yoki “erkin ishga yollash” (“freelance”) tushunchalariga ta’rif berib o’tgan. Q.X.Abdurahmonov tomonidan “ masofada turib ishlash” tushunchasiga quyidagicha tariff bergan: “Masofada turib ishlash bu - ish beruvchiga nisbatan masofada turib, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari yordamida bajariladigan mehnat faoliyatidir. Ish bilan bandlik bunday shaklining asosiy xususiyati ish bilan xodim o’rtasida virtual tarzda masofada turib iqtisodiy munosabatlar o’rnatilishidir” 57 . COVID-19 pandemiyasi O’zbekiston mehnat bozoriga sezilarli ta’sir ko’rsatdi va oqibatda nafaqat ichki, balki tashqi HR (“Human resources” - inson resurslari)-xizmatlarining faoliyati ham sezilarli zarar ko’rdi. O ʻ zbekiston Respublikasi Statistika Qo’mitasi ma’lumotlariga ko’ra (3.1.1-jadval), pandemiyaning iqtisodiyotga bo ʻ lgan ta’siri natijasida ishsizlik darajasi 2019-yildan 2020-yilgacha bo’lgan davrda 1,5% ga oshgan. Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi ma’lumotlariga ko ʻ ra, O’zbekistondagi jami ishchi kuchi 19 million kishini tashkil etadi, ularning 5,11 millioni norasmiy ravishda ish bilan ta’minlangan, 2 millionga yaqini esa mehnat migratsiyasida va chet elda ishlaydi 58 . 3.1.1-jadval Ishsizlik darajasi to’g’risida ma’lumot (% hisobida) O’zbekiston Respublikasi 2015 2016 2017 2018 2019 2020 5,2 5,2 5,8 9,3 9,0 10,5 Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi ma`lumotlariga muvofiq* (Ma’lumotlar https://stat.uz saytidan olingan) 3.1.2-jadval 57 Q.X.Abdurahmonov. “Mehnat iqtisodiyoti: nazariya va amaliyot”. Darslik. Qayta ishlangan va to‘ldirilgan 3- nashri. Т.: «Fan» nashriyoti, Т.: 2019.- 300-309 b. 58 “ COVID-19 pandemiyasi davrida O ʻ zbekistonda samarali bandlik va munosib mehnatni rag ʻ batlantirish ” mavzusida Xalqaro onlayn-konferensiya, 2020-yil 23-sentyabr 63 Bandlik darajasi to’g’risida ma’lumot (% hisobida) O’zbekiston Respublikasi 2015 2016 2017 2018 2019 2020 68,2 68,7 69,2 67,4 68,1 66,0 Band aholi sonining mehnatga layoqatli yoshdagi aholi soniga nisbati* (Ma’lumotlar https://stat.uz saytidan olingan) Yuqoridagi 3.1.2- jadvaldan ham ko’rishimiz mumkinki, 2019 yilga nisbatan 2020 yilda mamlakatimizda bandlik darajasi 2,1% ga kamaydi, ishsizlik darajasi esa 2019 yilda 9% ni tashkil etgan bo’lsa, 2020 yilda 10,5% ga oshdi. Bu esa o’z navbatida mamlakatimiz iqtisodiyotiga va korxonalar faoliyatiga o’zining salbiy ta’sirini ko’rsatdi. Ammo, onlayn tarzda rekruting faoliyatini amalga oshiruvchi kompaniyalar haqida to’xtalsak, bunday kompaniyalar pandemiya sharoitida keng ixtisoslikka ega bo’lib, iqtisodiyotning ko’plab sohalarida mijozlar bilan ishlashni davom ettirdi hamda bir nechta professional sohalar va biznes segmentlaridagi vaziyatni kuzatish imkonini berdi. Natijada kompaniyalar rekrutment agentliklariga murojaat qilishlariga to’g’ri keladi. Ushbu holat kichik firmalarga ham taalluqli bo’lib, ularda hodimlarni qidirishni menejerning o’zi yoki uning vakolatli vakili amalga oshiradi. Ularning aksariyati tegishli tayyorgarlikdan o’tmagan bo’lishadi va nomzodni tanlashda muayyan kamchiliklarga yo’l qo’yishadi. Shuning uchun kadrlar bo’limiga ega bo’lmagan korxonalar ixtisoslashgan agentlik, ya’ni rekrutment agentliklaridan foydalanadilar. Kompaniyaning kadrlar bo’limidan tashqari ishga yollash bilan shug’ullanadigan agentliklarning quyidagi shakllari mavjud: - Kadrlar bo’yicha agentliklar – bu turdagi agentliklarning vazifasi mijoz tomonidan ko’rsatilgan parametrlar asosida hodimlarni qidirish. - Rekrutment agentliklari – barcha turdagi mijozlar va hodimlar bilan faoliyat olib boradi. 64 - Hedhanterlar (Headhunters) – bu turdagi agentliklar boshqaruv sohasidagi o’ta noyob bilim, ko’nikmaga ega bo’lgan mutaxassislarni izlash bilan shug’ullanadi. - Web saytlar, e’lonlar, reklamalar – bu turdagi ishga yollashga, web sahifa, televideniya, radio hamda gazeta, jurnallarda berib boriladigan reklama va e’lonlar kiradi. Hozirgi kunda ish qidirishga ko’maklashuvchi hamda bo’sh ish o’rinlari to’g’risida ma’lumot beruvchi web sahifalar takomillashib bormoqda, ishga yollovchilar va ishga yollanuvchilar o’rtasida o’ziga xos ko’prik vazifasini bajarmoqda. Shu o’rinda ish qidirishga ko’maklashuvchi web sahifalar va onlayn rekrutment agentliklari o’rtasidagi farqqa e’tibor qaratish lozim. Web sahifalarda asosan ish beruvchilar, ishlab chiqarishning quyi bo’g’inida mavjud bo’sh ish o’rinlari to’g’risida e’lonlar va reklamalar berib borishadi. Web sahifadan foydalangan holda ish izlovchi bo’sh ish o’rinlari haqida ma’lumot oladi hamda kompaniya menejeri yoki kadrlar bilan ishlash bo’yicha mutaxassis bilan bog’lanib, suhbat kunini belgilaydi. Agar korxona tomonidan belgilangan barcha talablarga javob beradigan nomzod bo’ladigan bo’lsa, u korxona tomonidan tegishli tartibda ishga qabul qilinadi. Onlayn rekrutment agentligida eng yaxshi iste’dodli kadrlar bazasi mavjud bo’ladi. Bunda faol ish qidirayotgan nomzodlar, shuningdek, hozirda boshqa joyda ishlayotgan va faoliyat olib borayotgan iqtidorlar bilan tanishish imkoniyati mavjud bo’ladi. Onlayn rekrutment agentliklariga korxona va tashkilotlar, o’zida mavjud bo’sh ish o’rinlariga malakali nomzodni tanlab berishi uchun murojaat qilishadi. Onlayn rekrutment agentliklari ham ish qidirish web sahifalari singari kompaniyadagi bo’sh ish o’rinlari to’g’risida e’lonlar berib borishadi. Shuningdek, ish izlovchilardan CV yoki anketa qabul qilishib, hujjatlarni saralashadi va nomzodlar uchun tanlov o’tkazishadi. Sinovlardan muvaffaqiyatli o’tgan nomzodlarni korxonaga taqdim etishadi va ishga yollash jarayonini amalga oshirganliklari uchun xizmat haqi olishadi. Umumiy qilib aytadigan 65 bo’lsak, web sahifalar faqatgina ish beruvchi kompaniyalardagi bo’sh ish o’rinlari to’g’risida ma’lumot berish bilan cheklanadi, onlayn rekrutment agentliklari esa butun boshli ishga yollash jarayonini amalga oshirishadi. Quyida internet tarmog’ida mashhur bo’lgan ish izlash web sahifalari va onlayn rekrutment agentliklarini ko’rishimiz mumkin (3.1.3-jadval): 3.1.3-jadval. Ish izlash web sahifalari va onlayn rekrutment agentliklariWeb sahifalar Onlayn Rekrutment agentliklari 1 Indeed Job Search AWDO 2 Glassdoor Jobs Webrecruit 3 LinkedIn Recruitment Revolution 4 Google for Jobs Recruitment Genius 5 Monster GetStaffed 6 Simply Hired eRecuit Online 7 CareerBuilder The Smart List 8 LinkUP Crooton 9 Robert Half Flat Free Recruiter 1 (Jadval internet ma’lumotlari asosida tayyorlandi) Yuqoridagi web-sahifalar va onlayn rekrutment agentliklaridan, joriy yilda eng ko’p foydalanilganlari quyidagi 3.1.1-diagrammada berilgan: 3.1.1-diagramma 2021 yilda eng ko'p foydalanilgan ish izlash web- saytlari 66 57% 9%7%7% 6% 4% 4% 3% 3% In deed CareerBu ild er Unsp ecified Job Bo ard Craig slist Link ed ln Mon ster Glassd o o r Sim p ly Hired Seek Yuqoridagi 3.1.1-diagrammadan ko’rinib turibdiki, joriy yilda “Indeed” eng ko’p foydalanilgan web-sahifa sifatida birinchi o’rinda turibdi qolgan o’rinlarni esa “CareerBuilder”, “Unspecified Job Board” hamda “Craigslist” kabi saytlar egallab turibdi. “Indeed” web-sahifasining faol foydalanuvchilari soni oyiga 250 mln.ni, o’z anketasini qoldirgan nomzodlar soni esa 175 mln.ni tashkil etadi. O’zbekistonda hozirgi vaqtda “Dаvlаt fuqаrolik xizmаtchilаri vаkаnt lаvozimlаrining yagonа ochiq portаli” (vacancy.argos.uz) hamda ish.mehnat.uz, www.olx.uz , www.ishkop.uz kabi web-sahifalar faoliyat yuritmoqda va ular ish izlovchi hamda ish beruvchi korxona, tashkilotlar o’rtasida ko’prik vazifasini bajarib kelmoqda. “Dаvlаt fuqаrolik xizmаtchilаri vаkаnt lаvozimlаrining yagonа ochiq portаli” da (vacancy.argos.uz) O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat xizmatini rivojlantirish agentligi tomonida yaratilgan bo’lib davlat fuqarolik xizmati vakant lavozimlari to’g’risida ma’lumot berib kelmoqda. Hozirgi vaqtda, “Dаvlаt fuqаrolik xizmаtchilаri vаkаnt lаvozimlаrining yagonа ochiq portаli”da 14 225 ta tashkilot, 171 718 ta rezume 19 381 ishga qabul qilinganlar ro’yxatdan o’tkazilgan. 59 59 https://vacancy.argos.uz/ 67 Quyidagi 3.1.4-jadvalda mamlakatimizda faoliyat ko’rsatayotgan web- sahifalarda e’lon qilingan vakant lavozimlar soni ko’rsatilgan. 3.1.4-jadval Web-sahifa vacancy.argos.uz ish.mehnat.uz www.olx.uz www.ishkop.uz E’lon qilingan vakant lavozimlar soni 16 896 34 586 20 460 72 837 (Internet ma’lumotlari asosida tayyorlandi) Yuqoridagi web-sahifalar orqali “Zarofshon Tekstil”, “Korzink.uz”, “Enter Engineering Pte.Ltd.”, “Samarkand ErouAsia Textil” kabi yirik korxonlar o’zlarida mavjud bo’sh ish o’rinlari to’g’risida ma’lumot berib borishmoqda va kerakli mutaxasislarni izlashda qulayliklarga ega bo’lishmoqda. Ishlab chiqarish korxonalari yoki kompaniyalar ishga yollashda onlayn rekrutment agentliklaridan foydalanishganda quyidagi ijobiy natijalarga erishadi: - ishga yollash uchun qilinadigan xarajatlar kamayadi; - ishga yollash uchun sarflanadigan vaqt qisqaradi; - katta miqdordagi nomzodlarni tez fursatda saralashga imkon beradi; - ko’p miqdorda kelib tushgan arizalarni tez fursatda ko’rib chiqish imkoni; - masofadan turib ishlash imkoni mavjudligi; O’zbekistonda ish izlashga ko’maklashuvchi web-sahifalar samarali faoliyat yuritmoqda. Ammo, onlayn rekrutment agentliklari faoliyati yetarli darajada yo’lga qo’yilmagan. Onlayn rekrutment agentliklarining yuqorida sanab o’tilgan foydali tomonlarini hisobga olgan holda, O’zbekiston sharoitida onlayn ko’rinishda faoliyat olib boruvchi rekrutment agentliklarini ochish, ularni samarali faoliyat olib borishiga ko’maklashish orqali, korxona va tashkilotlarning malakali kadrlar izlash faoliyatiga ijobiy ta’sir ko’rsatiladi. 3.2. Xorijiy mamlakatlarning mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish borasidagi tajribalaridan samarali foydalanish Iqtisodiyotning innovatsion modeli sharoitida mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining bosh g‘oyasi bo‘lib, inson kapitali, uning o‘sishi, tarkibi, sifati, 68 faolligi, ta’limning rivojlanishi va uning kadrlarni tayyorlash yo‘nalishlariga muvofiqligi, ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalar sohasining kengayib borishi, sog‘liqni saqlash sohasini rivojlanishi hisoblanadi. Jahonning yetakchi mamlakatlari o‘zlarining ijtimoiy-iqtisodiy yutuqlarini postindustrial shakllanishi, yangi innovatsion iqtisodiyot – bilimlar iqtisodiyoti, global axborot tizimi, intellektual mehnat, fan, yangi texnika va texnologiyalarga asoslangan inson kapitali jamg‘arilishi va rivojlanishini isbotladi. AQSh Mehnat vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan 2006-2011 yillarda mehnat munosabatlari rivojlanishining strategik rejasining maqsadlari o‘ziga xos ahamiyatga ega. Bu maqsadlar o‘z ichiga: mehnat bozorida samarali taklifni qo‘llab-quvvatlash (“Ishchi kuchini tayyorlash”), ishchi kuchiga talabni shakllantirish (“Ishchi kuchi raqobatbardoshligi”), ish bilan bandlikning ijtimoiy standartlarini qo‘llab-quvvatlash (“Xavfsiz himoyalangan ish joyi”) va mehnat munosabatlari rivojlanishining institutsional doirasini qo‘llab-quvvatlash (“Iqtisodiy himoyani kuchaytirish”) kabi yo‘nalishlarni oladi. Bu maqsadlar nafaqat strategik rejalashtirish ustuni, balki moliyalashtirish va hisobot berish asosi hisoblanadi hamda globallashuvning kengayishi sharoitida AQSh iqtisodiyotining samarali raqobatlashish imkonini berishi kerak 60 . Iqtisodiyotning innovatsion rivojlanishi o‘z o‘rnida innovatsion ishchi kuchini: innovatsion qobiliyatga, ya’ni mehnat jarayonida innovatsion fikr va g‘oyalarni yarata oladigan, yangiliklarni o‘rganib o‘z faoliyatida qo‘llay oladigan ishchilar yaratishni taqozo etishi ish bilan bandlikning yangi ko‘rinishini yuzaga chiqardi. Innovatsion ish bilan bandlikning rivojlanishi mehnat bozorini yangi mezonlari bo‘yicha segmentlanishiga; mehnat bozori sub’ektlarining raqobatbardoshligining oshishi, tarkibiy ishsizlik hamda “egiluvchan karera”ning mavjudligiga bog‘liqdir. Uzoq yillar davomida AQSh hamda Yaponiya mehnat bozori bir biridan keskin farq qilib kelgan. Yaponiyada mavjud bo’lgan an’anaviy bandlik tizmi 60 Arabov N.U. “O’zbekiston Respublikasida mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish samaradorligini oshirish”. Dissertatsiya. Toshkent-2018, 202-204-b. 69 ikkita asosiy ta’sir asosida shakllanib keldi. Bular: “yangi bitiruvchilarni tezda ishga qabul qilish” va “darajali ierarxiya”. Ushbu ikki ta’sir natijasida Yaponiyada umurbod bandlik va uzoq muddatli rivojlanishni rag’batlantiruvchi mehnat madaniyati shakllandi. Korxona va firmalar kollej bitiruvchilarini ishga yollashga moyil bo’lishadi. Bitiruvchilar yuqori maosh evaziga korxona yoki firmada uzoq vaqt qolib ishlashi hamda yuqori lavozimga ko’tarlish uchun zarur ko’nikmalarni egallash imkoniyatiga ega bo’ladilar. Umuman olganda Yaponiya mehnat bozori 1991-yildan so’ng sezilarli darajada o’zgardi hamda AQShdagi kabi mehnatni tartibga solish va kapitalizmga o’tdi. Shuningdek, hozirgi vaqtda Yaponiyada Amerika firmalaridagi kabi ish haqini unumdorlikka ko’ra oshirish, to’liq bo’lmagan ish kuni, mavsumiy va shartnoma asosida qisqa bandlik kabi tizimlardan foydalanmoqda. Hozirgi vaqtda Yaponiya mehnat bozorida demografik vaziyat salbiy tus olmoqda. Ya’ni, aholining asosiy qismi qariyalarni tashkil qilmoqda va tug’ulish darajasi juda past ko’rsatgichga ega bo’lmoqda. Yuqorida aytilgan demografik omillar ta’siri natijasida, hozirda Yaponiya mehnat bozorida mavjud bo’lgan vaziyat quydagini tashkil etmoqda: – Yaponiyada 68 millionga yaqin ishchi kuchi mavjud . – Eng ko’p xorijlik fuqarolar ishlab chiqarish sohasida faoliyat ko’rsatmoqda. – Yaponiyada ishsizlik darajasi taxminan 2,97% ni tashkil qiladi. – Chakana va ulgurji savdo eng yirik ish beruvchi soha hisoblanadi . – Yaponiyada ayollar bandligi darajasi 52% ni tashkil qiladi. – Yaponiyadagi ayollarning 50% dan ortig’i yarim kunlik ish bilan band . – Yaponiya ishchi kuchining asosiy qismini 45 yoshdan 54 yoshgacha bo’lgan kishilar tashkil qiladi. – Yaponiyadagi keksa xodimlar yosh xodimlarga qaraganda ko’proq yarim kunlik ishlarda band. 70 – Tadqiqotlarga ko’ra, Yaponiya 2040 yilga kelib ishchi kuchining 20 foizini yo’qotadi. Hozirda Yaponiyada ishchi kuchi 68–69 million kishini tashkil qilib ulardan 1.72 mln.ni chet ellik fuqarolarni tashkil etadi. Tarixan Yaponiyaliklar chet ellik ishchilar bilan mehmondo’st bo’lib kelishgan hamda 2019-yilda ko’proq xorijliklar ishlashiga ruxsat beruvchi qonunni kiritdi. 2020-yil oxiriga kelib, xorijiy xodimlar Yaponiyaning jami mehnatga layoqatli aholisining taxminan 2,5 foizini tashkil etdi. Xorijlik ishchilarning katta qismi ya’ni 482 ming kishi ishlab chiqarish sohasida faoliyat yuritmoqda, ikkinchi o’rinda esa xizmat ko’rsatish sohasi bo’lib 277 mingga yaqin kishilar faoliyat yuritmoqda. 2020 yilda Yaponiyada ishsizlik darajasi 2,97% ni tashkil etdi, bu esa eng past ko’rsatkichdir. Boshqa tomondan, Yaponiyada so’nggi 20 yil ichida qayd etilgan eng yuqori ishsizlik darajasi 2002 yilda bo’lgan - 5,4%. Eng yaxshi tomoni shundaki, Yaponiyadagi ishsizlik darajasi bo’yicha so’nggi ma’lumotlarga qaraganda, 2022 yilda pasayish tendentsiyasi davom etishi mumkin. Yaponiyadagi ishsizlik darajasi jahon miqyosida eng past ko’rsatkichlardan biri bo’lib boshqa yirik sanoat mamlakatlariga nisbatan juda yuqori hisoblanadi. Bu mamlakatning nihoyatda kuchli ish axloqi va kompaniyaga sodiqligi hamda uzoq muddatli martaba o’sishi bilan bog’liq. 3.2.1-diagramma. 1999-2020-yillarda Yaponiyada ishsizlik darajasi 61 61 https://teamstage.io/japanese-workforce-statistics / 71 Pensiya yoshi 65 qilib belgilangan bo’lishiga qaramay ko’pchilik nafaqaxo’rlar pensiya yoshida ham ish faoliyatini to’xtatishmaydi. Bu ko’plab omillarga bog’liq bo’lib, aholining chorak qismidan ko’prog’i 65 yoshdan oshgan va tug’ilish darajasi juda past hisoblanad. Aksariyat yapon ayollari kamroq farzand ko’rishni va ularni keyinroq tug’ishni tanlashadi. Bu esa o’z navbatida aholi soning o’sishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bundan tashqari, Yaponiyaning mehnatga bo’lgan madaniy munosabati uzoq muddatli ish faoliyatini amlga oshirgani uchun mukofot beradi va xodimlarni uzoq vaqt davomida bir kompaniyada qolishga undaydi. Tahlillarga ko’ra Yaponiyadagi bandlik ko’rsatkichlari keyingi 20 yil ichida beshdan biriga qisqarishini ko’rsatmoqda. Yaponiyada ko’p yillar davomida tug’ilishning pasayishi va aholining qarishi 2040 yilga borib qariyb 12 million kishi ishlash uchun juda keksayib qolishini anglatadi. Yuqorida aytilgan ma’lumotlardan foydalangan holda shuni aytishimiz mumkinki, Samarqand viloyatida mavjud bo’lgan ishsiz kishilarni yapon tiliga o’qitgan holda ularni Yaponiyaga ishchi kuchi eksporti sifatida yuborish mumkin. Hozirgi vaqtda “Ishga marhamat” monomarkazida bu bo’yicha ma’lum chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Biroq, bu hali ham yetarli emas deb hisoblaymiz. 72 Shuningdek, Yaponiyada mavjud kasbga va korxonaga nisbatan sodiqlik tuyg’usini o’zimizda mavjud ishchi xodimlarda ham shakllantirish bo’yicha amaliy chora-tadbirlar amalga oshirilishi lozim. Ya’ni, agarda xodim ma’lum bir ishda besh yildan ortiq muqim ishlab kelayotgan bo’lsa uning oylik maoshiga qo’shimcha ravshida ustamalar belgilanishi zarur deb hisoblayman. Boshqa davlatlar bilan taqqoslaganda, Shveytsariyaning mehnat bozori bir qadar liberal bo’lib turli vaziyatlarga moslashuvchan hisoblanadi . Kompaniyalar ishga olish yoki ishdan bo’shatish tartiblari, ish haqini belgilash va ish jadvallari bilan bog’liq bir nechta cheklovlarga duch kelishlari mumkin. Shuning natijasida, ko’plab kompaniyalar va xodimlar o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri yuzaga keladi. Ya’ni davlat tomonidan o’rnatilgan bir necha cheklovlar natijasida kompaniyalar xodimlar bilan yuzma-yuz muloqot qilishiga to’g’ri keladi. Mehnat bozori qoidalarini belgilash vakolati markazlashtirilmagan bo’lib uni amalga oshirish ijtimoiy sheriklariga ya’ni bir tomondan kompaniyalar yoki ish beruvchi tashkilotlari, boshqa tomondan kasaba uyushmalari yoki xodimlar tashkilotlariga berilgan. Ular Kollektiv mehnat shartnomasi (CLA-Collective Labo ur Agreements ) orqali rasmiylashtiriladigan va amalga oshiriladigan qonun- qoidalar ni birgalikda kelishib olishlari mumkin. Kollektiv mehnat shartnomasi asosan ish beruvchilar yoki ish beruvchilar birlashmasi va kasaba uyushmalari o’rtasida tuziladi. Kollektiv mehnat shartnomasi o’z ichiga mehnat sharoitlarini, ish haqini, ta’tillarni, ish jadvallarini belgilash hamda har ikki tomonning huquq va majburiyatlarini tartibga solishni o’z ichiga oladi. Kollektiv mehnat shartnomasi imzolash va ishga bunday liberal yondashuv mamlakat madaniyatida chuqur ildiz otgan bo’lib uzoq vaqtdan beri keng jamoatchilik tomonidan qo’llab-quvvatlab kelinmoqda. Shuningdek mehnat bozorida qo’shimcha qoidalar yoki cheklovlarni talab qiluvchi turli xil federal referendumlar ham bo’lib o’tadi. Masalan: hamma uchun 6 haftalik haq to’lanadigan ta’til (2012), kompaniyalardagi eng yuqori va eng past ish haqi 73 o’rtasidagi qat’iy diapazonni saqlash ( 2013) va Federal minimal ish haqi (2014), ammo barchasi ochiqchasiga rad etildi. Kollektiv mehnat shartnomalarining asosiy maqsadi, ma’lum bir sektorda faoliyat yurutuvchi xodimlarning ish sharoitlarini yaxshilashdan iborat bo’lib, minimal ish haqini oshirishga doir vazifalarni amalga oshiradi. Kollektiv mehnat shartnomasi faqat uni bevosita imzolagan ish beruvchilar va xodimlarga nisbatan qo’llaniladi. Shuningdek, ma’lum bir vaziyatlarda Kollektiv mehnat shartnomasi tuzishni istamagan kompaniyalarda ham ish beruvchi va xodimlar o’rtasida kengaytirilgan tarzda Kollektiv mehnat shartnomasi tuziladi. Bundan asosiy ko’zlangan maqsad butun iqtisodiy sektorda minimal ish haqi qoidalarini belgilashdir. Shveytsariyadagi xorijiy kompaniyalar va xorijlik xodimlar Shveytsariyada tashkil etilgan eng kam ish haqi va mehnat bozori qoidalariga rioya qilishlari shart etib belgilangan. Shuni inobatga olgan holda aytishimiz mumkinki Shevtsariya mehnat bozori barqaror hamda moslashuvchan. Shveytsariya ishsizlik darajasi bo’yicha Yevropadagi eng past davlatlardan biri bo’lib Xalqaro Mehnat Tashkiloti (XMT) ma lumotlarigaʼ ko ra, 2017-yil aprel oyida ishsizlik darajasi 3,3 foizni tashkil etgan. ʻ Shveytsariyada yoshlar ishsizligi 2,9 foizni tashkil etadi, bu o’rtacha ko’rsatkichdan past hisoblanadi 62 . Gender tengsizligi nuqtai nazaridan Shevtsariyada xotin-qizlar ishchi kuchining 45,9 foizini tashkil qiladi. Shuningdek, chet ellik ishchilar soni 21,7 foizga o’sib, taxminan 1,6 millionga yetdi, shveytsariyalik ishchilar soni esa 4,7 foizga oshib, taxminan 3,6 millionga yetdi. Demak, Shvetsariya va Yaponiyadagi chet ellik ishchilar soni deyarli teng ko’rsatgichga ega. Hozirgi vaqtda Finlandiya aholisi taxminan 5,5 million kishi tashkil etmoqda . Tadqiqotlar natijasida aniqlandiki, kelgusi yillarda mamlakat aholising katta qismi pensiyaga chiqishi natijasida mehnatga layoqatli aholi darajasi 62 https://www.avenir-suisse.ch/en/swiss-labor-market 74 kamayadi. Ammo, shu bilan bir qatorda, immigrantlar soni ortib bormoqda. 2021-yilda ishchi kuchi 2,5 million kishini tashkil etgan holda ishsizlarning o rtacha soni taxminan 210 000 kishini, ishsizlik darajasi esa 7,7% ni tashkilʻ etdi. Bugungi kunda Finl an diyada band bo'lganlarning aksariyati xizmat ko'rsatish sohasida ishlaydi. Savdo, transport, mehmonxona va umumiy ovqatlanish, ta'lim, sog'liqni saqlash va ijtimoiy xizmatlar va boshqa xizmatlar ko'rsatish sohalarida eng ko'p aholi band bo'lgan tarmoqlardir. Kelgusi yillarda xizmat ko‘rsatish sohasida bandlikni yanada oshirish mo‘ljallanmoqda. Mamlakatda olib borilayotgan aholi ish bilan bandligini ta’minlash siyosati rivojlangan boshqa hududlarda yuritiladigan iqtisodiy siyosatlariga nisbatan alohida o’ziga xos yo’nalishga ega hisoblanadi. Finlandiyada ish bilan bandlik markazlari tashkil qilingan bo’lib, xodimlar va ish beruvchilar teng huquqli subyekt sifatida mehnat bozorida ishtirok etadi. Finlyandiyada ish bilan bandlik markazlari hududiy mehnat bozoridagi holatni barqarorlashtirish uchun katta rol o’ynaydi, ya’ni markaz ishlovchilarning tayyorgarlik darajasini oshirib, ish beruvchilar talabiga mos mutaxassislarni tayyorlab beradi. Ish beruvchilar, mahalliy hokimiyat, o’quv yurtlari va jamoatchilik tashkilotlari bilan hamkorlikda markazlar kasbiy mahorat va malakani oshirishga bo’lgan istiqbolini ishlab chiqadi, korxonalar talablaridan kelib chiqqan holda kasbiy mahoratni oshirish va qo’shimcha tayyorgarlikni tashkil etadi. Iqtisodiyot va ish bilan bandlik markazlari aholining malakasini oshirish bilan bog’liq bo’lgan loyihalarni moliyalashtirishni amalga oshiradi. Markazning ishchi kuchi bo’lishi korxona talabnomasi asosida ishlovchilarni testdan o’tkazish orqali mehnat birjalarini boshqarishda bevosita ishtirok etadi. Bundan tashqari, markazlar o’z ishini dastlabki boshlovchi tadbirkorlarga boshlang’ich kapitalni ajratish bilan shug’ullanadilar. Ish bilan bandlikni kengaytirishga ko’maklashuvchi davlat loyihalarini ishlab chiqish va moliyalashtirishdan tashqari markazlar mehnatkashlarning manfaatlarini 75 himoyalash vazifasini, immigrantlar va qochoqlar yashash sharoitini va mehnat ko’nikmalarini qo’llab-quvvatlash vazifalarini ham bajaradi 63 . Demak, Finlandiya tajribasidan foydalangan holda Samaraqand viloyati hududida bandlik markazlari faoliyatini yo’lga qo’yish lozim. Shuningdek, xizmat ko’rsatish sohasida faoliyat olib boorish uchun mutaxassislarni “Ishga marhamat” monomarkazida tayyorlab ularni Finlandiyaga ishlash maqsadidda eksport qilish mumkin. Germaniya Yevropa Ittifoqidagi eng yirik va AQSh, Xitoy, Yaponiyadan keyin dunyoda to rtinchi yirik iqtisodiyotga ega mamlakat hisoblanadi.ʻ Shuningdek, uchinchi yirik eksportchi mamlakat bo’lib avtomobilsozlik, kimyo va elektronika sohalaridagi yirik kompaniyalari bilan mashhur. Ular orasida Volkswagen, Daimler, BMW, BASF (kimyoviy) va Siemens (elektronika) asosiy global korxonalardir . Bundan tashqari, Germaniyadagi umumiy ishchi kuchining 56,3% kichik hamda o'rta korxonalarda ishlaydi. Xususan, mashinasozlik sohasidagi o’rta korxonalarda kadrlar taqchilligi muammosi vujudga kelmoqda. Germaniyada mehnat bozorini boshqarish mexanizmi ishsizlik bo’yicha sug’urtalash, ish bilan bandlikni ta’minlash bo’yicha davlat tadbirlari va kasaba uyushmalari hamda ish beruvchilar vakillik organlari o’rtasida o’zaro ijtimoiy hamkorligiga asoslangan. Tarmoqlar kasaba uyushmalari va ish beruvchilar vakillik organlari o’rtasidagi o’zaro ijtimoiy hamkorlik tarif stavkalari va ishchi- xodimlar kategoriyalari bo’yicha boshqa majburiy to’lovlar borasida kelishuvlar hamda tadbirlar amalga oshiriladi. Bunday kelishuv va tadbirlarda davlat ko’p hollarda ishtirok etmasdan, faqat o’zaro bitimlarning qonuniyligini nazorat etadi. Shuningdek mamlakatda “kelishilgan harakat” mexanizmi yaratilgan 63 Ж. Человек. Финляндия: центры экономики и занятости – катализаторы развития предпринимательства и рынка труда. Москва, 2003. - №1. – c . - 31. 76 bo’lib, uning mohiyati shundan iboratki, kasaba uyushmalari, ish beruvchilar va davlat ish bilan bandlik xizmati vakillari mamlakat miqyosida ish haqi va daromadlar dinamikasini o’zaro kelishib olishdan iboratdir. Mehnat bozori tavsifiga ko’ra, mamlakatda boshqaruv xodimlarining ishtiroki katta rol o’ynaydi. Germaniyaning ko’plab kompaniya va korxonalarida shunday uyushmalar tashkil qilingan bo’lib, ularda ishchi va xizmatchilar vakillari ham ishtirok etadi hamda korxona va kompaniyada hal qiluvchi rol o’ynaydi. Ayniqsa, mehnat jarayonlarini tashkil etish va boshqarishda bunday uyushmalarning qarorlari muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Hozirgi vaqtda rivojlangan mamlakatlarda davlat tomonidan mehnat munosabatlarni tartibga solish, mehnat sharoiti va to’lovi, turli xil xavf-xatardan ish haqini yo’qotishni kompensastiyalash, ishchilarni huquqiy himoyalashni ta’minlash zarurligi bilan bog’liqdir. Masalan, AQShda 2001 yil Mehnat vazirligi tarkibida yangi bo’linma – “XXI asr ishchi kuchi” tashkil etildi. Uning asosiy maqsadi iqtisodiyotning globallashuvi jarayonida ish bilan bandlikning yangi sharoitlariga ko’maklashishdan iborat. Yuqorida sanab o’tilgan rivojlangan davlatlar mehnat bozori infratuzilmasini tahlil qilish hamda Samarqand viloyati mehnat bozori infratuzilmasini o’rganish natijasida, viloyat mehnat bozorida quyidagilarni tashkil etish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz: - mehnat bozorining barcha segmentlariga o’z xizmatlarini taklif qiladigan va zamonaviy axborot vositalaridan keng foydalanadigan xususiy firmalar tashkil topishiga ko’maklashish ijobiy samara beradi; - MDH mamlakatlari doirasida Evropa Ittifoqi umum mehnat birjasiga o’xshash tashkilot tashkil etish xorijga noqonuniy tarzda, mehnat layoqatini sotishni kamaytirib, respublikamiz fuqarolarining xorij mamlakatlarida mehnat muhofazasi yuqori darajada tashkil qilingan ish o’rinlariga ega bo’lishlari va 77 o’sha mamlakatlar fuqarolari bilan teng ish haqi olishlariga zamin yaratadi. Shuningdek, ish beruvchilar o’zlaridagi bo’sh ish o’rinlariga mos xodimni tezda xorijdan yollash imkoniyatiga ega bo’ladilar; Yuqorida sanab o’tilgan takliflarni amaliyotga joriy etish orqali belgilangan yuqori natijalarga erishish mumkin. Xulosa va takliflar Dissertatsiya ishida amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida quyidagi ilmiy xulosa, takliflar va amaliy tavsiyalar ishlab chiqildi: Ish bilan bandlik xizmati organlari faoliyatining samara-dorligini baholash: ish izlovchi fuqarolarning ish bilan bandlik xizmatiga talab etilganlik darajasini baholash; ish topish maqsadida murojaat qilgan fuqarolarni ishga joylashtirishga ko‘maklashish bo‘yicha ish bilan bandlik xizmati faoliyatining samaradorligi baholashning amaldagi kompleks ko‘rsatkichlar tizimini kengaytirish yuzasidan tavsiyalar ishlab chiqildi. mehnat muassasalari reytingini tuzish bo’yicha uslub ishlab chiqildi va bu orqali har chorakda mamlakat, viloyat darajasida muassasalar reytingini hisoblab boriladi. Yuqori o’rin egallagan muassasalarni rag’batlantirish va pastki o’rindagi mehnat muassasalariga qo’shimcha tadbir joriy qilish taklif etiladi. Hududiy mehnat bozori infratuzilmasida hududiy axborot tizimini yaratish va muayyan parametrlar bo‘yicha ma’lumotlar bazasini shakllantirish asosida ish bilan bandlikka ko‘maklashish dasturini ishlab chiqish va monitoringini o‘tkazish bo‘yicha tavsiyalar berildi. korxonalardan bo‘shatilgan xodimlarning ish bilan bandlik xizmatiga talab etilgan darajasini istiqbollashtirishda darajali modeldan, i sh bilan bandlik xizmati tomonidan tashkil etilgan kasbga tayyorlashni bitirganlar sonidan ish joyiga ega bo‘lganlar hissasini hisoblash modeldan foydalanish tavsiya etildi. 78 I shsizlarni kasbiy harakatchanligi va raqobatbardoshligini oshirish va ularni psixologik qo‘llab-quvvatlash tizimini rivojlantirish bo‘yicha hududiy aholini ish bilan ta’minlash dasturini takomillashtirish taklifi hududiy Bandlik Bosh boshqarmalari faoliyatini rivojlantirish strategiyalari va kompleks dasturlarini ishlab chiqishda foydalanildi. Mehnat bozori infratuzilmasi tarkibiy qismlari elementlarini innovatsion rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlar bilan izohlanadigan innovatsion ish bilan bandlikni ta’minlash, ish bilan bandlikni yangi turlarining namoyon bo‘lishi sifatida ish o‘rni yoki kadrlarni izlashning yangi texnologiyalari va mehnat bozori egiluvchanligini ta’minlashning institutsional asoslarini takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar berildi. Mehnat bozorini tartibga solishning moliyaviy-iqtisodiy mexanizmi elementlari, funksiyalari va usullarining o‘zaro aloqadorligini aniqlash asosida uni tartibga solishning moliyaviy-iqtisodiy mexanizmi modeli taklif etildi hamda kelgusida mehnat bozorini moliyaviy ta’minlashni isloh qilishning konseptal asoslarini takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar berildi. Hududiy ish bilan bandlik xizmati organlari faoliyatlarining turli darajalarini o‘z ichiga oluvchi va belgilangan, bir-biriga yaqin masalalarni bajarilishini ta’minlovchi funksional tuzilmalarni shakllantirish taklifi asosida O‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligining tashkiliy tuzilmasini takomillashtirish tavsiya etildi. Milliy mehnat bozorining rivojlanish xususiyatlari va tendensiyalaridan kelib chiqib, tizimli yondashuv asosida tashkiliy-institutsional va ijtimoiy- iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirishga yo‘naltirilgan mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish samaradorligini oshirishning strategik konsepsiyasini shakllantirish taklif etildi. Turli viloyat va tumanlar mehnat muassasalari o’rtasida hamkorlik ishlarini (ishsizlarni boshqa viloyat yoki tumanda ish bilan ta’minlash, ish beruvchilarning xodimlarga bo’lgan ehtiyojini boshqa viloyat yoki tuman aholisi yordamida qondirish) yo’lga qo’yish lozim; 79 Mehnat muassasalari xodimlari va ushbu soha mutaxassislari o’rtasida seminarlar tashkil qilish lozim. Aholiga xizmat ko’rsatishda yuqori natijaga erishgan muassasa va xodimlar faoliyati keng targ’ibot qilinishi lozim; Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati I. О’zbekistоn Respublikаsi Qоnunlаri 1.1 О’zbekstоn Respublikаsi Kоnstitusiyаsi. – T.: “О’zbekistоn”, 2023 1.2 О’zbekstоn Respublikаsining Mehnаt kоdeksi. – T.: “Iqtisоdiyоt huquq dunyоsi”, 2022. 1.3 О’zbekistоn Respublikаsining “Аhоlini ish bilаn tа’minlаsh tо’g’risidа”gi Qоnuni (yаngi tаhrir). –T.: Аdоlаt, 2008. 1.4 О’zbekistоn Respublikаsining “Оilаviy tаdbirkоrlik tо’g’risidаgi” Qоnuni. 2012 yil 26 аprel. 1.5 О’zbekistоn Respublikаsi “Xususiy kоrxоnаlаr tо’g’risidа”gi Qоnuni/ Qоnun vа qаrоrlаr. T., “О’zbekistоn”, 2004 yil.№ 3 1.6 O’zbekiston Respublikasining 2018-yil 16-oktabrdagi “Xususiy bandlik agentliklari to’g’risida”gi Qonuni 1.7 O’zbekiston Respublikasining 2020-yil 20-oktabrdagi “Aholi bandligi to’g’risida”gi Qonuni II. О’zbekstоn Respublikаsi Prezidentining Fаrmоnlаri vа qаrоrlаri 2.1 O’zbekiston Respublikasining 2018-yil 16-oktabrdagi “Xususiy bandlik agentliklari to’g’risida”gi Qonuni . 2.2 O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012 yil 20 apreldagiʼ “Qoraqalpog iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrida ʼ 80 ishbilarmonlik muhitining holati va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish darajasi indikatorlarini har chorakda baholash tizimini tasdiqlash to g risida”gi 117sonli Qaroriʼ ʼ . 2.3 О’zbekistоn Respublikаsi Prezidentining Qаrоri. Ishlаb chiqаrish vа ijtimоiy infrаtuzilmаni yаnаdа rivоjlаntirish yuzаsidаn qо’shimchа chоrа- tаdbirlаr tо’g’risidа. 2009 yil 20 yаnvаr, PQ-1041-sоn. 2.4 О’zbekistоn Respublikаsi Prezidentining Qаrоri. Оziq-оvqаt mаhsulоtlаri ishlаb chiqаrishni kengаytirish vа ichki bоzоrni tо’ldirish yuzаsidаn qо’shimchа chоrа-tаdbirlаr tо’g’risidа. 2009 yil 26 yаnvаr, PQ-1047-sоn. 2.5 О’zbekistоn Respublikаsi Prezidentining Qаrоri. Mаhаlliy nооziq-оvqаt iste’mоl tоvаrlаri ishlаb chiqаrish kengаytirilishini rаg’bаtlаntirish bоrаsidаgi qо’shimchа chоrа-tаdbirlаr tо’g’risidа. 2009 yil 28 yаnvаr, PQ-1050-sоn. 2.6 Yirik sаnоаt kоrxоnаlаri bilаn kаsаnаchilikni rivоjlаntirish аsоsidаgi ishlаb chiqаrish vа xizmаtlаr о’rtаsidа kооperаsiyаni kengаytirishni rаg’bаtlаntirish chоrаtаdbirlаri tо’g’risidа. О’zbekistоn Respublikаsi Prezidentining Fаrmоni. 05.01.2006 yil.№PF3706. 2.7 О’zbekistоn Respublikаsi Prezidentining “Tаdbirkоrlik subektlаrini huquqiy himоyа qilish tizimini yаnаdа tаkоmillаshtirish chоrа-tаdbirlаri tо’g’risidа”gi Fаrmоni. “Xаlq sо’zi” 2005 yil 16 uyun. 2.8 О’zbekistоn Respublikаsi Prezidentining “2011-2015 yillаrdа О’zbekistоn Respublikаsi sаnоаtini rivоjlаntirishning ustuvоr yо’nаlishlаri tо’g’risidа”gi 2010 yil 15 dekаbrdаgi PQ-1442 sоnli Qаrоri. 2.9 О’zbekistоn Respublikаsi Prezidentining 2011 yil 27 dekаbrdа “О’zbekistоn Respublikаsining 2012 yilgа mо’ljаllаngаn investitsiоn tо’g’risidа”gi 1668-sоnli Qаrоri. III. О’zbekistоn Respublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining qаrоrlаri 3.1 O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012 yil 20 apreldagi ʼ “Qoraqalpog iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrida ʼ 81 ishbilarmonlik muhitining holati va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish darajasi indikatorlarini har chorakda baholash tizimini tasdiqlash to g risida”gi 117sonli Qaroriʼ ʼ 3.2 Ishgа jоylаshishgа muxtоj mehnаt bilаn bаnd bо’lmаgаn аhоlini hisоbgа оlish metоdikаsini tаkоmillаshtirish tо’g’risidа. 24.05.2007 yil. №106. Mehnаt vа аhоlini ijtimоiy muhоfаzа qilishgа оid me’yоriy vа uslubiy hujjаtlаr tо’plаmi. T.: “Mehnаt”, 2007 yil, 72-bet. 3.3 О’zbekistоn Respublikаsi Mehnаt vа аhоlini ijtimоiy muhоfаzа qilish vаzirligining tаshkiliy tuzilmаsini tаkоmillаshtirish chоrа-tаdbirlаri tо’g’risidаgi Nizоmi. “Xаlq sо’zi” gаzetаsi, 11.01.2010 yil. 3.4 О’zbekistоn Respublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining 2009 yil 9 аpreldаgi 104-sоnli Qаrоri. “О’zbekistоn Respublikаsi qоnun hujjаtlаri tо’plаmi”, 2009 yil 15sоn, 5. IV. О’zbekistоn Respublikаsi Prezidenti аsаrlаri vа mа’ruzаlаri 4.1 Mirziyоyev Sh.M. Mаmlаkаtimizni 2016-yildа ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlаntirish yаkunlаri vа 2017-yilgа mо’ljаllаngаn iqtisоdiy dаsturning eng muhim ustuvоr yо’nаlishlаrigа bаg’ishlаngаn Vаzirlаr Mаhkаmаsining mаjlisidаgi mа’ruzаsi. – T.: “О’zbekistоn”, 2017, 2-bet. V. Dаrslik, о’quv qо’llаnmаlаr vа mаqоlаlаr tо’plаmi 5.1 Ж.Человек. Финляндия: центры экономики и занятости – катализаторы развития предпринимательства и рынка труда. Москва, 2003. - №1. – c.-31. 5.2 A.Varadaraj, Belal Mahmoud Al Wadi. “A Study on Contribution of Digital Human Resource Management towards Organizational Performance”, IJMSBA, Volume 7, Issue 5, July 2021, pages 43-51 5.3 Camilla Bengtsson, Moa Bloom. “ Human Resource Management in a Digital Era ” , Lund university press, 2017, 67 bet. 82 5.4 D.Rahimova, X.Abulqosimov, O.Abdurahmonov, K.Kattaev, R.Ro‘zmetov. Milliy mehnat bozori uchun kadrlar tayyorlashni boshqarishni takomillashtirish yo‘nalishlari. – T.: Fan va texnologiya, 2009 5.5 Q.X.Abdurahmonov, Mamarasulov F.U. Aholining ish bilan bandligini infrastrukturasi. – T.: TDIU, 2000. 5.6 Q.X.Abdurahmonov, Shoyusupova N.T. Mehnat iqtisodiyoti: ijtimoiy- mehnat munosabatlari. Darslik. – T.: TDIU, 2011. 5.7 Q.X.Abdurahmonov. “Mehnat iqtisodiyoti: nazariya va amaliyot”. Darslik. Qayta ishlangan va to‘ldirilgan 3-nashri. Т.: «Fan» nashriyoti, Т.: 2019, 310-315-b. 5.8 Q.X.Abduraxmonov, F.Mamarasulov. “Mehnat iqtisodi”, (o’quv-uslubiy qo’llanma). -T.: TDIU, 1996. 5.9 Q.X.Аbdurahmonov. Mehnat iqtisodiyoti (darslik). – T.: «Mehnat», 2009. - 512 b. 5.10 Sh.R.Xolmo‘minov, K.Z.Xomitov. Malakali agrar mehnat bozorining shakllanishi. Monografiya. – T.: Fan, 2003. 5.11 Sh.R.Xolmo‘minov. Mehnat bozori iqtisodiyoti. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent, 2004, 5.12 Sh.R.Xolmo’minov, N.U.Arabov. Mehnat bozori infratuzilmasi. O’quv qo’llanma. – T.: «Fan va texnologiya», 2016, -189-191-b 5.13 Sh.R.Xolmo’minov, S.E.Xolmurodov. Mehnat bozori iqtisodiyoti. O’quv qo’llanma – Toshkent, 2013. 5.14 А.И.Рофе. Экономика труда: учебник. – М.: КНОРУС, 2011. – С. 138. 5.15 Алиев И.М. Экономика труда: учебник для бакалавров. – М.: Юрайт, 2012. – С. 66 5.16 Артыкова Д.А. Формирование занятости населения в Республике Узбекистан. – Т.: Фан, 2005. 83 5.17 Вайсбурд В.А. Экономика труда. Учеб.пос. – М.: Омега-Л, 2012 – С. 176 5.18 Варфоломеева О.А. Становление инфраструктуры рынка труда в переходной экономике. - СПб., «Издательство СПбУЭФ». 2001. - С.125. 5.19 Дубровин И.А. Экономика труда: учебник. – М.: Дашков и К, 2012. – С. 147. 5.20 Жулина Е.Г. Экономика труда: учебное пособие. – М.:Эксмо, 2010. – С. 187 5.21 Зокирова Н.К. Социально-трудовые отношения: международный и национальные аспекты. - Т.: «Фан», 2008. 5.22 Л.Н.Руднева. Формирование и регулирование инфраструктуры рынка труда. // дисс. д.э.н. – Екатеринбург, 2006. – С. 60. 5.23 Лясников Н.М. Экономика и социология труда: учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2012. – С.187. 5.24 Никифорова А.А. Рынок труда: занятность и безработницы. – М.: Международные отношение, 1991. 5.25 Павленков В.А. Рынок труда. Занятость. Безработица. Учебник. – М.: МГУ, 2004 5.26 Панфилова Елена Евгеньевна . “ Digital Transformation of Business: Trends and Models ” . Московский экономический журнал , № 1154 , 11/2019 5.27 Ружелович Т.М, Инфраструктура рынка труда: факторы внешнего и внутреннего влияния // Вестник Омского ун-та, 1997. – выпуск 2, - С. 79-82. 5.28 С.Валентинович . “Компетентностный подход в управлении эффективностью компании” . Диссертация , Москва , 2019, 211- стр . 5.29 Хайитов А.Б. Занятость: поддержка “сверху”, инициатива “снизу”. Ilmiy maqola. Iqtisodiyot va moliya jurnali. Toshkent, 2012 – b.-36-38. 84 5.30 Хлебович Д.И. Формирование и совершенствование инфраструктуры трудового посредничества в регионе. – Иркутск, 1996. – С. 217. 5.31 Чусова Т.А. Развитие информационного рынка труда как фактор стабилизации социально-трудовых отношений / 5.32 Ю.Г.Одегов, Руденко Г.Г. Экономика труда. Учебник. – М.: ООО “Волтерс Клувер”, 2011. – С. 501 VI. Fоydаlаnilgаn dоktоrlik, nоmzоdlik, mаgistrlik dissertаsiyаlаr 6.1 Seytmurаtоv R.А. О’zbekistоn iqtisоdiyоtini islоh qilish shаrоitidа mоdernizаtsiyаning ustuvоr yо’nаlishlаri. Iqtisоdiyоt fаnlаri dоktоri dissertаtsiyаsi. - T.: TMI. 2012. – 250 b. 6.2 Аrаbоv N.U. Mehnаt bоzоri infrаtuzilmаsining rivоjlаnishi (Sаmаrqаnd vilоyаti misоlidа). Iqtisоd fаnlаri nоmzоdlik dissertаtsiyаsi. - T.: TDIU. 2008. – 156 b. 6.3 Xudоyberdiyev Z.Yа. Pоdgоtоvkа rаbоchix nа prоizvоdstve v uslоviyаx rynоchnоy sistemy xоzyаystvоvаniyа (nа prime reg. Tаshkentа): dis. kаnd. ekоn. nаuk : 08.00.10. - Tаshkent, 1995. – 178 s. 6.4 S hukurov N.A. Mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish. Magistrlik dissertatsiyasi. – Toshkent – 2014. -93-b VII. Dаvriy nаshrlаr, stаtistik tо’plаmlаr vа hisоbоtlаr 7.1 Insоn tаrаqqiyоti tо‘g‘risidа hisоbоt. –T.: 2012. -125 b. 7.2 “COVID-19 pandemiyasi davrida O ʻ zbekistonda samarali bandlik va munosib mehnatni rag ʻ batlantirish” mavzusida Xalqaro onlayn- konferensiya, 2020-yil 23-sentyabr 7.3 Sаmаrqаnd vilоyаti stаtistikа bоshqаrmаsi mа’lumоtlаri. 7.4 Sаmаrqаnd vilоyаti Mehnаt vа аhоlini ijtimоiy himоyа qilish bоsh bоshqаrmаsi mа’lumоtlаri. VIII. Internet sаytlаri 8.1 www.lex.uz – O’zbekiston Respublikasi Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi 8.2 www.gоv.uz – О’zbekistоn Respublikаsi hukumаt pоrtаli. 85 8.3 www.stаt.uz – О’zbekistоn Respublikаsi Stаtistikа Qо’mitаsi veb-sаyti. 8.4 www.mintrud.uz - О’zbekistоn Respublikаsi Mehnаt vа аhоlining ijtimоiy muhоfаzа qilish vаzirligining veb-sаyti. 8.5 www.sаmаrqаnd.uz – Sаmаrqаnd vilоyаt hоkimligi veb-sаyti. 8.6 www. samstat.uz – Samarqand viloyati statistika boshqarmasi veb-sayti 8.7 www.sammonomarkaz.uz – Samarqand viloyati monomarkazi veb-sayti 8.8 www.vacancy.argos.uz – Davlat fuqarolik xizmati vacant lavozimlarining yagona ochiq portal 8.9 www.mehnat.uz 8.10 www.work.kemsu.ru 8.11 www.avenir-suisse.ch 86

MUNDARIJA Kirish 2 I Bob Hududiy mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishining metodologik asoslari ……………………………………………….. 8 1.1 Hududiy mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirishning ijtimoiy- iqtisodiy ahamiyati ………………………………………………….. 8 1.2 Hududiy mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirishning uslubiy asoslari ………………………………………………………………. 18 1.3 Hududiy bandlikka ko’maklashish markazlari faoliyati hamda uning asosiy yo’nalishlari…………………………………………………... 24 II Bob Hududiy mehnat bozori infratuzilmasining rivojlanish darajasini baholash…………………………………………………. 34 2.1 Hududiy mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish samaradorligini baholash uslubiyati…………………………………. 34 2.2 Samarqand viloyatining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi va uning mehnat bozori infratuzilmasining rivojlanishiga ta’siri……………… 45 2.3 Hududiy mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirishda axborot texnologiyalarining o’rni……………………………………………. 54 III Bob Innovatsion iqtisodiyot sharoitida mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari………….. 60 3.1 Hududiy mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanishida rekrutment agentliklarining o’rni………………………………………………… 60 3.2 Xorijiy mamlakatlarning mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish borasidagi tajribalaridan samarali foydalanish………... 67 Xulosa va takliflar………………………………….…………….. 76 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………...…………………… 78

KIRISH Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Hozirgi kunda O’zbekiston iqtidodiyoti jadal suratlar bilan rivojlanib, dunyo hamjamiyatida yuqori o’rinlarni egallashda davom etayotgan bir vaqtda, mehnat resurslaridan samarali foydalanishni taqazo etmoqda. Mehnat resurslaridan samarali foydalanishni tashkil etish va yuqori malakali kadrlarni tayyorlash o’z navbatida izchil yo’lga qo’yilgan mehnat bozori infratuzilmasini talab etadi. Mehnat bozori to’g’risida ko’plab ilmiy izlanishlar olib borilishiga qaramay, mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish masalalarining ilmiy rivojlanishini to’liq deb hisoblash mumkin emas. Xususan, mehnat bozori infratuzilmasi subyektlarining bir-biri bilan, shuningdek tashqi subyektlar bilan o’zaro munosabatlari mexanizmini takomillashtirish masalalarini yechishni talab qiladi; mehnat bozori infratuzilmasi va uning tarkibiy elementlari faoliyati samaradorligini baholash ko’rsatkichlarini aniqlashtirish va yanada rivojlantirish zarur hisoblanadi. Bularning barchasi dissertatsiya tadqiqotining mavzusi, maqsadi va vazifalarini tanlashga olib keldi. Hududiy mehnat bozorida turli muammolarning mavjudligi, mehnat resurslaridan samarali foydalanmaslik, norasmiy va yashirin ishsizlikning yuqoriligi, aholi iqtisodiy faolligining pastligi, mehnat bozori infratuzilmasini yetarli darajada rivojlanmaganligi, ushbu sohada ilmiy izlanishlarni yanada rivojlantirish magistrlik dissertatsiya mavzusining dolzarbligini anglatadi. Samarqand viloyati statistika boshqarmasi ma’lumotlariga ko’ra 2022 yilda Samarqand viloyatida ishsizlik darajasi 9,1 % ni tashkil qilmoqda. Tabiiy ishsizlik darajasi 4,5-5% ekanini hisobga oladigan bo’lsak, viloyatda ishsizlik darajasi, tabiiy ishsizlik darajasidan deyarli 2 barobardan ko’proqdir. Viloyatda 2

jami ishsizlar soni 149,4 ming kishini tashkil etgan holda ularning 124,6 minggi, ya’ni 83,4 % i tumanlarga to’g’ri keladi 1 . Bu holat o’z navbatida viloyatning rivojlanishiga ma’lum darajada to’sqinlik keltirib chiqarishini inobatga olgan holda mehnat bozori infratuzilmasini takomillashtirish zarur ekanligini ko’rsatadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 11-avgustdagi PQ- 4804-son “Kambag’al va ishsiz fuqarolarni tadbirkorlikka jalb qilish, ularning mehat faolligini oshirish va kasb-hunarga o’qitishga qaratilgan hamda aholini bandligini ta’minlashga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 2 qarori asosida, boshqa viloyatlardagi kabi Samarqand viloyatida ham, 2021-yilning 5- mayida 1650 o’ringa mo’ljallangan “Ishga marhamat” monomarkazi ochildi. Bu ham o’z navbatida viloyat mehnat bozori infratuzilmasiga sezilarli ta’sirini ko’rsatmay qolmaydi. Yuqorida sanab o’tilga ma’lumotlarga qo’shimcha ravishda shuni aytishimiz mumkinki norasmiy va yashirin ishsizlikning yuqoriligi, mehnat resurslaridan samarali foydalanmaslik, mehnat bozori infratuzilmasini yetarli darajada rivojlanmaganligi, aholi iqtisodiy faolligining pastligi ushbu sohada ilmiy izlanishlarni yanada rivojlantirish magistrlik dissertatsiya mavzusining dolzarbligini anglatadi. Magistrlik dissertatsiya obyekti hisoblangan Samarqand viloyatida ham mamlakatimiz mehnat bozorida yuzaga kelgan bir qator: iqtisodiy jihatdan yollanma ishchi va ish beruvchi o’rtasidagi munosabatlarning yuqori darajada emasligi, yashirin ishsizlik muammolari, mehnat bozori infratuzilmasini yetarlicha mukammal shakllanmaganligi, buning natijasida mehnat bozori subyektlariga xizmat ko’rsatishning samarali emasligi kabi muammolarning mavjudligi izlanishni ushbu mavzuda tanlashga asos bo’ldi. 1 samstat.uz/uz/? preview=1&option=com_dropfiles&format=&task=frontfile.download&catid=284&id=3062&Itemid=10000000 00000 2 https :// lex . uz / acts /-4945748 3

Tadqiqot obyekti va predmetining belgilanishi. Tadqiqot obyekti etib Samarqand viloyati mehnat bozori infratuzilmasi belgilandi. Innovatsion iqtisodiyot sharoitida mehnat bozori infratuzilmasining shakllanishi, uning amal qilish mexanizmi hamda kelajakda rivojlantirish yo’llari tadqiqotning predmeti hisoblanadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Dissertatsiya tadqiqotining maqsadi ishchilar va ish beruvchilarning ehtiyojlarini to’liq qondirishni ta’minlaydigan va ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotining barqaror va dinamik rivojlanishiga hissa qo’shadigan mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish bo’yicha nazariy qoidalarni ishlab chiqish va amaliy tavsiyalarni asoslashdan iborat. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun dissertatsiya tadqiqotida quyidagi vazifalar qo’yildi va hal qilindi: – mehnat bozori infratuzilmasining mohiyatini aniqlashtirish, funksiyalari va tarkibiy elementlarini tizimlashtirish; – aholini ish bilan bandligini ta’minlashga yordam beradigan tuzilmalar faoliyatining turli jihatlarini tavsiflovchi mavjud uslubiy yondashuvlar va ko’rsatkichlarni tahlil qilish; – hududiy mehnat bozori infratuzilmasi rivojlanish tendensiyalarini o’rganish; – hududiy mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlarini belgilash hamda qisqa muddatli istiqbolli mehnat bozori prognozini ishlab chiqish; – hududiy bozor mehnat infratuzilmasini rivojlantirishning asosiy yo’nalishlarini aniqlash; – aholini ish bilan bandligiga ko’maklashuvchi tashkilotlar va agentliklar faoliyati samaradorligini tahlil etish va ularni rivojlantirish istiqbollarini ishlab chiqish. 4

Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari Samarqand viloyatida mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirishga bag’ishlanadi. Ishlab chiqilgan tavsiyalar tuman mehnat bozori infratuzilmasini yaxshilaydi hamda mehnat resurslaridan yanada samarali foydalanish va ishsizlik darajasini kamaytirishga olib keladi. Mavzu bo’yicha qisqacha adabiyotlar tahlili. Mehnat bozori va uning rivojlanish tamoyillari va qonuniyatlari barcha iqtisodchi olimlarni qiziqtirib kelgan. Shu jumladan V.A. Pavlenkov 3 , I.M.Aliev 4 , V.A. Vaysburd 5 , I.A. Dubrovin 6 , E.G.Julina 7 , A.I, Rofe 8 , Yu.P. Kokin 9 , N.M.Lyasnikov 10 , Yu.G.Odegov 11 va boshqa qator xorijlik olimlar tomonidan mehnat bozori infratuzilmasi faoliyatining nazariy jihatlari ilmiy tadqiq etilgan. Shuningdek O’zbekiston Respublikasida hududiy mehnat bozori va uning infratuzilmasini tadqiq etish bo’yicha Q.X.Abdurahmon 12 , N.U.Arabov 13 , 3 Павленков В.А. Рынок труда. Занятость. Безработица. Учебник. – М.: МГУ, 2004 4 Алиев И.М. Экономика труда: учебник для бакалавров. – М.: Юрайт, 2012. – С. 66 5 Вайсбурд В.А. Экономика труда. Учеб.пос. – М.: Омега-Л, 2012 – С. 176 6 Дубровин И.А. Экономика труда: учебник. – М.: Дашков и К, 2012. – С. 147. 7 Жулина Е.Г. Экономика труда: учебное пособие. – М.:Эксмо, 2010. – С. 187 8 Рофе А.И. Экономика труда: учебник. – М.: КНОРУС, 2011. – С. 138. 9 Экономика труда: учебник. – 2-е изд. перераб. и доп./под ред. проф. Ю.П. Кокина, проф. П.Э. Шлендера. – М.: Магистр, 2010. – С. 103 10 Лясников Н.М. Экономика и социология труда: учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2012. – С.187. 11 Одегов Ю.Г, Руденко Г.Г. Экономика труда. Учебник. – М.: ООО “Волтерс Клувер”, 2011. – С. 501 12 Abdurahmonov Q.X., Mamarasulov F.U. Aholining ish bilan bandligini infrastrukturasi. – T.: TDIU, 2000. 13 Arabov N.U. “O’zbekiston Respublikasida mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish samaradorligini oshirish”. Iqtisod fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiyasi avtoreferati. Toshkent -2018. 5

O'xshashlar

SAMARQAND VILOYATIDA AHOLINI ISH BILAN TA’MINLASHNING DAVLAT XIZMATLARI SAMARADORLIGINI OSHIRISH
SAMARQAND VILOYATI MEHNAT BOZORIDA INNOVATSION ISH BILAN BANDLIK SHAKLLARINI JORIY ETISH
ISHLAB CHIQARISH KORXONALARINI SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI
MEHNAT BOZORIDA TALAB VA TAKLIFNI DAVLAT TOMONIDAN TARTIBGA SOLISHNING NAZARIY ASOSLARI
INNOVATSION IQTISODIYOTDA ISH BILAN BILAN BANDLIK SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI