logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. ISHLAB CHIQARISH KORXONALARINI SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI

ISHLAB CHIQARISH KORXONALARINI SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2069.5 KB
Ko'chirib olish
ISHLAB CHIQARISH KORXONALARINI SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI MUNDARIJA KIRIS H .................................................................................................................. 3 I-BOB. IQTISODIYOTNING INNOVATSION RIVOJLANISH SHAROITIDA ISHLAB CHIQARISH KORXONALARI SAMARADORLIGINI OSHIRISHNING NAZARIY ASOSLARI......................................... .... ............ ............................................ 8 1.1. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligining mohiyati va ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati......................................................... ................... ........ 8 1.2. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini aniqlash mezonlari va ko‘rsatkichlari.......................................................................................................... 1 2 1.3. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini baholash usullari................................................................................................................... 25 II-BOB. SAMARQAND VILOYATI ISHLAB CHIQARISH KORXONALARI FAOLIYATI SAMARADORLIGI TAHLILI............... .... ......................................................................................... 4 2 2.1. Innovatsion rivojlanish sharoitida Samarqand viloyati ishlab chiqarish korxonalari holati........................................................................ .................. .......... 4 2 2.2. Ishlab chiqarish korxonalari mehnat va a sosiy fondlardan foydalanish samaradorligining tahlili......................................................... ... ......................... 5 2 III-BOB. INNOVATSION IQTISODIYOT SHAROITIDA ISHLAB CHIQARISH KORXONALARI SAMARADORLIGINI OSHIRISHNING IQTISODIY MEXANIZMLARINI TAKOMILLASHTIRISH....................... 6 8 3.1. Ishlab chiqarish korxonalari samaradorligini oshirishning tashkiliy - iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish.................................. ..................... ..................... 6 8 3. 2 . Innovatsion rivojlangan iqtisodiyot sharoitida ishlab chiqarish korxonalari rivojlanishining konseptual yo‘nalishlari.................. ....... ................................... 78 XULOSA VA TAKLIFLAR............................................ . ................................... 96 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI......................................... 10 2 1 KIRIS H Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi davrda jahon iqtisodiyotini pandemiya bilan bog‘liq inqiroz sharoitida Respublikamizda barqaror va innovatsion iqtisodiyotni samarali rivojlantirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar bugungi kunda tobora o‘z dolzarbligini ko‘rsatmoqda. Chunki, mazkur holatdan chiqishda iqtisodiyotning barcha jabhalarida bir qator ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni, xususan, mamlakatimizda ishlab chiqarish sohasidagi muammolarni yechimini ham talab etadi. XX asrning ikkinchi yarmi XXI asrning boshlarida iqtisodiy tizimda birdan- bir ahamiyatli hodisa bo‘lib, rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda ishlab chiqarish sohasining rivojlanishi va bu sohada ish bilan bandlar sonining kengayib borishi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda rivojlangan mamlakatlarning ishlab chiqarish sohasida ish bilan bandlar salmog‘i 70,0 foizdan ziyodni va uning yalpi ichki mahsulotdagi hissasi 40,0 foiz atrofida tashkil etmoqda. Bugungi kunda mamlkatimiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining joriy va istiqboldagi chora – tadbirlarini belgilashda pandemiya oqibatlarining ta’sirini har tomonlama hisobga olish, iqtisodiy rivojlanish dasturlarini ushbu jarayonlar ta’siri nuqtai-nazaridan shakllantirish va ularni izchil amalga oshirishni taqozo etmoqda. Ishlab chiqarish korxonalari mohiyati va mazmuniga ko‘ra, zamonaviy hayot sifatini ta’minlash bilan bog‘liq bo‘lgan inson kapitali rivojlanishiga shart-sharoit yaratish hamda mehnat taqsimotining nisbatan yuqori darajaga o‘tishini ta’minlash bilan bog‘liq bo‘lgan inson faoliyatining turli ko‘rinishlarini va yo‘nalishlarini o‘z ichiga oladi. Hozirgi mamlakatimiz iqtisodiyotini diversifikatsiyalash va eng muhim tarmoqlarni modernizatsiyalash jarayonida ishlab chiqarish korxonalarini doimiy ravishda o‘zgarib boruvchi bozor munosabatlari sharoitida barqaror iqtisodiy rivojlanishi ularning xo‘jalik faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmini takomillashtirishni talab etadi. Chunki, ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmi bilan bog‘liq bo‘lgan ishlab chiqarish intensivligini ta’minlash, resurslardan foydalanishda tejamkorlikka erishish, xodim mehnatidan foydalanish samaradorligi va sifati hamda uning natijadorligini oshirish, iste’molchilar talabini to‘liq qondirish masalalari sohaning o‘ziga xos muammolaridan biri hisoblanadi. Shuningdek, mahalliy korxonalarning xalqaro bozordagi ishlab chiqarish darajasi va sifatini oshirish, ushbu asosida ishlab chiqarish korxonalari eksportini ko‘paytirish bugungi kunning asosiy vazifalaridan biridir. 2 2019 yil oxirida boshlangan pandemiyaning ta’sirini O‘zbekiston sharoitida bartaraf etish va iqtisodiyotni diversifikatsiyalash jarayonida ishlab chiqarish korxonalarining samarali faoliyat yuritishi muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ularning xo‘jalik faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish lozim bo‘lmoqda. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligi muammosi tadqiqotining nazariy va amaliy jihatlari iqtisodiyotni innovatsion rivojlanish sharoitida ishlab chiqarishni har tomonlama kompleks baholashni nazarda tutadi. Ishlab chiqarish iqtisodiyoti shakllanishining asosiy tendensiyalariga mustaqil davlatlar hamdo‘stligi mamlakatlaridan V.L.Inozemsev, G.M.Gukasyan, Dj.Zingelman, N.K.Moiseyeva, T.P.Nikolayeva, L.S.Demidova, M.Kastels, G.Sakayya, Ya.Tibergin kabi olimlarning ilmiy ishlari bag‘ishlangan. Shuningdek, ishlab chiqarish faoliyatining nazariy-metodologik tadqiqotiga Ye.V.Bashmachnikova, Yu.F.Volkov, L.I.Yeroxina, V.K.Karnauxova, V.V.Kulibanova, V.K.Romanovich, J.A.Romanovich, V.G.Fedsov, V.V.Fedsov va boshqa iktisodchi olimlar munosib hissa qo‘shganlar. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligi ko‘rsatkichlarining amaliy tadqiqotiga xorijlik taniqli olimlardan V.Baumol, B.Bosvort, U.Brinelfsson, Ye.Volff, K.Lumpur, R.Maxadevan, V.Nordxaus, S.Rouch, L.Sammers, R.Solou, D.Triplett, L.Turou, V.Fyuks, L.Xitt va boshqalarning hamda MDH olimlaridan O.N.Antininova, A.L.Lukyanova, I.A.Streles kabilar iqtisodchilarning ilmiy ishlari bag‘ishlangan. Iqtisodiyotning ushbu sohasidagi rivojiga O‘zbekistonlik A.O‘lmasov 1 , A.Vaxobov 2 , M.Pardayev 3 , I.S.Tuxliyev 4 , Yo.A.Abdullayev 5 , I.Ivatov 6 , B.A.Abdukarimov 7 , G‘.H.Qudratov 8 , B.X.To‘raev 9 , Sh.Zaynutdinov 10 , E.S. 1 O‘lmasov a., Vaxobov A.V. “Iqtisodiyot nazariyasi: darslik. Toshkent, “Sharq” nashriyoti matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati, 2006. 480 b. 2 Vaxobov A. Bozor munosabatlari tizimidagi ijtimoiy fondler: iqtisod fanlari doktori dissertatsiyasi.Toshkent 2000 y. 166 b. 3 Pardayev M.Q., Isroilov J.I., G‘apparov A.Q. Xizmat ko‘rsatish sohasida iqtisodiy tahlilni takomillashtirish muammolari. Risola. Samarqand. “Zarafshon”, 2009. - 66 b . 4 Tuxliyev I.S va boshqalar Turizmni rejalashtirish. Darslik. T.: «Iqtitsod-moliya», 2010.-264 b., Xizmat ko‘rsatish sohasida axborot- texnologiyalaridan foydalanish yo‘nalishlari . . jur. // «Servis» № 1. 2011.SamISI. 5 Abdulla y ev Yo.A. Statistikaning umumiy nazariyasi. Darslik. T.: «O‘qituvchi», 1993.- 240 b., Bozor iqtisodiyoti asoslari: T.: - «Mehnat » , 1997. - 432 b., Makroiqtisodiy statistika. – T.: «Mehnat», 1998. - 382 b., Statistika nazariyasi. – T.: «Mehnat», 2000.- 448 b., Kichik biznes va tadbirkorlik asoslari. -T.: « Mehnat » , 2002. – 215 b . 6 Ivatov I. Xususiy tadbirkorlik va marketing 2001 y. 6-son 19-21 b. 7 Abdukarimov B.A. Ichki savdo iktisodiyoti. – T.: «Fan va texnologiya», II tom 2008.- 224 b. 8 Qudratov G‘.H., Pardaev M.Q., Abdukarimov B.A. Servis rivoji – aholining bandligini ta’minlash va farovonligini oshirish omili. Risola. T.: « Fan va texnoloqiya», 2007. – 28 b. 9 To‘ra y ev B. X. Teoretiko-metodologicheskie osnov ы razvitiya turizma. Tashkent «Fan» 2008 166-str. Organizatsionno-ekonomicheskie mexanizm ы regionalnogo turizma. Tashkent «Fan» 2009 156- str. 10 Zaynutdinov Sh. Upravlenie razvitiem melkogo turizma i predprinimatelstva v r ы nochnoy ekonomike. T-1996 195- str. 3 Fayziyev 11 kabi olimlarning ilmiy ishlarida ishlab chiqarish sohasi rivojlanishi va samaradorligini oshirishning ayrim jihatlari yoritilgan. Ammo bu ishlarda ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmi batafsil o‘rganilmagan. Shuningdek, iqtisodiyotni innovatsion rivojlanish davrida ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini kompleks baholashning nazariy va amaliy jihatlarini tadqiq etishga bag‘ishlangan ilmiy ishlarning juda kamligi va yetarlicha o‘rganilmaganligi mazkur mavzuning alohida dolzarbligini bildiradi. Tadqiqot ishining maqsadi. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy- iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish yuzasidan nazariy va amaliy tavsiyalar ishlab chiqarishdan iborat. Tadqiqot maqsadiga erishish uchun quyidagi asosiy vazifalar belgilandi: -ishlab chiqarish korxonalari faoliyatining shakllanish bosqichlari va rivojlanish tendensiyalarini aniqlash, uning mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi ahamiyatini asoslash; -ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatini yoritib berish va uning mezonlari va ko‘rsatkichlarini taklif etish; -ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini baholashning xorij tajribasini tadqiq etish; - ishlab chiqarish faoliyati samaradorligi ni omilli tahlil etish; - ishlab chiqarish korxonalarida resurslardan foydalanish holatini tahlil etish va moliyaviy barqarorlik ko‘rsatkichlarni aniqlash; - ishlab chiqarish korxonalari faoliyatining tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlari va yo‘nalishlarini aniqlash; - ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy mexanizmining takomillashtirish choralari va tadbirlarini ishlab chiqish; - ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini oshirishning iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish ; - ishlab chiqarish korxonalarini ng ustuvor rivojlanishini ta’minlaydigan ilmiy ishlanmalar , tavsiyalar va takliflar ishlab chiqish . Tadqiqot obyekti. Samarqand viloyatida faoliyat yuritadigan ishlab chiqarish korxonalari xo‘jalik faoliyati hisoblanadi. Taqiqot predmeti. Iqtisodiyotni innovatsion rivojlanish sharoitida ishlab chiqarish korxonalarida xo‘jalik faoliyati samaradorligini oshirish bilan bog‘liq tashkiliy-iqtisodiy munosabatlar. 11 Fayziyev E.S. Servis tizimi faoliyati asoslari. Ma ’ ruza matni . Samarqand, 2007. 208 b. 4 Tadqiqot metodlari. Iqtisodiy-statistik, moliyaviy tahlillar, guruhlash va taqqoslama tahlil, abstrakt-mantiqiy fikrlash, ekspert baholash, ilmiy bashoratlash usullaridan keng foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi va kutilayotgan natijalar. Dissertatsiya ishida ishlab chiqarish korxon a larning rivojlanishi va faoliyati samaradorligini oshirishning nazariy, uslubiy va amaliy asoslarini hamda tashkiliy - iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish nazarda tutilgan bo‘lib, uning asosida ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lgan muammolarni yangicha hal qilish bo‘yicha xulosalar va tavsiyalar ishlab chiqildi. Ular quyidagilardan iborat: - ishlab chiqarish korxonalarida «samaradorlik» tushunchasining mohiyati bo‘yicha takomillashgan ta’rif ishlab chiqi l di va uning sohaga oid ijtimoiy - iqtisodiy jihatlari asoslandi; - ishlab chiqarish korxonalari samaradorligini kompleks baholash usullari aniqlan di va uning mezonlari hamda ko‘rsatkichlari taklif etildi; - ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligiga ta’sir etuvchi omillar tasniflandi; - ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy mexanizmini takomillashtirish tavsiya qilindi ; - ishlab chiqarish korxonalari samaradorligini oshirishning iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish tavsiya qilindi ; - ishlab chiqarish korxonalari ri v ojlanishining konseptual yo‘nalishlari ishlab chiqildi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot ishida erishilgan ilmiy natijalar respublikamiz, xususan, S amarqand viloyati iqtisodiyotida ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy - iqtisodiy mexanizmini takomillashtirishga qaratilgan. Dissertatsiyadagi ilmiy va amaliy takliflarni korxonalarda iqtisodiy samaradorlikni oshirish yuzasidan samarali chora - tadbirlarni ishlab chiqishda va uning tashkiliy - iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish bo‘yicha qarorlar qabul qilishda amaliyotga joriy etild i . Tadqiqot ishida keltirilgan ilmiy xulosa va amaliy takliflardan iqtisodiyot yo‘nalishidagi oliy va o‘rta maxsus kasb - hunar kollejlarida mavzuga oid fanlarni o‘qitishda qo‘llanma sifatida foydalanish mumkin. Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi: kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Dissertatsiyaning kirish qismida mavzuning dolzarbligi, o‘rganilganlik darajasi, maqsadi, vazifalari, tadqiqot ob’ekti, tadqiqot predmeti, ilmiy yangiliklari, tadqiqot metodlari, ishning ilmiy-amaliy ahamiyati, tadbiq etilganligi, tuzilishi va hajmi bayon etildi. 5 «Iqtisodiyotning innovatsion rivojlanish sharoitida ishlab chiqarish korxonalari samaradorligini oshirishning nazariy asoslari» nomli birinchi bobda ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligining mohiyati va ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati, ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini aniqlash mezonlari va ko‘rsatkichlari hamda ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini baholashning usullaritadqiq etildi. «Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligining tahlili (samarqand viloyati misolida)» nomli ikkinchi bobda ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligi tahlili va ishlab chiqarish korxonalari mehnat va a sosiy fondlardan foydalanish samaradorligining tahlili, ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligining omilli tahlili aniqlandi. «Innovatsion rivojlangan iqtisodiyot sharoitida ishlab chiqarish korxonalari samaradorligini oshirishning iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirish» nomli uchinchi bobda ishlab chiqarish korxonalari samaradorligini oshirishning tashkiliy mexanizmini takomillashtirish hamda Innovatsion rivojlangan iqtisodiyot sharoitida ishlab chiqarish korxonalari rivojlanishining konseptual yo‘nalishlari ilmiy va amaliy jihatdan atroflicha tadqiq etilib, taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi. Ishning yakuniy qismida o‘tkazilgan tadqiqotlar yuzasidan xulosa va tavsiyalar bayon etildi. 6 I-BOB. IQTISODIYOTNING INNOVATSION RIVOJLANISH SHAROITIDA ISHLAB CHIQARISH KORXONALARI SAMARADORLIGINI OSHIRISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligining mohiyati va ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati Respublikamiz mustaqillikka erishganidan so’ng iqtisodiyotning barcha sohalarini rivojlangan mamlakatlar tajribasiga asoslangan holda rivojlantirish zaruriyati tug’ilgan edi. Mustaqilligimizning ilk yillarida Prezidentimiz tomonidan belgilab berilgan iqtisodiyotni rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari bugungi kunga kelib o’zining ijobiy natijalarini berayapdi. Bu borada ta’kidlash lozimki, “Mamlakatimiz iqtisodiyotini tarkibiy o’zgartirish, tarmoqlarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilashga doir loyihalarni amalga oshirish uchun investitsiyalarni jalb qilish borasida bajarilayotgan ishlar alohida e’tiborga loyiq. 2021 yilda ana shu maqsadlarga barcha moliyalashtirish manbalari hisobidan 15 milliard 800 million AQSh dollari miqdorida investitsiyalar jalb etildi va o’zlashtirildi. Bu 2020 yilga nisbatan 9,5 foiz ko’pdir. Jami investitsiyalarning 3 milliard 300 million dollardan ortiqrog`i yoki 21 foizdan ortig’i xorijiy investitsiyalar bo’lib, shuning 73 foizi to’g’ridan-to’g’ri chet el investitsiyalariga to`g`ri keladi. Investitsiyalarning 67,1 foizi yangi ishlab chiqarish quvvatlarini barpo etishga yo’naltirildi. Bu esa 2021 yilda umumiy qiymati 7 milliard 400 million dollar bo’lgan 158 ta yirik ishlab chiqarish ob’ekti qurilishini yakunlash va foydalanishga topshirish imkonini berdi”. Ma’lumki, hozirgi bozor munosabatlari sharoitida har qanday korxona ishlab chiqarish faoliyatini mo’’tadil yuritishi va uning samaradorligini oshirish uchun moddiy resurslar bilan etarli darajada ta’minlangan va ulardan samarali foydalangan bo’lishi talab etiladi. Bu borada, ishlab chiqarish zahiralaridan samarali foydalanish 7 natijasida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning o’rtacha xarajatlari yoki tannarxlari pasayadi. Buning natijasida korxonalarning sof foydasi ortadi. Shuning bilan birgalikda ishlab chiqarish zahiralaridan o’rindoshlik bilan foydalanish oqibatida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlaring sifatlari yaxshilanadi, xizmat qilish muddatlari esa ko’payadi. Shu nuqtai-nazardan xo’jalikning ishlab chiqarish zahiralari bilan ta’minlanishi va ulardan foydalanish darajasini uzluksiz ravishda tahlil qilib turish va ular asosida mavjud imkoniyatlarni aniqlash hamda ularni jalb qilish bo’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish katta ahamiyatga egadir. Ishlab chiqarish zahiralaridan samarali foydalanishni yo’lga qo’yishda iqtisodiy tahlil va buxgalteriya hisobining ahamiyati kattadir. Korxonada ishlab chiqarish zahiralaridan qay darajada foydalanilayotganligini tahlil etish natijasida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarga sarflanayotgan xarajatlarini tejash maqsadida foydalanilmay qolgan ichki imkoniyatlarni topish mumkin. Buning uchun esa, ishlab chiqarish zahiralarining holati va ulardan foydalanish taxlilining o’tkazilish ketma- ketligini har bir korxona o’zining tahlil o’tkazish maqsadidan kelib chiqib belgilashi kerak. Demak, ishlab chiqarish zahiralarini tahlili asosan korxonaning ular bilan qanchalik ta’minlanganligi, ularni sotib olish va saqlash bilan bog’liq xarajatlarni to’g’ri boshqarish va ulardan samarali foydalanish yo’llariga hamda mahsulot tannarxida materiallar miqdorini ular sifatiga ta’sir etmagan holda kamaytirishga e’tibor beriladi. O’z navbatida, ishlab chiqarish zahiralaridan foydalanish holati asosan buxgalteriya hisobi va hisoboti ma’lumotlariga asosan baholanganligi sababli, ular hisobini to’g’ri tashkil etish va yuritish talab etiladi biri hisoblanadi. Bozor munosabatlari sharoitida har qanday korxona ishlab chiqarish faoliyatini m u tadil yuritishi va uning samaradorligini oshirish uchun ishlab chiqarish zahiralari bilan y etarli darajada ta’minlangan va ulardan samarali foydalangan bo’lishi lozim . Har bir ishlab chiqarish korxonasida mahsulot ishlab chiqarish jarayonining to’xtovsiz davom etib turishida ishlab chiqarish zahiralarining o’rni juda kattadir. Ishlab chiqarish zahiralari asosiy vositalardan farq qilib, bir ishlab chiqarish jarayonida o’zining qiymatini to’la ravishda mahsulot tan narxiga o’tkazadi. 8 Shunday qilib aylanma mablag’lar xarakatchanligi bevosita ishlab chiqarish zahiralaridan samarali foydalanishga bog’liqdir. Aylanma mablag’larning korxona uchun umumiy miqdori yuqori tashkilotlar, ya’ni tegishli vazirlik tomonidan belgilanadi. Materiallarning har bir turi bo’yicha me’yoriy miqdori korxona tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi. Har bir ishlab chiqarish korxonasida mahsulot ishlab chiqarish to’xtovsiz davom etib turishida belgilangan me’yorga rioya qilish muhim ahamiyatga ega. Xo’jalik yuritishning yangi tizimi sharoitida ishlab chiqarish zahiralaridan foydalanish ustidan nazoratni kuchaytirish, mahsulot tannarxida moddiy xarajatlar ulushini kamaytirib borish masalalariga alohida e’tibor beriladi. Jumladan, ishlab chiqarish zahiralari tarkibidagi ishlab chiqarish zahiralarini to’g’ri, tejamli sarflash xalq xo’jaligini yanada rivojlantirishda, aholining moddiy farovonligini oshirishda muhim omildir. Bozor munosabatlari sharoitida ishlab chiqarish zahiralarining mahsulot tannarxidagi salmog’i borgan sari oshib bormoqda. Agar ijtimoiy ishlab chiqarishning kengayib borayotgan ko’lamini ko’z oldimizga keltirsak, ishlab chiqarish zahiralarini tejab-tergab sarflash xalq xo’jaligiga katta samara keltirishini tushunib etish qiyin emas. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qandaykorxona asosiy maqsadiga erishishi uchun aylanma mablag’larni jumladan ishlab chiqarish zahiralarini tejab foydalanishga alohida e’tibor beradi. Chunki shuning natijasida ular o’z raqobatdoshliligini oshirishga va foydalarini ko’paytirishga, oqibat natijada o’z foydalilik darajasini oshirishga erishadilar. Ishlab chiqarishni bir qancha belgilariga ko’ra turkumlarga ajratish mumkin. Iqtisodiy mazmuniga ko’ra ishlab chiqarishni turkumlanishini quyidagi 1-chizmada ko’rishimiz mumkin. 9 Xom-ashyo va materiallar Boshqa materiallarQayta ishlashga berilgan materiallar Inventar va xo’jalik anjomlariIdish va idish materiallari Qurilish materiallariEhtiyot qismlar ISHLAB CHIQARISH Yoqilg’iYarim tayyor mahsulotlar Butlovchi buyumlar 1.1-chizma. Ishlab chiqarishning turkumlanishi 12 . Mahsulot ishlab chiqarishda ishlab chiqarish zahiralarining ahamiyati va roli juda kattadir. Ularsiz ayrim hollarda mahsulot ishlab chiqarish imkoniyati cheklansa, ayrim hollarda ularsiz umuman mahsulot ishlab chiqarish mumkin emas. Masalan, ishlab chiqarish zahiralari hisoblangan materiallar, xom- ashyolar, yoqilg’i, elektr quvvatlari va boshqalar mavjud bo’lmasa mahsulot ishlab chiqarish ham cheklanadi. Ulardan yil davomida to’liq hamda tejab foydalanish eng muhim maqsad hisoblanadi. Ishlab chiqarish zahiralaridan samarali foydalanish natijasida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning tannarxi pasayadi. Buning natijasida korxonalarning sof foydasi oshadi. Shuning bilan birgalikda mehnat buyumlaridan o’rindoshlik bilan foydalanish oqibatida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning sifatlari yaxshilanadi, xizmat qilish muddatlari esa ko’payadi. Korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish hajmlarining oshishi o’z navbatida ishlab chiqarish zahiralaridan foydalanish ko’lamining ham kengayishiga olib keladi. 12 O. Bobojonov «Moliyaviy hisob». – T.: «Sharq» NMAK, 2016 yil. 276-bet. 10 Shuning uchun ishlab chiqarish zahiralarini iqtisod qilish muhim masalalardan biri hisoblanadi. Korxonalarda ishlab chiqarish zahiralarini hisobga olishni soddalashtirish va ularning har biridan samarali foydalanish hamda ular ustidan nazorat o’rnatish bir muncha osonlashishini hisobga oladigan bo’lsak ishlab chiqarish zahiralarini turkumlash maqsadga muvofiqdir. Ishlab chiqarish jarayonida turli material qiymatliklaridan foydalaniladi. Birinchi xil materiallar ishlab chiqarish jarayonida to’liq iste’mol qilinadi, masalan xom-ashyo yoki materiallar, ikkinchi xili o’z shaklini o’zgartiradi, masalan moylash materiallari, bo’yoq, uchinchi xili buyumga hech qanday tashqi o’zgarishlarsiz kiritiladi, masalan ehtiyot qismlar va xokazo. Xalqaro valyuta fondi ma’lumotlariga ko‘ra, XXI asrning boshlarida barcha turdagi xizmatlar hajmi 1500,0 trln. AQSh dollarini (bu ko‘rsatkich jahon yalpi ichki mahsulotining 70,0 foizini tashkil etadi) tashkil etgan. Xalqaro savdo xizmatlari esa, jahon xo‘jaligining barqaror rivojlanuvchi sektorini tashkil etadi 13 . 1.2. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini aniqlash mezonlari va ko‘rsatkichlari Umuman, ishlab chiqarish iqtisodiyotining nazariy asoslarini ko‘rib chiqish orqali shuni qayd qilish lozimki, rivojlangan bozor iqtisodiyotli mamlakatlarda ro‘y berayotgan xo‘jalik yuritish sharoitlarini o‘zgarishi samarali faoliyat kategoriyasini kengroq tashkil etishni talab etadi. Samaradorlik kategoriyasiga yangicha yondashuv xorij iqtisodiyoti fanida tobora ommalashib bormoqda. Bu yondashuvda samarali faoliyat mazmuniga sof miqdoriy nuqtai nazardan emas, balki sifat jihatidan natijalarga erishish mumkinligi takidlanadi. Iqtisodiyot fanidagi fikrlarni umumlashtirib shuni qayd qilish mumkinki, xo‘jalik yurituvchi subyektlarni samarali faoliyati deganda iqtisodiy va siyosiy ko‘rsatkichlarning umumiyligi tushuniladi. Shuning uchun ham unga nisbatan umumlashtiruvchi tushuncha – ijtimoiy va iqtisodiy tushuncha mos keladi. Bu tushuncha samaradorlikni ikki tomonlama ko‘rinishini, ya’ni miqdoriy va sifatiy jihatlarini aks ettiradi (1-rasm). 13 Б урменко Т.Д. Экономика сферы услуг (Вводный курс) / Т.Д.Бурменко. –Иркутск: Изд-во БГУЭП, 2004. – С.37-38. 11X o‘ jalik yurituvchi sub’ektlarning samaradorligi (faoliyati) Ijtimoiy samaradorlik Iqtisodiy samaradorlik Ijtimoiy va iqtisodiy samaradorlik 1 .1 -rasm. X o‘ jalik yurituvchi subyektlarning samaradorligi . Iqtisodiy samaradorlik xo‘jalik yurituvchilar faoliyati natijasini aks ettiradi, ijtimoiy samaradorlik esa iqtisodiy subyektlarning ijtimoiy samaradorligini, uni jamiyat hayotining turli tomonlariga ta’sirini aks ettiradi. Bunda ijtimoiy va iqtisodiy samaradorlik muayyan darajada o‘zaro bog‘liqdir. Ijtimoiy samaradorlikka erishish – insonlarning ijtimoiy yashash sharoitlarini yaxshilanib borishi bo‘lib, u iqtisodiy samaradorlikni oshirishga imkon yaratadi. Oqibatda u insonning mehnat qilish qobiliyatiga ta’sir ko‘rsatib, uning mehnat unumdorligini oshirishga olib keladi. Shu bilan birgalikda, ijtimoiy dasturlarni amalga oshirish uchun moddiy asos zarur. B u moddiy asos korxonalar faoliyatini iqtisodiy samaradorligini oshirish orqali erishiladi. Demak, ishlab chiqarish iqtisodiyoti sharoitida samarali faoliyatning yangicha mazmunini quyidagicha ifodalash mumkin: faoliyat samaradorligi samaradorlik tushunchasining mohiyati yoki mazmuni bilan o‘lchanmaydi, balki ijtimoiy samaradorlikni tashkil qiluvchi ko‘rsatkichlar orqali belgilanadi. Bu ko‘rsatkichlar iqtisodiy samaradorlikni belgilovchi ko‘rsatkichlarga nisbatan kengroq mazmunga ega. Samaradorlikni tashkil etuvchi sifatiy holatlarni o‘zgarishi xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini samaradorligini baholash zaruratini keltirib chiqaradi. Shu bilan umumiy qabul qilingan nuqtai nazarga ko‘ra, ijtimoiy samaradorlikni aniq miqdoriy o‘lchovga tushirib bo‘lmaydi. Shunday qilib, an’anaviy tarzda samaradorlikni faqat iqtisodiy tabiatini aks ettirish mumkin, uning ijtimoiy va ijtimoiy-iqtisodiy jihatlarini miqdoriy mezonlar bilan o‘lchash murakkabdir. Bunday nuqtai nazar hozirgi davrda iqtisodiy fanlarda keng tarqalgan. Shu bilan birgalikda, xizmatlar sohasiiqtisodiyoti sharoitida samaradorlikni baholash muammosi yechimiga bog‘langan ilmiy tadqiqotlar dolzarb bo‘lib bormokda va bu yo‘nalishdagi ilmiy tadqiqotlarga talab, bizning fikrimizcha, ancha yuqoridir. 12 Rivojlangan bozor iqtisodiyotli mamlakatlarda ishlab chiqarish iqtisodiyotining shakllanishi bilan faoliyat samaradorligini baholash masalalari tadqiqotiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Biz ham o‘z tadqiqotimizda ushbu masalaga o‘z e’tibormizni qaratmoqchimiz. Buning uchun birinchi navbatda samaradorlik tushunchasiga va uning ta’rifiga e’tibor berish maqsadga muvofiq. Samaradorlik tushunchasi murakkab tushuncha ekanligini e’tirof etib, ilmiy adabiyotlarda (efficieny – inglizcha) bir nechta tarjimaviy talqinga ega, bir muncha keng tarkalgan «efficieny» iborasini samaradorlik, harakatchanlik, mahsuldorlik, harakatchanlik qobiliyati, operativlik 14 kabi tushunchalar bilan izohlash mumkin. Hozirgi vaqtda samaradorlikni ko‘plab ta’riflari nafaqat iqtisodiyot fanlarida, balki boshqa fanlarda ham keltirilgan. Iqtisodiyot fanlarida «samaradorlik» tushunchasi keng va tor ma’noda talqin qilinadi. Keng ma’noda «Samaradorlik» tushunchasi – atrof muhitga samarali va adekvat yondashuv qobiliyati 15 , nisbiy samara, operatsiyalar va loyihalar 16 sifatida talqin qilinadi. Samaradorlik mohiyatini aniqlashning yuqoridagi ta’rifini qaraydigan bo‘lsak, uning bir qancha resurslari mavjudligini ko‘rishimiz mumkin. Chunki bu tushuncha bir qancha mezonlar, xususiyatlar orqali ifodalanishi mumkin. Shuningdek, samaradorlik kategoriyasi iste’molni qondirish sifatida ham, ishlab chiqarishning maqsadga muvofiqligi sifatida ham, korxonalarning samarali shakllanishi sifatida va hokazo ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi. Samaradorlik tushunchasi konkret tor ma’noda potensial va real faoliyatlar natijasining kompleks tasnifi bo‘lib, bunda asosiy e’tibor faoliyat bo‘yicha olingan natijalarga qaratiladi. Bizning fikrimizcha, yuqorida keltirilgan ta’riflar «Samaradorlik» mohiyatining quyidagi asosiy jihatlarini ifodalaydi: birinchidan, samaradorlik murakkab ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya bo‘lib, u bir yoki bir necha mezonlar asosida aniqlanadi; ikkinchidan, samaradorlik nisbiy tushuncha bo‘lib, u har doim muayyan maqsadlar faoliyatiga bo‘ysunadi. Ya’ni samaradorlikni baholash bosh maqsadlar asosida faoliyatlarni tavsiflaydi. Shunday qilib, samaradorlik nisbiy tushunchadir. Mazkur tushuncha haqida fikr yuritilganida bir necha holatlar taqqoslanadi. Masalan, iqtisodiy nazariyada – iqtisodiyotdagi biror-bir manfaat bilan bog‘liq bo‘lgan farovonlik darajasi taqqoslanadi. Gap shundaki, jamiyat farovonligi barcha jamiyat a’zolarining manfaatlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri umumlashtirish natijasidir. 14 Мюллер Д.К. – Англо-русский словарь М. : «Русский я зык» 1992 . –С. 233-234. 15 Кравченко С.А. Социально-экономический русско-английский словарь –М . : Астрель, 2004 . –С . 511 . 16 Борисов А.Б. Большой экономический словарь/А.Б. Борисов – М.: Книжный Мир, 1999 .–С. 825. 13 Ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirish vazifasi iqtisodiyot uchun muddatli ishlab chiqarishda o‘sish darajasining past darajada ekanligi uni rivojlantirishning hayotiy muhim vazifasiga aylantiradi. Shu bilan birga, samaradorlik talqini yuqorida aytib o‘tilganlardan farq qilib boshqa harakterda ham bo‘lishi mumkin. Italiyalik iktisodchi Vilfred Pareto (1848- 1923yy) nomi bilan bog‘liq bunday talqin mohiyatiga ko‘ra quyidagichadir: «Agar kimdir o‘z holatini, bu holat boshqa birov uchun yomonlashmaydigan qilib yaxshilay olsa, resurslar samarali taqsimlangan bo‘ladi» 17 . Paretoning fikricha, iqtisodiyotda shunday holat (A holat) samarali holat hisoblanadi. Agarda bitta individ uchun (A holat) oldingi holatga (B holat) qaraganda qolgan individlarning foydalilik darajasi pasaymasa yuqori darajada foyda keltiradi 18 , 19 . Shunday ekan (A holat)dan (B holat)ga o‘tishda hech kim hech narsa yo‘qotmaydi, balki kimdir nimadir yutadi. A holat B holat bilan solishtirilganda Pareto – afzal, B holatda esa A holat bilan solishtirilganda muvofi q ravishda Pareto salbiy sifatida aniqlanadi. Pareto samarali hisoblanadi, agarda Pareto afzal holati munosabat bo‘yicha unga amal qilmasa Pareto samarasiz (agarda munosabat bo‘yicha Pareto afzal holati amal qilsa). Pareto konsepsiyasi tovarlar ishlab chiqariladigan resurslarning taqsimlanishini baholashdan iborat bo‘ladi. Mavjud resurslarni taqsimlash, agar iqtisodiyotda qandaydir bir tovarni, boshqalarini ishlab chiqarishni kamaytirmay turib, ko‘proq mikdorda ishlab chiqarish imkoniyati mavjud bo‘lmasa, samarali hisoblanadi. Tahlil qilingan adabiyotlar orqali shunday xulosa qilishimiz mumkinki, iqtisodiy fanlarning rivojlanib borishi jarayonida samaradorlikni baholash uchun ahamiyatli ravishda miqdoriy yondashuvlar shakllangan. Biroq bizning fikrimizcha, ularning barchasi umumiy bo‘lgan belgilari bo‘yicha ikki bir-biridan farq qiluvchi yondashuvlarga bo‘linadi: resurs-xarajat va maqsadga yo‘naltirilganlik. Ularning mohiyati va mazmunini batafsil ko‘rib chiqamiz. Bir muncha keng tarqalgan resurs-xarajat yondashuvda samaradorlikni o‘lchash unumdorlik ko‘rsatkichlaridan foydalanish orqali ifodalangan. Shuni aytish joizki, «efficieny» tushunchasini lug‘aviy ma’nosi – bu mahsuldorlik, unumdorlik ma’nolarini bildiradi. Bunga teskari bo‘lgan ma’nolarni ham keltirishimiz mumkin. Masalan: S.E.Sarkisov «unumdorlikni mahsulot yaratish uchun foydalanilgan resurslar samaradorligi o‘lchovi» 20 deb ta’riflaydi. A.B.Borisov esa unumdorlikni «foydalanilayotgan resurslar birligiga to‘g‘ri kelgan mahsulot ishlab chiqarish 17 Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti (darslik) T.: «Mehnat», 2004. –B. 395. 18 Vilferdo Pareto iqtisodiyot fanida birinchi bo‘lib samaradorlikning shunday tushunchasini taklif etadi. 19 Экономическая школа – М . : В ысшая школа экономики , 1999. №5 . – С. 91 . 20 Саркисов С.Э. М енеджмент: словарь справочник. – М . : АНКИЛ, 2005 – С. 551 . 14 samaradorligi ko‘rsatkichi» 21 deb e’tirof etadi. Shuning uchun bundan keyingi tahlillarda «unumdorlik» tushunchasiga ta’rif berish zarur deb hisoblaymiz. «Unumdorlik» tushunchasi (inglizcha productivity – unumdorlik, mahsuldorlik, mahsulot chiqarish) – odatda odamlar ishlab chiqarish faoliyatining mahsuldorligi, samaradorligi sifatida aniqlanadi. XXI asrning 70 yillarida o‘ta naflilik nazariyasi paydo bo‘lganda mazkur tushuncha keng talqin etila boshlandi. Ammo, shuncha vaqt o‘tganiga qaramasdan hozirgi vaqtda ham unumdorlik tushunchasiga ta’rif eskiligicha kolmokda. Xususan, «Bolshoy ekonomicheskiy slovar» kitobida unumdorlikka, bir ishchi jihozlar birligi, bo‘linma va boshqalar tomonidan vaqt birligi ichida ishlab chiqarilgan mahsulot, xizmatlar, yarim tayyor mahsulotlar» 22 deb ta’riflar berilgan. Shu bilan birgalikda, xozirgi zamon iqtisodiy nazariyasida mehnat unumdorligini tahlil qilishda J.B.Seyning chegaraviy unumdorlik nazariyasi va Dj.Klarkning unumdorlikni pasayib borish nazariyalariga asoslanadi. Chegaraviy unumdorlik nazariyasi jamiyatda daromad va qiymatni shakllanish jarayonida ishtirok etuvchi barcha omillarni unumdorlik xususiyatiga ega ekanligini bildiradi. Dj.Klarkning nazariyasiga asosan ishlab chiqarishning har bir omili qandaydir chegaraviy unumdorlikka, unga mos holda har bir mehnat muayyan bahoga ega bo‘ladi. Shu bilan birgalikda, resurs-xarajat yondashuviga samaradorlikni baholashda unumdorlik ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. Ammo unumdorlik va samaradorlik tushunchalari ijtimoiy-iqtisodiy mazmuniga ko‘ra turli xil kategoriyalardir. Agar unumdorlik tushunchasi faqat ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘lik bo‘lsa, samaradorlik esa shu faoliyat natijasi bilan aniqlanadi. Resurs-xarajat yondashuvi doirasida unumdorlik va samaradorlikning o‘zaro bog‘likligining asosiy sababi shundaki, bu yondashuv XIX asrning boshlarida, ya’ni industrial iqtisodiyotning shakllanishi va rivojlanishi sharoitida vujudga kela boshlagan. Albatta, bu holda resurslar yondashuvi moddiy ne’matlar ishlab chiqarish ommaviy standartlash asosida samaradorlikni baholash masalasini nazarda tutadi. Bunda asosiy masala bo‘lib «eng kam sarf harajatlar asosida yuqori xo‘jalik foydasiga erishish» 23 hisoblanadi. Mazkur fikrdan kelib chiqqan holda shuni ta’kidlashimiz mumkinki, industrial iqtisodiyot sharoitida moddiy ishlab chiqarish asosiy ahamiyatga ega bo‘lgan. Natijada bu yondashuvga asosan har qanday ishlab chiqarishning asosiy maqsadi - maksimal foyda olish hisoblanadi. Yana shuni ta’kidlash mumkinki, XX asrning boshlarida ham sarf-xarajatlar evaziga yuqori foyda olish samarali 21 Борисов А.Б «Большой экономический словарь» - М. : Книжный мир , 1999 . – С. 554 . 22 Азримян А.Н «Большой экономический словарь» - М. : Фонд «Правовая кул ь тура» , 1994 . – С. 322 . 23 Барановский М.И Основы политической экономики 5 -е изд . /М.И Барановский – П . : Издания Юридического склада « П раво» 1917 . – С. 39-40. 15 faoliyatning asosiy maqsadi, nafaqat iqtisodiy nazariya fanining birlamchi maqsadi, balki amaliy iqtisodiyot fanining ham bosh maqsadi hisoblanadi. Xususan, klassik boshqaruv maktabi namoyondalari (F.Geylar, G.Fort, A.Fayol va boshqalar) boshqaruv samaradorligini sarf-harajatlar bilan maksimum natijaga erishish deb hisoblashadi. Shuning uchun unumdorlik korxona rahbarlari va menedjerlari foydalanadigan ko‘rsatkichlar tizimida asosiy mezon hisoblanadi. Samaradorlikni baholashda resurs-xarajat yondashuvidan foydalanishni marketing bo‘yicha adabiyotlarda ko‘rishimiz mumkin. Tani q li marketolog G.Assel marketing samaradorligi deganda marketing sarflari va natijalarini tushungan 24 . Shunday qilib, resurs -xarajat yondashuvi doirasida unumdorlik va sama radorlik bir xil k o‘ rsatkich sifatida tal q in etiladi, ammo i q tisodiy kat e goriya sifatida ularning mo h iyati turlicha tal q inga ega. Shu bilan birgalikda, shuni ta’riflash kerakki, unumdorlik va samaradorlik tushunchalarining o‘ zaro bo g‘ likligi muayyan muommalarni yuzaga keltiradi. Xususan, unumdorlik va samaradorlik tushunch a larini bir xil tal q in q ilinishi u shbu kat e goriyalarni tadbi q etishga ba g‘ ishlangan chet el i q tisodiy adabiyotlarini tarjimasini murakkablashtirib qo‘ ydi. Ikkinchidan, ikki tushunchani a ra la shtirib tal q in q ilinishi g‘ arb va milliy i q tisodiyot fanlarining u shbu ta’riflar b o‘ yicha yaxlit xulosa chi q arish b o‘ yicha murakkablashtirib qo‘ ydi 25 . Ushbu h olat milliy iqtisodiyot fanida yuqoridagi kategoriyalar b o‘ yicha turlicha fikrlarni vujudga kelishiga sabab b o‘ ldi. Biz yu q oridagi fikrlardan kelib chi qq an h olda, unumdorlik va samaradorlik mo h iyati b o‘ yicha turlicha q arashlar va yondashuvlarni ko‘ rib chi q amiz. Xususan, V.A.Varashilovning f ikricha, unumdorlik va samaradorlik o‘ rtasidagi far q shundaki, unumdorlik bu ishlab chi q arish kat e goriyasi, samaradorlik esa yaratilgan ma h sulotni ta q simlash, ayirboshlash va iste’mol bos q ichlarini o‘ z ichiga oluvchi takror ishlab chi q arish kat e goriyalaridir. U mexnat unumdorligini ishlab chi q arilgan ma h sulot h ajmini jonli va iste’mol q ilingan me h nat vositalariga q ilingan sarflarga nisbati sifatida, samaradorlikni esa – barcha me h nat sarflari va ishlab chi q arish vositalari q iymatiga nisbatan h isoblaydi. Bosh q a i q tisodchi olimlar samaradorlikni, ya’ni jonli va buyumlashgan me h nat unumdorligiga, me h nat unumdorligi esa fa q at jonli me h natni q amrab oladi deb , e’tirof etishadi. Yu q oridagi fikrlarni ta qq oslaydigan b o‘ lsak, unumdorlik va samaradorlik k o‘ rsatkichlarini h isoblash tamoyil i bir xil. Ammo unumdorlik k o‘ rsatkichlarida fa q at jonli me h nat sarflari ta qq oslansa, samaradorlik da esa jonli va buyumlashgan me h nat ta qq oslanadi. 24 Ассель Г. Маркетинг: принципы и стратегия. М . : ИНФРА – М , 1999 .–С. 803 . 25 G.Emirsonning «Unumdorlikning un ikki tamoyili» nomli asari «tvelve prinsiples of effi ciency» deb nomlanadi. Shuni ta’kidlash lozimki, bu samaradorlikni unumdorlik tushunchasi bilan almashtirilgan yagona tarjima nashri emas. (Masalan, «sifat va samaradorlikni boshqarish» 2001. I.Prokopenko, K.Nort) keltirilgan misollarmuallif tomonidan lug‘aviy chalkashliklar mavjudligini isbotlaydi. 16 Agar ishlab chi q arish samaradorligi k o‘ rsatkichi me h nat unumdorligi k o‘ rsatkichiga ta qq oslansa, ishlab chi q arishning umumiy sarflari yi g‘ indisi d a jonli me h nat sarflari q anday ulushni tashkil etishini k o‘ rsatuvchi koeffitsientga ega b o‘ lamiz. Bu ulushning kamayishi bevosita ishlab chi q arishdan jonli me h natni nisbatan va mutlo q ozod q ilinishi t o‘g‘ risida dalolat beradi 26 . «Samaradorlik» tushunchasi ni h oyatda keng tushunchadir, u olingan samaraning sarflarga nisbatini aks ettiradi 27 . Samaradorlashtirish – me h nat faoliyatining u yoki bu so h asida yu q oriro q natijalarga e rishish va ushbu natijalarning birligiga sarflarni q iskartirish ma q sadlarida eng yaxshi yechimlarni izlashdir. Me h nat unumdorligi, ishlab chi q arish samaradorligi, ma h suldorligi i q tisodiy makonning bir - birini t o‘ ldirib turuvchi parametrlaridir .Ch unki ular ayni bir o‘sha ob’ektning – ishlab chi q arilgan ma h sulotini turli tomondan , ya’ni jonli me h natni tejash, ishlab chi q arish chi q imlarini q iskartirish va jamiyat e h tiyojini mumkin q adar q ondirish tomonidan k o‘ rib chi q adi. I q tisodiy makonning ani q langan parametrlari tabiiydir, chunki ular i q tisodiy h odisalar mo h iyati va tabiatini aks ettiradi 28 . Shunday qilib, resurs-xarajatnu q tai nazaridan samaradorlik va unumdorlikni tashkil q ilishda bir xil k o‘ rsatkichlar sifatida tad q i q etiladi. Ammo i q tisodiy tushunchalar sifatida ular turlichadir. Shuning uchun resurs-xarajatyondashuvi bo‘yicha samaradorlikni ba h olashda unumdorlik k o‘ rsatkichlari tizimiga t o‘ xtalish ma q sadga muvofi q dir. Iqtisodiyot fani o‘rganayotgan unumdorlik konsepsiyasida unumdorlik ko‘rsatkichlari tizimini ishlab chiqarish omillari nazariyasi asosida t u zilgan. Mazkur nazariyaga asosan, unumdorlikning asosiy vazifasi minimal sarflar asosida maksimal natijalarga erishish h isoblanadi. Bunga k o‘ ra unumdorlikni umumiy formulasi quyidagicha: Unumdorlik = mahsulot ishlab chiqarish / sarflar (1.1); Yuqori ko‘rsatkichni hisoblashda bir-biridan farqlanuvchi uch turdagi unumdorlikni ajratib ko‘rsatishimiz mumkin: xususiy unumdorlik, umumiy unumdorlik, ko‘p omilli va ishlab chiqarish omillarining yalpi unumdorligi. Xususiy unumdorlik – ishlab chiqarish omili sifatida foydalaniladigan bir resursni so‘nggi natijaga nisbatan tavsiflaydigan ko‘rsatkich. Bu ko‘rsatkich ishlab chiqarishning bir omilli samaradorligini namoyon etadi. Umumiy unumdorlik – ishlab chiqarish omillari sifatida bir necha resurslarni so‘nggi natijalariga nisbatan tavsiflovchi ko‘rsatkichdir. Mazkur ko‘rsatkich ishlab chiqarish omillarining samaradorligini ifodalaydi. 26 Abduraxmonov K.X. Mehnat iqtisodiyoti (Darslik). T.: Mehnat, 2004. -B.397. 27 Abduraxmonov K.X. Mehnat iqtisodiyoti (Darslik). T.: Mehnat, 2004. -B.398. 28 Abduraxmonov K.X. Mehnat iqtisodiyoti (Darslik). T.: Mehnat, 2004. -B. 400 . 17 Yalpi unumdorlik - ishlab chiqarish omili sifatida foylanadigan barcha resurslarni barcha so‘nggi natijaga nisbatini tasniflaydigan ko‘rsatkich bo‘lib, yalpi faoliyat samaradorligini ifodalaydi. Shuni e’tirof etish mumkinki, yalpi, umumiy va xususiy unumdorlik qabul qilingan ko‘rsatkichlar bo‘lib, ishlab chiqarishning barcha darajalarida, ya’ni tarmoq, soha, hudud yoki alohida korxona miqyosida foydalanish mumkin. Iqtisodiy adabiyotlarda yuqorida ta’kidlangan umumiy qabul qilingan tasnifdan tashqari yana bir necha tasnifni ajratib ko‘rsatish mumkin. Masalan, sarflar va natijalarni to‘liq hisoblash darajasi uchun unumdorlik ko‘rsatkichi tasnifini ham uch turini ajratib ko‘rsatish mumkin: 29 a) xususiy (bir natijani bir sarfga nisbati); b) umumlashgan (bir yoki bir necha natijalarni bir necha sarflarga nisbati); v) integral (unumdorlikning t o‘ li qh isoboti); Oldingi ta snif ga far q li ravishda ushbu tasnifda nafa q at ishlab chi q arishda foydalaniladigan resurslar mi q dori, balki ishlab chi q arish natijalarini taba q alanish imkoniyatlari h am inobatga olingan. Unumdorlikni h isoblashda xususiy unumdorlik k o‘ rsatkichini h isobga oluvchi ishlab chi q arishning uch omili (me h nat, kapital va materiallar) tasnifi h am amal q ilmokda (1.4-jadval) . Hozirda amal qilayotgan unumdorlik ko‘rsatkichlari turlicha bo‘lib, tarkibiga mehnat unumdorligi, material qaytimi, fond qaytimi, rentabellik kabilarni qamrab, ularni hisoblash yagona tamoyil asosida ishlab chiqarish natijalarini sarflarga nisbati asosida (1.1 formula asosida) amalga oshiriladi. 1.4-jadvaldagi ko‘rsatkichlar tasnifi ishlab chiqarish natijalarini (ishlab chiqarish hajmi, foyda, qo‘shilgan qiymat) hamda ishlab chiqarish omillari mezon asosida turli xil variantlardan foydalanish bo‘yicha tuzilgan. Mazkur tasnifda unumdorlik qiymat va natural ko‘rinishida ifodalangan. 1.1-jadval Ishlab chiqarish omillari unumdorligining asosiy ko‘rsatkichlari Natija Sarflar Ishlab chi q arish h ajmi (birlikda) Daromad (s o‘ m) Foyda (s o‘ m) Qo‘ shilgan q iymat (s o‘ m) Sarflar (s o‘ m) Jami unumdorli k Jami omilli unumdorlik Rentabellik (foydali jami unumdorlik) Qo‘ shimcha q iymat unumdorligi Shundan fa q at s o‘ mda 1. Me h nat sarflari (kishi) Me h nat unumdorligi Me h nat unumdorligi Foydali me h nat unumdorligi Ishchilar tarkibiga bo g‘ li q b o‘ lgan unumdorli k Me h nat sarflari (s o‘ m) Me h nat unumdorligi Me h nat unumdorligi Foydali me h nat unumdorligi Ishchilar kuchiga bo g‘ lik b o‘ lgan 29 1. Беляев К.К Проблемы изучения затрат и результатов на предприятии .И ркут с к, ИГЭА , 1999 . – С. 104 . 18 unumdorli k Me h nat sarflari (soat) Me h nat unumdorligi Me h nat unumdorligi Foydali me h nat unumdorligi Ish va q tiga bo g‘ lik b o‘ lgan unumdorli k 2. Asosiy fondlar sarfi (s o‘ m) Fond q aytimi Fond q aytimi Asosiy fondlarning foydali unumdorligi Asosiy moliyaviy kapital unumdorligi Material sarflar (birlik) Material q aytimi Material q aytimi - Aylanma aktivlar unumdorligi Material sarflar (s o‘ m) Material q aytimi Material q aytimi - Aylanma aktivlar unumdorligi Izoh: Muallif ishlanmasi. Bizning fikrimizcha, resurs-xarajat yondashuvining kamchiliklari xizmat ko‘rsatish sohalariiqtisodiyoti sharoitida quyidagilardan iborat: 1. Resurs-xarajat yondashuvi industrial iqtisodiyot sharoitida paydo bo‘lgan va u standart ommaviy ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan. Ishlab chiqarish iqtisodiyoti sharoitida aholini standart mahsulotlar bilan ta’minlash nomoddiy individual ne’matlar va xizmalarni ishlab chiqarishni ustuvor rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Bu holat resurs-xarajat yondashuvini ishlab chiqarish iqtisodiyoti sharoitiga mos kelishini talab etadi. 2. Resurs-xarajat yondashuvi nuqtai nazaridan samaradorlikning asosiy maqsadi – bu minimal harajatlar hisobiga maksimal standart mahsulotlar yaratishdan iborat, ya’ni iqtisodiy (sof) maqsadlardan iborat. Ishlab chiqarish iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish samaradorligida resurs-xarajat yondashuvi tubdan o‘zgaradi va unda asosiy e’tibor ijtimoiy yo‘naltirilgan maqsad - ishlab chiqarish samaradorligi faoliyatining asosiy maqsadi hisoblanadi. 3. Ishlab chiqarish sharoitida ijtimoiy samaradorlik tobora katta ahamiyat kasb etib boradi. Bu xol uni baholashni ob’ektiv zaruratini keltirib chiqaradi. Resurs- xarajat yondashuvi doirasida amal qiluvchi ko‘rsatkichlar asosan erishilgan natijalarni taqqoslashga qaratilgan. Ammo ijtimoiy samaradorlikni ishlab chiqarish harajatlarida taqqoslash, hisoblash ancha murakkabdir. Xususan, Ye.L.Shikovaning fikricha, «ijtimoiy samara va sarflar qiymat bahosini o‘lchash ko‘p hollarda juda ham murakkab vazifa hisoblanadi. Madaniy, ta’lim va boshqa xizmatlar iste’molining ijtimoiy samarasini namoyon bo‘lishi muayyan vaqt davomida va ko‘proq iqtisodiyotning turli tarmoqlarida o‘z ifodasini topadi» 30 . Shuningdek, ishlab chiqarish tizimida unumdorlik ko‘rsatkichidan foydalanish muayyan qiyinchiliklarni, xususan, ishlab chiqarish faoliyati samaradorligini baholash bo‘yicha murakkablikni keltirib chiqaradi. Shunday qilib, ishlab chiqarish faoliyati samaradorligini baholashda resurs- xarajat yondashuvidan foydalanish cheklanib bormoqda. XX asrning 20-yillarida chet 30 Шикова Е.Л. Экономика и менеджмент не коммерческих организаций: учебник СПБ: Лань, 2004 – Стр. 134 19 el iqtisodiy nazariyasida ham iqtisodiy, ham ijtimoiy, ham ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlikni baholashga imkon beruvchi «maqsadli yo‘naltirilganlik» yondashuvi taklif etildi. Bu yondashuv XX asrning 70-yillarida (ya’ni ishlab chiqarish shakllanayotgan sharoitda), ayniqsa, amaliy iqtisodiyotda keng rivojlanib bordi. Ishlab chiqarishda ushbu yondashuvdan foydalanish ko‘proq ahamiyat kasb etishi mumkin. Shuning uchun ham unga to‘xtalish maqsadga muvofiqdir. «Maqsadli yo‘naltirilganlik» 31 yondashuvi samaradorlikni baholashda resurslar yondashuvidan bir muncha farq qiladi. XX asrning 20-yillarida amerikalik iqtisodchilar unumdorlik va samaradorlik bir xil ko‘rsatkich deb tahlil qilgan hamda maqsadga yo‘naltirilganlik yondashuvini inkor etmaydilar, balki resurslardan yaxshiroq foydalangan holda oldindan ko‘zlangan maqsadga erishish uchun ishlab chiqarishni tashkil etishni taklif etishadi. Maqsadga yo‘naltirilganlik yondashuviga asosan samaradorlik ishlab chiqarishda biror bir jarayon bajarilishi va maqsadli natijaga erishishi orqali olingan natijalar munosabati sifatida o‘lchanadi. Samaradorlikni hisoblashni boshqa usuli minimal zaruriy resurslarni (mo‘ljallangan mahsulotni tayyorlash uchun zarur bo‘lgan) foydalanish uchun zarur bo‘lgan resurslar miqdoriga nisbati sifatida amalga oshiriladi 32 . Yuqoridagi tarifga asosan samaradorlik ko‘rsatkichini hisoblashning umumiy formulasi quyidagicha:Ep Et E  , (1.2); Bu yerda: E t – erishilishi lozim bo‘lgan natija Ep – maqsadli natija Maqsadga muvofiq yondashuv doirasida samaradorlikni quyidagi ko‘rinishlarini ajratib ko‘rsatish mumkin: - tashqi samaradorlik (tashkilot tashqi imkoniyatlaridan foydalanish nuktai nazaridan samaradorlik)-uni hisoblash oldindan rejalashtirilgan natijalarni biror bir jarayonni bajarilishi orqali olingan natijalarga nisbati sifatida aniqlanadi: - ichki samaradorlik (tashkilotning ichki imkoniyatlaridan foydalanish nuqtai nazaridan samaradorlik)-uni hisoblash minimal zarur resurslarni foydalanishga mo‘ljallangan rejalarga nisbati sifatida amalga oshiriladi. - u mumiy samaradorlik, (tash q i va ichki samaradorlik asosida ani q lanadi): 31 Баъзи манбаларда «мақсадли ёндашув» тушунчаси учрайди. Масалан: Менар К. Экономика организации: пер.с фран. (подред.А.Г.Худокармова. ХI. Менор.- М.: ИНФРА –М, 1999 –Стр 131. 32 Управление и организация в сфере услуг: теория и практика»: Servise menedjment and Operation – 2-е межнарод изд. (пер.с англ нар.наук ряд. В.В. Кулибановой) / К.Хаксивер, Б.Рендер, Р.С.Рассел, Р.Г.Мердик – спб и.др: Питер бух. 2002 . – С. 496 . 20 Umumiy samaradorlik tushunchasi dastlab P. Druker tomonidan taklif qilingan. Shuni ta’kidlash lozimki, amerikalik i q tisodchilar tomonidan taklif q ilingan samaradorlik tal q inini keng ma q sadlarda foydalanish mumkin, ya’ni nafa q at i q tisodiy, balki ijtimoiy, madaniy, tabiatni mu h ofaza q ilishva bosh q alarda foydalanish mumkin. Shuningdek, ishlab chiqarishda mazkur yondashuv asosiy a h amiyatga ega. Samaradorlikni h isoblashning ma q sadga y o‘ naltirganlik yondashuvi asoschilaridan biri amerikalik G.Emirsondir. U o‘ zining «samaradorlikning un ikki tamo y ili» nomli (tvelve prinsiples of efficiency 1992 ) 33 asarida unumdorlikni samaradorlikning un ikki tamo y ilidan biri deb aytadi. Ammo G.Emirsonning fikricha , unumdorlik va samaradorlik teng k o‘ rsatkichlar emas. Shuni aytish kerakki, G. Emirsonning samarali ishlab chi q arishning yu q ori unumdorligini birlamchi vazifa q ilib qo‘ ymaydi 34 . Samaradorlikni h isoblashda ma q sadga y o‘ naltirilganlik yondashuvi rossiyalik i q tisodchi olimlar tomonidan h am keng yoritilgan. Xususan, O.B. Agabekyan, N.A. Gorelov, A.Shafronovlar ushbu yondashuvni yo q lab chi qq an. Masalan , Gorelov N.A. «Unumdorlik fa q at ma h sulot ishlab chi q arish faoliyatini ifoda etadi, ishlab chi q arish samaradorligi esa murakkab, kompleks kat e goriya b o‘ lib , me h nat jarayonida ishchi kuchini takror ishlab chi q arish harakteri va unumdorlik darajasi h amda ma h sulot realizatsiyasi b o‘ yicha korxonaning muv af fa q iyatli faoliyati bilan belgilanadi 35 »deb ta’kidlaydi. Samaradorlikni hisoblashda maqsadga yo‘naltirilgan yondashuvda D.Djobber ham o‘z fikrini bildirgan. U samaradorlik va unumdorlikni quyidagicha tasniflaydi: unumdorlik ishlab chiqarish korxonasi tomonidan tejamkorlik asosida mahsulot ishlab chiqarish bilan belgilanadi. Uning fikricha, samaradorlik «zarur bo‘lgan narsani» yaratish qobiliyatidir. Djobber unumdorlik va samaradorlik o‘rtasida o‘zaro bog‘liklikni quyidagicha belgilaydi : 33 Эмирсон Г. Дв е надцат ь принципов пр ои зводит ель ност и. – М . : Э к о номика , 1992, -СМ. 216 . 34 Уша ерда. – Б. 35-36 . 35 Винокуров Р.А, Горилов М.А, Эк о номика труда . – СПВ . : Питер, 2004 . – С. 64-65 . 21 Samarasiz Samarali Unumsiz Biznesdan tezda chi q ib ketadi. «Yashab q oladi» Unumli O‘ z faoliyatini sekinlik bilan tugatadi «Gullab yashnaydi» 1.2-rasm. Xo‘jalik yurituvchi subyektlar samaradorligi va unumdorligining o‘zaro bog‘liqligi 36 . Shunday qilib, maqsadga yo‘naltirilganlik yondashuvi vaziyati nuqtai nazaridan faoliyat samarali bo‘lishi mumkin, ammo past unumli ham bo‘lishi mumkin. Shuningdek, faoliyat yuqori unumli bo‘lishi mumkin, ammo samarasiz bo‘lishi ham mumkin. Demak, ishlab chiqarish iqtisodiyoti sharoitida unumdorlik va samaradorlik ko‘rsatkichlari bo‘linadi. Xo‘jalik yurituvchi subyektlari yuqori samaradorlikka erishishi yuqori unumdorlikka erishishiga nisbatan katta ahamiyat kasb etadi. Bizning fikrimizcha, unumdorlik va samaradorlikning mohiyatini yoritib berishda Q.X.Abduraxmonovning qarashlari ancha o‘rinlidir. Uning fikricha, «unumdorlikni hisoblash usullari ishlab chiqarish samaradorligi bilan yetarli darajada mos keladi deb hisoblangan va bunga uni keng moslashtirilgan: bunda mehnat natijalari faqat mehnat sarfi bilangina emas, balki resurslar bo‘yicha hamma turdagi sarflarning o‘zaro nisbati qiymat shaklida aniqlanadi» 37 . Bizning fikrimizcha, yuqorida keltirilgan fikrlardan shunday xulosa qilishimiz mumkinki, samaradorlikni baholashda maqsadli yo‘naltirilganlik yondashuvi resurs- xarajat yondashuvidan keskin farq qiladi. Maqsadli yo‘naltirilgan yondashuvidan foydalanish faoliyat samaradorligini baholash imkoniyatini kengaytiradi. Unga asosan maksimal unumdorlik – faoliyat samaradorligini yagona parametri bo‘lmasdan, samaradorlik ijtimoiy, iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan tasniflanadi. Shu nuqtai nazardan samaradorlik ko‘rsatkichlaridan foydalanish ko‘lami kengayadi. Resurs-xarajat yondashuvidan farqli mazkur yondashuv nafaqat tijorat asosida xo‘jalik yurituvchi subyektlar samaradorligini baholanishi, balki notijorat subyektlar samaradorligiga ham baho berish mumkin. Umuman yuqorida ta’kidlangan yondashuvlarni taqqoslama xususiyati quyidagi jadvalda keltirilgan 1. 2 -jadval 36 Джоббер Д. Принципы и практика маркентинга: Пер. анг-М: издательский дом «Вильянс) 2000. -С. 22 . 37 Abduraxmonov K.X. Mehnat iqtisodiyoti (Darslik). T.: Mehnat, 2004. -B. 273-274. 22 Resurs-xarajat maqsadiga yo‘naltirilgan yondashuvlar doirasida samaradorlik ko‘rsatkichlarini taqqoslash tavsifi * Parametrlar Resurs-xarajat yondashuvi Maqsadga yo‘naltirilgan yondashuv Ko‘rsatkichlarni hisoblash usuli Tash q i samaradorlik Ichki samaradorlik Umumiy samaradorlik S umum = s ichki+s tash q i K o‘ rsatkichlarning optimal a h amiyati Mak simal ≥ 1 Samaradorlik va unumdorlikni o‘ zaro bog‘liqligi Bir xil k o‘ rsatkichlar Turli xil k o‘ rsatkichlar A h am i yati Mi q doriy k o‘ rsatkichlar Sifat k o‘ rsatkichlar Qo‘ llash so h asi I q tisodiy Ijtimoiy, i q tisodiy Ijtimoiy – i q tisodiy Izoh: Muallif ishlanmasi. Yuqorida ta’kidlanganlardan quyidagilarni xulosa qilishimiz mumkin: - birinchidan, hozirgi vaqtda iqtisodiy adabiyotlarda samaradorlikni baholashda bir-biridan tubdan farq qiluvchi ikki yondashuv: resurs-xarajatva maqsadga yo‘naltirilgan yondashuv amal qiladi. Resurs-xarajat yondashuvi nuqtai nazaridan samaradorlik unumdorlik ko‘rsatkichlariga muvofik hisoblanadi va talqin qilinadi. Rivojlangan mamlakatlarda ishlab chiqarish iqtisodiyotini qaror topib borishi bilan samaradorlikni baholashda maqsadga yo‘naltirilgan yondashuv keng rivojlanib bordi. Unga asosan samaradorlik va unumdorlik ko‘rsatkichlari alohida mustaqil ko‘rsatkich sifatida talqin qilina boshladi va u resurs-xarajatyo‘nalishidan farqli ravishda nafaqat iqtisodiy balki iqtisodiy, ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlikni hisoblashda keng qo‘llanila boshladi; - ikkinchidan, resurs-xarajatva maqsadga yo‘naltirilgan yondashuvlar samaradorligini hisoblashda faqat iqtisodiy nazariya fani doirasida emas, balki boshqa iqtisodiy fanlar - menejment va marketing, mehnat iqtisodiyoti va boshqa fanlarda ham foydalanila boshladi. Shunday qilib, ishlab chiqarish korxonalari samaradorligini hisoblash kompleks yondashuvni talab qiladi va u iqtisodiy ko‘rsatkichlarni mutanosibligini 23 talab qiladi. Bevosita shunday holat jahon tajribasida tobora keng rivojlanib bormokdaki, bu muhim ahamiyat kasb etmoqda. 1.3. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini baholash usullari XX asrning 70-yillaridan boshlab rivojlangan mamlakatlarda ishlab chiqarishni qaror topib borishi bilan ishlab chiqarish tadqiqotiga, uning rivojlanish tendensiyalariga iqtisodchi olimlar katta e’tibor bera boshladilar. Iqtisodiyotda ishlab chiqarish faoliyatining rivojlanib borishi bilan uning samaradorligini baholashdagi yondashuvlar ham nafaqat o‘zgarib bordi, balki ishlab chiqarish faoliyati samaradorligini baholash alohida ahamiyat kasb eta boshladi. Hozirgi vaqtda ko‘pgina iqtisodiy adabiyotlarda ishlab chiqarish faoliyatining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati bo‘yicha turli qarashlar mavjud. Masalan, G. A. Avanesovaning fikricha «ishlab chiqarish faoliyati – bu individual, guruh kishilarning o‘zaro harakatlaridir» 38 . O‘zaro harakatdagi insonlarning bir qismi o‘zlarining ko‘plab ehtiyojlarini qondirish uchun moddiy ne’matlar olishni xohlaydilar, boshqalari muayyan xizmatlar ko‘rsatish asosida insonlarning ehtiyojlarini qondiradilar. Bunday munosabatlardan asosiy maqsad – moddiy ne’matlar yaratish , insonlarni tobora o‘sib borayotgan ehtiyojlarini to‘liqroq qondirish hisoblanadi. Garchi ishlab chiqarish faoliyati buyumlarda (moddiy ne’matlarda) mujassamlansa ham, u bevosita mehnat jarayonida iste’mol qilingan foydali mehnat samarasi hisoblanadi. J. A. Romanovich ishlab chiqarish faoliyatini xizmatlar ko‘rsatish yuli bilan insonlarning ehtiyojlarini qondirishga yo‘naltirilgan faoliyat 39 deb ta’rif beradi. Ammo shuni ta’kidlashimiz kerakki, ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshirish jarayonida nafaqat aniq bir insonning ehtiyojlari qondiriladi, balki tashkilotlar hamda jamiyat ehtiyojlari ham qondiriladi. B.A.Abdukarimovning fikricha, «ishlab chiqarish faoliyati deganda insonlar talabini qondirishga yo‘naltirilgan faoliyat turini tushunish lozim. Ushbu turdagi faoliyat bilan turli xildagi korxonalar shugullanishadilar. Ular jumlasiga yakka tartibdagi tadbirkorlar va turli mulk shakliga ega bo‘lgan ishlab chiqarish korxonalari kiradi. Ular mehnatining natijasi bo’lib mahsulot hisoblanadi. Agar yuqoridagi ta’riflarni tahlil qiladigan bo‘lsak, ishlab chiqarish faoliyatiga bir muncha tuliqroq ta’rifni V.K.Romanovich bergan. Uning fikricha, ishlab chiqarish faoliyati ishlab chiqarish asosida mijozlar, ya’ni alohida shaxslar, ijtimoiy guruhlar 38 Abdukarimov B.A va boshqalar. Korxona iqtisodiyoti (oliy o‘quv yurtlari uchun darslik) T.:Fan, 2015. –B. 39 Abdukarimov B.A va boshqalar. Korxona iqtisodiyoti (oliy o‘quv yurtlari uchun darslik) T.:Fan, 2015. –B.. 24 va tashkilotlar ehtiyojini qondirishga yo‘naltirilgan faoliyat turidir 40 . Bunda muallif tomonidan ishlab chiqarishning turli shakllarini o‘z ichiga oluvchi inson faoliyatining turtta asosiy shakllari qarab chiqiladi 41 . Bular: – moddiy jixatdan qayta ishlash faoliyati - bu inson tomonidan tabiatni, jamiyatni o‘zgartirish bilan amalga oshadi. Mazkur jarayonda ishlab chiqarish faoliyati o‘zida insonlarning moddiy ehtiyojlarini qondirishni mujassamlashtiradi; – intellektual bilim faoliyati – insonning moddiy extiyojlarini emas, balki ma’naviy ehtiyojlarini kondirishga yo‘naltirilgan faoliyat sifatida bilish va axborotlar manbaiga ega bo‘lishni talab etadi; – qadr-qimmatni oshirishga yo‘naltirilgan faoliyat – bu insonlarni reklama, ekspertiza, psixodiagnostika, imidj xizmati, badiiy-bezash faoliyati, diniy harakterdagi xizmatlar orqali qadr-qimmatini oshirish orqali amalga oshiriladi; – kommunikativ faoliyat – bu alohida odamlar, ijtimoiy guruhlar, tashkilotlar urtasida o‘zaro munosabatlarni tashkil etish orqali amalga oshiriladi. Bu yunalishdagi ishlab chiqarish faoliyatiga uchrashuvlar, kurgazmalar, mulokotlar, internet orqali mulokotlar, tarjimonlik xizmatlari va boshkalar kiradi. V.K.Romanovich taklif etgan tasnifda ishlab chiqarish faoliyatini qat’iy tarzda biror-bir faoliyat turiga kiritishni yoqlashmaydi. Mazkur faoliyat real iqtisodiy xayotda o‘zaro bir-biri bilan alo q ada b o’ ladi va bog‘liqdir. Yuqoridagilarni e’tiborga olgan holda, bizning fikrimizcha, ishlab chiqarish faoliyati bu – turli shakl va yunalishlarda ishlab chiqarish asosida aholi, ijtimoiy guruh, korxona va tashkilotlarning moddiy, ijtimoiy-moddiy, ma’rifiy talab va ehtiyojlarini qondirishga yo‘naltirilgan, yakuniy natijalarga erishishda iste’molchilarning bevosita yoki bilvosita ishtirok etishi bilan amalga oshiriladigan faoliyatdir. So‘nggi yillarda respublikamizda kichik biznes, tadbirkorlikni qo‘llab- quvvatlash va rag‘batlantirish borasida xukumat tomonidan amalga oshirilayotgan izchil tadbirlar, alohida olingan tarmoqlarni rivojlantirish bo‘yicha qabul qilinayotgan qarorlar, dasturiy yunalishlar ishlab chiqarish va ishlab chiqarish sohasining yuqori sur’atlar bilan rivojlanishiga olib kelmoqda. Bizga ma’lumki, har qanday jamiyatda ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirish iqtisodiy taraqqiyotning asosini yaratadi. Shu sababli ham iqtisodiyotni erkinlashtirish, modernizatsiyalash sharoitida ijtimoiy ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish jiddiy masalalardan biri hisoblanadi. Samaradorlikning umumiy holati, jumladan, ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlikni aniqlash muhim ahamiyatga ega. Ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik – chegaralangan resurslardan oqilona foydalangan holda erishilgan, aholining ijtimoiy, iqtisodiy, 40 Abdukarimov B.A va boshqalar. Korxona iqtisodiyoti (oliy o‘quv yurtlari uchun darslik) T.:Fan, 2015. –B. 41 Abdukarimov B.A va boshqalar. Korxona iqtisodiyoti (oliy o‘quv yurtlari uchun darslik) T.:Fan, 2015. –B. 25 ijtimoiy-iqtisodiy darajasini yuksaltirishdir. Ish – inson kamolotini yuksalish, moddiy va ijtimoiy farovonligini o‘sishida, madaniy va ma’naviy jihatdan rivojlanishida ko‘rinadi. Inson farovonligi hamda kamoloti naqadar yuksalsa, shu qadar yuqori ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlikka erishgan bo‘ladi. 42 Ijtimoiy ishlab chiqarishning iqtisodiyot tarmoqlaridagi samaradorligini o‘rganishda uning mezonlari va ko‘rsatkichlarini to‘g‘ri tushunish va hisoblab chiqish katta ahamiyatga ega. Bizning fikrimizcha, muhim masalalardan biri bo‘lgan ijtimoiy- iqtisodiy samaradorlikni har tomonlama chuqur o‘rganish va tushunish uchun alohida ijtimoiy, iqtisodiy samaradorlik mezonlari va ko‘rsatkichlarini ishlab chiqish kerak. Lekin bunda ijtimoiy va iqtisodiy samaradorlik mezonlari va ko‘rsatkichlari o‘zaro bog‘liq emas, degan fikr kelib chiqmaydi. Aksincha, ular u zviy bog‘langan va bir - birini taqozo qiladi, t o‘ ldiradi. Iqtisodiy samaradorlik sifat jihatidan hisoblab chi q ilmasa va o‘ lchanmasa, uni muntazam oshib borishi bo‘yicha belgilangan ishlarni bajarib b o‘ lmaydi. Iqtisodiy samaradorlikning o‘sishi - ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishning har qanday shakli rivojlanishini ob’ektiv q onun i yatidir, chunki jamiyatning rivojlanishi ishlab chi q ariladigan mahsulot yoki k o‘ rsatiladigan xizmatlar hajmi va sifati ortishini, ishlab chiqarish va muomala, kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni amalga oshirish uchun jam g‘ arishni ko‘paytirishni talabetadi. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyatining iqtisodiy samaradorli gi ni kompleks ta h lil qilish fa q at samaradorlik mezonini o‘z ichiga olish bilan chegaralanib qolmasligi kerak, chunki mezon asosan samaradorlikni oshirishning mo h iyatini va asosiy vazifalarini ifodalaydi, lekin o‘lchov hamda baholash vositasi b o‘ lib xizmat q ila olmaydi. Bu vazifani iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari h al q iladi. Ishlab chiqarish sohasini rivojlantirish kompleks dasturi mezoni ning murakkabligi uning maqsadlari va resurslarini tavsiflov chi ko‘rsatkichlar zarurligini taqozo etadi. Bizning fikrimizcha, O‘zbekistonda ishlab chiqarish iqtisodiyotning zamonaviy tarmoqlari singari rivojlanib borayotgan sohadir. Shunga ko‘ra, mazkur sohada faoliyat yurituvchi xo‘jalik subyektlari iqtisodiy samaradorligini barcha ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa jihatlari quyidagi mezonlarda o‘z aksini topadi: – iste’molchilarning turli qatlamlariga mos ishlab chiqarish ga bo‘lgan ehtiyojlarini to‘laro q qondirish; – xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan taklif etilayotgan maxsulotlarni ommabopligini ta’minlash; – xo‘jalik subyektlari faoliyatining natijadorligini oshirish; – sarflarning nisbiy darajasini pasaytirish; 42 Abdukarimov B.A va boshqalar. Korxona iqtisodiyoti (oliy o‘quv yurtlari uchun darslik) T.:Fan, 2015. –B. 122-123. 26 – so h ada yuqori unumdorlikni ta’minlashga erishi sh. Mazkur mezonlar ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini ifodalovchi ko‘rsatkichlar yordamida aniqlanadi. Iqtisodiy adabiyotlarda samaradorlik ko‘rsatkichlarini turlicha: baholash miqyosi bo‘yicha, resurslardan foydalanish darajasi bo‘yicha, ko‘rsatkichlarning ahamiyati bo‘yicha, ularning qarorlar qabul qilishdagi roli bo‘yicha, umulashtirish darajasi va hokazolar bo‘yicha tasniflari uchraydi. Bizning fikrimizcha, iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari ikki guruhga: xususiy va umumlashgan ko‘rsatkichlarga bo‘linadi. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyatining iqtisodiy samaradorligini tavsiflovchi xususiy ko‘rsatkichlarga mehnat resurslaridan foydalanish ko‘rsatkichlari, moddiy va moliyaviy resurslardan samarali foydalanish ko‘rsatkichlari kiradi. Ishlab chiqarish korxonalarining iqtisodiy samaradorligi ko‘rsatkichlari tizimida mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi ko‘rsatkichlari alohida o‘rin egallaydi. Bizning fikrimizcha, ishlab chiqarish korxonalarida mehnat unumdorligi darajasi va dinamikasi (natural va qiymat ko‘rsatkichlari); o‘rtacha mehnat haqi; bir xodim hisobiga to‘g‘ri keladigan maxsulotlar hajmining o‘sish sur’ati va mehnatga haq to‘lash sur’atining nisbati; mehnat haqining bir so‘miga olingan natija ko‘rsatkichlari tizimidan foydalanib, mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini keng tavsifiga ega bo‘lish mumkin. Mehnat unumdorligi darajasi natural va qiymat shaklida hisoblanishi mumkin. Natural shaklda hisoblansa, tovarlar hajmining xodimlar o‘rtacha soniga nisbati olinadi. Bu yerda: Tm – tovar-mahsulot hajmi Xs – xodimlar (bevosita) soni Ishlab chiqarish korxona larida mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi mehnat unumdorligi, mehnat q aytimi va mehnat si g‘ imi kabi ko‘rsatkichlarda ani q lanadi. Me h nat unumdorligi bir ishchi tomonidan q ancha maxsulotlar ishlab chiqarilganligini bildiradi. Bu yerda: Tush x – maxsulotlar hajmi. Sir – ishlovchilarning o‘rta yillik soni; 27 Mehnat qaytimi bir so‘mlik ish haqiga to‘g‘ri keladigan maxsulotlar sonini tavsiflaydi. Bu yerda: MK – mehnat q aytimi; MxF – ish h a q i fondi; Mehnat si g‘ imi mehnat unumdorligiga teskari k o‘ rsatkich b o‘ lib, bir so‘mlik tushumga to‘g‘ri keladigan mehnat sarfini ifodalaydi. Bu yerda: M sig‘ – mehnat sig‘imi; M sarf – mehnat sarfi; Mehnat unumdorligi o‘sish sur’ati va mahsulot mehnat sig‘imining pasayishi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqligi quyidagi formula bilan ifodalanadi: Bu yerda: MU o‘s – mehnat unimdorligining bazis davriga nisbatan darajasi(%); MSh – mehnat sig‘imining bazis davriga pasayishi (%); Ishlab chiqarish korxonalarida mehnat unumdorligini umumiy o‘sishi ( Δ MU umumiy) xizmatlar ko‘rsatish hajmini oshishi va ishlovchilar sonini kamayish hisobiga bo‘ladi va u quyidagi formula bilan aniqlanadi Bu yerda: Δ V – korxonada joriy davrda mahsulot ishlab chiqarishni o‘sish hajmi foizi. Δ Up – korxonalarda ishlovchilar sonini kamayish foizi. Agar ishlovchilar soni kamaymasa, ko‘payib borsa, ishlovchilar soni foizi teskari belgi bilan ifodalanadi. Ishlab chiqarish korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish miqdorining o‘sishida qancha qismi mehnat unumdorligining oshishi, qancha qismi qo‘shimcha resurslar (mehnat resurslari)ni jalb qilish evaziga bajarilishini ifodalovchi ko‘rsatkich bilan aniqlanadi. Bu ko‘rsatkich intensiv omil hissasi formulasi deb yuritiladi. 28 Bu yerda: Iok = intensiv omil hissasi; Uis = ishchilar sonining qo‘shimcha o‘sishi; Utm = tovar-mahsulot hajmining qo‘shimcha o‘sishi; O‘rtacha mehnat haqi ish haqi jamg‘armasining xodimlar o‘rtacha soniga nisbati bilan aniqlanadi. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini chuqur va har tomonlama tahlil qilish uchun samaradorlikning xususiy ko‘rsatkichlari bilan bir qatorda umumlashtirilgan ko‘rsatkichlari ham qo‘llaniladi. Adabiyotlarda umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlarga: rentabellik, xarajatlar nisbiy darajasi, fond samaradorligi, sarflangan barcha resurslar fond samaradorligi va boshqa ko‘rsatkichlar kiradi. Rentabellik ishlab chiqarish korxonalari xo‘jalik faoliyatining iqtisodiy ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Rentabellik ishlab chiqarish sohasida – balans foydaning korxona asosiy fondlari va aylanma mablag‘lari yig‘indisiga nisbatining foizdagi ulushi bilan aniqlanadi. Bu yerda:  Aif – asosiy ishlab chiqarish fo nd lari ;  NOM – aylanma mablaglar s u mmasi . Bizning fikrimizcha, ishlab chiqarish korxonalarida ijtimoiy samaradorlik deganda xodimlarning ishlab chiqarish yoki ishlab chiqarish jarayonida ularning ijtimoiy jihatidan rivojlanishni ta’minlash bilan bog‘liq bo‘lgan chora-tadbirlar majmuasi tushuniladi. Inson har tomonlama va uygun rivojlanish uchun zamin yaratishni maqsad q ilib qo‘ ygan jamiyatning pirovard ijtimoiy maqsadga erishuvi ijtimoiy samaradorlikni bosh mezoni hisoblanadi. Ijtimoiy samaradorlikning iqtisodi yot tarmoqlari va so h alaridagi ikkinchi mezoni ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorli gi ning o‘sishiga bilvosita ta’sir q iluvchi istemol x arajatlarini kamaytirishdir. Ishlab chiqarish tizimida ijtimoiy samaradorlikni yagona mezon bilan o‘ lchab b o‘ lmaydi, chunki soha ijtimoiy samaradorligining mezoniva ko‘rsatkichlari bir xil 29 emas. Agar ijtimoiy samaradorlikning mezoni uning mazmuni va vazifasini ifodalasa, ko‘rsatkichlari esa samaradorlikni o‘ lchash va baholash q uroli b o‘ lib xizmat qi ladi. Bizning fikrimizcha, ijtimoiy samaradorlikning statistik ko‘rsatkichlarini q uyidagi guruhga b o‘ lib o‘ rganish mumkin : 1. Iste’molchilik talabi qondirilishini tavsiflovchi statistik ko‘rsatkichlar; 2. Ishlab chiqarish vaqtini qisqarishini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar; 3. Mehnat sharoiti va x arakterini yaxshilanishini tavsiflovchi statistik ko‘rsatkichlar . Fikrimizcha, iste’molchilar talabini q ondirishni tavsiflovchi ko‘rsatkichlarga q uyidagilar kiradi: – maxsulotlarning aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan hajmi; – maxsulotlarning aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan yalpi maxsulot miqdori; – ishlab chiqarishning oshib borish koeffitsienti; – ishlab chiqarish va q tini q is q artirishni tavsiflovchi ko‘rsatkichlar; – iste’molchilarning ishlab chiqarish korxonalarida sarflaydigan va q tini kamaytirish koeffitsient i ; – bir iste’molchiga ishlab chiqarish uchun sarflanadigan va q t; – bir iste’molchining ishlab chiqarish korxonasiga qayta tashrif buyurishi uchun sarflangan va q t. Bu ko‘rsatkich ijtimoiy samarani pasayganligidan dalolat beradi; – o‘rtacha bir marta ishlab chiqarish kerak bo‘lgan kishi uchun sarflanadigan vaqt; Mehnat sharoiti va mehnat x arakteri ni tavsiflovchi ko‘rsatkichlarga: – mehnat jarayonlarini avtomatlashtirish ( ya ngi texnika va texnologiyalarni qo‘ llash darajasi); – ishlab chiqarish korxonalari bino va inshootlar i ni zamon talablari darajasiga javob berishi; – ishlab chiqarishda il g‘ or mehnatni tashkil qilish usullaridan foydalanish darajasi; – korxonada foydalaniladigan texnologiya, asbob - uskuna va mexanizmlarni il g‘ orlilik darajasi; – ishlab chiqarishda band bo‘lgan ishchilarning malakasi, ma’lumoti , mutaxassisligining yuqoriligi darajasi; – soha uchun zarur bo‘lgan xodimlarni tayyorlash, qayta tayyorlash, ularning malakasini oshirishni tashkil qilish darajasi kiradi. Yu qorida ta’kidlangan ko‘rsatkichlardan alohida bittasi qo‘ llanilsa, umumiy natijadorlikni ifodalamaydi . Chunki har bir ko‘rsatkich, ijtimoiy samaraning kichik 30 bir yunalishinigina x arakterlaydi. Bu ko‘rsatkichlar birgalikda qo‘ llanilsa, ishlab chiqarish korxonalarining ijtimoiy samaradorligiga t o‘ li q ba h o berish mumkin. Yuqorida q ayd etilgan mezonlar va ularning ko‘rsatkichlaridan ishlab chiqarish korxonalari faoliyatini baholash, kompleks ta h lil q ilish va strategik rejalashtirishning metodologik asoslarini yaratishda va ularni tadbi q etishda foydalanish mumkin. Rivojlangan bozor iqtisodiyotiga asoslangan mamlakatlar iqtisodiyotida ro‘y berayotgan tub o‘zgarishlar samaradorlik tushunchasiga ham nazariy ham amaliy jihatdan yangicha yondashuvni zarurat etmoqda. XX asrning so‘nggi yillaridan boshlab xorijiy adabiyotlarida ishlab chiqarish faoliyati samaradorligi ko‘rsatkichlarini ilmiy jihatdan tadqiq qilishga keng ko‘lamda kirishildi. Biz ham mazkur dissertatsion tadqiqotda ushbu muammolarning yechimiga e’tibormizni q aratmo q chimiz. Xorij mamalakatlarida chop qilingan ilmiy ishlarda ishlab chiqarish faoliyati samaradorligi ko‘rsatkichlari ko‘proq resurs-xarajat yondashuvi asosida tahlil etilgan. Bunda unumdorlik va samaradorlik ko‘rsatkichlari bir xil iqtisodiy kategoriya sifatida yondashilgan. Shu sababli xorijiy mamalakatlarda ishlab chiqarish faoliyati samaradorligini tavsiflashda mehnat unumdorligi ko‘rsatkichlaridan foydalanilgan. Ishlab chiqarish faoliyati samaradorlik ko‘rsatkichlarini ifodalashda unumdorlik statistikasidan foydalanish ilmiy jihatdan to‘g‘ri, chunki birinchidan, samaradorlikni talqinida unumdorlik ko‘rsatkichlaridan foydalanish zarurati holatlarini keltirib chiqarmaydi. Ikkinchidan, o‘z navbatida ishlab chiqarish bozor iqtisodiyoti sharoitida olingan ma’lumotlar tahliliga ko‘ra, amaliyotda faoliyat samaradorligini baholashda kengaytirilgan tarzda yondashuvni maqsadga muvofiqligini asoslaydi. Shunday qilib, XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab ishlab chiqarish sohasining rivojlanib borishi insonlar moddiy farovonligi va turmush sifatini oshishiga olib keldi. Ma’lumki, XIX asrning oxirlarida E.Engel tomonidan aholi daromadini o‘sishi bilan iste’mol tarkibini o‘zgarishini statistik jihatdan bog‘liqligini asoslagan edi. E.Engelning birinchi qoidasiga ko‘ra – daromadlar darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, iste’molchilar daromadining shunchalik kam qismini sifati past bo‘lgan tovarlarga sarflashadi. Ikkinchi qoidasiga ko‘ra, aholining turmush sharoiti va daromadlari darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, iste’molchi sarfining katta qismini yuqori sifatli tovarlarga sarflanadi. E.Engelning ikkinchi qoidasiga ko‘ra, aholining farovonligi va daromadlari qanchalik yuqori bo‘lsa, ular oilaviy budjetining kam qismini oziq-ovqat mahsulotlariga, ko‘p qismini esa ishlab chiqarish maxsulotlariga sarflashadi. Rivojlangan mamlakatlarda oilaviy budjetining 18-20 foizi oziq-ovqat mahsulotlarining iste’moliga, 35-40 foizi esa boshqa maxsulotlarga sarflanadi. E.Engel tomonidan e’tirof etilgan qonuniyatni ba’zi tadqiqotchilar ITT natijasida ijtimoiy unumdorlikka (ishlab chiqarish samaradorligi) bog‘liq deb ta’kidlashadi. 31 Olib borilgan tatqiqotlarga ko‘ra, AQShda kompyuterlarni ishlab chiqarish sohasiga ta’siri natijasida 1990-1994 yillarda YaIMning o‘sishi 5-7 fizni, 1995-2000 yillar mobaynida yuqori texnologiyali ishlab chiqarish sohasida yaratilgan YaIM 8,0 foizni tashkil etib, uning yillik usish sur’ati 35,0 foizni tashkil etgan. 1990 yillarda axborot texnologiyali ishlab chiqarishda bir ishlovchi hissasiga to‘g‘ri keladigan qo‘shilgan qiymat miqdori 10,4 foizni tashkil qilgan. 43 Bu holat iqtisodiyotning boshqa sohalariga nisbatan ancha yuqoridir. Bundan tashqari YaIMni yaratishda axborot texnologiyalarining hissasi oshib borishi resurslardan foydalanish darajasini ham oshib borishga olib kelmokdaki, natijada boshqa tarmoqlarda samaradorlikning o‘sishida o‘z aksini topmoqda. E.Engel tomonidan e’tirof etilgan iste’mol tarkibini daromadlarning o‘sishiga bog‘liqligi haqidagi qonuniyati ushbu yo‘nalishda tadqiqotlar olib borishga turtki bo‘ldi. Xususan, turli xil tovarlarga to‘lov qobiliyatini daromadga nisbatan egiluvchanlik koeffitsienti va boshqa yo‘nalishdagi tadqiqotlar shular jumlasidandir. Masalan, V.Fyuks 1968 yilda ishlab chiqarish sohasini kengaytirish sabablaridan biri sifatida sanoat va qishloq xo‘jaligiga unumdorlikni past darajada o‘sishi deb hisoblaydi 44 . V.Fyuks tomonidan sanoat,qishloq xujaligi va ishlab chiqarish sohasida ish bilan bandlik taqsimoti aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan real yalpi ichki mahsulot bilan chambarchas bog‘liq degan fikri o‘z tasdig‘ini topmoqda. U ta’kidlaydiki, agarda qishloq xo‘jaligi hissasi daromadlarga talab elastikligi farqi bilan tushuntirilsa, ishlab chiqarish sohasidagi o‘zgarishlar uchinchi sektor (xizmat ko‘rsatish)ni birinchi (qishloq xo‘jaligi) va ikkinchi (sanoat) sektorga nisbatan past unumdorlik darajasi bilan ifodalanadi. 45 Bu haqda sanoatda yalpi omilli unumdorlik o‘sishi va ishlab chiqarish sektorini rivojlanishi o‘rtasidagi yuqori korrelyatsiya koeffitsienti mavjudligidan dalolat beradi. Umuman ishlab chiqarish sohasida samaradorlik darajasi sanoat va qishloq xo‘jaligiga nisbatan past darajada ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatmokdaki, bugungi kunda axborot texnologiyalari moddiy ne’matlar ishlab chiqaradigan tarmoqlarda samaradorlikni oshishiga olib kelishini hech bir iqtisodchi inkor qilmaydi, ammo uning iqtisodiyotning boshqa tarmoqlariga ta’siri masalalari ochiq qolmoqda. Bunga bog‘liq holda, sanoatga nisbatan ishlab chiqarish sohasida ish bilan bandlikni yuqori ekanligini ko‘pchilik xorij iqtisodchilari ishlab chiqarish sohasida samaradorlikni industrial tarmoqlarga nisbatan pastligi bilan ifodalaydilar. 43 Мельянсев В.Информационная революция-феномен новый экономики. Мировая экономика и международные отношения. М. 2016 г. 44 FUChSV.RTheservice Economic “National Bureau of Economic Res е arch, New York, 1968 45 Маркова М.Д. Маркетинг услуг. М.Фин а нсы и статистика. 1996 С-8 32 1987 yilda R.Solou tomonidan ishlab chiqilgan «Unumdorlik paradoksi» 46 ga ko‘ra kompyuter texnologiyalari uchun qilingan investitsiya hajmining o‘sib borishi, unga mos holda ishlab chiqarish sohasida unumdorlikni oshishiga olib kelmagan. Uning ta’kidlashicha, XX asrning 80 yillarida AQShda komyuter texnologiyalari uchun qilingan investitsiya 1 trln. AQSh dollarini tashkil qilgan, uning 85,0% xizmat sohasiga yo‘naltirilgan, ammo bu sohada mehnat unumdorligini yillik o‘sishi 1,0% ni tashkil etgan. XX asrning 90-yillarida esa AQSh sanoatida unumdorlikning o‘sish sur’ati 3,0% ni, umuman iqtisodiyot bo‘yicha unumdorlik 1,1%ni tashkil qilgan. Ushbu manba asosida shunday xulosa qilish mumkinki, unumdorlikning umumiy ko‘rsatkichini past bo‘lishiga uchinchi sektordagi (xizmat ko‘rsatishda) unumdorlik darajasini pastligi sababdir. Ishlab chiqarish faoliyati sohasida unumdorlik darajasi pastligi sababini quyidagicha tushunish mumkin. Bir tomondan xizmatlar yuqori texnologiyali kapital va intensiv bilim talab qiladigan tarmoqlarni o‘zida mujassamlashtirsa, ikkinchi tomondan, past texnologiyali va ko‘p mehnat talab qiladigan tarmoqlarni o‘zida mujassamlantiradi. Shuningdek, xizmat sohasida yuqori malakali va yuqori ish haki oladigan ishchilar ham, past ish haqi oladigan ishchilar ham mehnat qiladi. Bu xol albatta unumdorlik darajasini pastligiga ta’sir qiladi. Xizmatlarning turli-tumanligi va xilma-xilligi Dj.Zingelman tomonidan e’tirof etilgan va u xizmatlarni ishlab chiqarish, iste’mol, ijtimoiy va taqsimot xizmatlariga tasniflagan (1.3-rasm). 1.3-rasm. Dj.Zingelmanning xizmatlarni tasniflash tarkibi. Dj.Zingelman tomonidan tasniflagan xizmat turlarining har biri o‘zining murakkab tasnifiga ega. Misol uchun, banklarning, tibbiyotning, maishiy xizmatning bir necha yuz turlari mavjud. Shuning uchun ham bir xizmat doirasida bir necha farqlanuvchi belgilari bo‘lishi mumkin. Xususan, tibbiyot xizmati bir vaqtning o‘zida yuqori malakadagi kasbiy tayyorgarlikni talab qiluvchi kapital intensiv ko‘rinishdagi 46 Solow R We’d Better Out // New York Revier of Books. 1987. July 12-p36 33Ishlab chiqarish Ishlab chiqarish Iste’mol ( shaxsiy ) Ijtimoiy Taqsimot Injinering, konsalting, moliyaviy, bank va boshqalar Restoran, mehmonxona, maishiy, uy xizmati va boshqalar Umumta’lim, tibbiyot va boshqalar Savdo, transport, aloqa va boshqalar (misol uchun: kompyuter diagnostikasi va turli apparatlar bilan davolash) va yuqori mehnat talab qilmaydigan mehnat intensiv (misol uchun, jarrohlik aralashuvi, tashxis qo‘yish) ko‘rinishidagi xizmatlarni o‘z ichiga qamrab oladi. Shuning uchun ham xizmatlarni haddan tashqari xilma xilligi sababli bir tarmoq ichida fan-texnika taraqqiyoti moddiy ishlab chiqarishga nisbatan xizmat sohasiga past ta’sir ko‘rsatadi. Ishlab chiqarish faoliyati samaradorlik ko‘rsatkichining pastligini yana bir sababi sifatida moddiy ishlab chiqarish sohasiga nisbatan xizmat sohasida band bo‘lgan xodimlar mehnat haqining pastligidir. Ammo xizmatlarning ba’zi turlarini ko‘rsatuvchi xodimlar mehnat haqi, moddiy ishlab chiqarish xodimlariga nisbatan ancha yuqori (misol uchun, injiniring, konsalting, moliya, sug‘urta va hokazolar). Hozirgi vaqtda xorij tadqiqotchilari «R.Solou paradoksi»ning yechimini tushuntiruvchi bir necha gipotezalarni ilgari surishmoqda. Birinchidan, eng ko‘p tar q algan variant sifatida unumdorlik statistikasini nomukammalligi e’tirof etiladi. Bunday fikrni R.Sol ou ilgari surgan. Ikkinchidan, keng tar q algan variantlardan yana biri - amal q ilayotgan moddiy ishlab chiqarish o‘zagida «ishlab chiqarish xizmatlari»ni t o‘ li qh isobga olmaslik hisoblanadi. Xususan, «Dj.Zingelman»ning ishlab chiqarish xizmatlari shular jumlasiga kiradi. Germaniya milliy x o‘ jaligi instituti ma’lumotlariga ko‘ra 1990 yillarning boshlarida sanoat ishlab chiqarishida ishlab chiqarish xizmat turlarining h issasi 80,6 foizni tashkil etgan. Jumladan axborot–ta’lim xizmatlari 11,6 foizni, bosh q aruv xizmatlari 6,11 foizni, ilmiy tadqiqotlar 4,9 foizni tashkil etgan. Uchinchidan, «R. Solou parodoksi»ni ilgari amal qilgan boshka uxshash tadqiqotlar orqali ham tushuntirish mumkin. Bunga «D evid ning keyinga q oldirish gipotezasi» misol b o‘ la oladi. Shuningdek «R.Solou paradoksi»ning turli ta h liliy yechimini amal qilishiga q ara masdanh ozirgi va q tda ulardan h ech biri shub h asiz to‘g‘ri deb tan olinmagan. Ammo sanoati rivojlangan mamlakatlarda xizmat sohasida unumdorlik o‘sish sur’ati statistikasi h ozirgi va q tda ishlab chiqarish faoliyatini unumdorligini (samaradorligini) bar q aror o‘ sayotganidan dalolat beradi. Ba’zi h ollarda (masalan, Norvegiyada) ishlab chiqarish sohasi da mehnat unumdorligining o‘sish sur’ati sanoatdagiga nisbatan bir muncha yuqoriligini ta’kidlash mumkin. Yuqoridagi ma’lumotlar «D e vi d ning keyinga q oldirish gipotezasi»ni , ya’ni vaqt o‘ tishi bilan mehnat unumdorligini o‘sish sur’atini jadallashuvini asoslashga xizmat qiladi. Ishlab chiqarish t a rmo q larida mehnat unumdorligini o‘sish sur’ati statistikasi ma’lum bir q izi q ish uy g‘ otadi. XX asrning 80-yillaridano q xorij tadqiqotchilari YaIM hajmida xizmatlar h issasini o‘sishini va posti n dustrial jamiyatda yuqori texn o logiyali tarmoqlarkerakli darajada ayrim ishlab chiqarish jarayonida mehnat unumdorligini 34 yuqori b o‘ lmasligini tal q in etishga harakat qilishgan. 1985 yilda L.Samm e rs tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, ishlab chiqarish sohasini turli - tumanligi ushbu so h aga ilmiy texnika tara qq iyoti yutu q larini bir xilda joriy etilmasligini va shunga mos holda unumdorlikni (samaradorlikni) o‘sish sur’ati turlichaligini ko‘rsatgan. Ba’zi rivojlangan mamlakatlarda ulgurji va chakana savdo, transport, alo q a, moliyaviy xizmatlarda unumdorlik darajasini sezilarli oshganligini k o‘ rishimiz mumkin. Bunda ma’lum bir q onun i yatni , ya’ni Dj. Zingelmanning ishlab chiqarish va ta q simot xizmatlarida unumdorlikni yuqori b o‘ lishi q onun i yatini amal q ilayotganligini ko‘rsatishimiz mumkin. Shuningdek keyingi vaqtlarda unumdorlikni o‘sish sur’atini yuqoriligini telekommunikatsiya va alo q a tarmoqlarida k o‘ rishimiz mumkin. Xususan, keyingi besh yil ichida bu tarmoqlarda unumdorlik Germaniyada 18,0%, Norvegiyada 17,0% ni tashkil etgan. Dj. Zingelmanning tasnifi bo‘yicha iste’mol va ijtimoiy xizmat turlarida unumdorlikni bir muncha past darajada bo‘lganligini k o‘ rishimiz mumkin. Masalan, restoran va me h monxona xizmatlari bu davr mobaynida Germaniyada 4,8%, Fransiyada 3,0%, Norvegiyada 6,0% ni tashkil kilgan. Mavjud bunday q onun i yatni q uyidagicha izo h lash mumkin. Iste’mol va ijtimoiy xizmat so h alarida bosh q a so h alarga nisbatan unumdorlikni past darajasini ushbu xizmatdagi xususiyatlar va ularga ITTni ta’sir ko‘rsatish imkoniyatlarini chegaralanganligi bilan izo h lash mumkin. D.Treplet va B.Bosvortlarning ta’kidlashicha ITTning ta’siri asosan xizmat sohasining besh tarmo g‘ iga, ya’ni moliya xizmati, ulgurji va chakana savdo xizmati, ishbilarmonlik xizmatlari, su g‘ urta va kommunikatsiya tarmoqlariga intensiv ta’sir ko‘rsatmokda. Shuningdek, rivojlangan mamlakatlarning ko‘pchiligi da bu so h alarni rivojlantirish maqsadida yirik h ajmdagi investitsiyalar yunaltirilmo q da. Masalan, AQShda jami investitsiyalarning 50,0% xizmat sohasiga yunaltiriladi yoki har yili o‘rtacha 220,0 mlrd. AQSh dollari mi q doridagi mabla g‘ xizmat sohasiga yunaltiriladi. Shunday q ilib, barcha xizmatlar mehnatini kapitalga (unumli) almashtirish layo q atiga ega bo‘lgan FT T yutu q larini bir xilda q abul qilish xususiyatiga ega emas, bu esa o‘z navbatida samaradorlikka o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Shu bilan birgalikda, iste’mol va ijtimoiy xizmatlar samaradorligining pastligining bir q ancha sabablari mavjud. Bir q ator an’anaviy xizmatlar (me h monxona xizmati, umumiy ov q atlanish, maishiy xizmatl a r va bosh q a lar subyektiv xususiyatga ega) standartlashtirish va texnikalashga mos kelmaydi. Ba’zi xizmatlar, masalan so g‘ li qn i s a q lashITT yutu q larini tez q abul q ilsa ham, ular ko‘prok iste’molchining xohish-istagiga , xizmat darajasiga bog‘liqdir. Agar ular past darajada bo‘lsa, bu h ol ishlab chiqarish samaradorligining o‘sish sur’atiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun, xizmatning 35 bu turlarida unumdorlik darajasini oshirishga axborot - texn o logiyalari unchalik katta ijobiy ta’sir ko‘rsatmaydi. Iste’mol va ijtimoiy xizmatlarda unumdorlik darajasi past b o‘ lishi muayyan q iyinchiliklarni, xususan, xizmat sohasida band bo‘lganlar mehnat haqi va unumdorligi nisbatida muammolarni keltirib chi q aradi. Ishlab chiqarishsohasida mehnat haqini unumdorlik k a bog‘liq holda o‘sish i ni ta’minlash q iyinligini birinchi marta har taraflama tani q li iktisodchi olim V.Baumol tomonidan ta h lil qilingan. U o‘z g‘oyasini ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalari o‘rtasida doimiy tarzda ish haqi darajasini bir xilda ushlab turish mexanizmi bilan asoslaydi. Uning fikricha, xizmatlarga nisbatan ishlab chiqarishda unumdorlik darajasi bir muncha tezroq o‘sib boradi. Ishlab chiqarish sohasida ish haqi darajasi moddiy ishlab chiqarish sohasidagi unumdorlik ko‘rsatkichlariga asoslanadi va unga bevosita bog‘liqdir. V.Baumol xizmatlarni turli-tumanligi uni umumlashtirishni qiyinligini e’tirof etib, bu sohani unumdorlik darajasiga qarab uch kategoriyaga ajratadi: - harakatsiz individual xizmatlar; - o‘ziga xos xususiyatga ega progressiv xizmat ko‘rsatish; - asimptotik harakatsiz individual xizmat ko‘rsatish. Bizning fikrimizcha, bunday yondashuv samarali bo‘lib, ishlab chiqarish sohasida samaradorlik muammolarini tadqiq qilishda keng imkoniyatlarni yuzaga keltiradi. Shuning uchun uni to‘liqroq tadqiq etish maqsadga muvofiq. V.Baumol tomonidan ajratib ko‘rsatilgan birinchi kategoriya, ya’ni harakatsiz individual xizmatlar – o‘ziga shunday xizmatlarni birlashtiradiki, unda unumdorlik (samaradorlik) oshmaydi. Bunday xususiyat ushbu xizmatlarning tabiatidan kelib chiqadi (masalan, personal xarakterdagi shaxsiy xizmatlar). Uning ikkinchi kategoriya xizmati o‘ziga xos xususiyatga ega, progressiv ishlab chiqarish – o‘z tarkibiga mijozni ishtirok etishini talab qilmaydigan xizmatlarini birlashtiradi: masalan, bankda pulni saqlash xizmati. Xizmatning bu turida mijoz ikki holatda ishtirok etishi mumkin, ya’ni shartnoma tuzishda va shartnoma muddati tugaganda, boshqa xolatlarda mijoz xizmat jarayonida ishtirok etmaydi. Shuningdek, bu kategoriya xizmatlariga shunday xizmatlar kiradiki, ularni ko‘rsatishda mashinalar va asbob uskunalar salmoqli rol o‘ynaydi. Bunday xizmatlar mijozni ishtirokini umuman talab etmaydi hamda ularda jonli mehnat sarfini kamaytirish uchun mashina va mexanizmlarni kiritish imkoniyati katta. Shunday qilib, o‘ziga xos xususiyatga ega progressiv ishlab chiqarish uchun unumdorlik (samaradorlik)ni o‘sishi xarakterli jarayondir. V.Baumolni uchinchi kategoriyali xizmati – assimptotik harakatsiz individual ishlab chiqarish deb nomlanib, unda birinchi va ikkinchi kategoriya xizmatlarning xarakterli xususiyatlarini o‘zida mujassamlashtiradi. Bunday xizmatlarga 36 ma’lumotlarni qayta ishlash bo‘yicha xizmatlar kiradi. Bu xizmatlarning ikki asosiy resurslari mavjud: texnika va dastur ta’minoti. Birinchi komponent iqtisodiyotni progressiv sektori mahsuloti (iqtisodiyotda texnika qiymati texnologiyalar va unumdorlikning o‘sishi bilan pasayib boradi). Ikkinchi komponent – harakatsiz sektor mahsuli bo‘lib, uning sarf-xarajatlari o‘sib borish xususiyatiga ega. Bu kategoriya xizmatining o‘ziga xos muhim xususiyati – o‘zining hayotiy siklini dastlabki davrida harakatlarning pastligi va unumdorlikning o‘sishini yuqoriligidir. Ammo, dastlabki davrda unumdorlikning o‘sishi qanchalik yuqori bo‘lsa, u keyinchalik shunday tez pasayadi. Demak, vaqt o‘tib borishi bilan assimptotik harakatsiz xizmatlarni ko‘rsatishda xarajatlarni o‘zgarib borishi ro‘y beradi. Masalan, sartaroshxona xizmatini yo‘lga qo‘yishning dastlabki davrida asosiy vositalar va asbob-uskunalarga katta sarf xarajatlar qilinadi (birinchi komponent uchun), sartarosh mehnat haqi bo‘yicha sarflar (ikkinchi komponent) esa minimal holda bo‘ladi. Vaqt o‘tishi bilan ishlab chiqarishdagi kapital qo‘yilmalar o‘zini oqlay boshlaydi, sartarosh esa o‘zining mehnat haqini oshirishni talab qila boshlaydi. Yana bir holat, progressiv komponentning unumdorligi asta-sekin pasayib boradi, bu hol umumiy xarajatlar tarkibida progressiv komponent hissasini pasayib borishi bilan ro‘y beradi. Oqibatda inert (harakatsiz) komponent kuchayib boradiki, bu xol xizmatni harakatsiz individual xizmatko‘rsatishxususiyatini kuchayishiga olib keladi. V.Baumolning assimptotik harakatsiz ishlab chiqarishkategoriyasini va Dj.Zingelmanning tasnifi bilan o‘zaro bog‘liqligi haqida gapirganda, quyidagini e’tirof etish, ya’ni mazkur kategoriya xizmatlariga Dj.Zingelmanning iste’mol va taqsimot xizmatlarini kiritish mumkin. Xususan, iste’mol xizmatlari (restoran, mehmonxona, maishiy xizmatlar) ko‘p hollarda past komponentli assimptotik harakatsiz individual xizmatlarni tashkil qiladi. Shuningdek, Dj.Zingelmenning tasnifi bo‘yicha taqsimot xizmatlari (transport, aloka, savdo) V.Baumol tasnifi bo‘yicha yuqori komponentli assimptotik harakatsiz individual xizmatlarni tashkil etadi. Ular uchun ITTning ta’siri kuchlimas, iste’molchilarni jalb qilinishi pastligi, xizmat jarayonida ommaviy ishlab chiqarish va standartlashning yuqoriligi kabi xususiyatlari xosdir. Bizning fikrimizcha, xorijiy adabiyotlarni o‘rganish va ishlab chiqarish faoliyati unumdorligi (resurs-xarajat yondashuvi) nuqtai nazaridan ko‘rsatkichlarni tahlil qilish asosida quyidagi xulosalarni keltirish mumkin: 1. Ishlab chiqarish faoliyati unumdorligi (resurs-xarajat yondashuvi bo‘yicha samaradorlik)ni o‘sish darajasining turlichaligi xizmatlar ko‘rsatish jarayonida ITTni ta’sirini har-xilligi, iste’mollarni xizmatlar iste’moliga jalb qilinish darajasi bilan asoslanadi. 37 2. V.Baumol tomonidan unumdorlikni o‘sish darajasiga bog‘liq xizmatlarni uch kategoriyaga: harakatsiz (inert) individual xizmatlarga, o‘ziga xos xususiyatga ega progressiv xizmat ko‘rsatishga, asimptotik harakatsiz individual xizmat ko‘rsatishga ajratilgan. Tadqiqot jarayonida V.Baumol xizmatlar tasnifi bilan Dj.Zingelman tasnifining o‘zaro bog‘liqligi ilmiy jihatdan asoslandi. Xususan, unumdorlik o‘sish darajasi (samaradorlik) progressiv xizmatlar kategoriyasi ishlab chiqarish xizmatlari bilan ko‘proq ahamiyat kasb etadi. Harakatsiz individual xizmatlar ijtimoiy xizmatlar tarkibida kamroq xususiyatga ega. Assimptotik harakatsiz xizmatlar esa ko‘proq xilma-xillikga ega bo‘lib, bunda unumdorlik (samaradorlik) darajasi progressiv komponenti yuqori bo‘lgan xizmatlar hissasiga bog‘liq. Bunday xizmat t u rlariga iste’mol va ta q simot xizmatlari ham kiradi. 3. V.B a umol xizmatlar kat e goriyasini xizmatlarlarning shunday xossalari, ya’ni xizmatlarni avtomatlashtirish darajasi, ishlab chiqarish jarayoniga iste’molchilarni jalb qilish va xizmat jarayoniga texnik - mu h andislik va ITTning ta’siri bilan tavsiflash mumkin. 4. Ishlab chiqarish faoliyatida samaradorlik (unumdorlik) ko‘rsatkichlari statistikasini o‘ rganish orqali shunday xulosa qilish mumkin: bir necha kat e goriyadagi xizmatlarning samaradorligini baholashda resurs-xarajatyondashuvi samaradorligi haqida bir muncha tor tasavvurni beradi, chunki u fa q at iqtisodiy tomonini yoritadi. Bu h ol ba’zi xizmat kat e goriyalarida unumdorlik ko‘rsatkichlarining aham i yati pasayishini asoslaydi. Shunday q ilib, xorijiy ta dq i q otchilarning tajribasi ishlab chiqarish faoliyatining ba ’ zi turlari samaradorlikni baholashda resurs-xarajatyondashuvidan foydalanishning chegaralanganligidan dalolat beradi va shuning uchun ham uning (ishlab chiqarishni ba ’ zi turlarini) samaradorligini baholashda yangicha komplek s yon d ashuvning dolzarbligini keltirib chi q aradi. BIRINCHI BOB BO‘YICHA XULOSA Mamlakatimiz iqtisodiyoti rivojlanishining hozirgi bosqichida ishlab chiqarishga qo‘yilayotgan talablar oshib bormoqda. Bu o‘z navbatida, iste’mol bozori tarkibida o‘zgarishlarni vujudga keltirdi. Aholining ayrim qatlamlari moddiy farovonligining oshishi natijasida iste’molchilarning yangi kategoriyasi vujudga keldi. Moddiy jihatdan ta’minlangan iste’molchilar o‘zlarining hayot qulayliklarini oshirishni ta’minlaydigan turli assortimentdagi mahsulotlarga katta talabgor hisoblanishadi. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida ishlab chiqarish zahiralari hisobi va ulardan foydalanish tahlilining nazariy asoslariga bag’ishlangan mazkur bobda, korxonalarda ishlab chiqarish zahiralaridan foydalanishning ahamiyati, ular tahlilining maqsadi, vazifalari va axborot manbalari, ishlab chiqarish zahiralari 38 hisobini tashkil etishning maqsadi, vazifalari va me’yoriy- huquqiy asoslari batafsil aks ettirilgan. Shuningdek, iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida korxonalarning ishlab chiqarish zahiralaridan samarali foydalanish tahlilining eng asosiy vazifalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: - korxonalarning zaruriy moddiy resurslari bilan ta’minlanganlik darajasini aniqlash; - ishlab chiqarish zahiralarini korxonaga etkazib berish hajmini, kompleksliligini, sifatliligini, sortliligini hamda maromiyligining darajasini belgilash; - ishlab chiqarish zahiralarini etkazib berish borasida korxonalararo tuziladigan shartnomalarning o’z vaqtida tuzilganligini aniqlash; - moddiy-texnika ta’minoti belgilangan rejasining haqiqatga mosligini tekshirish; - transport-tayyorlov xarajatlarini hisoblash; - ishlab chiqarish zahiralaridan samarali foydalanish ko’rsatkichlarini aniqlash va ularni mahsulot hajmiga hamda uning tannarxiga ta’sirini miqdor jixatdan hisoblash; - muhim samaradorlik ko’rsatkichlari va ularning o’zgarishini omilli tahlil qilish; - ishlab chiqarish zahiralari aylanuvchanligini o’rganish; - ishlab chiqarish zahiralariga baho berishda foydalanilmay qolgan ichki imkoniyatlarini aniqlash, tahlil etish va boshqalar. Ishlab chiqarish zahiralaridan samarali foydalanish tahlilini yanada chuqurroq amalga oshirish uchun hisob ma’lumotlariga taaluqli bo’lmagan, ya’ni qo’shimcha ma’lumotlardan foydalanish lozim bo’ladi. Bunday ma’lumotlar tarkibiga bank, moliya, soliq inspektorlari tomonidan tuzilgan dalolatnoma, inspektorlar taqdim etgan ma’lumotlar, auditorlik xulosalari, radio va televideniya ma’lumotlari, ommaviy axborot vositalari manbalari, ishchi va xizmatchilar bilan bo’lgan muloqot natijalari kiradi. Har bir korxona ishlab chiqarish uchun zarur ishlab chiqarish zahiralarini tashkil qiladi va uni rejali ravishda to’ldirib boradi. Bizning fikrimizcha, samaradorlikni baholashda maqsadli yo‘naltirilganlik yondashuvi resurs-xarajat yondashuvidan keskin farq qilar ekan. Maqsadli yo‘naltirilgan yondashuvidan foydalanish faoliyat samaradorligini baholash imkoniyatini kengaytiradi. Unga asosan maksimal unumdorlik – faoliyat samaradorligini yagona parametri bo‘lmasdan, samaradorlik ijtimoiy, iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan tasniflanadi. Shu nuqtai nazardan samaradorlik ko‘rsatkichlaridan foydalanish ko‘lami kengayadi. Resurs-sarf yondashuvidan farqli mazkur yondashuv nafaqat tijorat asosida xo‘jalik yurituvchi subyektlar samaradorligini baholanishi, balki notijorat subyektlar samaradorligiga ham baho berish mumkin. Bizningcha, ishlab chiqarish faoliyati bu – turli shakl va yunalishlarda ishlab chiqarish asosida aholi, ijtimoiy guruh, korxona va tashkilotlarning moddiy, ijtimoiy- moddiy, ma’rifiy talab va ehtiyojlarini kondirishga yo‘naltirilgan, yakuniy natijalarga 39 erishishda iste’molchilarning bevosita yoki bilvosita ishtirok etishi bilan amalga oshiriladigan faoliyatdir. Ishlab chiqarish korxonalarining iqtisodiy samaradorligi ko‘rsatkichlari tizimida mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi ko‘rsatkichlari alohida o‘rin egallaydi. Bizning fikrimizcha, ishlab chiqarish korxonalarida mehnat unumdorligi darajasi va dinamikasi (natural va qiymat ko‘rsatkichlari); o‘rtacha mehnat haqi; bir xodim hisobiga to‘g‘ri keladigan xizmatlar hajmining o‘sish sur’ati va mehnatga haq to‘lash sur’atining nisbati; mehnat haqining bir so‘miga olingan natija ko‘rsatkichlari tizimidan foydalanib, mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini keng tavsifiga ega bo‘lish mumkin bo‘ladi. II-BOB. SAMARQAND VILOYATI ISHLAB CHIQARISH KORXONALARI FAOLIYATI SAMARADORLIGI TAHLILI 2.1. Innovatsion rivojlanish sharoitida Samarqand viloyati ishlab chiqarish korxonalari holati Ishlab chiqarish bu – korxonalar, tashkilotlar, shuningdek, jismoniy shaxslar tomonidan ishlab chiqarishni o‘z ichiga olgan umumlashtirilgan toifadir. Ushbu sohani ko‘pincha rivojlangan zamonaviy infratuzilma tufayli sanoatdan keyingi iqtisodiy tuzilma tarzida ko‘riladi. Ishlab chiqari zamonaviy iqtisodiyotni rivojlanishining asosiy yo‘nalishlari orasida ustunlik mavqeini egallaydi. Ishlab chiqarish murakkab, ko‘p qirrali mexanizm bo‘lib, tayyor maxsulotni is’temolchilarga yetkazib berishgacha bo‘lgan keng doiradagi faoliyatni qamrab oluvchi zamonaviy iqtisodiyotning istiqbolli tarmoqlaridan biri hisoblanadi. 40 Ishlab chiqarishning rivojlanish darajasi aholining hududiy va ijtimoiy harakatchanligini, yangi xo‘jalik hududlarini o‘zlashtirish, ishlab chiqarish samaradorligini va moddiy mahsulotlar iste’molini oshirishni ta’minlaydi va iqtisodiyotning ushbu sektori turli xil faoliyat turlarini o‘z ichiga olib, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga yordam beradi. Samarqand viloyatining iqtisodiy holatini baholashda ishlab chiqarishning ko‘lami, tarkibi va rivojlanish darajasi alohida o‘rin tutadi. Samarqand viloyatida 2021 yilda ishlab chiqarilgan maxsulotlar hajmi 10043,5 mlrdi.so‘mga teng bo‘lgan bo‘lsa, 2020 yilga nisbatan 7,3% ni tashkil etgan. ‘ 2.1-rasm. 202 1 yil Samarqand viloyatida ishlab chiqarish sohasining rivojlanishi Ma’lumotlarga ko‘ra, 2021 yilning yanvar-dekabr oylarida ishlab chiqarish hajmi 14 318,7 mlrd.so‘mga yetdi. Uning nominal hajmi 1 531, mldr so‘mga oshdi. Taqqoslama ekvivalentda o‘tgan yilning shu davriga nisbatan o‘sish sur’ati 102,6% ni tashkil qilgan. 2.1-jadval Samarqand viloyati bo‘yicha ishlab chiqarish hajmi (2021 yilning yanvar-dekabr oylarida) Hududlar bo‘yicha ishlab chiqarish hajmi Hajmi, mlrd.so‘m O‘tgan yilga nisbatan o‘sish sur’ati, %da 202 1 yil 20 20 yil Samarqand viloyati 14 3 75 , 8 102,6 112,4 shaharlar: Samarqand 6 935,8 (48.2%) 104,1 115,4 Kattaqo‘rg‘on 384,1 (2.7%) 101,1 106,8 tumanlar: Oqdaryo 381,2 (2.65%) 100,8 100,5 Bulung‘ur 410,2 ((2.85%) 101,2 102,2 41 Jomboy 567,1 (3.95%) 101,4 106,5 Ishtixon 469,6 (3.25%) 101,0 104,7 Kattaqo‘rg‘on 466,1 (3.24%) 101,5 113,6 Qo‘shrabot 299,1 (2.08%) 100,5 106,7 Narpay 411,4 (2.86%) 100,8 104,6 Payariq 428,0 (2.98%) 102,5 101,4 Pastdarg‘om 810,1 (5.63%) 100,9 105,6 Paxtachi 287,9 (2%) 100,6 107,9 Samarqand 796,5 (5.55%) 101,5 101,8 Nurobod 298,8 (2.07%) 100,4 105,4 Urgut 832,3 (5.8%) 101,7 117,9 Toyloq 540,5 (3.75%) 100,7 101,2 Manba: Samarqand viloyati statistika boshqarmasi ma’lumotlari. Biz ishlab chiqarish zahiralarining holati va undan foydalanish darajasini ko’proq ishlab chiqarilgan mahsulot tan narxiga nisbatan o’rganamiz, ishlab chiqarish zahiralaridan noishlab chiqarish va ishlab chiqarishdan boshqa jarayonlarda foydalanishni esa korxona sarflarining alohida tarkib qatorida ko`riladi. Ishlab chiqarish omillarining bir ko’rsatkichi bo’lgan materiallarning 42 cheklanganligi, avvalo ulardan samarali va to’g’ri foydalanishni talab etadi. Shuning uchun korxonaning ishlab chiqarish zahiralari bilan qanday ta’minlanganligi va ulardan qay darajada samarali foydalanayotganligiga katta e’tibor qaratish kerak bo`ladi. Ishlab chiqarish zahiralaridan foydalanish darajasini ko’proq ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxiga nisbatan o’rganar ekanmiz avvvalo material xarajatlarga sarf me’yori va baho o’zgarishining ta’sirini o’rganib chiqishimiz kerak bo`ladi. Material xarajatlari mahsulot hajmining o’zgarishiga ta’sir qiluvchi o’zgaruvchan xarajatlar hisoblanadi. Shu sababli ularning o’zgarishini o’rganishda, birinchi navbatda, o’zaro aloqadorlik darajasiga ham ahamiyat berish kerak bo`ladi. Bunda har bir summalik mahsulot hajmiga to’g’ri keladigan yoki ishlab chiqarish xarajatlarining material sig’imi ko’rsatkichlariga muhim e’tibor berilishi kerak. Mahsulot hajmining o’sishi bilan birga o’zgaruvchan xarajatlar bilan bir qatorda, doimiy xarajatlar ulushi ham o’zgarib boradi. Lekin, hisob-kitob qilinadigan yuqorida keltirib o’tilganidek ikki omil, bular, material xarajatlar sarf me’yori hamda material xarajatlar bahosining o’zgarishidir (2.2-jadval). 2.2-jadval “King WOOD-mebel” MCHJda mahsulotni ishlab chiqarish uchun materiallar sarfi 19 Biz 2.2 va 2.3-jadvallarda sarf me’yori va material bahosi o’zgarishining materiallar harajatiga ta’sirini ko’rib chiqamiz (2.3-jadval). 2.3-jadval 44Material turlari Haqiqatda Rejada Sarf miqdori (dona) Material birligi bahosi (so’m) Summa (so’m) Sarf miqdori (dona) Material birligi bahosi (so’m) Summa (so’m)I II III IV=II*III V VI VII=V*VI Lak- bo`yoqlar 140 120 16800 125 112 14000 Yog`och mahsulotlari 130 125 16250 116 120 13920 Jami x x 33050 x x 27920 “King WOOD-mebel” MCHJda materiallar xarajatlarga sarf me’ yori va baho ta’sirining tahlili Material turlari Materiallar xarajati, so’mda Farqi (+,-) Reja miqdor va baho Haqiqiy miqdor haqiqiy baho Shartli, haqiqiy miqdor va reja bahosi Jami Shu jumladan Sarf me’yorining o’zgarishi hisobiga Material bahosining o’zgarishi hisobiga 1 2=V*VI 3=II*III 4=II*VI 5=3-2 6=4-2 7=3-4 Lak- bo`yoqlar 14000 16800 15680 +2800 +1680 +1120 Yog`och mahsulotlari 13920 16250 15600 +2330 +1680 +650 Jami 27920 33050 31280 +5130 +3360 +1770 “King WOOD-mebel” MCHJ materiallar xarajatlariga e’tibor beradigan bo’lsak maxsulot ishlab chiqarish uchun ikki xom-ashyolar kerak bo’ladi. Agar maxsulot ishlab chiqarish uchun haqiqatda sarflangan materiallar xarajatini rejadagisi bilan solishtiradigan bo’lsak u rejaga nisbatan 5130 so’mga ko’p. Shundan 1770 so’mi materiallar bahosining ortishi evaziga, qolgan 3360 so’mi esa sarf me’yoriga rioya qilmaslik tufayli yuzaga kelgan. Materiallar bahosi lak-bo`yoqlar bo’yicha 8 so’mga oshishi tufayli bu turdagi materiallar xarajatlarni 1120 so’mga oshishiga olib kelgan, Yog`och mahsulotlari bo’yicha esa 5 so’mga narxning ko’tarilishi ushbu turdagi materiallar bo’yicha xarajatlarni 650 so’mga oshishiga olib kelgan. Tahlil davomida materiallar sarfining o’zgarish sabablari, ishlab chiqarish stanoklarining texnik nosozligi, xom-ashyo sifati, ishchilarning malakasi, materiallar bahosiga inflyatsiyaning ta’siri va boshqa sabablarga alohida ahamiyat beriladi. Materiallar samaradorligini xarakterlovchi ko’rsatkichlar tizimiga materiallar qaytimi va va mamateriallar sig’imi ko’rsatkichlari kiritiladi. Materiallar qaytimi ularning har bir summasiga to’g’ri keladigan mahsulot hajmini tavsiflasa, sig’imi har bir so’mlik mahsulot hajmiga to’g’ri keladigan materiallar qiymatini tavsiflaydi. Materiallarni har ikki ko’rsatkich bo’yicha tahlil 45 etishda ularning qiyosiy farqlanishlarini va o’zgarish sabablarini o’rganishimiz lozim. Materiallar qaytimi va sig’imi tahlilida materiallar qiymati va qaytimi ta’sirida mahsulot hajmining o’zgarishlariga baho beriladi. Mahsulot hajmining o’zgarishiga ta’sir etuvchi moddiy omillar tahlilida ularning o’rtacha yillik qiymatlarining o’zgarishi va materiallar qaytimi o’zgarishlariga muhim ahamiyat beriladi. Bu bevosita korxonada mavjud ichki imkoniyatlarni aniqlash va belgilashda muhim ahamiyatga ega hisoblanadi (2.4- jadval). 2.4-jadval “King WOOD-mebel” MCHJda ishlab chiqarish zahiralarining samaradorlik ko’rsatkichlari va ularning mahsulot tannarxi hamda mahsulot hajmi o’zgarishiga ta’sirining tahlili 20 № Ko’rsatkichlar Reja Haqiqatda Farqi(+,-) 1 Material xarajatlarning o’rtacha yillik qiymati, ming so’m 61200 60500 -700 2 Sotiladigan mahsulot, ming so’m 103000 110500 +7500 3 Sotiladigan mahsulot material sig’imi, so’m (1/2) 0,5941 7 0,54751 -0,04666 4 Material sarfi o’zgarishining ta’siri (+,-) a) sotiladigan mahsulot tannarxidagi material xarajatlarning ko’payishi (+) yoki pasayishi (-) - 0,04666*110500= =-5155,93 b) sotiladigan mahsulot hajmiga -5155,93:0,59417=+8677,53 x x x x -5155,93 +8677,53 5 Material qaytimi (2/1) 1,683 1,826 +0,143 Yuqoridagi 2.4- jadval ma’lumotlaridan shularni xulosa qilib aytishimiz mumkinki, korxonada material xarajatlar qaytimi o’tgan yilga nisbatan 0,143 so’mga ortgan. Material xarajatlar sig’imi esa 0,04666 so’mga kamaygan. Bu korxona uchun ijobiy holatdir, chunki har bir so’mlik sotiladigan mahsulot tannarxida mavjud material xarajatlarining kamayishi mahsulot qiymatidagi tannarx miqdorini pasaytirib, kutilayotgan foyda miqdorini oshiradi va bu korxonaning rejalashtirayotgan foydasini oshirishga xizmat qiladi. Material xarajatlar sarfi, ya’ni sig’imining 0,04666 so’mga kamayishi mahsulot tannarxini 5155,93 ming so’mga kamaytirgan. Korxona avvalgi materiallar hajmi bilan avvalgidan ko’ra 46 ko’proq mahsulot ishlab chiqara boshlagan, chunki mahsulot tannarxi materiallar hisobiga kamaygan va natijada material xarajatlarining kamayishi sotiladigan mahsulot hajmini 8677,53 ming so’mga ko’paytirgan. Bu esa o’z navbatida korxonaning materiallardan samarali foydalanayotganini ko’rsatadi (2.5-jadval). 2.5-jadval “King WOOD-mebel” MCHJda LIFO va FIFO usullarida hisoblangan ishlab chiqarishga berilgan materiallar bahosini ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxiga ta’sirining tahlili 21 № Ko’rsatkichlar LIFO usulidagi hisob FIFO usulidagi hisob LIFOning FIFOdan farqi (+,-) 1 Material xarajatlar 356000 307000 49000 2 Boshqa xarajatlar 89000 89000 0 3 Maxsulot tannarxi, so’m 445000 396000 49000 4 1 so’mlik maxsulot tannarxida material xarajatlar,so’m 80 77,5 2,5 Yuqoridagi 2.5-jadval ma’lumotlaridan xulosa qilib aytish mumkinki korxona ishlab chiqarayotgan maxsulot tannarxida material xarajatlarning salmog’i yuqori. U mahsulot tannaxining LIFO usulida 80 %ni, FIFO usulida 77,5 %ni tashkil etmoqda. Bu esa o’z navbatida korxonaning material xarajatlariga alohida e’tibor berishini va ularning salmog’ini me’yoriy darajada ushlab turishini taqozo etadi. Jadvalda materiallarning ishlab chiqarishga berilishi 2 usulda ko’rib chiqilib ularning mahsulot tannarxiga ta’siri o’rganib chiqildi. Korxonada FIFO usuli qo’llanilishi ko’rsatib o’tilganligi tufayli, uning LIFO usuli bilan taqqoslama tahlili o’tkazildi. Bizga ma’lumki materiallarni LIFO usulida ishlab chiqarishga bersak ishlab chiqarishga berilgan materiallar qiymati 356000 so’mni, FIFO usulida bersak 307000 so’mni tashkil etmoqda. Boshqa xarajatlarning har ikki usulda ham tengligi sababli mahsulot tannarxining farqi ham aynan material xarajatlari farqini, ya’ni 49000 so’mni ko’rsatib turibdi. 47 Demak ishlab chiqarishga berilgan materiallar miqdori o’zgarmasdan, LIFO va FIFO usullarida hisoblangan tannarx 49000 so’mga farq qilib, sun’iy ravishda ko’tarilishiga sabab bo’lmoqda. Bir so’mlik maxsulot tannarxidagi material xarajatlar LIFO usuli bo’yicha 80 so’mni, FIFO usuli bo’yicha esa 77,5 so’mni tashkil etgan. Bu esa bir so’mlik maxsulot tannarxini sun’iy ravishda 2,5 so’mga oshishiga sabab bo’lgan daromad solig’i bazasiga sotilgan mahsulot tannarxining ta’sir etishini hisobga oladigan bo’lsak soliq bazasi sezilarli ravishda kamayib ketadi. Natijada soliq summasi va korxona sof foydasi ham kamayib ko’rsatilishiga asos bo’ladi. Korxonada ishlab chiqarilgan mahsulotlarning o’rtacha xarajatlari ya’ni tannarxlari – ko’p jihatdan xom ashyo va materiallardan samarali foydalanish ko’rsatkichlariga bog’liqdir. Material resurslar miqdorini rejalashtirilgan hajmda tayyorlash mahsulot ishlab chiqarish rejasini bajarish uchun imkoniyat yaratadi. Material resurslardan tejab-tergab foydalanilmasa hamda ularning amaliyotdagi foydalanilishi belgilangan me’yorlarga nisbatan ortiqcha bo’lsa, u holda keltirilgan materiallar mahsulot ishlab chiqarish davomiyligi rejasini bajarish uchun etarli bo’lmaydi. “Ishlab chiqarish zahiralarilardan foydalanishni tahlil etishdan maqsad ishlab chiqarish jarayonida ulardan foydalanishda ortiqcha sarf-xarajatlarga yo’l qo’yilgan bo’lsa, bu holda mahsulot hajmi qanchaga kam yaratilganligi yoki moddiy resurslardan samarali foydalanish natijasida qancha qo’shimcha mahsulot barpo etilganligini aniqlash bo’lib hisoblanadi. Ularni quyidagi usullardan foydalangan holda hisoblash mumkin: - korxonada ishlab chiqariladigan mahsulot birligi uchun belgilangan xarajat me’yori material resurslarga ketgan haqiqiy xarajatlar bilan taqqoslanadi; - erishilgan iqtisod yoki ortiqcha xarajat ishlab chiqarilgan mahsulotning umumiy miqdoriga ko’paytiriladi; - moddiy resurslardan foydalanish natijasida yuzaga kelgan ortiqcha xarajat reja bo’yicha ko’zlangan xarajat me’yoriga taqsimlanadi”. 48 Shu tartibda ishlab chiqarish zahiralaridan samarali foydalanish natijasida erishilgan iqtisod asosida qo’shimcha ishlab chiqarilgan mahsulot yoki ularni tejab-tergab foydalanmaslik oqibatida ortiqcha xarajatlarni yuzaga kelishi zaminida ishlab chiqarilmagan mahsulot hajmi aniqlanadi . Ishlab chiqarish zahiralaridan foydalanishni yanada chuqurroq tadqiq etish maqsadida quyidagi 2.6- jadvaldan foydalanamiz: 2.6-jadval “King WOOD-mebel” MCHJda materiallardan foydalanishning tahlili23 Ko’rsatkichlar “A” “B” 1 2 3 1. Reja bo’yicha mahsulot birligiga sarflangan 18170 13200 material (100 dona) - Haqiqatda 18050 13270 - Farqi ( + , - ) -120 +70 2. Haqiqatda ishlab chiqarilgan mahsulot mihdori 78500 50700 (100 dona) 3. Iqtisod ( - ), ortiqcha ( + ) jami mahsulotga -9420 +3549 (ming birlik) 4. Qo’shimcha yoki kam mahsulot ishlab +52 -27 Chiqarish Yuqoridagi 2.6-jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki tahlil etilayotgan «King WOOD-mebel” MCHJda “A” mahsulotni tayyorlashda unga sarflangan lak-bo`yoqlari materiallari iqtisod qilinishi natijasida qo’shimcha ravishda 52 dona “A” turdagi mahsulot ishlab chiqarishga muvaffaq bo’lingan. “B” mahsulotni tayyorlashda esa rejadagidan ko’proq materiallarning sarflanishi natijasida asoslanmagan ortiqcha xarajatlar amalga oshirilgan. Buning natijasida esa 27 ta “B” nomdagi mahsulot kam ishlab chiqarilgan. Shu bilan birgalikda materiallardan samarali foydalanish ko’rsatkichlarini tahlil etilganda alohida materiallardan foydalanishni tadqiq qilish bilan birgalikda korxona bo’yicha materiallardan foydalanishni o’rganish maqsadga muvofiqdir. Korxonalarning ishlab chiqarish jarayonlarining natijasi hamda samaradorligi ularning material resurslari bilan ta’minlanganligiga bevosita bog’liqdir. Chunki korxonalarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni hajmi, sifati 49 ulardagi material resurslarining talab darajasda bo’lishligini ob’ektiv ravishda taqozo etadi. 2.7-jadval “King WOOD mebel” MCHJda materiallardan foydalanishning tahlili 24 Ko’rsatkichlar Biznes rejada Xaqiqatda Farqi, (+,-) 1 2 3 4 1. Moddiy xarajatlar (ming so`m) 42843 42043 -800 2. Tovar mahsuloti (ming so`m) 74260 79797 +5537 3. Tovar mahsuloti material sig’imi 0,5769 0,5268 -0,050 (so`m) (1/2) 4. Material sarfi o’zgarishining ta’siri ( +, - ) - tovar mahsuloti tannarxidagi x x -3989 moddiy xarajatlarning qimmatlashishi (+), pasayishi (-) - 0.050 * 79797 = - 3989 - tovar mahsulotining xajmi, ming x x +6914 so’m - 3989 : 0.5769 = 6914 1,73 1,89 +0,16 5. Material qaytimi, so’m (2 / 1) Tahlil etilayotgan 2.7-jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, korxonada moddiy xarajatlarni iqtisod qilish natijasida qo’shimcha ravishda 6914 ming so’mlik mahsulot ishlab chiqarishga erishildi. Bundan ko’rinadiki, korxonada tovar mahsulotiga sarflanadigan materiallardan samarali foydalanish borasida ishlar yaxshi yo’lga qo’yilgan. Korxonada material qaytimi biznes rejada belgilangan 1,73 so ’ mdan haqiqatda 1,89 so ’ mga o ’ sgan . Bunday natija korxonada materiallardan samarali foydalanilganligidan dalolat beradi. Shuning bilan birgalikda u resurslar zamon talabiga ham mos kelishi lozim. Ya’ni, universalligi, yangiligi hamda arzonligi nuqtai-nazaridan. Korxonalarning material resurslariga bo’lgan talabini aniqlashda me’yoriy hujjat va me’yoriy ma’lumotlardan foydalanish lozim. Korxonalarida biznes rejada ko’rsatilgan mahsulotlar miqdorini ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan material resurslarining miqdori va qiymati aniqlanadi. Ya’ni qancha stanoklar qancha mashinalar, 50 mexanizmlar, shuningdek, boshqa moddiy resurslar bo’yicha alohida-alohida hisob-kitoblar qilinadi. Korxonalarning o’zlaridagi mavjud bo’lgan material resurslarining yil boshiga bo’lgan miqdori yillik inventarizatsiya natijasida aniqlanadi. Ularda mavjud bo’lgan material resurslar korxona ishlab chiqarishini davomiyligini ta’minlash uchun etarli bo’lmagan holarda korxonalarni zarur bo’lgan material resurslari bilan ta’minlash borasidagi shartnomalar tuziladi. Korxonalarga sotib olinayotgan material resurslarini oqimi natijasida ularning material resurslari bilan ta’minlanganlik darajasi ortib boradi. Korxonalarning material resurslari bilan ta’minlanganligini hamda mehnatni ular bilan qurollanganligini ikkinchi savolda keltirilgan ko’rsatkichlar yordamida aniqlanadi. Masalan, korxona ixtiyorida yil boshiga 100 mln so’mlik material resurslarining mavjudligi balansda ko’rsatilgan. Korxona uchun esa ishlab chiqarishini bir me’yorda rivojlantirish uchun rejaga muvofiq 170 mln so’mlik material resurslari zarurligi aniqlangan. Demak, korxona uchun ularga bo’lgan talab to’liq qondirilayotgani yo’q. Bu masalani hal etish uchun korxona qo’shimcha 70 mln so’mga material resurslarini sotib olishni yoki qarzga, ijaraga olishni rejalashtiradi. U shu masala bo’yicha tuzilgan shartnomalarda o’z aksini topadi. Korxonani moddiy texnika ta’minotini hal etilishi natijasida yil davomida 50 mln so’mlik material resurslari sotib olingan. Shunda korxonaning material resurslar bilan ta’minlanganlik darajasi 88,2 % ni tashkil etgan bo’ladi ( 100+150)/170. Keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, korxona material resurslari bilan to’liq ta’minlanmagan, ya’ni, ularning miqdori 11,8 % ga kam bo’lgan. Bu hol korxona ishlab chiqarish faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Korxonaning material resurslari bilan ta’minlanganligini tahlil etish natijasida ular bilan to’liq ta’minlanmaganlik faktlari aniqlansa, u holda uni kelib chiqish sabablari o’rganiladi. Shuning bilan birgalikda ushbu salbiy natijalarni bartaraf etish imkoniyatlari va chora tadbirlari belgilanadi. 51 2.2. Ishlab chiqarish korxonalari mehnat va a sosiy fondlardan foydalanish samaradorligining tahlili Korxonalarda moddiy resurslardan to’liq, bir me’yorda hamda samarali foydalanganlik darajasini tahlil etish uchun shu holatlarni ifodalaydigan ko’rsatkichlar tizimidan foydalanish zarur. Shu jumladan asosiy fondlar bilan ta’minlanganlik hamda aylanma fondlar va mablag’lar bilan ta’minlanganlik darajasi hisoblanadi. Bu ko’rsatkichlarni moddiy resurslarni alohida alohida turlari bo’yicha ham hisoblash mumkin. Masalan stanoklar , xom ashyo, elektr energiyasi, yoqilg’i va boshqa moddiy resurslar bilan ta’minlanganligini aniqlash mumkin. Moddiy resurslardan foydalanishning to’liqliligini asosan korxonaning ishlab chiqarish quvvatidan foydalanish darajasi isbotlaydi. Korxonalarda mehnatni moddiy resurslar bilan ta’minlanganlik darajasi. Uni jami moddiy resurslar qiymatini korxonada mavjud bo’lgan ishchi va xizmatchilar soniga taqsimlash natijasida aniqlash mumkin. Bu ko’rsatkichni yanada aniqlashtirish maqsadida moddiy resurslar qiymatini faqatgina ishchilar soniga taqsimlash natijasida ham aniqlash mumkin. Uni alohida asosiy fondlar bilan qurollanganlik hamda aylanma fondlar bilan ta’minganlik ko’rsatkichlari bo’yicha ham aniqlash mumkin. Respublikamizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar negizida vujudga kelayotgan yangi iqtisodiy munosabatlar ishlab chiqarish sohasini rivojlantirish uchun qulay imkoniyatlar yaratdi Bugungi kunda ishlab chiqarish korxonalari faoliyati iqtisodiy jihatdan samarali bo‘lib bormoqda, chunki ishlab chiqarish korxonalarida moliyaviy mablag‘larning aylanishi samaraliroqdir. Mamlakatimiz iqtisodiyoti rivojlanishining hozirgi bosqichida ishlab chiqarish xizmatlari soni va sifatiga qo‘yilayotgan talablar oshib bormoqda. Rivojlangan davlatlar tajribasining qo‘llanilishi ishlab chiqarish sohasiga bo‘lgan talabning oshishiga olib keldi. Bu o‘z navbatida, iste’mol bozori tarkibida o‘zgarishlarni vujudga keltirdi. Aholining ayrim qatlamlari moddiy farovonligining oshishi natijasida o‘zlarining talablari va ehtiyojlari mavjud bo‘lgan iste’molchilarning yangi kategoriyasi vujudga keldi. Moddiy jihatdan ta’minlangan iste’molchilar o‘zlarining hayot qulayliklarini oshirishni ta’minlaydigan turli assortimentdagi mahsulotlarga katta talabgor hisoblanishadi. Shu sababli ayrim 52 ishlab chiqarish korxonalari o‘z faoliyatini aynan aholining ushbu talablar va ehtiyojlarini qondirishga qaratadilar. Hozirgi sharoitda amalga oshirilayotgan islohotlar milliy iqtisodiyot samaradorligini oshirishga qaratilishi lozim. Uning tarkibiy qismi bo‘lib hisoblangan ishlab chiqarish sohasini rivojlantirish va sifatini oshirish uning turli xildagi talablarini qondirish muhim yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Tadqiqotlar shundan dalolat beradiki, xozirgi kunda ishlab chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxona va tashkilotlar hamda yakka tartibdagi tadbirkorlar faoliyati davlat iqtisodiyotiga katta hissa qo‘shmoqdalar. XX asrning so‘nggi yillarida rivojlangan mamlakatlarda kelgusi taraqqiyotning global qarashlari to‘g‘risida tasavvurlar shakllana boshladi. Jamiyatda insonlar turmush darajasini yaxshilashning zarurligidan kelib chiqib, xorijiy va mamlakatimiz olimlari insonlarni o‘rtacha hayot tarzini ta’minlash hamda aholining moddiy jihatdan tabaqalanishining farqini qisqartirishga ilmiy jihatdan ko‘proq e’tibor qaratmoqdalar. Shuningdek, ular hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning bosh maqsadi sifatida «turmush sifati» masalasining tadqiqoti bo‘yicha ko‘proq fikr yuritmoqdalar. Bugungi kunda mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining joriy va istiqboldagi chora-tadbirlarini belgilashda jahonda ruy berayotgan pandemiya oqibatlarining ta’sirini har tomonlama hisobga olishimiz, iqtisodiy rivojlanish dasturlarini ushbu jarayonlar ta’siri nuqtai nazaridan shakllantirish va ularni izchil amalga oshirishni taqozo etadi. Mamlakatimizda pandemiya davrining salbiy ta’siriga qaramasdan 2020 yilda qurilish sohasining yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 72,4 foizni tashkil etdi. Eksport salmog‘ining 20,5 foizga qadar pasayishi esa mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti tarkibining takomillashib, unda xizmat ko‘rsatishning boshqa turlari (yetkazib berish, ijtimoiy tarmoqlarda xizmat ko‘rsatish tizimi) yildan-yilga oshib borayotganligini ko‘rsatadi. 2. 7 -jadval Iqtisodiy faoliyatning asosiy turlari bo‘yicha ishlab chiqarish turlari (mlrd.so‘m hisobida) Ko‘rsatkichlar 2016 2018 2019 2020 2021 2016 yildan o`sish sur`ati Sanoat mahsuloti hajmi, mlrd. so`m 111869,4 235340,7 322535,8 368740,2 451633,9 4.03 Tog`- kon sanoati va ochiq konlarni ishlash 9031,5 29087,9 43438,9 33106,9 42863,2 4.74 Ishlab chiqaradigan sanoat 91483,0 189642,6 254860,9 305928,6 375028,7 4.10 Oziq-ovqat 22400,5 25256,0 35337,3 42314,9 51094,4 2.28 53 mahsulotlari ishlab chiqarish Ichimliklar ishlab chiqarish 3364,7 4948,9 6402,5 7417,6 9978,3 2.96 Tamaki mahsulotlari ishlab chiqarish 1017,1 1490,8 1743,8 1951,2 2089,3 2.05 To`qimachilik mahsulotlari ishlab chiqarish 13335,3 24835,2 29946,6 36713,9 51507,0 3.86 Kiyim ishlab chiqarish 4318,5 7732,2 9165,8 10402,4 13284,1 3.07 Teri va unga tegishli mahsulotlar ishlab chiqarish 981,4 1647,9 1588,8 1616,9 1983,2 2.02 Yog`och va po`kak buyumlar (mebeldan tashqari), pohol va to`qish uchun materiallardan buyumlar ishlab chiqarish 573,3 1600,6 1596,0 1563,8 2342,3 4.07 Qog`oz va qog`oz mahsulotlari ishlab chiqarish 955,9 1633,5 1942,8 2257,8 2735,0 2.86 Yozilgan materiallarni nashr qilish va aks ettirish 939,9 1260,3 1361,9 1081,5 1483,9 1.58 Koks va neftni qayta ishlash mahsulotlari ishlab chiqarish 2886,7 5589,3 9964,2 11003,3 11335,2 3.93 Kimyo mahsulotlari ishlab chiqarish 7378,9 15078,4 18974,3 21213,5 27577,9 3.73 Asosiy farmatsevtika mahsulotlari va preparatlari ishlab chiqarish 1220,9 1612,4 1945,8 2543,5 4176,4 3.42 Rezina va plastmassa buyumlar ishlab chiqarish 2594,7 5295,4 5347,8 7017,7 7500,5 2.89 Boshqa nometall mineral mahsulotlar ishlab chiqarish 6338,3 12190,3 13721,8 16287,7 20295,0 3.20 Metallurgiya sanoati 9729,8 31299,5 57327,3 79445,1 96545,1 9.92 Mashina va uskunalardna tashqari tayyormetall buyumlar ishlab chiqarish 2245,3 5093,8 5628,8 7063,3 10265,0 4.57 Kompyuterlar, elektron va optik mahsulotlar ishlab chiqarish 450,7 1040,5 2001,6 3457,7 5936,7 13.19 54 Elektr uskunalar ishlab chiqarish 1950,1 6985,3 7373,3 8635,4 10662,5 5.46 Boshqa toifalarga kiritilmagan mashina va uskunalar ishlab chiqarish 983,7 3504,5 4373,0 4291,3 3926,6 4 Avtotransport vositalari, treylerlar va yarim pritseplar ishlab chiqarish 4112,3 26631,3 33091,2 33594,9 32024,3 7.78 Boshqa transport uchkunalari ishlab chiqarish 212,5 504,8 818,3 879,3 1323,0 6.24 Mebel ishlab chiqarish 1371,4 1694,9 2299,1 2097,3 2903,2 2.11 Boshqa tayyor buyumlar ishlab chiqarish 1077,1 1363,7 1523,3 1699,3 2151,2 2.00 Mashina va uskunalarni ta`mirlash va o`rnatish 1044,0 1353,1 1385,8 1379,4 1908,7 1.82 Elektr, gaz, bug` bilan ta`minlash va havoni konditsiyalash 10522,6 14518,5 22014,7 27375,3 30803,5 2.92 Suv bilan ta`minlash; kanalizatsiya tizimi, chiqindilarni yig`ish va utilizatsiya qilish 832,3 2091,7 2221,2 2329,3 2938,5 3.53 Manba: O‘ zbekiston Respublikasi D avlat statistika qo‘ mitasi ma’lumotlari Hozirgi davrda dunyo mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti o‘zining ma’no va mazmuni jihatidan oldingi bosqichlardan keskin farq qiladi. Iqtisodiy o‘sishning yangicha talqini jahon iqtisodiyoti fanida zamonaviy, konseptual yondashuvlarni zarurat etmoqda. Xususan, ishlab chiqarish iqtisodiyotida samarali faoliyat industrial faoliyatga nisbatan birmuncha kengroq tadqiq etilgandiki, bunda birinchi navbatda ijtimoiy yo‘naltirilgan faoliyat jamiyatda aholi turmush darajasi va sifatini ta’minlashga qaratilganligi bilan izohlanadi. Bizning fikrimizcha, ishlab chiqarishning qaror topishi bilan tavsiflanadigan samarali faoliyat mazmunida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin: 1. Ishlab chiqarishda xo‘jalik yurituvchi subyektlar birinchi navbatda samaradorlikni oshirishga, ya’ni mijozlarning xususiy (shaxsiy) talablarini to‘liqroq qondirishga o‘z e’tiborlarini qaratadilar. Industrial iqtisodiyotda esa diqqat e’tibor ko‘proq mahsulotlarni maksimal ishlab chiqarishga qaratiladi. 55 2. Ishlab chiqarishda foydalilik tushunchasi tovarlardan foydalanish harakteri bilan bir xil bo‘lib, bunda moddiy mahsulotlar va xizmatlar tizimining qanchalik takomillashganligini belgilaydi. Industrial iqtisodiyotda esa faqat mahsulotning moddiy tomoni e’tiborga olinadi. 3. Ishlab chiqarishda sifat asosida ishlab chiqaruvchining iste’molchini maksimal ehtiyojini qondirishga bo‘lgan munosabatini doimo nazorat qilish va belgilash layoqati tushuniladi. Industrial iqtisodiyotda esa sifat asosida faqat faoliyat yurituvchining «o‘z ishini yaxshi bajarish» qobiliyati tushuniladi. 4. Ishlab chiqarishda menedjment tizimi ham o‘zgarib boradi. Uning asosiy xususiyati sifatida egiluvchanlik, tezlik bilan qarorlarni qabul qilish, tashkiliy jihat, erkin harakat qilish va oshkoralik hisoblansa, industrial iqtisodiyotda esa menedjment «mexanik» xususiyatga ega, ya’ni tuzilmalarning pog‘onali va ularning ortiq darajada tartibga solishi bilan aniqlanadi. 5. Ishlab chiqarishda asosiy e’tibor mahsulot ishlab chiqarish samaradorligiga qaratilsa, industrial iqtisodiyotda esa xom ashyoni tayyor mahsulotga aylanishiga asosiy e’tibor qaratiladi. Yuqoridagilardan xulosa qilish mumkinki, ishlab chiqarishda samarali faoliyat yuritish an’anaviy (industrial) ya’ni sanoat iqtisodiyotdagi samarali faoliyatdan tubdan farq qiladi va u ko‘proq foyda olishga yo‘naltirilganlik xususiyatiga ega. Shunday ekan, rivojlangan bozor iqtisodiyotiga asoslangan mamalakatlarda ishlab chiqarishni rivojlanib borishi ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyotni yangicha tushunishga olib kelmoqda. Xususan, nafaqat miqdoriy o‘sish sur’ati, balki ijtimoiy ko‘rsatkichlar, hayot sifati ko‘rsatkichlari unda asosiy ahamiyat kasb etmoqda. Bunday sharoitda samarali faoliyat deganda jamiyat a’zolarining ehtiyojlarini, birinchi navbatda ishlab chiqarish xom-ashyolariga yo‘naltirilgan maqsadlarni qondirishga qaratilishi tushuniladi. Industrial iqtisodiyotda ko‘proq miqdoriy, iqtisodiy va ustuvor maqsadlar nazarda tutiladi. Ishlab chiqarish zahiralariidan foydalanishni iqtisodiy samaradorligini korxonalardagi materiallar qaytimi hamda material(mahsulot)lar sig’imi isbotlaydi. Materiallar qaytimini aniqlash uchun korxonada yil davomida ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot hamda tovar mahsuloti qiymatini asosiy fondlarning o’rtacha yillik qiymatiga taqsimlash lozim. Materiallar qaytimining iqtisodiy moxiyati bo’lib korxonaning har ming so’mlik asosiy fondlariga to’g’ri keladigan yalpi mahsulot yoki tovar mahsulotini ko’rsatkichi hisoblanadi. Shu bilan birgalikda materiallardan foydalanish samaradorlik ko’rsatkichlarini material qaytimi va material sig’imi ko’rsatkichlari ifodalaydi. Material qaytimi ko’rsatkichini aniqlash uchun korxonada yil davomida ishlab 56 chiqarilgan tovar mahsuloti qiymatini material xarajatlar qiymatiga taqsimlanadi. Material sig’imi ko’rsatkichi buning aksi bo’lib material xarajatlar qiymatini korxonaning yil davomida ishlab chiqarilgan tovar mahsuloti qiymatiga taqsimlash yo’li bilan aniqlanadi. Buni tavsiflaydigan bo’sak ushbu ko’rsatkich korxonada yil mobaynida ishlab chiqarilgan tovar mahsulotining har bir so’miga qancha material xarajatlari sarflanganligini ko’rsatadi. Materiallar xarajati koeffitsienti - haqiqiy sarflangan materiallar xarajatini biznes rejadagisi haqiqiy ishlab chiqarish hajmiga korrektirovka qilingan ko’rsatkichga nisbatini ifodalaydi. Bu ko’rsatkich ishlab chiqarish jarayonida materiallar sarfidan iqtisod (yoki ortiqcha sarf)ga erishganligini ifodalaydi. Bu koeffitsient 1 dan katta bo’lsa moddiy resurslardan samarali foydalanilganligini bilish mumkin. Material sig’imini alohida ko’rsatkichlari moddiy resurslarning ayrim turlaridan samarali foydalanishni xarakterlaydi. Ular qatoriga yoqilg’i sig’imi, material sig’imi, xom-ashyo sig’imi kabi ko’rsatkichlarni kiritish mumkin. Odatda material sig’imini o’zgarishiga bir qator omillar ta’sir etadi. Material sig’imining omilli tahlilining tuzilishini quyidagi 4-chizma ko’rinishida tasvirlash mumkin bo’ladi. Korxonalarning ishlab chiqarish jarayonlarining natijasi hamda samaradorligi ularning material resurslari bilan ta’minlanganligiga bevosita bog’liqdir. Chunki, korxonalarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni hajmi, sifati ulardagi material resurslarining talab darajasda bo’lishligini ob’ektiv ravishda taqozo etadi. Shuning bilan birgalikda u resurslar zamon talabiga ham mos kelishi lozim. Korxonalarning material resurslariga bo’lgan talabini aniqlashda me’yoriy hujjat va me’yoriy ma’lumotlardan foydalanish lozim. Ya’ni, qancha stanoklar qancha mashinalar, mexanizmlar, shuningdek, boshqa moddiy resurslar bo’yicha alohida-alohida hisob-kitoblar qilinadi Ishlab chiqarish sohasi tarmoqlari darajasida mehnat unumdorligini xisoblashda tarmoqda yaratilgan yalpi qo‘shilgan qiymat miqdorini tarmoqda band bo‘lganlar soniga nisbati orqali aniqlanadi. Bu yerda: W tarmoq – tarmoqda mehnat unumdorligi darajasi, YaQQ – tarmoqda yaratilgan yalpi qo‘shilgan qiymat, N – tarmoqda band bo‘lganlar soni. Ishlab chiqarish sohasi tarmoqlarida mehnat unumdorligini h isoblashning bunday usulini qo‘llash quyidagi sabablar orqali asoslanadi: 57 Birinchidan, bu ishlab chiqarish faoliyatining bir necha turlarida xizmatlar yaratishning natural ko‘rsatkichlari qo‘llanilishi unumdorlikni h isoblashni murakkablashtirib qo‘yadi. Ikkinchidan , r esp u blikamizda milliy h isoblar tizimi tamoyillariga asoslangan h olda statistika uchun ishchi kuchiga sarf-xarajatlar va ishlab chiqarish h ajmi kabi ko‘rsatkichlar o‘rtasida aniq bir aloqalarning yo‘qligidir. Ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi bunday aloqalarni moddiy ishlab chiqarish sohasining cheklangan tarmoqlarida kuzatish mumkin. Ishlab chiqarish sohasining muhim tarmoqlarida yalpi qo‘shilgan qiymat ishchi kuchi qiymati uchun sarf orqali aniqlanadi, qiymat (yalpi qo‘shilgan qiymat) va mehnat xarajati (mehnat qiymati) o‘rtasidagi nisbat birlikka yaqin bo‘ladi. Shu sababli ko‘p hollarda samaradorlik ko‘rsatkichi nolga yaqin bo‘ladi. Ba’zi hollarda esa noldan past bo‘lishi ham mumkin. Shuning uchun mehnat unumdorligini baholash uchun tarmoqlar bo‘yicha band bo‘lganlar (ishlovchilar soni) statistikasidan foydalaniladi. Uchinchidan, taqdim etilgan tarmoq ichidagi statistikani iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari statistik ko‘rsatkichlari bilan taqqoslash uchun yagona metodologik asos orqali hamda yagona statistik baholash bo‘yicha amalga oshirish maqbulroqdir. Bunday holda ishlab chiqarilgan (yaratilgan) xizmatlarni ishlovchilarning o‘rtacha soni, asosiy ishlab chiqarish fondlari qiymatini turli darajali va turli tarmoql i ko‘rsatkichlari shakllanadi. Ishlab chiqarish sohasi tarmoqlarida yalpi qo‘shilgan qiymat (YaQQ) ko‘rsatkichi qiymatli ko‘rsatkich bo‘lganligi uchun biz deflyator (taqqoslash) usulidan foydalandik, ya’ni yalpi qo‘shilgan qiymat miqdorini taqqoslama ko‘rinishga keltiramiz. Qiymat ko‘rsatkichlarini taqqoslash uchun quyidagi deflyatorlardan (taqqoslanadigan indekslar) foydalanamiz. V.Baumol tasnifi bo‘yicha sog‘liqni saqlash, ta’lim, xuquqiy va ijtimoiy ta’minot xizmatlari inert induvidual xizmatlar bo‘lib, ular ijtimoiy xizmatlar hisoblanadi. Viloyatda bu yo‘nalishdagi xizmatlar ham tahlil etilayotgan davrlar ichida barqaror yuqori o‘sish tendensiyasiga ega. Tahlillar asosida olingan ma’lumotlar hamda V.Baumol tomonidan ilgari surilgan tadqiqotlarga ko‘ra, ishlab chiqarish sohasi tarmoqlarida mehnat unumdorligi va uning o‘sish sur’atining turlicha ekanligi isbotlandi. Progressiv shaxssiz xizmat turi hisoblangan moliyaviy xizmatlar yuqori o‘sish sur’atiga ega bo‘lsa, asimptotik shaxssiz inert xizmat hisoblangan savdo va transportda mehnat unumdorligi yuqori, lekin o‘sish sur’ati nisbatan pastroq darajada bo‘lgan. Fondlar qaytimi ko‘rsatkichini tahlil qilish uchun quyidagi statistik ma’lumotlardan foydalanildi. Iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha fondlar qaytimini 58 hisoblash tarmoqlarda yaratilgan yalpi qo‘shilgan qiymatni shu tarmoqlar asosiy ishlab chiqarish fondlariga nisbati bilan aniqlanadi. F.K tarmok = YaKK ; (2.2) AIF Bu yerda: F.K tarmoq – iqtisodiyot tarmoqlarida fondlar qaytimi; YaKK – iqtisodiyot tarmoqlarida yalpi qo‘shilgan qiymat; AIF – yil boshida ishlab chiqarish tarmoqlarida asosiy ishlab chiqarish fondlarning to‘liq qiymati. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, progressiv xizmat turi hisoblangan moliyaviy xizmatlarga yuqori natijadorlik sohada fondlar qaytimini oshishiga olib kelmoqda, inert individual xizmatlar hisoblangan ijtimoiy xizmatlarda faoliyat turi ijtimoiy xarakterga ega bo‘lganligi sababli boshqa xizmat turlariga nisbatan fondlar qaytimi bir muncha pastroqdir. Mazkur dissertatsion tadqiqot jarayonida qo‘yilgan vazifalardan biri V.Baumolning xizmatlar turi tasnifi bo‘yicha asimptotik inert shaxssiz xizmatlar (savdo, transport, maishiy xizmat) samaradorligini baholash uchun resurs-xarajat yondashuvidan foydalanish chegaralanganligini asoslashdan iborat. Shuningdek ijtimoiy xizmatlar (sog‘liqni saqlash, ta’lim, ijtimoiy ta’minot) hisoblangan inert- nidividual xizmatlar samaradorligini resurs-xarajat nuqtai nazaridan atroflicha ifodalab bo‘lmaydi. Shu sababli tahlil etilayotgan ishlab chiqarish sohasi tarmoqlarida asosiy fondlar samaradorligini tahlil etish uchun mazkur soha va tarmoqlarda fondlar qaytimi va fondlar bilan qurollanish ko‘rsatkichlarini taqqoslash zarur. Resurs-xarajat yondashuviga binoan samaradorlikni baholashda fondlar qaytimi fondlar bilan qurollanish ko‘rsatkichini o‘sish darajasiga nisbatan yuqori sur’atlarda o‘sib borgan. Tahlil etilayotgan ishlab chiqarish sohalarida yuqoridagi ko‘rsatkichlarni taqqoslash uchun dastlab fondlar bilan qurollanish va uni o‘sish darajasi ko‘rsatkichlarini hisoblab chiqish zarur. Iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha fondlar bilan qurollanish qiymatini tarmoqda band bo‘lgan ishlovchilar soniga bo‘lish orqali amalga oshiriladi. Bu yerda: FQ – iqtisodiyot tarmoqlarida fondlar bilan qurollanish darajasi; N – iqtisodiyot tarmoqlarida band bo‘lganlar soni. 59 Ma’lumki, fondlar bilan qurollanish darajasining fondlar qaytimi o‘sishiga nisbatan past sur’atda o‘sib borishi fondlardan foydalanish samaradorligini oshishiga olib keladi. Shunday qilib, olib borilgan tahlillar asimptotik inert xizmatlar kategoriyasida samaradorlikning baholash uchun (xususan, ijtimoiy xizmatlarda ham) resurs-xarajat yondashuvi chegaralanganligini yaqqol ko‘rsatib turibdi. Bu hol yuqoridagi xizmatlarning samaradorligini baholash uchun yangicha yondashuvni zarurat etadi. Shu bilan bir qatorda V.Baumol tomonidan ilgari surilgan gipoteza (tasnif) ishlab chiqarish sohasida iqtisodiy o‘sishni omilli tahlilini olib borish kerakligi o‘z tasdig‘ini topadi. Xususan, ekstensiv va intensiv omillarni ishlab chiqarish faoliyatiga ta’siri aniqlanganidan so‘ng muayyan vaqt o‘tib borishi bilan iqtisodiy o‘sishda intensiv omillarni ta’sir darajasi pasayib boradi (mehnat unumdorligi, fondlar qaytimi) va ekstensiv omilning (band bo‘lganlar soni va asosiy fondlar qaytimini oshishi) ta’sir etish darajasi va ahamiyati oshib boradi degan xulosani ilgari surish mumkin. Mazkur holat ishlab chiqarish sifatiga, ishlab chiqarish darajasi va hajmini oshiruvchi unumdorlikni salbiy ta’siri bilan izohlanadi. Ma’lumki, ishlab chiqarish – bu xizmat bajaruvchining iste’molchi bilan bevosita aloqada buladigan faoliyatidir. Mazkur ishlab chiqarish jarayoni ishlab chiqarish korxonalarining ishlab chiqarish vositalari va xodimlari orqali ta’minlanadi. Ishlab chiqarish o‘z ichiga iste’molchilar buyurtmalarini tahlil qilish, ishlab chiqarish loyihalarini ishlab chiqish, ya’ni tashkiliy-texnik vazifalar va ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish, xizmatning zaruriy sifatini belgilash va ta’minlash hamda iste’molchiga yetkazish tartiblari va shart-sharoitlarini uz ichiga oladi. Iqtisodiyotning zamonaviy tarmoqlarini modernizatsiyalash sharoitida mamlakatimizda o‘z faoliyatini amalga oshirayotgan ishlab chiqarish sohasi mutaxasislari ishlab chiqarish jarayonining barcha sir-atvorlari bo‘yicha yuqori kasbiy bilim va malakaga ega bo‘lishlari lozim. Bu esa sohada resurslardan samarali foydalanish evaziga ishlab chiqarish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga olib keladi hamda xizmat sifati yaxshilanadi. Ishlab chiqarish sifati ko‘pgina hollarda ishlab chiqarish va ishlab chiqarish uslublariga bog‘liq bo‘ladi. Ishlab chiqarish uslublari ishlab chiqarish korxonalarining turlari va ixtisosligiga bog‘liqdir. Ishlab chiqarish sifatiga ishlab chiqarish sharoitlari bevosita bog‘liq bo‘lib, mazkur jarayonda iste’molchiga ta’sir ko‘rsatadi. Ishlab chiqarish jarayonida faoliyatni amalga oshirishning asosiy elementlari bo‘lib xizmat ko‘rsatishni amalga oshiruvchi xodimlar, ishlab chiqarish vositalari, predmetlari va ishlab chiqarish sharoitlari hisoblanadi. 60 Ishlab chiqarish korxonasi faoliyatining samaradorligi korxonalar rahbarlarining tashkiliy-boshqaruv va tashkiliy-iqtisodiy jarayonlarini ilmiy asosda tashkil etishiga bog‘liq. Ishlab chiqarish korxonasining tashkiliy-boshqaruv faoliyati o‘z ichiga quyidagilarni oladi: – ishlab chiqarish korxonasining faoliyatini rejalashtirish, xizmatlar bozori kon’yunkturasining yoki xizmatlar assortimentining o‘zgarishi natijasida korxona rivojlanishining istiqbolini belgilash; – ishlab chiqarish va noishlab chiqarish xarajatlarini baholash; – x izmatlar ass o rtimenti va sifat darajasini inobatga olgan h olda texnologik asbob - uskunalar va texnik vositalar tarkibini optimallashtirish; – i ste’molchilar bilan ishlash uchun ijtimoiy-psixologik layoqatga ega bo‘lgan mutaxasislarni tanlash; – ishlab chiqarish xodimlari kasbiy ma h orati va malaka darajasini oshirish; – m ehnat unumdorligini oshirish h isobiga intensiv rivojlanishni ta’minlash; – i shlab chiqarish jarayoni va ishlab chiqarish faoliyatini texnik qurollantirish; – i shlab chiqarish va ishlab chiqarish xarajatlari samaradorligini baholash; – ishlab chiqarish natijalarini oshirish. Respublikamizda amalga oshirilayotgan bir qator iqtisodiy islo ho tlar mi lli y iqtisodi yot samaradorligini oshirishga, xususan, uning tarkibiy qismi h isoblangan ishlab chiqarish sohasini rivojlantir i sh asosida aholining hayot darajasini oshirish, uning turli xildagitalablarini qondirish mu h im yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlari tajribasi shundan dalolat beradiki, ishlab chiqarish sohasi faoliyatining samarado r ligi hamda iqtisodiy o‘sishi ishlab chiqarish xususiyatlari va sharoitlariga bog‘liq bo‘lib, bir qator omillar ta’siri bilan belgilanadi. Shunga ko‘ra , biz h ududiy darajada ishlab chiqarish sohasining tarmoqlari va yo‘nalishlarida iqtisodiy o‘sishning omilli taraqqiyotini amalga o shiramiz. Bunda asosiy maqsad iqtisodiy o‘sishning intensiv va ekstensiv omillar i ni ishlab chiqarish faoliyatining iqtiso d iy o‘sishiga ta’sirini aniqla sh asosiy maqsad hisoblanadi. O‘tkazil gan omilli tahlil d oira sida ekstensiv va intensiv omillar indeksi taqqoslash usuli orqali iqtisodiy o‘sish shakli belgilandi. Quyida iqtisodiy o‘sish dinamikasining umumiy indeksi formulasi keltirilgan: (2.4); 61 Bu yerda: I k – i qtisodiy o‘sishning umumiy indeksi; I m.u – m ehnat unumdorligi indeksi; I f.k – f ondlar qaytimi indeksi; I as.f – asosiy fondlar indeksi; I I.X.B – so h ada band bo‘lganla r indeksi. Mehnat unumdorligi indeksi (I m,u ) bir soatdagi (I u,s ), kunlik (I u,k ), yillik (I u,y ) mehnat unumdorliklari indekslar va ish vaqti indeksiga bog‘liqdir hamda quyidagicha hisoblanadi. I m.u = I u.a × I d (2.5); I u.y = I m.u × I o‘r.i.s yoki I u.y = I u.s × I d × I o‘r.i.s (2.6); Bu yerda: I m.u – kunlik mehnat unimdorli gi indeksi I o‘.y – yillik mehnat unumdoli gi indeksi I u.s – bir soatdagi mehnat unumdorli gi indeksi I d – ish vaqtining xaqiqatdagi davomiyligi indeksi I o‘r.i.s – muayya n yildagi o‘rtacha ro‘yxatda bir ishchiga to‘g‘ri keladigan ishlagan ish kunlari soni indeksi. Bunga ko‘ra, konkret hol da mehnat unumdorligi indeksi ish vaqti sarfi indeksiga teskari bo‘lib, quyidagicha h iso b lanadi. (2.7); Bu yerda: q 1 – bir ulov birligiga muvofiq hi sobot davrida ishlab chiqarilgan ma h sulot h ajmi. t 1 va t 0 – ma h sulot birligiga bazis va h isobot dav r lari dagi ish vaqti sarflari. Fondlar qaytimi indeksi I f.q quyidagi ko‘rsatkich asosida hisoblanadi. Bu yerda: va - baz i s va tahlil etilayotgan davrlarga muvofiq i – muddatga natural ko‘rsatkichga ifodalangan mahsulot ishlab chiqarish hajmi; H i – i – turdagi mahsulot birligiga narx; F 1 va F 2 – bazis va tahlil etilayotgan davrlarga asosiy fondlar o‘rta yillik qiymati; Asosiy fondlar indeksi (I Af ) quyidagi formulalar asosida hisoblanadi: 62 ; (2.9) Bu yerda: asosiy fondlarning h isobot yilidagi dastlabki qiymati summasi asosiy fondlar h isobot yilida chiqib ketgan qismi qiymati asosiy fondlar bazis yilidagi dastlabki qiymati summasi asosiy fondlarning bazis yilida chiqib ketgan qismi qiymati; Sohada band bo‘lganlar soni indeksi (I i.x.b ) muayyan davr boshi va oxiriga ishchilar soni o‘zgarishi bilan aniqlanadi va quyidagicha hisoblanadi: (2.10) Bu yerda: R o – muayyan davr boshida ishchilar soni (kishi xisobidan) R q – shu davrga yana ishchilar ishga qabul qilinganlar soni, (kishi xisobida) R b – muayyan davr turli sabablarga ko‘ra ishdan bo‘shatilgan ishchilar soni (kishi xisobida) Agar I k >1 bo‘lsa, u xolda o‘sish nisbatan intensiv, agar I k <1 bo‘lsa, u xolda nisbatan ekstensiv iqtisodiy o‘sish bo‘lishini kuzatish mumkin. Viloyatda bozor munosabatlari rivojlanishining dastlabki yillarida ishlab chiqarish sohasida iqtisodiy o‘sish ekstensiv omillar hisobiga erishilgan (ya’ni, shu sohada band bo‘lganlar soni va asosiy ishlab chiqarish fondlari miqdori). Shuning uchun ham viloyat ishlab chiqarish sohasi tarmoqlarida iqtisodiy o‘sishning intensiv va ekstensiv omillari ta’siri darajalariga qarab tahlil etish va baholash muhim ahamiyatga ega. Shunday qilib, ishlab chiqarish sohalarida iqtisodiy o‘sishga asosan unumdorlik ko‘rsatkichlarini oshirish hisobiga erishish muayyan vaqt o‘tib borishi bilan tobora kamroq samara berib boradi. O‘z navbatida, ishlab chiqarish sohasida unumdorlik ko‘rasatkichlarining ahamiyatini oshishi va hisoblanishi (resurs-xarajat yondashuvidagi samaradorlik) o‘zining dolzarbligini yo‘qotadi, chunki ishlab chiqarish faoliyatida iqtisodiy samaradorlikka ekstensiv omillarining ta’siri 63 nisbatan ustuvor ahamiyat kasb etib bormoqda. Yana shuni qayd etish joizki, yuqorida ta’kidlangan qonuniyat asimptotik-inert ishlab chiqarish turida va inert- individual xizmat kategoriyalarida (savdo va umumiy ovkatlanish, transport) ko‘proq darajada namoyon bo‘ladi. Tahlillar asosida olingan ma’lumotlar, o‘z navbatida xorijiy iqtisodiy adabiyotlarda e’tirof etilgan fikrlarni, ya’ni muayyan vaqt o‘tib borishi bilan ishlab chiqarish sohasida intensiv omillarning ta’siri susayib boradi degan tezis o‘z tasdigini topayotganligi isbotlandi. Shuning uchun ham, mehnat unumdorligini va fondlar qaytimini oshishi hisobiga ishlab chiqarish sohasi tarmoqlarida iqtisodiy o‘sishni ta’minlash ob’ektiv qiyinchiliklarni yuzaga kelishiga olib kelmoqda. Chunki, ishlab chiqarish sohalarida keyingi vaqtlarda moddiy ishlab chiqarish sohasiga nisbatan mehnat resurslarining bandligi oshib bormoqda va aksincha, mehnat unumdorligi pasayib bormoqda. Ishlab chiqarish faoliyatida samaradorlik (unumdorlik) ko‘rsatkichlarini o‘rganish hamda xorijiy iqtisodiy adabiyotlarni va statistik ma’lumotlarni tahlil etish asosida shunday xulosalarni keltirish mumkin : 1. Ishlab chiqarish faoliyati doirasida mehnat unumdorligini o‘sish darajasi (samaradorlikni resurs-xarajat yondashuvi nuqtai nazaridan) uch kategoriyaga ya’ni, inert-individual xizmatlar, progressiv shaxssiz xizmatlar, asimptotik-inert xizmatlarga bo‘linadi. Unumdorlikni o‘sish sur’ati va ahamiyati ko‘proq progressiv xizmatlar (ommaviy yuqori avtomatlashtirilgan xizmatlar) kategoriyasi orqali tavsiflanadi. Inert-individual xizmatlar (individual avtomatlashtirilmagan xizmatlar) esa nisbatan past sur’atda tavsiflanadi. Asimptotik inert xizmatlar kategoriyasi (individual avtomatlashtirilgan xizmatlar) esa ko‘p tomonlama xarakterga ega bo‘lib, bunda unumdorlik (samaradorlik) darajasi xizmatlar ko‘rsatishda progressiv komponentlarning xossasiga bog‘liq bo‘ladi. 2. Mamlakatimiz, xususan, Samarqand viloyati ishlab chiqarish sohasi tarmoqlarida iqtisodiy o‘sishning omilli tahlili shundan dalolat bermoqdaki, ishlab chiqarish sohasida intensiv omillar ta’sirida (mehnat unumdorligi va fondlar qaytimining o‘sishi ta’sirida) nisbatan pasayib borish tendensiyasiga ega bo‘lib, vaqt o‘tib borishi mobaynida ishlab chiqarish sohasida uning o‘sishi ekstensiv omillar (sohada band bo‘lgan ishlovchilar soni va asosiy ishlab chiqarish fondlar qiymatini oshirish) ta’sirida erishila boradi. Shu bilan birgalikda, yana shuni e’tirof etish joizki, mamlakatimiz xizmat ko‘satish sohasi tarmoqlari bo‘yicha olib borilgan iqtisodiy o‘sish dinamikasi tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, yuqoridagi qonuniyat ishlab chiqarish sohasi iqtisodiyotining barcha soha va tarmoqlari uchun xarakterli emas. Masalan, progressiv shaxssiz xizmatlar ko‘rsatishda intensiv 64 omilning o‘rni va roli yuqoriroq bo‘lsa, inert-individual xizmatlar ko‘rsatishda esa ekstensiv omillarning ahamiyati yuqoridir. Mazkur holat V.Baumolning ishlab chiqarish faoliyatida unumdorlik (sarf- resurs yondashuvi nuqtai nazaridan samaradorlik) darajasining turlichaligi xaqidagi tezisini asosli ekanligini tasdiqlaydi. 3. Mamlakatimiz ishlab chiqarish sohasida samaradorlik (unumdorlik) ko‘rsatkichini tahlili davomida olib borilgan tadqiqotlar ishlab chiqarish faoliyatining ba’zi turlarida iqtisodiy samaradorlikni baholash uchun resurs-xarajat yondashuvidan foydalanish maqsadga muvofiq emasligini ko‘rsatmoqda. Xususan, V.Baumol tomonidan e’tirof etilgan xizmatlar: inert-individual va asimptotik-inert shaxssiz xizmatlarda progressivlik komponentlari hissasini pastligini ko‘rsatmoqda. Bunday xulosani iqtisodiy o‘sish dinamikasini omilli tahlili asosida ham keltirish mumkin. Inert-individual xizmatlarda iqtisodiy o‘sish ekstensiv omillar asosida sodir bo‘lmoqda. Bu sohalarda xizmatlarni ko‘rsatish nisbatan ishlab chiqarish omillarini miqdoriy oshirish va foydalanish orqali erishilmoqda. Demak, unumdorlik (samaradorlik) ko‘rsatkichlari xizmatning inert va asimptotik- inert xizmatlari kategoriyalarida xizmatlar yaratish va ishlab chiqarish samaradorligini baholashda to‘laqonli layoqatli emas. Shunday qilib, olib borilgan tadqiqotlar inert-individual va asimptotik-inert xizmatlar samaradorligini baholashda resurs-xarajat yondashuvini cheklanganligidan va ularda sohani rivojlantirish uchun progressiv komponentlarni hissasini pastligidan dalolat beradi. Bu hol tahlil etilayotgan muammoga kompleks tarzda yondashish zarurligini taqozo etadi. Korxonaning moliyaviy samaradorligi. “King WOOD-mebel” MCHJ korxonasida daromadlar va xarajatlar tahlili amalga oshirildi va quyidagi jadvalda tuzib chiqildi: Daromadlar Xarajatlar 1 Mahsulot sotishdan tushgan sof daromad Xom-ashyo sotib olish 2 Bo`sh turgan bino ijarasidan tushgan tushum Oylik ish maoshlari 3 Kompensatsiyalar Sotuvga qadar bo`ladigan xarajatlar 4 Narx o`zgarishi Kommunal to`lovlar 5 Valyuta kursi o`zgarishi Soliqlar 65 Mahsulot sotishdan tushgan daromad. Korxonada 2021-yilning sentyab- dekabr oyida 1,209 mlrd so`mlik mahsulot sotildi. Shundan 114 million so`m sof foydani tashkil etadi. II BOB BO‘YICHA XULOSA Ishlab chiqarish sohasi murakkab, ko‘p qirrali mexanizm bo‘lib, savdo va transportdan tortib ta’lim va sug‘urta xizmatlarigacha bo‘lgan keng doiradagi faoliyatni qamrab oluvchi zamonaviy iqtisodiyotning istiqbolli tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Restoran va mehmonxonalar, sartaroshxona va ta’mirlash kompaniyalari, auditorlik va konsalting kompaniyalari, jbanklar, poliklinikalar, sanatoriyalar, dam olish uylari – bularning barchasi xizmatlar va ishlab chiqarish sohasiga taalluqlidir. Ishlab chiqarish sohasining rivojlanish darajasi aholining hududiy va ijtimoiy harakatchanligini, yangi xo‘jalik hududlarini o‘zlashtirish, ishlab chiqarish samaradorligini va moddiy mahsulotlar iste’molini oshirishni ta’minlaydi va iqtisodiyotning ushbu sektori turli xil faoliyat turlarini o‘z ichiga olib, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga yordam beradi. Samarqand viloyatining iqtisodiy holatini baholashda ishlab chiqarish sohasining ko‘lami, tarkibi va rivojlanish darajasi alohida o‘rin tutadi. Tadqiqotning mazkur bobida quyidagi vazifalar o‘z yechimini topdi: – birinchidan, V.Baumol tomonidan ilgari surilgan ishlab chiqarish faoliyatining turli shakllarida mehnat unumdorligining har xil o‘lchami haqidagi gipotezasi tekshirildi hamda uning asosida hududiy darajada ishlab chiqarish sohasi samaradorligini ifodalovchi ko‘rsatkichlar ishlab chiqildi. – ikkinchidan, V.Baumolning inert-individual va asimptotik-inert shaxssiz xizmatlar kategoriyalari samaradorligini baholash resurs-xarajat yondashuvini cheklanganligini asosladi. Mazkur vazifalarning amalga oshirilishi Samarqand viloyatining savdo va umumiy ovqatlanish, transport tarmoqlari va maishiy xizmat sohasidagi iqtisodiy ko‘rsatkichlar tahlili asosida tadqiq etildi. Shuni ta’kidlash mumkinki, Samarqand viloyatida ishlab chiqarish soha va tarmoqlarida mehnat resurslaridan samarali foydalanish hisobiga mehnat unumdorligi barqaror o‘sib bormoqda. Lekin V.Baumol tasnifiga ko‘ra, asimptotik inert shaxssiz xizmatlarga kiruvchi savdo va umumiy ovqatlanish, transport tarmoqlari va maishiy ishlab chiqarish sohasida mehnat unumdorligi yillar mobaynida pasayish tendensiyasiga ega bo‘lgan. Mazkur jarayon sohada band bo‘lganlar hissasining ortib borishi bilan izohlanadi. 66 Tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, progressiv xizmat turi hisoblangan moliyaviy xizmatlarga yuqori natijadorlik sohada fondlar qaytimini oshishiga olib kelmoqda, inert individual xizmatlar hisoblangan ijtimoiy xizmatlarda faoliyat turi ijtimoiy xarakterga ega bo‘lganligi sababli boshqa xizmat turlariga nisbatan fondlar qaytimi bir muncha past ekanligi ma’lum bo‘ldi. Ishda o‘tkazilgan omilli tahlil doirasida ekstensiv va intensiv omillar indeksi taqqoslash usuli orqali iqtisodiy o‘sish shakli belgilandi. Samarqand viloyati iqtisodiyot soxalari va tarmoqlari (sanoat, qishloq xo‘jaligi, xizmat ko‘rsatish) iqtisodiy o‘sishining umumiy indeksi, ya’ni mehnat unumdorligi, fondlar qaytimi, band bo‘lgan ishlovchilar va asosiy ishlab chiqarish fondlari indeksi hamda iqtisodiyot sektorlari bo‘yicha iqtisodiy o‘sish dinamikasi ishlab chiqildi. Tahlillar asosida olingan ma’lumotlar va o‘z navbatida xorijiy iqtisodiy adabiyotlarda e’tirof etilgan fikrlarni, ya’ni muayyan vaqt o‘tib borishi bilan ishlab chiqarish sohasida intensiv omillarning ta’siri susayib boradi degan tezis o‘z tasdigini topayotganligi isbotlandi. Shuning uchun ham, mehnat unumdorligini va fondlar qaytimini oshishi hisobiga ishlab chiqarish sohasi tarmoqlarida iqtisodiy o‘sishni ta’minlash ob’ektiv qiyinchiliklarni yuzaga kelishiga olib kelmoqda. Chunki, ishlab chiqarish sohalarida keyingi vaqtlarda nisbatan mehnat resurslarining bandligi oshib bormoqda va aksincha, mehnat unumdorligining pasayib borishi kuzatilmoqda. Shunday qilib, olib borilgan tadqiqotlar inert-individual va asimptotik-inert ishlab chiqarish samaradorligini baholashda resurs-xarajat yondashuvini cheklanganligidan va ularda sohani rivojlantirish uchun progressiv komponentlarni hissasini pastligidan dalolat beradi. Bu hol tahlil etilayotgan muammoga kompleks tarzda yondashish zarurligini taqozo etadi. 67 III-BOB. INNOVATSION IQTISODIYOT SHAROITIDA ISHLAB CHIQARISH KORXONALARI SAMARADORLIGINI OSHIRISHNING IQTISODIY MEXANIZMLARINI TAKOMILLASHTIRISH 3.1. Ishlab chiqarish korxonalari samaradorligini oshirishning tashkiliy- iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish Bozor munosabatlari rivojlanishi sharoitida ishlab chiqarish sohasini tashkiliy-iqtisodiy jihatdan to‘g‘ri shakillantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Agar ushbu sohaning rivojlanishi tashkiliy jihatdan optimal va xizmatlar bozori konyukturasiga nisbatan egiluvchan bo‘lsa, ishlab chiqarish sifati va samaradorligi shunchalik yuqori bo‘ladi. Ishlab chiqarish sohasida mehnat faoliyatini tashkil etishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish milliy iqtisodiyot miqyosida bir qator ijtimoiy va iqtisodiy muammolarni bartaraf etishga sabab bo‘ladi. Masalan, sohani rivojlantirish asosida aholining ish bilan bandligini ta’minlash, xizmatchilarni ishbilarmonlik faolligini oshirish, ko‘rsatilayotgan xizmatlarni operativ tarzda tashkil etilishi va boshqalarni yaxshilanishiga sabab bo‘ladiki, bularning barchasi oxir-oqibatda mamlakat aholisi turmush darajasi va sifatini oshirishga olib keladi. Ishlab chiqarish sohasida ishlab chiqarish jarayoni tarkibiy qismlarining murakkabligi va xilma xilligi, ularning bajarilish tadbirlarini mustaqil tanlash, hisoblash, loyihalashtirish va muvofiqlashtirish imkoniyatlari mehnatning mazmuniga muhim o‘zgarishlar kiritadi. Ishlab chiqarish korxonalarida xodimlar mehnat faoliyatining eng samarali bo‘lishini ta’minlash maqsadida ishlab chiqarish jarayonlarini o‘rganish, takomillashtirish va har tomonlama asoslangan ishlab chiqarish normalarini ishlab chiqish va ish vaqtidan samarali foydalanish asosida mehnat unumdorligini o‘stirish imkoniyatini aniqlash zarur. Biroq mehnat unumdorligini oshirishni sekinlashtiruvchi va to‘xtatuvchi omillar bozor munosabatlari rivojlanishining hozirgi sharoitida ham mavjud. Chunki xizmat ko‘rsatayotgan korxonalar xarajatlarini to‘xtovsiz kamaytirish, ishlab chaqarish va ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirish bilan emas, balki o‘zlari ishlab chiqarayotgan mahsulotlar yoki ko‘rsatayotgan xizmatlar kamchiligidan, tanqisligidan foydalanib, ularning baholarini oshirish evaziga rejalashtirilgan miqdorda daromad olishga erishmoqdalar. Bunday hol, o‘z navbatida nafaqat boshqarib bo‘lmaydigan inflyatsiya jarayonining yanada rivojlanishini kuchaytiradi, balki har tomonlama ilmiy asoslangan ishlab chiqarish normalarini keng joriy etib, ishlab chiqarish 68 jarayonini tashkil qilish va boshqarish xarajatlarini qisqartirishga umuman imkon bermaydi. Hozirgi sharoitda ishchilar faoliyatining mehnatdagi buyumlashgan elementlari bilan o‘zaro aloqasini o‘rnatibgina qolmay, o‘zaro hamkorlikdagi faoliyat qatnashchilari bo‘lgan «inson-texnika» o‘rtasida mehnat munosabatlarini shakllantirish, jonli mehnat samaradorligini oshirish kabi muammolarni yechish zarur bo‘lmoqda 47 . Bizning fikrimizcha, xorijiy mamlakatlar ishlab chiqarish sohasining tashkiliy tuzilishi xizmatlar bozori tashkiliy tuzilmasining tadqiqoti orqali respublikamizda xizmatlar bozorining tashkiliy tuzilmasini quyidagicha tasniflashimiz mumkin: – amal qilish mexanizmlari bo‘yicha; – mulk shakli bo‘yicha (xususiy, kooperativ (jamoa), davlat, ijtimoiy, xorijiy); Ko‘ pchil i k xorijiy iqtisodchi o limlar ishlab chiqarish sohasining tarkibiy tuzilishini uning tarmoq belgilari va rivojlanish nuqtai nazaridan tas nif lashni taklif etisha dilar.B izning fikrimiz ch a , ushbu sohani tashkiliy-iqtisodiy nuqtai nazardan tasniflash maqsadga muvofiqdir. Bunday holda quyidagilarni alo h ida ajratib ko‘rsatish zarur: – axborot-t ijorat infratuzilmasi (marketingmarkazlari , reklama agentliklari, axborotlarni to‘plash va qayta ishlash markaz l ari v a h.z.) ; – iqtisodiy-huquqiy infratuzilma (sudlar, huquqiy maslahat markazlari, advokatlik va notarial idoralar va h.z ); – moliyaviy-kredit infratuzilmasi (tijorat banklari, kredit, sug‘urta va kafolat tashkilotlari); – savdo, vosita chi lik infratuzilmasi (yarmarkalar, birja, savdo uylari, tijoratmarkazlari v a h.z) . Ishlab chiqarish sohasi samaradorligini ta’minlashda yuqorida ta’kidlangan tasniflar mu hi ma hamiyat k asb etadi. Ammo, mamlakatimiz iqtisodiy siyosatida xizmatlar salmog‘ini oshirishga qaratilgan islohotlar ushbu xizmat sohalarini yanada rivojlantirishni talab etadi. Masalan, xizmatlar turlari sifatida savdo uylari, tashkilotlari, yarmarkalar, oziq-ovqat va nooziq ovqat mahsulotlarini realizatsiyasiga hamda ularni ishlab chiqaruvchilarini samarali faoliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ammo, xizmatlar maxsus tovar sifatida uni ko‘rsatuvchilarga o‘ziga xos talablarni bajarishni talab etadi. Ushbu fikrni tasdig‘i sifat i da yarmarkalarning o‘rni va r o lini misol qilish mumkin. Keyingi vaqtlarda xizmat soha s ining savdo-vositachili k tarkibiy tuzilmasi sifatida ularning roli jah o n 47 Q.X.Abduraximov. Mexhat iqtisodiyoti (darslik). – Ye. «Mehnat», 2009. – B 91 – 92. 69 tajribasida birmuncha pasayib bormoqda. Yetakchi o‘ringa xizmatlar bozori tarkibida ushbu bozorning h olati haqida ishlab chiqaruvchilar va xizmat iste’molchilar i haqi d agi axborotlarni to‘plash va qayta ishla shzarur . Samarqand viloyatida ishlab chiqarish sohasi korxonalarining faoliyati tahlili shundan dalolat bermoqdaki, p ul li k xizmat lar ko‘rsatish tashkiliy jihatdan yetarli darajada rivojlanmagan, xususan, moliya-kredit xizmatlari infratuzilmasi samarali shakllanmagan . Samarqandda bank tizimidan tashqari moliya-kredit tashkil otlari, kredit, kafolat, sug‘urta, assotsi atsi ya lar yetarli darajada shakllanmagan hamda ularning tashkiliy mexanizmlari ishlab chiqilmagan . Va h olanki, bizning fikrimiz ch a tadbirkorlar, ishbilarmonlar, xo‘jalik yurituvchi subyektlar, alo h ida shaxslar faoliyati uchun ushbu xizmat muhim ahamiyatga ega. Ma’lumki, h ozirgi vaqtda tijorat banklari xizmat sohasida faoliyat yuritayotgan kichik va xususiy tadbirkorlar ga kamdan-kam h olatlarda kreditlarni a jra tishadi. Bunday h olatning s a babi, ishlab chiqarish korxonalarida moliyaviy operatsiyalar hajmini kamligi, kredit uchun zaruriy kafolatlar ni bera olmasliklari hamda ushbu korxonalarni b a r qarorli k masalalari bilan izohlanadi. Shuning uchun ham, ishlab chiqarish korxonalarini qo‘llab - quvvatlash uchun tashkil etilajak turli xil tashkilotlar ularning faoliyat ko‘lamini moliyaviy, moddiy va boshqa ko‘maklar yordamida kengaytirishlar i ga imkoniyat yaratadi. Hozirgi vaqtda Samarqand viloyatida ishlab chiqarish korxonalari faoliyati rivojlanayotgan bo‘l s a da , to‘g‘ridan to‘g‘ri ularni faoliyatini kreditlovchi, muvofiqlashtiruvchi va boshqa ko‘m ak larni b e ruvchi tashkilotlar mavjud emas . Demak, bizning fikrimiz ch a, hozirgi v aqtda ishlab chiqarish korxonalari assotsi atsi yasini tashkil etish xizmatlar sohasi sa m aradorli gini ta’minlovchi muhim tashkiliy tarkib hisoblanadi. Uning tarkibiga mijozlarga komplek s xizmat ko‘rsatishni ( ba r ch a xizmatlarni ko‘rsatishni) tashkil qilish mumkin bo‘ladi. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini oshirishning yana bir tashkiliy mexanizmlaridan biri – bu soha uchun xizmat qiladigan axborotlar tizimidir. Mazkur tizim o‘z ichiga, fikrimizcha, quyidagilarni qamrab oladi: reklama agentliklari, marketing xizmati markazlari, doimiy yoki ko‘chib yuruvchi ko‘rgazmalar, axborot vositalari va elektron aloqa tizimlari va boshqalar. Bizning fikrimizcha, ishlab chiqarish sohasida axborot ta’minotini yanada rivojlantirish aholini xizmatlarga bo‘lgan to‘lov qobiliyatini to‘la qondirish, ushbu sohani o‘sish dinamikasini baholash, ko‘rsatiladigan xizmatlar sifati va samaradorligini yaxshilashga imkoniyat yaratadi. Buning uchun viloyat miqyosida xizmatlarga bo‘lgan talabni o‘rganish bo‘yicha maxsus xizmatni-marketing markazlarini tashkil etish kerak. Ushbu tashkiliy tuzilmasi quyidagi faoliyat yo‘nalishlarini o‘z ichiga oladi: 70 - yangi xizmat turlarga bo‘lgan talab va taklifni o‘rganish bo‘yicha ilmiy- amaliy qo‘llanmalarni ishlab chiqish; - xizmatlarga ehtiyoj sezayotgan subyektlar uchun viloyat miqyosida xizmatlar konyukturasi uchun hisobotlar, bukletlar, ma’ruzalar tayyorlash; - ko‘rsatiladigan xizmat sifatini aniqlash uchun so‘rovnomalar, sotsiologik tadqiqotlar o‘tkazish; - xizmatlar sohasidagi muammolarni yechish bo‘yicha ijtimoiy tadbirlarda, yarmarkalarda, ko‘rgazmalarda ishtirok etish. Ishlab chiqarish korxonalari axborot ta’minotini ta’minlovchi muhim tashkiliy bo‘g‘in-bu reklama faoliyatidir. Uning ushbu soha uchun ahamiyati xizmatlar haqidagi ma’lumotlarni turli xil shakllarda omma orasida tarqatishdan iborat, shu bilan bir qatorda reklama nafaqat axborot manbai, balki u xizmatlarga yangi extiyojlar va aholini to‘lov qobiliyatini rag‘batlantiruvchi muhim tashkiliy mexanizmdir. Hozirgi kunda xizmat ko‘rsatuvchi korxonalar o‘z reklama xizmatlarini tashkil etish imkoniyatiga ega emaslar, chunki ularning bu maqsad uchun na moliyaviy, na moddiy imkoniyatlari mavjud. Shuning uchun, bizning fikrimizcha, viloyat miqyosida xizmat turlarini targ‘ibot qiluvchi ishlab chiqarish korxonalari va iste’molchilar o‘rtasida shartnomalar tuzuvchi, maxsus buyurtmalar bilan ishlovchi maxsus reklama agentliklarini tuzish zarur. Xizmatlar bozori muqobil tarzda rivojlanib borayotgan tarkibiy elementlardan yana biri – bu ularning yarmarka va ko‘rgazmalaridir. Hozirgi vaqtda ulgurji yarmarka va ko‘rgazmalarning vazifalari tubdan o‘zgarib bormoqda. Bu o‘zgarishlar xizmatlar faoliyati samaradorligini real tarzda oshirishga yo‘naltirilgandir. Ishlab chiqarish sohasida axborot oqimini moddiy-texnik asosini ta’minlash o‘z tarkibiga telefon, teleks, faksimal aloqa, sputnik aloqasi, kompyuter markazlarini qamrab oluvchi axborot va aloqa vositalarini tashkil etadi. Axborot markazlari va aloqaning ishlab chiqarish sohasini takomillashtirishdagi xususiyatlaridan biri, ular asosida ishlab chiqaruvchilar va xizmat ko‘rsatuvchilar o‘rtasida mustaqil ravishda alohida axborot ta’minotiga ega bo‘lish imkoniyatini yuzaga keltiradi hamda ularning axborotga ega bo‘lishi bo‘yicha bir-biriga bog‘liqlik bo‘lmaydi. Bu hol xizmat ko‘rsatuvchi korxonalarning faoliyati samaradorligini ta’minlaydi. Ishlab chiqarish bo‘yicha axborotlarni to‘plash, qayta ishlash va ularni yetkazib berishni takomillashtirishdan keladigan samara transaksion xarajatlarni kamaytirishda, xizmatlar ko‘rsatish samaradorligini oshirishda, moddiy-texnik ta’minotni yaxshilashda, moliyaviy resurslar aylanishini jadallashtirishda namoyon 71 bo‘ladi. Shuning uchun, bizning fikrimizcha, hozirgi vaqtda ishlab chiqarish sohasi tarmoqlari haqida axborot resurslari bo‘yicha ma’lumotlar bankini yaratish, ularning bazaviy to‘plamini tashkil etish muhim ahamiyatga ega bo‘lib, sohaning rivojlanishini istiqbollashtirish yo‘nalishlarini tadqiq etishda manba bo‘lib hisoblanadi. Buning uchun hududiy darajada (Samarqand viloyatida) ishlab chiqarish sohasi korxonalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi maxsus tashkiliy tuzilmani shakllantirish kerak (3.1-rasm). 72 73Mahalliy boshqaruv hokimiyatiHududiy darajada ishlab chiqarish korxonalari faoliyatlarini muvofiqlashtirish Nazorat organlari Lisenziyalash organlari Muvofiqlashtiruvchi boshqaruv Kengashi Uslubiy kengash Ishbilarmonlik xizmatlari bo’yicha ixtisoslashgan bo’lim Taqsimot xizmatlari bo‘yicha ixtisoslashgan bo‘lim Ishlab chiqarish bo’yicha ixtisoslashgan bo’lim Axborot kommunikatsiya xizmatlari bo‘yicha ixtisoslashgan bo‘lim Ijtimoiy xizmatlar bo‘yicha ixtisoslashgan bo‘lim Ishlab chiqarish bo‘yicha axborot-resurs markazi Dastlabki ma’lumotlarni to’plash Qayta ishlash dasturi Internetda axborot tarmog‘i yaratilishiAxborot xizmatlarining shakllanishi Huquqiy-iqtisodiy maslahat markazlari Huquqiy-me’yoriy tizim Ishlab chiqarish sohasini rivojlantirish bo‘yicha Davlat dasturi Ishlab chiqarish korxonalari monitoringi Ularni tashkil etilishi bir tomondan, ko‘rsatiladigan xizmatlarni o‘z vaqtida, samarali va arzon bo‘lishini ta’minlasa, ikkinchi tomondan hududiy xizmatlar bozorida xizmatlarga bo‘lgan talab va taklif hajmini aniqlab, ular o‘rtasidagi mutanosiblikni ta’minlashga olib keladi. Uning uchun hududiy darajada mahalliy boshqaruv hokimiyatning qo‘llab- quvvatlashi, har tomonlama ko‘mak berishi muhimdir. Mazkur tashkiliy tuzilma tarkibidagi ishlab chiqarish sohasining alohida tarmoqlari va yo‘nalishlari bo‘yicha muvofiqlashtiruvchi ixtisoslashgan bo‘limlar tashkil etish lozim bo‘ladi. Masalan, ishbilarmonlik xizmatlari bo‘yicha (moliya, kredit, sug‘urta), taqsimot xizmatlari bo‘yicha (savdo, umumiy ovqatlanish), ijtimoiy xizmatlar bo‘yicha (sog‘liqni saqlash, jismoniy tarbiya va madaniyat, huquqiy maslaxat ta’limi), maishiy xizmatlar bo‘yicha (axborot-kommunikatsion va hokazo). Mazkur ixtisoslashgan bo‘limlar funksional tuzilmalar sifatida xizmatlar bozorida xizmat ko‘rsatishning muayyan soha va tarmoqlarida bozor konyukturasi o‘zgarishlariga qarab, samarali dasturni ishlab chiqish yuzasidan zaruriy axborotlar bilan ta’minlanishining tashkiliy asosi bo‘lib hisoblanadi. Shuningdek, funksional tizimlar faoliyatining belgilangan masalalar bo‘yicha maqsadidan kelib chiqqan holda, ishlab chiqarish sohalari va tarmoqlarini rivojlantirishning istiqbolli rejalari ishlab chiqilishi mumkin. Ya’ni shuni e’tirof etish lozimki, viloyat (hudud) miqyosida ishlab chiqarish korxonalari haqida zaruriy axborot resurslarining qanchalik ko‘p bo‘lishi, ular faoliyatini tashkil etish, boshqarish, muvofiqlashtirish shunchalik samarali bo‘lishini ta’minlaydi. Mazkur maqsadni amalga oshirish uchun keyingi yillarda bir qator qonunlar va me’yoriy hujjatlar va davlat dasturlari qabul qilingan. Ushbu qonun va me’yoriy xujjatlar xizmatlar bo‘yicha axborot resurslari va ularning ma’lumotlari bankini respublikamizda va viloyatlarda tashkil etish va yanada kengaytirish ishlab chiqarish sohasida faoliyat yurituvchi xo‘jalik subyektlari faoliyatini tartibga solishga xizmat qiladi. Bizning fikrimizcha, hududiy darajada ishlab chiqarish sohasini rivojlantirish davlat dasturini amalga oshirish bo‘yicha axborot ta’minotini shakllantirish zarur. Bunga ko‘ra, viloyatda faoliyat yurituvchi ishlab chiqarish subyektlari uchun quyidagi tadbirlarni amalga oshirishda ma’lumotlar banki muhim rol o‘ynaydi: - viloyat aholisiga, korxonalarga, tadbirkorlarga ma’lumotlar banki orqali ularning xizmatlar haqida to‘liq ma’lumotlar olish imkonini beradi; - viloyat miqyosida axborot punktlarini ochish, joylashtirish yo‘li bilan jami aholi uchun axborotlardan foydalanishga imkoniyat yaratadi. 74 Hozirgi vaqtda tijorat-axborot infratuzilmasining muhim elementlari sifatida «Biznes klub»larni e’tirof etish mumkin. «Biznes-klub»lar tadbirkorlarni birlashtirish orqali ularni o‘zaro aloqalarini mustahkamlashga olib keladiki, natijada xizmatlar bo‘yicha axborotlarni keng tarqatilishiga sabab bo‘ladi. Bunday holat ishlab chiqarish korxonalarining samaradorligini oshirishning yana bir tashkiliy mexanizmi sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. Ishlab chiqarish korxonalari samaradorligini oshirishda iqtisodiy-huquqiy infratuzilmaning o‘rni kattadir. Mazkur tuzilma tarkibiga xo‘jalik sudi, huquqiy maslahat markazlari, notarius va advokatlik idoralarini qamrab oladi. Ularning roli muhimligi shundaki, bozor munosabatlari rivojlanishi sharoitida xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida paydo bo‘ladigan nizolarni bartaraf etishdan iboratdir. Chunki, bozor iqtisodiyotining huquqiy va me’yoriy asoslari turli xil faoliyatlar bilan shug‘ullanuvchi subyektlar sonini haddan tashqari ko‘payishiga olib keladi. Albatta, bunday holat ular o‘rtasida o‘zaro kelishmovchiliklar, nizolarni bo‘lishiga sabab bo‘ladiki, ularni o‘z vaqtida bartaraf etish xizmatlarni yanada yaxshilashga olib keladi. Bozor munosabatlari rivojlanishining huquqiy ta’minotida hududiy huquq- maslahat markazlari muhim rol o‘ynaydi. Ular o‘z mijozlariga (ya’ni, ishlab chiqarish sohasi subyektlari) quyidagi xizmatlarni taqdim etadi: - aniq faoliyat sohasida me’yoriy hujjatlarni joriy etish borasida tavsiyalar berish; - xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan qabul qilingan buyruqlar, ko‘rsatmalar, tavsiyalar va boshqalarni qonunchilik talablariga mos kelishini tekshirish; - ishlab chiqarish korxonalari, tashkilotlari, firmalar va boshqa subyektlarni huquq va majburiyatlarini aniqlash bo‘yicha takliflarni tayyorlash; - bozor munosabatlari subyektlari faoliyatini t a rtibga solish; - xo‘jalik shartnomalarini yetkazib berish shartlari va boshqa h ujjatlarni ishlab chiqishda ishtirok etish; - nizolarni bartaraf etishva subyektlar o‘rtasidagi munozaralar bo‘yicha masla h atlar berish; -iqtisodiy san k siyalarni qo‘llash bo‘yicha masla h atlar berish; - korxonalar, firmalar, xissadorlik jamiyatlari boshqaruvining qarorlari loyi h asining talablarga mos kelishini tekshirish va boshqalar. Yuqorida keltiri lgan vazifalardan tashqari h ududiy huquq- maslahat markazlari boshqa yana bir qator vazifalarni bajarish i mumkin. Bularga: jamoa shartnomalar i ni bajarish bo‘yicha , yer va ko‘chmas mulk ijarasi bo‘yicha, xususi ylashtirish bo‘yicha , lizin g munosabatlari bo‘yicha, mulk shaklini 75 o‘zgartirish, b ankrot lik, x alqaro xo‘jalik huquqlari bo‘yicha mas lah a t lar b e rish kabilardir. Xizmat sohasida tashqi tashkiliy mexanizmlarni yetuk, kompleks tizimni shakllantirish jarayoni murakkab va uzoq muddatli jarayondir. Bunda mahalliy bshqaruv organlarining iqtisodiy va huquqiy usullar asosida faol ishtirokini ta’minlash muhimdir. Vaholanki, ularni ishtirokisiz bunday hududiy-tashkiliy boshqaruv tuzilma mustaqil holda xizmatlar bozorida amal qila olmaydi. Xizmatlar bozorida faoliyat yuritayotgan subyektlarning samarali faoliyatini ta’minlovchi hududiy-tashkiliy boshqaruv organlari to‘laqonli amal qilishi katta miqdorda moliyaviy resurslarni talab etadi. Ushbu moliyaviy resurslarni real manbai, fikrimizcha, hududiy kimmatli kogozlarni emissiya qilish va ularni aholiga, fond birjalari orqali moliyaviy tashkilotlarga sotish yo‘li bilan shakllangan mablag‘lar bo‘lishi mumkin. Boshqa barcha manbalar, hozirgi vaqtda ushbu tashkiliy tuzilmani amal qilishi uchun yirik moliyaviy resurs bo‘la olmaydi. Ishlab chiqarish korxonalarida xodimlar faoliyatini tashkiliy jihatdan ta’minlashning korxona ish faoliyati tizimidagi o‘rni va xodimlar faoliyatini tashkiliy ta’minlashning elementlari 3.2-rasmda keltirilgan. 3.2-rasm. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmi elementlari. Har qanday korxona faoliyatini tashkil etishning negizi bo‘lib mehnatni to‘g‘ri taqsimlash hisoblanadi. Ishlab chiqarish yoki ishlab chiqarish jarayonida xodim holatining o‘zgarib borishiga ta’sir etuvchi omillar, biror jarayon ta’sirida yangilanadigan yoki o‘zgaradigan sabab va holatlarga bog‘liq bo‘ladi. Ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatishning ilmiy-texnik va texnologik taraqqiyoti mehnat jarayonlarida xodim holatini o‘zgartirishning daliliy ta’sir qiluvchi sababidir. Texnika-texnologiyaga bog‘liq tarzda mehnat va ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil etish ham uzluksiz 76 o‘zgarib boradi. Masalan, xizmat ko‘rsatishdagi texnologik jarayon (qisqarishi) mehnat unumdorligi o‘zgarishiga (oshishiga) olib keladi. Bu h olat xodim mehnatidan intensivfoydalanishni oshiradi va mehnat talabchanligini pasaytiradi. Shuningdek, mehnat jarayonidagi tashkiliy - texnikaviy omillarning ta’siri mehnat me’yorlarini takomillashtirishni zarurat etadi. Bozor munosabatlari rivojlanishi sharoitida ishlab chiqarish xodimlari faoliyatini tashkiliy ji h atdan ta’minlashning asosiy maqsadi samaradorlikka erishish bilan bog‘liq ijtimoi y va iqtisodiy maqsadlarga: raqobat bardosh tovar va xizmatlar ishlab chiqarish va realizatsiyasini amalga oshirish , ish kuchini tiklash uchun korxonalarning mavjud imkoniyatlari va natijalariga faol ravishda ta’sir etishdan iborat. Buning ma’nosi shuki, xodimlar faoliyatini tashkiliy ji h atdan ta’minlash bir to mon dan, olinadigan foydani ko‘paytirishga ko‘maklashish i , ikkinchi tomondan esa mehnatga qobiliyatli jamoa yarata olish imkonini bera di. Ishlab chiqarish korxonalarida xodimlar faoliyatini tashkiliy jihatdan ta’minlash ularni samarali boshqarish borasida birinchi darajali vazifa bo‘lib qolmoqda. Shuningdek ishlab chiqarish jarayonida yuqori sifatga erishish va mehnat unumdorligini oshirish usullarini yaxshi o‘zlashtirgan ra h bar va mutaxasis kadrlarga t alab ortib bormoqda. Korxona xodimlarining umumiy mehnat natijalari har b ir xodimning shaxsiy mehnat natijalariga bog‘liqdir. Shu sababli ularning birgalikda faoliyat o l ib borishlari uchun muayyan tartibni saqlab borish, ishning boshlanishi va tugallanishi, ta n affuslar ga rioya etish lozim. Shuningdek mehnat intizomini saqlab borishning aniq mexanizmi ham zarur. Hozirgi vaqtda xizmatlar bozorida axborotlar roli jid diy ravishda o‘smoqda. Xizmatlar ko‘rsatish samaradorligini oshirish uchun axborotlarga yuqori ehtiyoj va axborot jarayonlarining shiddatli rivojlanish i korxonalarda uning tashkiliy bo‘limlari ni yaratishni birinchi o‘ringa olib chiqadi. Haqiqatdan hambunday axborot tizimlari xizmatlariga talab h ududiy xizmatlar bozorini qamrab olish doirasigacha kengayib boradi. Bi zning fikrimizcha, korxonalarda axborotlashtirish bo‘limlari quyidagi tarkibiy qismlarni o‘z ichiga olishi zarur: - xizmatlar bozorida xizmatlarga bo‘lgan talab va taklif haqida boshlang‘ich ma’lumotlarni to‘plash; - ma’lumotlarni qayta ishlash dasturini ishlab chiqish; - mavjud yig‘ilgan va to‘plangan axborotlar asosida mu’lumotlar bazasini yaratish. 3.2. Innovatsion rivojlangan iqtisodiyot sharoitida ishlab chiqarish korxonalari rivojlanishining konseptual yo‘nalishlari 77 Bozor munosabatlarining rivojlanishi jarayonida iqtisodiyot sohalari va tarmoqlarida faoliyat yurituvchi sube’ktlarning samaradorligini oshirish iqtisodiy barqarorlik va taraqqiyotning asosini yaratadi. Ishlab chiqarish korxonalarida umumiy samaradorlik tarkibida iqtisodiy samaradorlik muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy samara ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan iqtisodiy ne’matlar hajmi bilan ifodalanadi. Iqtisodiy samaradorlikning mezoni xarajatlar bilan erishilgan iqtisodiy ne’matlar munosabatidir. Ishlab chiqarish jarayonida ne’matlar (yer, kapital, mehnat, tadbirkorlik) xarajat qilinadi va uning natijasida ma’lum miqdordagi ne’matlar yaratiladi. Xarajat bilan natijani taqqoslash orqali iqtisodiy samaradorlik ifodalanadi 48 . Biz dissertatsion tadqiqot jarayonida samaradorlikni baholash uchun resurs- xarajat yondashuvidan foydalanishning nazariy va tahliliy tadqiqotini olib borish jarayonida ushbu yondashuvning cheklanganligini asoslagan edik. Bu ayniqsa, sof xizmatlarni (inert-indivudal xizmatlarni) ko‘rsatishda mehnat unumdorligi va fondlar qaytimini pastligi ishlab chiqarish omillari hisoblangan mehnat yoki kapitaldan unumsiz foydalanish natijasida emas, balki mazkur xizmatlarda mehnat sarflari salmog‘ining yuqoriligi bilan tavsiflanadi. Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, xizmatning ba’zi turlarida (inert individual va asimptotik inert shaxssiz xizmatlarda) faoliyat samaradorligini obe’ktiv ifodalash uchun maqsadga muvofiq yondashuvdan foydalanish lozim. Oldigi boblarda kursatilgandek samaradorikni baholashning metodik asoslardan foydalanish, birinchidan, ishlab chiqarish faoliyatida resurs- xarajatyondashuvidan faoydalanish cheklangan xizmat turlari samaradorligini obyektiv tarzda baholash imkonini beradi, ikkinchidan, samaradorlikni baholash jarayonida foydalanilgan metodik ko‘rsatkichlar xizmat ko‘rsatilayotgan xo‘jalik subyektlari samaradorligini ta’minlashga xizmat qiladi. Shuni e’tirof etish joizki, samaradorlikni hisoblash uchun zarur bo‘lgan ko‘rsatkichlarsiz uni baholashning metodik asoslarini ishlab chiqib bo‘lmaydi. Ammo, mazkur holatda samaradorlikni aniqlashning ko‘plab ko‘rsatkichlari mavjud bo‘lgan bir vaqtda ulardan eng maqbulini tanlab olish muammosi yuzaga keladi. Bizning fikrimizcha, ishlab chiqarish faoliyati samaradorligini baholash uchun real iqtisodiy holatni to‘g‘ri va aniq baholay oladigan iqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimini ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. O‘z navbatida, ishlab chiqarish faoliyatini tadqiq qilayotgan xizmatlarda, ya’ni inert-individual va asimptotik-inert xizmat turlari xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, ularning har 48 B.A.Abdukarimov va boshqalar. Korxona iqtisodiyoti (darslik). – T., «Fan», 2005, - B.123. 78 biriga alohida samaradorlik ko‘rsatkichlarini qo‘llash zarurligini ta’kidlashimiz mumkin. Ushbu holatda zarur bo‘lgan samaradorlik ko‘rsatkichlari tizimi asoslanmagan va kam qo‘llaniladigan ko‘rsatkichlarga asoslanmasligi lozim. Shuning uchun ham samaradorlikni nazorat ko‘rsatkichlari tahlil qilinayotgan xo‘jalik subyektlari faoliyat natijalari har tomonlama o‘rganilib ko‘rsatkichlar belgilanishi zarur. Bunday holda hisoblab chiqilgan ko‘rsatkichlarning qoniqarsizligiga asoslanib, korxona faoliyati uchun muqobil bo‘lgan qarorlarni qabul qilish mumkinki, oqibatda ishlab chiqarish sohasi korxonalari samaradorligi ta’minlanadi. Maqsadga muvofiq yondashuv nuqtai nazaridan samaradorlikni ichki, tashqi va umumiy samaradorlik ko‘rsatkichlariga ajratish mumkin. Bular quyidagi formulalar shaklida namoyon bo‘ladi: Ichki samaradorlik : Bu yerda : S ichki = Ma qsadli sarflar _________________ Xaqiqiy sarflar (3.1) Maqsadli sarflar – faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan resurslarning minimal, normativ yoki rejaviy miqdori; Haqiqiy sarflar – faoliyatini amalga oshirishda foydalanilgan resurslarning haqiqiy miqdori. Tashqi samaradorlik . S tashqi = Haqiqiy sarflar _________________ Ma qsadli sarflar (3.2) Bu yerda: maqsadli natija – tarmoq bo‘yicha yaxshi natija yoki standart xizmat ko‘rsatishni nazarda tutuvchi faoliyatning maqsadli natijasi. Haqiqiy natija – ishlab chiqarish korxonalarida bajarilishi natijasida olingan haqiqiy natijasi. Umumiy samaradorlik: S umumiy =S ichki ×S tashqi (3.3) Agar: 79 S n ≥1 bo‘lsa, faoliyat samarali Agar: S n ≤1 bo‘lsa, faoliyat samarasiz Bizning fikrimizcha , maqsadga yo‘naltirilganlik nuqtai nazaridan samaradorlik ko‘rsatkichini hisoblash formulasi aniq maqsadga qaratilgan, ammo ichki, tashqi va umumiy samaradorlik to‘g‘ri , aniq bo‘lishi lozimki, shu h olda aniq xizmat ko‘rsatilayotgan subyektlar doirasida samaradorlik to‘g‘ri maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ushbu h olat inert-individual va asimptotik inert shaxssiz xizmat bilan shug‘ullanuvchi xo‘jalik yur i tuvchilar ishlab chiqarish faoliyati xususiyatlariga bog‘liq. Shuning uchun ham samara d orlikni h isoblash uchun universal ko‘rsatkichlarni ishlab chiqish va tahlil etish maqsadga muvofiq emas, shu bilan birga, yuqorida taklif etilgan usullardan eng zarurini tanlash xizmat ko‘rsatuvchi korxonalar faoliyati manfaatlarini ifodalaydi hamda xizmatlar ko‘rsatilayotgan xo‘jalik sube’ktlari nuqtai nazaridan esa xizmatlar samaradorligini baholash ularning faoliyati xususiyatlaridan kelib chiqadi. Bunda ichki va maqsadli (standart, etalon, optimal) ma’lumotlarni taq qosla sh orqali amalga oshiriladi. Umumiy samaradorlik ko‘rsatkichi esa ko‘rsatiladigan xizmatlar bo‘yicha ichki va tashqi samaradorlik ko‘rsatkichlaridan iborat bo‘ladi . Ilgari surilgan takliflarni to‘g‘riligi shundaki, inert-individual ishlab chiqarish va asimptotik inert shaxssiz xizmatlar kategoriyasiga tegishli ishlab chiqarish faoliyatining har biri o‘zlarining individual ma’lumotlari asosida sa m aradorlik ko‘rsatkichini korxona miqyosida ishlab chiqadi. Buni aniq misol asosida ham ko‘rib chiqish mumkin. Misol uchun: shahar klinik shifoxonasi a h oliga tibbiy xizmat ko‘rsatadi, uning xizmati inert- individual xizmat kategoriyasiga kiradi. Shifoxonaning xizmat faoliyatini quyidagi yo‘nalishlarga ajratish mumkin. 1. Kasalxona bo‘limlari: nevrologiya, terapiya, lor va bosh qalar. 2. Stansi ona r bo‘yicha: yotib davolanish yoki kunduzgi davolash . A h oliga tibbiy xizmat ko‘rsatilayotgan shahar klin i k kasalxonasining yuqoridagi xususiyatlaridan kelib chiqib, uning faoliyati samaradorligini b ahola sh asosiy maqsad i - a h oliga tibbiy xizmat ko‘rsatishdan kelib chiqadi. Mazkur holatda ishlab chiqarish sube’ktlari faoliyatining asosiy maqsadi quyidagilar bilan belgilanadi: ko‘rsatilayotgan xizmat hajmi xizmatlar uchun sarf-xarajatlar qiymati va ko‘rsatiladigan xizmat vaqti miqdori. Ko‘rinib turibdiki, ushbu xizmat faoliyati o‘ziga xos ma’lumotlardan faoydalanish asosida uning faoliyati samaradorligini baholash mumkin. Shu bilan birgalikda , keltirilgan ma’lumotlardan faoydalangan holda, klinik kasalxonada ichki, tashqi va umumiy samaradorlikni quyidagi formulalar bilan ifodalash mumkin: 80 Klinikaning tashqi samaradorligi ko‘rsatkichi quyidagi formula bilan hisoblanadi: Bu yerda: K ks – klinikaga kelgan kasallar soni; T ks – k l inikadan tuzalib chiqqanlar soni Klinikaning ichki samaradorligi ko‘rsatkichi quyidagi faormula bilan hisoblanadi: Bu yerda: T sdq – tibbiyot yordam standartlari bo‘yicha davolash qiymati tarifi; S o‘hq – yillik statsionar davolashning haqiqiy qiymati. Klinikaning umumiy samaradorligi ko‘rsatkichi: S um =S t ×S i , (3.6). Ushbu formulada umumiy samaradorlik ko‘rsatkichi ichki va tashqi samaradorlik ko‘rsatkichlari ko‘paytmasidan iborat. Bizning fikrimizcha, ishlab chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanayottgan subyektlar samaradorligini baholashda, ularni ichki, tashqi va umumiy samaradorligini to‘laroq ifodalaydigan ma’lumotlardan (statistik materiallardan) tanlash asosida foydalanish maqsadga muvofiq. Shunday qilib, samaradorlik ko‘rsatkichlari bir xilligini e’tiborga olib, inert individual va asimptotik inert shaxssiz xizmat kategoriyalarida ichki, tashqi va umumiy samaradorlikni hisoblash uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni quyidagi tarzda ifodalash mumkin (3.2.1-jadval). Yana shuni ta’kidlash joizki, ishlab chiqarish faoliyati ichki va tashqi samaradorlikni ko‘rsatkichlarini xisoblash uchun keltirilgan ma’lumotlar, xizmat faoliyati bo‘yicha shug‘ullanayotgan sube’ktlar xo‘jalik natijalarini to‘liq va absolyut-aniq ifodalaydi degan xulosani qilmaydi. Ularda faqat samaradorlik ko‘rsatkichlarini xisoblashda foydalaniladigan manbalar (ma’lumotlar) keltirilgan. Fikrimizcha, ulardan foydalanish resurs-xarajat yondashuvidan foydalanishga nisbatan maqsadga muvofiq va ishlab chiqarish korxonasi samaradorligini baholashda unumliroq bo‘ladi. 3. 1-jadval Inert individual va asimptotik inert kategoriyalarida ichki va tashqi samaradorlikni hisoblash uchun zarur bo‘ladigan axborotlar * K o‘ rsatkichlar guruxlari Kiritilganlarni xisoblash ma’lumotlari Ichki samaradorlik Tashqi samaradorlik Ishlab chiqarish Yalpi sarflar Ishlab chiqarish (barcha faoliyat 81 m ehnat sarflari kapital sarflar materi a l sarflar energiya sarflari boshqa sarflar turlari bo‘yicha yalpi ko‘shilgan qiymat) ,r e n tabellik , foyda , tovar aylanmasi Marketing Marketing uchun sarflar ,sifatni yaxshilashga sarflar , marketing kompleksi uchun sarflar, jumladan: - ba h o sifati uchun sarflar ; - tovar siyosati uchun sarflar ; - imkoniyatni oshirish uchun sarflar; - xizmatlar muhitini yaxshilash va ta’minlash uchun sarflar; - ichki marketing uchun sarflar Iste ’ molchilarning qoniqishi ,b ozor ulushi , b ozorni o ‘ sish darajasi , ishlab chiqarish sifati , n arx siyosati natijasi , s oti sh siyosati natijasi , ishlab chiqarish vaqti , i mkoniyatni oshirish natijasi , i ste’molchilarning bef arqlik darajasi , i ste’molchilarni axborotlar bilan ta’minlanganligi , s otish h ajmi. tashkiliy Xodimlar malakasini oshirish uchun sarflar , t exnik ta’minot sarflari , ilmiy - teknik yangiliklar uchun sarflar Xodimning qoniqi shi, boshqaruv sifati , t exnik ta’minot darajasi , i lmiy-texnik yangiliklar natijasi. *Muallif tomonidan ishlab chiqilgan. 3. 1- jadvalda keltirilgan zaruriy ma’lumotlarni ishlab chiqarish, marketing va tashkiliy yo‘nalishlar bo‘yicha samaradorlik ko‘rsatkichlarinimos ravishda uch guruhga ajratib ko‘rsatish mumkin. Bizning fikrimizcha, keltirilgan ma’lumotlar xizmat ko‘rsatuvchi subyektlar faoliyatini uch yo‘nalish bo‘yicha, ya’ni ishlab chiqarish, marketing va tashkiliy yo‘nalishlar bo‘yicha samaradorlikni nafaqat kompleks baholash mumkin, balki ishlab chiqarish faoliyatini ichki va tashqi muhit nuqtai nazaridan, ya’ni ishlab chiqaruvchi, iste’molchi va personal nuqtai nazardan baholash mumkin. Shuningdek, keltirilgan ma’lumotlar (ko‘rsatkichlar guruhi) ishlab chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi sube’ktlar ham iqtisodiy, ham ijtimoiy, ham ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlikni baholashga imkoniyat yaratadi. Quyida keltirilgan ko‘rsatkichlar guruhlarini to‘liqroq qarab chiqishga harakat qilamiz. Ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari. Ichki ishlab chiqarish samaradorligi ko‘rsatkichlari ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish) omillaridan samarali foydalanishni ifodalaydi. Ushbu ko‘rsatkichlarni hisoblash, bir vaqtning o‘zida ishlab chiqaruvchi va xizmat ko‘rsatuvchilarning jami omillardan foydalanish samaradorligini baholash uchun hamda uning alohida omillari, ya’ni mehnat, natija, moddiy omillar samaradorligini baholash uchun foydalansa bo‘ladi. Yana shuni e’tirof etish joizki, ishlab chiqarish omillarining ichki ishlab chiqarish 82 samaradorligi ko‘rsatkichlari ham qiymat, ham natural ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Tashqi ishlab chiqarish samaradorligi ko‘rsatkichlari ishlab chiqarish faoliyati natijalari samaradorligini ifodalaydi. Oldingi guruh ko‘rsatkichlari singari ushbu ko‘rsatkichlar ham qiymat (ya’ni qo‘shilgan qiymat, foyda) va natural (ishlab chiqarish yoki xizmat hajmi) ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish) ichki va tashqi samaradorligi ko‘rsatkichini hisoblash orqali olingan natija umumiy ishlab chiqarish samaradorligi ko‘rsatkichini hisoblash uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ichki iщlab chiqarish samaradorligi ishlab chiqarishning barcha omillaridan faoydalanishni o‘zida ifodalasa, tashqi ishlab chiqarish samaradorligi esa ishlab chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi sube’kt tomonidan erkin holda tanlanadi va o‘z faoliyati natijasiga tashqi ta’sirni o‘rganadi. Marketing ko‘rsatkichlari. Marketing samaradorligi ko‘rsatkichlari guruhining zarurligi xizmatlarning o‘ziga xos xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Bu xususiyatlar inert-individual va asimptotik inert shaxssiz xizmat ko‘rsatishdagi ishtiroki jarayonida xizmatlarning geterogenligi (xizmatlarning sezilmasligi) kabilarda namoyon bo‘ladi. Marketing ko‘rsatkichlari guruhi ko‘proq iste’molchilarni sube’ktiv baholariga va ularni ko‘rsatilayotgan xizmatlarni qabul qilishi omillariga bog‘liq. Tanlangan ma’lumotlar asosida ichki samaradorlikning marketing ko‘rsatkichlari marketing tadbirlariga jami sarflar nisbatida ham yoki marketing kompleks elementlari bo‘yicha, ya’ni tovar narxi, sotish, imkoniyatini oshirish va boshqa elementlar bo‘yicha ham hisoblanishi mumkin. Ichki samaradorlikning marketing ko‘rsatkichlari ma’lumotlari faqat qiymat ko‘rinishida hisoblanadi. Shu bilan birgalikda, tashqi samaradorlikning marketing ko‘rsatkichlarini hisoblash uchun ma’lumotlar sifat tasnifiga ega (iste’molchilarning qoniqishi, xizmat sifati, raqobatbardoshligi va boshqalar) va indeks yoki koeffitsientda ifodalanadi. Ba’zi hollarda ushbu ko‘rsatkichda qiymat ifodasi ham foydalaniladi (masalan sotish hajmi). O‘z navbatida samaradorlikning marketing ko‘rsatkichlarini hisoblashdan oldin xizmat ko‘rsatilayotgan subyektlarning ustuvor faoliyat yo‘nalishini va unga mos ravishda marketing samaradorligining ichki va tashqi ko‘rsatkichlarini aniqlab olish zarur. Umumiy marketing samaradorligi ko‘rsatkichi umumiy ishlab chiqarish samaradorligi ko‘rsatkichi kabi hisoblanadi. Tashkiliy ko‘rsatkichlar.Ishlab chiqarish faoliyatining samaradorligini ushbu ko‘rsatkichlar guruhidan foydalanish zarurligi dastlab xizmatlarni ishlab chiqarish (yaratish) va iste’mol qilishda personalni o‘ziga xos ahamiyati bilan ifodalanadi. Xizmat ko‘rsatishning interfaol jarayoni va xizmatlarni ularni 83 yaratuvchilar bilan uzviy bog‘liqligi inert-individual va asimptotik-inert shaxssiz xizmat kategoriyalari aniq farqlanuvchi xususiyatlardir. Shu sababli tashkiliy samaradorlik ishlab chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi subyektlar umumiy samaradorligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Tashkiliy samaradorlik ko‘rsatkichlari oldin ta’kidlangan guruhlar ko‘rsatkichlari kabi oldindan aniqlangan ma’lumotlarga asoslangan holda tuziladi va ichki samaradorlikni (masalan, xizmat ko‘rsatishda tashkiliy va texnik ta’minot sarflari) hamda tashqi samaradorlikni (xizmat jarayonida tashkiliy va texnologiyadan foydalanishdan olingan samara, boshqaruv sifati, ya’ni boshqaruv tizimining yalpi talabini boshqaruv jarayonining barcha bo‘g‘inlariga mos kelishi darajasi) hisoblash imkonini beradi. Umumiy tashkiliy samaradorlik ko‘rsatkichi ko‘proq ahamiyatga ega bo‘lgan ichki va tashqi samaradorlik ko‘rsatkichlarini qo‘shish yo‘li bilan hisoblanadi. Yuqorida keltirilgan fikrlardan xulosa qilishimiz mumkinki, tadqiq etilayotgan ishlab chiqarish faoliyatining xususiyatlariga bog‘liq holda samaradorlikni baholash ko‘rsatkichlari har xil bo‘lishi mumkin. Bunda bir qator holatlarni, zaruriy shartlarni alohida ta’kidlash lozim: Birinchidan, yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan foydalanish mikrodarajada ko‘proq natija beradi, chunki mikrodarajada ishlab chiqarish faoliyati natijalari va sarflari to‘g‘risida to‘liqroq axborotga ega bo‘lish imkoniyati bor. Shuningdek mikrodarajada, tadqiq etilayotgan xizmat ko‘rsatuvchi faoliyatiga barcha omillarni ta’sir darajasini belgilash va aniqlash mumkin. Xizmat sohasi tarmog‘i darajasida ishlab chiqarish faoliyatini samaradorligini baholash uchun yuqorida keltirilgan ma’lumotlarni taqqoslashni ta’minlash zarur. Ikkinchidan, taklif qilingan kompleks yondashuvni mulk shakllari va faoliyat yo‘nalishi turlicha bo‘lgan xizmat ko‘rsatuvchi subyektlar samaradorligini baholash uchun foydalanish mumkin. Ular xususiy tijorat subyektlari, notijorat tashkilotlari bo‘lishlari mumkin. Bir so‘z bilan e’tirof etganda taklif etilgan kompleks yondashuv barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlar (xizmat sohasida) faoliyatini baholash imkonini beradi. Uchinchidan, taklif qilinayotgan kompleks yondashuv doirasida ishlab chiqarish faoliyati samaradorligini hisoblashda haqiqiy va maqsadli ma’lumotlarni taqqoslash ishlab chiqarishni rejalashtirish mauammosini yechishni talab qiladi. Hozirgi vaqtda bu muammo xizmat ko‘rsatuvchi korxonalar uchun o‘ta dolzarb muammo hisoblanadi. Bizning fikrimizcha, inert-individual va asimptotik-inert shaxssiz xizmat kategoriyalarida ishlab chiqarish faoliyati samaradorligini baholash uchun ishlab chiqarishni rejalashtirish va standartlashtirishni olib borish yanada ko‘proq natija berishi mumkin. Shuningdek, ishlab chiqarish mezonlari 84 korxona biznes rejasini (yoki marketing rejasi, boshqa firma ichida loyihalarni amalga oshirishda) amalga oshirish samaradorligini baholash uchun ham foydalidir. To‘rtinchidan, inert individual va asimptotik inert shaxssiz xizmat kategoriyalariga tegishli xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jalik yurituvchi sube’ktlar faoliyati xususiyatlari ishlab chiqarish faoliyati samaradorligini baholash ko‘rsatkichlarini shakllantirish va tanlashda o‘ziga xos yondashuvni talab etadi. Beshinchidan, xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jalik yurituvchi subyektning umumiy samaradorligini tasniflash uchun tadqiqotchi tomonidan umumiy samaradorlik ko‘rsatkichini hisoblash uchun mustaqil qarorni qabul qilishi kerak. Qabul qilingan qaror ishlab chiqarish, marketing va tashkiliy umumiy samaradorlik ko‘rsatkichlarini o‘rtacha miqdorini hisoblashni ham imkonini berishi lozim. Yuqorida e’tirof etilgan holatlar samaradorlikni baholashning metodik asosini va asimptotik-inert shaxssiz xizmat kategoriyalaridagi ishlab chiqarish faoliyati samaradorligini baholash jarayoni chizmasini ishlab chiqish imkonini beradi. Ammo ushbu chizmani ishlab chiqishdan oldin ishlab chiqarish faoliyatini shunday turlarini ajratib olish zarurki, ular V.Baumolning ta’kidlagan xizmat kategoriyalariga tegishli bo‘lsin. Shuning uchun ham tadqiqotning bu bosqichida V.Baumol yondashuvi doirasida ishlab chiqarish faoliyati ko‘rinishlarining tasnifi ishlab chiqildi, chunki hozirgi vaqtda amal qilayotgan ishlab chiqarish faoliyati turlarini V.Baumolning aniq kategoriyalari bilan bog‘liqlikda talqin qilish ma’lum qiyinchiliklarni vujudga keltiradi. Bizning fikrimizcha, bunday tasnifni shakllantirish amal qilayotgan faoliyat (xizmat sohalari) tasnifi asosida bo‘lmog‘i lozim, chunki u ishlab chiqarish faoliyatida xo‘jalik yuritishning barcha yo‘nalishlarini qamrab olishi bilan tavsiflanadi. Ammo u o‘ziga xos qiyinchilik va murakkablikka ega. Bizga ma’lumki, ishlab chiqarish faoliyati doimiy ravishda rivojlanib bormoqda, uning safati va miqdoriy tarkibi kengayib bormoqda. Ammo hozirgi zamon iqtisodiy adabiyotlarida yagona mezon asosida xizmatlarni tasniflash berilmagan hamda jahon miqyosida iqtisodiy faoliyat ko‘rinishlarining umumiy tasnifi ham ishlab chiqilmagan. Lekin, ba’zi bir xorijiy manbalarda ijtimoiy takror ishlab chiqarish tarmoqlarni tarkiblashtirish bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar mavjud (masalan, MSOK/ISIK). Shuningdek Yevropa Ittifoqida xizmat sohasini statistik tasniflar bo‘yicha (ya’ni KDEC/NASE) quyidagi tarmoqlarga ajratilgan: ishbilarmonlik xizmatlari, qurilish va injiniring xizmatlari, atrof-muhitni ximoya qilish xizmatlari, sug‘urta xizmatlari (ba’zi hollarda sug‘urta xizmatlari moliyaviy xizmatlarga kiritiladi), moliyaviy xizmatlar, turizm va sayyohlik xizmatlari, dam 85 olishni tashkil qilish bo‘yicha xizmatlar, transport xizmatlari va boshqa xizmatlar (70, 62-63). Hozirgi vaqtda O‘zbekiston statistika qo‘mitasi iqtisodiyot tarmoqlarini statistika bo‘yicha tasniflashni 1976 yilda kiritilgan xalq xo‘jaliklarini tarmoqlarining umumittifoq klassifikatori bo‘yicha olib borilmoqda. Ammo 2000 yillarning boshlarida unga bir qator o‘zgarishlar kiritilgan. Lekin, bu o‘zgarishlar xalq xo‘jaliklarining bir sektori doirasida sezilarli, prinsipial xarakterga ega emas. Xalq xo‘jaligi tarmoqlarining Umumittifoq klassifikatori (XXTUK) va (ISIK) klassifikatori o‘rtasida alohida tarmoqlar faoliyati bo‘yicha bir-biridan farq qiladigan jihatlari mavjud. Masalan, XXTUK bo‘yicha suv gaz, issiqlik ta’minoti, kommunal xo‘jaliklari xizmatlariga kiritilgan. ISIC bo‘yicha esa ular «Sanoat» bo‘limiga kiritilgan yoki shaxsiy buyumlarini ta’mirlash, kir yuvish va kimyoviy tozalash, individual buyurtmalar bo‘yicha buyumlar ishlab chiqarish XXTUK bo‘yicha sanoat bo‘limiga kiritilgan, ISIC bo‘yicha esa ular xizmat turlari sifatida e’tirof etilgan. Bu hol esa o‘z navbatida, xizmatlar sohasidagi iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichini xalqaro statistikadagi ko‘rsatkichlar bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri taqqoslash imkonini bermaydi. Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda iqtisodiy faoliyatni tasniflash uchun iqtisodiy faoliyat turlari klassifikatoridan (O‘z.I.F.I.K) foydalaniladi. Ushbu klassifikator o‘z ichiga 17 bo‘limni qamrab oladi. Ulardan quyidagilarni ishlab chiqarish faoliyati turlariga kiritish mumkin: 1. Elektr energiyasini, gaz, suvni ishlab chiqarish va taqsimlash; 2. Ulgurji va chakana savdo, avtotransport vositalarini ta’mirlash, maishiy xizmat va shaxsiy buyumlarni ta’mirlash; 3. Mexmonxonalar va restoranlar; 4. Transport va aloqa; 5. Moliyaviy faoliyat; 6. Ko‘chmas mulk, ijara operatsiyalarini ko‘rsatish bo‘yicha xizmatlar; 7. Davlat boshqaruvi va xarbiy xavfsizlikni ta’minlash, majburiy sotsial ta’minot; 8. Maorif; 9. Sog‘liqni saqlash, ijtimoiy xizmatlarni ko‘rsatish; 10. Boshqa kommunal, ijtimoiy va shaxsiy xizmatlarni ko‘rsatish; 11. Uy xo‘jaligini yuritish bo‘yicha xizmatlarni ko‘rsatish; 12. Favqulotda xolatlar tashkilotlari xizmatlari; A mmo shuni e’tirof etish lozimki, O‘z.I.F.I.K da ishlab chiqarish faoliyati turlari tasn i f ini ilmiy jihatdan tadqiq etishni murakkablashtiradigan bir qator jihatla r i mavjud. 86 Birinchidan: O‘z.I.F.I.Kda milliy iqtisodiyot tarmoqlarini guru h larida aniq mezonlar keltirilmagan. Xususa n , boshqa k o mmunal ijtimoiy va shaxsiy xizmatlar bo‘limida bir qator faoliyat turlari , ya’ni oqova suvlarni chiqarish, ijtimoiy tashkilotlar faoliyati, dam olishni tashkil etish bo‘yicha faoliyat, madaniyat va sport, personal xizmatlar ko‘rsatish (yuvish, kimyoviy tozalash, sartaroshlik va h.z) kiritilgan. Ammo ularni o‘z faol iyat xususiyatlarida n kelib chiqqan holda aniq chegaraviy mezonlarini keltirish maqsadga muvofiq. Bunda u ni boshqarish, tashkil etish, koordinatsiyalash faoliyati ni inobatga olish maqsadga muvofiq. Ikkinchidan, ba’zi bo‘limlari esa o‘zida qamro v ko‘lami keng bo‘lgan faoliyat turlarini birlashtirgan. Xususan , ulgurji va chakana savdo, avtotransport vositalarini ta’mirlash bo‘limida ishlab chiqarish faoliyati bir-biridan farq qiluvchi bir qator faoliyat turlari birlashtirilgan. O‘z.I.F.I.K da gi bunday xususiyatlar ishlab chiqarish faoliyatini tasniflash bo‘yicha foydalanishga noloyiq ekan l igidan dalolat b eradiki ,o qibatda ushbu faoliyat samaradorligini tahlil etish murakkablashadi h amda ishlab chiqarish faoliyatini tasniflash bo‘yicha maxsus ilmiy tadqiqotni olib borishni zarur qilib qo‘yadi. 2001 yilda AQShda joriy etilgan Shimoliy Amerika sanoat klassifikator i (NAICS) ISIC k lassifikatoridan farqli iqtisodiyot sektorlarini kengayganligini e’tirof etadi. Shimoliy Amerika tarmoqlari klassifikatsiyasi tizimi (NAICS) Kanada, Meksika, AQSh statistik agentliklari bilan h amkorli gi da tuzilgan bo‘lib, u 60 yil davomida amal qilgan standart tarmoq klassifikatorida n (ISIC) tubdan farq qiladi. NAICS keyingi o‘n yillarda paydo bo‘lgan b ir qator yangi ishlab chiqarish xizmatlarini qamrab oladi hamda ishlab chiqarish tarmoqlarini qaytadan tasnif lab, uni «yordamchi tarkib» deb e’tirof etadi. «Yordamchi tarkib» ishlab chiqarish tarkibiga kirgan holda, ularga ma’lum xizmatlarni ko‘rsatadi (misol uchun, buxgalteriya h isobi uchun xizmatlar, umumovqatlanish xizmatlari) NAICS bo‘yicha jami 358 ta tarmoq e’tirof etilgan va unda h ar bir tarmoqning ochiq mazmun - mo h iyati , vazifalari keltirilgan. Shunday qilib NAICS da ISIC dan farqli, birinchidan, xizmat sohalari chegaralari keltirilgan va uning tarkibiga yangi tarmoqlar kiritilgan, ikkinchidan, xizmatlarning har bir tarmog‘i bo‘yicha mazmuni qaysi sohaga (qishloq xo‘jaligi , sanoat, sof xizmat) kirishi ifodalangan. NAICS statistik klassifikatori bo‘yicha 20 ta tarmoq turi belgilangan, ulardan 10 tasi xizmat sohasiga tegishli (3 ilova). Bizning fikrimiz ch a , klassifikator tarmoqlar bo‘yicha (xizmatlar bo‘yicha ham) qamrab olgan. Iqtisodiyotning bir tarmoq va so h alarida iqtisodiy faoliyat natijalarini (samaradorligi) to‘liq va aniq baholash imkonini beradi. 87 Ishlab chiqarish faoliyati turlarining bunday o‘zaro taqsimlanishi uning barcha jihatlari, xususiyatlarini qamrab olmasligi mumkin, ammo bizning fikrimizcha, bunday taqsimot amaldagi axborot metodologiya bazani faoliyat olib borayotgan xizmat sohasi korxonalarini xizmatlar bozorida samarali faoliyat olib borishlari uchun muhim axamiyat kasb etadi. Taklif etilayotgan klassifikator (tasnif) ishlab chiqarish faoliyatining resurs-xarajat yondashuvida foydalanilayotgan turlarida samaradorlikni hisoblashni osonlashtiradi. Bunday xizmat turlarini inert individual xizmatlarning yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash, boshqaruv faoliyati, ma’muriy faoliyat, maorif, sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ko‘mak, dam olishni tashkil etish bo‘yicha xizmatlar, individual xarakterdagi xizmatlar, davlat boshqaruvi kabi turlari kiradi. Ishlab chiqarilgan klassifikator inert-individual xizmat kategoriyalarida faoliyat samaradorligini baholash chizmasini ishlab chiqishga imkoniyat yaratadi (3. 3 - rasm). 3.3-rasm . Progressiv komponent past hissasi bilan inert individual va asimptotik inert shaxssiz xizmat kategoriyalari uchun ishlab chiqarish faoliyati samaradorligini baholash jarayoni chizmasi. Izoh: Muallif tomonidan tuzilgan. 3.3-rasmdan ko‘rinib turibdiki, mazkur tadqiqotda ishlab chiqilgan asoslardan faoydalanish, birinchidan, ishlab chiqarish faoliyati turlari ta’sirida, ikkinchidan, samaradorlik ko‘rsatkichlarini hisoblash uchun dastlabki ma’lumotlar ro‘yxati, uchinchidan, ishlab chiqarish faoliyati samaradorligini baholash jarayoni chizmasi progressiv komponent past hissasi bilan inert individual va asimptotik inert shaxssiz xizmat kategoriyalari xo‘jalik sube’ktlari faoliyati kategoriyalari faoliyati samaradorligini to‘liq va adekvat baholash imkonini yuzaga keltiradi. 88 Taklif etilayotgan chizma inert-individual va asimptotik inert shaxssiz xizmat kategoriyalari ishlab chiqarishfaoliyati samaradorligini baholash jarayonida mazkur dissertatsiya tadqiqotida e’tirof etilgan amaldagi klassifikatoriga asoslanadi hamda uning asosida samaradorlik ko‘rsatkichini hisoblash uchun quyidagi operatsiyalarni bajarish imkonini beradi: 1. Tekshirilayotgan ishlab chiqarish sohasining inert individual yoki asimptotik inert shaxssiz xizmat kategoriyalariga kirishini belgilaydi; 2. Ko‘rib chiqilayotgan ishlab chiqarish faoliyati turini muhim jihatlarini belgilaydi; 3. Xizmat ko‘rsatuvchi subyekt faoliyatining muhim jihatlari va xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, samaradorlikni baholash ko‘rsatkichlari bo‘yicha dastlabki ma’lumotlarni shakillantiradi; 4. Zarur bo‘lgan ma’lumotlar bazasini yaratishga imkon beradi; 5. Ko‘rsatkichlarni hisoblash va tahlil qilishga sharoit yaratadi; 6. Faoliyat samaradorligini oshirish bo‘yicha tartiblar ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi; 7. Doimiy ravishda k o‘ rsatkichlarni qayta ko‘rib chiqish imkonini beradi (zarur holatlarda ko‘rsatkichlarini korrektirovkalash imkonini beradi). Bizning fikrimizcha, hozirgi vaqtda ishlab chiqarish va ishlab chiqarish sohasini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan konseptual yo‘nalishlaridan biri - ilmiy- texnika taraqqiyotidir. Chunki, ilmiy-texnika taraqqiyoti, bir tomondan ko‘rsatiladigan xizmatlarni takomillashtirsa, uning sifati va xizmatlar assortimentini ko‘paytirsa, ikkinchi tomondan, unga bo‘lgan ehtiyojlarni qondirish imkoniyatini yanada oshiradi. Masalan, tibbiy xizmatda texnika va texnologiyalarni rivojlanib borishi bilan, ushbu sohani fizika, kimyo, mexanika va boshqa tabiiy fanlar bilan uzviy bog‘liqligi tobora ko‘chayib hamda uning sifati va samaradorligi oshib bormoqda. Keyingi vaqtlarda tibbiyot tashkilotlarida lazer, kompyuter texnologiyalarini qo‘llanilishi ushbu sohani takomillashib borayotganligidan dalolat beradi. Demak, ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlarini ishlab chiqarish va ishlab chiqarish sohasiga qo‘llashga e’tiborni qaratishimizni yanada ko‘chaytirish maqsadga muvofiqdir. Ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlarini xizmat sohasiga qo‘llash orqali ushbu sohada ixtisoslashtirishni yanada chuqurlashtirish imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Fan- texnika yutuqlarini tibbiyotga qo‘llash orqali tibbiy xizmatlarining yangi turlarini paydo bo‘lishi va rivojlanishi ta’minlanadi. Bu jarayon ishlab chiqarish va ishlab chiqarish sohasining boshqa tarmoqlarida ham kuzatilmoqda. Yana shuni e’tirof etish lozimki, xizmatlarni ko‘rsatishda (ishlab chiqishda) yangi texnologiyalarni va texnika yutuqlarini qo‘llash natijasida yangi mutaxasisliklar (kasblar) paydo bo‘la 89 boshlaydi. Demak, fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini xizmat sohasiga qo‘llash va ulardan foydalanish ushbu tarmoqda aholi bandligini oshib borishiga ham sabab bo‘ladi. Ishlab chiqarish sohasida ixtisoslashuvning ikki turini ajratib ko‘rsatish mumkin. Ulardan birinchisi, shu sohada ishlaydigan ishlovchilarni xizmat ko‘rsatishning bir operatsiyasini bajarishi bo‘yicha ixsoslashuvidir. Ixsoslashuvning bu turi asosan ko‘rsatiladigan xizmatlar sarfini oshirishga yo‘naltiriladi. Ixsoslashuvning ikkinchi turi esa xizmatlar assortimentini kengaytirishga yo‘naltiriladi. Ushbu yo‘nalish bevosita fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini xizmat sohasiga qo‘llash bilan uzviy bog‘liqdir. Bu holat ob’ektiv ijtimoiy-iqtisodiy jarayondir. Ixtisoslashuvning rivojlanib borishi ishlab chiqarish sohasida mehnat sig‘imini pasaytiruvchi muhim vosita hisoblanadi. Xizmat sohasida aholi bandligining oshib borishi, ularni ixtisoslashuvini talab etadi, ammo xizmatlar ko‘rsatish jarayonida ishlovchilar mehnat sig‘imini talab etmaydi, balki ixsoslashuv ta’siri natijasida xizmat turlarini yaratish jarayonida sarflanadigan yalpi mehnat sarflarni (jonli va buyumlashgan) pasayishiga olib keladi. Demak, bizning fikrimizcha, ishlab chiqarish sohasida fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini qo‘llash orqali ixsoslashuvni ko‘chaytirish zarur. Chunki, hozirgi kunda amalga oshirilayotgan islohotlar sohaning makroiqtisodiy ahamiyatini yanada oshirib yuboradi. Xizmatlar yaratish jarayonini intensivlashtirish ham muhim ahamiyatga ega. Ushbu jarayon xizmatlarni yaratishda yangi takomillashgan va samarali texnologiyalardan foydalanishni zarur etadi. Bu hol esa, nafaqat ishlab chiqarishning (xizmatlar yaratishning) moddiy buyumlashgan omilidan foydalanishni kengaytiradi, balki, ularni sifatini ham oshirib boradi. Shuningdek, ishlab chiqarish sohasida xo‘jalik yuritish uslublarini ham takomillashtirib boradi. Aholini xizmatlarga ehtiyojlarini tobora to‘liqroq qondirib borish, ularni yaratish uchun moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarga talab xajmini oshib borishiga sabab bo‘ladi. Ammo, resurslar birmuncha cheklangandir. Shuning uchun, sohada ishlab chiqarish natijalariga erishish faqat ilg‘or texnika va texnologiyalarni qo‘llash, mehnatni tashkil etishni yaxshilash va sohada band bo‘lgan xodimlar malakasini oshirish orqali erishiladi. Hozirgi vaqtda xizmat sohasida tub o‘zgarishlar ro‘y bermoqda, xususan, turli mashinalar, texnika-texnologiyalar xizmat ko‘rsatishning ajralmas qismiga aylanib bormoqda. Bizning fikrimizcha, bu jarayon ishlab chiqarish sohasini rivojlanib borishining o‘ziga xos xususiyatidir. Mashina va mexanizmlarni tobora takomillashtirilishi, sohada band bo‘lganlarni 90 malakasini uzluksiz oshirib borishni talab etadi. Aks holda, soha xodimlari zamon talabi darajasidagi xizmatlarni ko‘rsata olishmaydi. Ishlab chiqarish korxonalarining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini jadallashtirish muammolarini hal etish iqtisodiyotni modernizatsiyalash jarayonini ishlab chiqarish sohasida faoliyat samaradorligini oshirish asosida amalga oshiriladi. Shunga bog‘liq holda hal qilinayotgan masalalarni ilmiy asoslaydigan fikrlar va tavsiyalarning ahamiyati ortadi. Mehnat unumdorligining usishi, ishlab chiqarish jarayonida mehnat mazmunidagi chuqur o‘zgarishlar, sohaning modernizatsiyalashda qo‘l mehnatining sezilarli kamayishi va inson omiliga yangicha yondashuv masalalarini o‘z ichiga olgan iqtisodiy samaradorlikni oshirish bo‘yicha strategiya va taktikani ishlab chiqish muammolarini o‘rganuvchi ilmiy tadqiqotlar ayniqsa muhimdir. Bizning fikrimizcha, ishlab chiqarish korxonalarini rivojlanishi uchun ularda mehnat sharoitini yaxshilashga e’tiborni qaratish zarurdir. Chunki mazkur jarayonda sohada band bo‘lgan har bir xodim o‘zining ishlab chiqarish imkoniyatlarini maksimal darajada namoyon etadi. Shuning uchun har bir ishlab chiqarish korxonalari miqyosida ishchi kuchi sifati va uni rag‘batlantirishning tashkiliy-iqtisodiy modelini yaratish lozimdir. Ishlab chiqarish korxonalari rivojlanishi uchun maqbul bo‘lgan modelni ishlab chiqishda jamiyatda ro‘y berayotgan jarayonlarga operativ tarzda moslashishni talab etuvchi uslubiy yondashuv asos qilib olingan hamda unda ragbatlantirish mexanizmini takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur rag’batlantirish mexanizmi korxonalar faoliyatining yangi tendensiyalari va ustuvor yo‘nalishlarini qamrab oladi hamda ko‘rsatilayotgan xizmatlarni yaratishda ularning raqobatbardoshligini ta’minlaydi. Bizning fikrimizcha, ishlab chiqarish korxonalarida ishchi kuchi sifatini rivojlantirish strategiyasiga e’tiborni qaratmaslik kadrlar tarkibi muammosini keltirib chiqaradi va sohada nobarqarorlikni yuzaga keltiradi. Ishlab chiqarish rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan konseptual yo‘nalishlardan biri bu ishlab chiqarish sohasida malakali kadrlar bilan ta’minlash muammosidir, uning yechimida quyidagilar asosiy strategik vazifa bo‘lib hisoblanadi: - mehnat jamoalarining ijtimoiy-iqtisodiy barqarorligini ta’minlash; - ishlovchilarni doimiy ravishda kasbiy mahorati va ko‘nikmalarini oshirish; - inson kapitalini innovatsion rivojlanishini ta’minlash . Birinchi strategik vazifa ishlab chiqarish korxonalarida ishlovchi xodimlarni zarur bo‘lgan ijtimoiy kafolatlar va ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashni 91 ko‘zda tutadi. Bunda kafolatlangan ish haqi ishchi kuchini takror ishlab chiqarishni ta’minlaydi, ularni shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlarini to‘liqroq qondirilishi nazarda tutiladi. Ikkinchi strategik vazifa esa ishlovchilarni kasbiy mahoratini shakllanishi va rivojlanishi uchun sharoit yaratishni ko‘zda tutadi. Mazkur yo‘nalishda asosiy e’tibor kadrlar kasbiy yo‘naltirilganligiga, ularni tanlashga, kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlashga e’tibor qaratiladi. Uchinchi strategik vazifa jahon standartlariga mos keluvchi raqobatbardosh mahsulotlar, xizmatlar ko‘rsatishni tashkil etuvchi intelektual salohiyatga ega xodimlarni shakllantirish uchun innovatsiyalarni zarurat etadi. Aks holda, to‘yingan bozor sharoitida xizmatlar bozoriga kirib borishning imkoniyati bo‘lmaydi. Hozirgi kunda iqtisodiyotimizni modernizatsiyalash jarayonida ishlab chiqarish korxonalari faoliyatini yanada rivojlantirish uchun sohada mutaxassis- kadrlarga talabni aniqlash asosida ularni zamonaviy kasblarga tayyorlash va qayta tayyorlash tizimini takomillashtirishga e’tiborni qaratish muhim ahamiyatga ega. Chunki yuqori texnika va texnologiyalarni sohaning rivojlanib borayotgan tarmoqlarida keng joriy etish, yuqori malakali kadrlarga ishlab chiqarish sifatini oshirish bo‘yicha o‘z vazifalarini bajarishlari uchun katta talablarni qo‘yadi. Bu esa korxona va tarmoq doirasida zarur bo‘lgan barcha kategoriyadagi kadrlar bilan ta’minlash strategiyasini ishlab chiqishni va amalga oshirishni zarurat etadi. Bizning fikrimizcha, ishlab chiqarish sohasida malakali kadrlar tayyorlash bilan bog‘liq tadbirlar quyidagilardan iborat bo‘lishi kerak: - sohada malaka oshirish jarayonining uzluksizligini ta’minlash- har bir xodim o‘z malakasini oshirish orqali o‘z imkoniyatlarini to‘liqroq namoyon etadi hamda bajaradigan xizmatlarni sifati va samaradorligi ortib boradi; - xodimlarning ishlab chiqarish va ishlab chiqarish ko‘rsatish jarayonida ularning bajaradigan mehnatini maqsadga yo‘naltirilganligini ta’minlashga erishish uchun ishlab chiqarishni tashkil etishga, kompyuterlashtirishga, rejalashtirish va xizmat ko‘rsatishning boshqa masalalarini yo‘lga qo‘yishga, kasbiy ko‘nikmalarni shakllantirishga e’tibor berish kerak; - ishchi va xizmatchilarni ikkinchi yoki o‘rindosh kasb-hunarga o‘rgatishni tashkil etish. Bunda ishlab chiqarish sohasida band bo‘lgan xodimlar bir necha mutaxassislikka ixtisoslashib, xizmatlar bozori konyukturasiga tez moslashadi; - o‘rta maxsus va oliy ma’lumotli mutaxassislarni xizmatlar bozoridagi yangi xizmat turlari bo‘yicha ixtisoslashuvi uchun ularni qayta tayyorlash. Bozor munosabatlari rivojlanishi sharoitida ishlab chiqarish korxonalarini ratsional joylashuvini ta’minlash ishlab chiqarish sohasi tarmoqlarida samarali 92 rivojlanishning muhim shartlaridan biri hisoblanadi. Bu jarayon bir qator masalalarni, ya’ni tarmoq uchun yo‘naltiriladigan moddiy, moliyaviy, mehnat va boshqa resurslardan foydalanishni ta’minlashga olib keladi. Ammo, ko‘p hollarda, ilmiy tahlillarda, adabiyotlarda, boshqaruv organlarining qarorlarida alohida xizmat ko‘rsatuvchi korxona va tashkilotlarning iqtisodiy samaradorligiga, ularning ratsional joylashuviga (ya’ni, xizmatlarni yaratishda mehnat unumdorligi, rentabellik va boshqa ko‘rsatkichlarda) ko‘proq e’tibor beriladi. Shuningdek, iste’molchilarga qulay sharoit yaratishga, ularning bo‘sh vaqtlarini oshirishga hamda hudud miqyosida ishlab chiqarish korxonalarini joylashtirish va rivojlantirish masalalariga ham kam e’tibor berilgan. Shuning uchun ham, bizning fikrimizcha, makroiqtisodiyot miqyosida xizmat ko‘rsatuvchi korxona va tashkilotlarni maqsadga muvofiq holda ratsional joylashtirish bo‘yicha ilmiy tahlillar va tavsiyalar orkali sohadagi barcha muammolarni qamrab olishga alohida e’tibor qaratish lozim. Bu ishlab chiqarish sohasini rivojlantirishdagi konseptual yo‘nalish makroiqtisodiyot darajasida iqtisodiy rivojlanish bosqichiga mos tegishli xulosa va takliflar ishlab chiqishni nazarda tutadi. Makroiqtisodiyot darajasida ishlab chiqarish korxonalarini ratsional joylashuvida asosiy e’tiborni yirik hududiy markazlarning ijtimoiy jarayonlarini inobatga olgan holda, kompleks tarmoqlar tizimini tashkil etish va joylashtirish muhim ahamiyatga ega. Makrohududiy joylashtirishning ikkinchi darajasi sifatida tuman miqyosida ishlab chiqarish tarmoqlarini ratsional joylashuvini tashkil etishga e’tibor berish kerak. Bunda qishloq va shahar o‘rtasidagi tafovutni bartaraf etishga qaratilgan ijtimoiy siyosatning roliga alohida e’tibor berish zarur. III BOB BO‘YICHA XULOSA Bugungi kunda respublikamizda ishlab chiqarish korxonalarida shakllangan tashkiliy-iqtisodiy mexanizm ularning faoliyatini to‘laqonli nazorat qilish va boshqarishni tashkil eta olish imkoniyatiga ega emas. Shuning uchun ham ishlab chiqarish ning tashkiliy tarkibini optimallashtirish muhim ahamiyatga ega. Samarqand viloyatida ishlab chiqarish korxonalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi maxsus tashkiliy tuzilmani shakllantirish kerak. Bizning fikrimizcha, xorijiy mamlakatlar ishlab chiqarishning tashkiliy tuzilishi tuzilmasining tadqiqoti orqali respublikamizda ishlab chiqarishning tashkiliy tuzilmasini quyidagicha tasniflashimiz mumkin: – amal qilish mexanizmlari bo‘yicha; 93 – mulk shakli bo‘yicha (xususiy, kooperativ(jamoa), davlat, ijtimoiy, xorijiy); Ko‘ pchil i k xorijiy iqtisodchi o limlar ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilishini uning tarmoq belgilari va rivojlanish nuqtai nazaridan tas nif lashni taklif etisha dilar.B izning fikrimiz ch a , uni tashkiliy-iqtisodiy nuqtai nazardan tasniflash maqsadga muvofiqdir. Bunday holda quyidagilarni alo h ida ajratib ko‘rsatish zarur: – axborot-t ijorat; – iqtisodiy-huquqiy infratuzilma; – moliyaviy-kredit infratuzilmasi ; – savdo, vosita chi lik infratuzilmasi. Bizning fikrimizcha, hozirgi vaqtda ishlab chiqarish korxonalari assotsiatsiyasini tashkil ular samaradorligini ta’minlovchi muhim tashkiliy tarkib hisoblanadi. Uning tarkibiga mukammal mahsulot ishlab chiqarishni tashkil qilish mumkin bo‘ladi. Bizning fikrimizcha, hududiy darajada ishlab chiqarishni rivojlantirish davlat dasturini amalga oshirish bo‘yicha axborot ta’minotini shakllantirish zarur. Bunga ko‘ra, viloyatda faoliyat yurituvchi ishlab chiqarish subyektlari uchun quyidagi tadbirlarni amalga oshirishda ma’lumotlar banki muhim rol o‘ynaydi: - viloyat aholisiga, korxonalarga, tadbirkorlarga ma’lumotlar banki orqali ularning ishlab chiqargan mahsulotlari haqida to‘liq ma’lumotlar olish imkonini beradi; - viloyat miqyosida axborot punktlarini ochish, joylashtirish yo‘li bilan jami aholi uchun axborotlardan foydalanishga imkoniyat yaratadi. Bizning fikrimizcha, korxonalarda axborotlashtirish bo‘limlari quyidagi tarkibiy qismlarni o‘z ichiga olishi zarur: - mahsulotlarga bo‘lgan talab va taklif haqida boshlang‘ich ma’lumotlarni to‘plash; - ma’lumotlarni qayta ishlash dasturini ishlab chiqish; - mavjud yig‘ilgan va to‘plangan axborotlar asosida mu’lumotlar bazasini yaratish. Bizning fikrimizcha, keltirilgan ma’lumotlar ishlab chiqaruvchi subyektlar faoliyatini uch yo‘nalish bo‘yicha, ya’ni ishlab chiqarish, bo‘yicha samaradorlikni nafaqat kompleks baholash mumkin, balki ishlab chiqarish faoliyatini ichki va tashqi muhit nuqtai nazaridan, ya’ni ishlab chiqaruvchi, iste’molchi va personal nuqtai nazardan baholash mumkin. Shuningdek, keltirilgan ma’lumotlar (ko‘rsatkichlar guruhi) ishlab chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi sube’ktlar 94 ham iqtisodiy, ham ijtimoiy, ham ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlikni baholashga imkoniyat yaratadi. Bizning fikrimizcha, hozirgi vaqtda ishlab chiqarishni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan konseptual yo‘nalishlaridan biri - ilmiy- texnika taraqqiyotidir. Chunki, ilmiy-texnika taraqqiyoti, bir tomondan ishlab chiqarishni takomillashtirsa, uning mahsulotlari assortimentini ko‘paytirsa, ikkinchi tomondan, unga bo‘lgan ehtiyojlarni qondirish imkoniyatini yanada oshiradi. Ishlab chiqarishni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan konseptual yo‘nalishlardan biri bu ishlab chiqarish korxonalarida malakali kadrlar bilan ta’minlash muammosidir, uning yechimida quyidagilar asosiy strategik vazifa bo‘lib hisoblanadi: - mehnat jamoalarining ijtimoiy-iqtisodiy barqarorligini ta’minlash; - ishlovchilarni doimiy ravishda kasbiy mahorati va ko‘nikmalarini oshirish; - inson kapitalini innovatsion rivojlanishini ta’minlash . bizning fikrimizcha, makroiqtisodiyot miqyosida ishlab chiqarish korxona va tashkilotlarni maqsadga muvofiq holda ratsional joylashtirish bo‘yicha ilmiy tahlillar va tavsiyalar or q ali sohadagi barcha muammolarni qamrab olishga alohida e’tibor qaratish lozim. Bu ishlab chiqarish sohasini rivojlantirishdagi konseptual yo‘nalish makroiqtisodiyot darajasida iqtisodiy rivojlanish bosqichiga mos tegishli xulosa va takliflar ishlab chiqishni nazarda tutadi. ASOSIY XULOSA VA TAKLIFLAR Olib borilgan tadqiqotlar natijasi quyidagi taklif va mulohazalarni bildirish imkonini berdi. 95 1. Mamlakatimiz iqtisodiyoti rivojlanishining hozirgi bosqichida ishlab chiqarish xizmatlari soni va sifatiga qo‘yilayotgan talablar oshib bormoqda. Bu o‘z navbatida iste’mol bozori tarkibida o‘zgarishlarni vujudga keltirdi. Moddiy jihatdan ta’minlangan iste’molchilar o‘zlarining hayot qulayliklarini oshirishni ta’minlaydigan turli assortimentdagi xizmatlarga katta talabgor hisoblanishadi. Shu sababli ayrim ishlab chiqarish korxonalari o‘z faoliyatini aynan aholining shu talablarini qondirishga qaratadilar. 2. Samaradorlik tushunchasi konkret tor ma’noda potensial va real faoliyatlar natijasining kompleks tasnifi bo‘lib, bunda asosiy e’tibor faoliyat bo‘yicha olingan natijalarga qaratiladi. Samaradorlik kategoriyasining mohiyati quyidagi asosiy jihatlarni ifodalaydi: birinchidan – samaradorlik murakkab ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya bo‘lib, u bir yoki bir necha mezonlar asosida aniqlanadi. Ikkinchidan – samaradorlik nisbiy tushuncha bo‘lib, u har doim muayyan maqsadlar faoliyatiga bo‘ysunadi, ya’ni samaradorlikni baholash bosh maqsadlar asosida faoliyatlarni tavsiflaydi. 3. Tadqiqotlar jarayonida samaradorlik ko‘rsatkichini resurs-xarajat nuqtai nazaridan va maqsadga yo‘naltirilganlik yondashuvi nuqtai nazaridan baholashning umumiy va farqli jihatlari ilmiy-nazariy jihatdan asoslandi. 4. Ishlab chiqarish tarmoqlarida samaradorlikning ijtimoiy va iqtisodiy jihatlarini har tomonlama chuqur o‘rganish asosida alohida ijtimoiy va alohida iqtisodiy samaradorlik mezonlari hamda ko‘rsatkichlari tasniflandi. 5 . Xorijiy adabiyotlarni o‘rganish va ishlab chiqarish faoliyati unumdorligini resurs-xarajat yondashuvi nuqtai nazaridan ko‘rasatkichlarni tahlil qilish asosida V.Baumol tomonidan unumdorlikni o‘sish darajasiga bog‘liq xizmatlarni uch kategoriyasi, ya’ni inert-individual xizmatlar, progressiv xizmatlar, asimptotik-individual xizmat turlari alohida guruhlar bo‘yicha tasniflandi. Tadqiqot jarayonida V.Baumol xizmatlar tasnifi bilan Dj.Zingelman tasnifining o‘zaro bog‘liqligi ilmiy jihatdan asoslandi. 6. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, progressiv xizmat turi hisoblangan moliyaviy xizmatlarga yuqori natijadorlik sohada fondlar qaytimini oshishiga olib kelmoqda, inert-individual xizmatlar hisoblangan ijtimoiy xizmatlarda faoliyat turi ijtimoiy xarakterga ega bo‘lganligi sababli boshqa xizmat turlariga nisbatan fondlar qaytimi bir muncha pastroqdir. 7. Tadqiqot jarayonida qo‘yilgan vazifalardan biri V.Baumolning xizmatlar turi tasnifi bo‘yicha asimptotik-inert shaxssiz xizmatlar (savdo, transport, maishiy xizmat) samaradorligini baholash uchun resurs-xarajat yondashuvidan foydalanish chegaralanganligini asoslashdan iborat. Shuningdek, ijtimoiy xizmatlar (sog‘liqni saqlash, ta’lim, ijtimoiy ta’minot) hisoblangan inert-individual xizmatlar 96 samaradorligini resurs-xarajat nuqtai nazaridan atroflicha ifodalab bo‘lmaydi. Shu sababli tahlil etilayotgan ishlab chiqarish sohasi tarmoqlarida asosiy fondlar samaradorligini tahlil etish uchun mazkur soha va tarmoqlarda fondlar qaytimi va fondlar bilan qurollanish ko‘rsatkichlarini taqqoslash zarur. 8. Samarqand v iloyatida bozor munosabatlari rivojlanishining dastalabki yillarida ishlab chiqarish sohasida iqtisodiy o‘sish ekstensiv omillar hisobiga erishilgan (ya’ni, shu sohada band bo‘lganlar soni va asosiy ishlab chiqarish fondlari miqdori). Shuning uchun ham viloyat ishlab chiqarish sohasi tarmoqlarida iqtisodiy o‘sishning intensiv va ekstensiv omillari ta’siri darajalariga qarab tahlil etish va baholash muhim ahamiyatga ega. 9. Ishlab chiqarish sohalarida iqtisodiy o‘sishga, asosan unumdorlik ko‘rsatkichlarini oshirish hisobiga erishish muayyan vaqt o‘tib borishi bilan tobora kamroq samara berib boradi. O‘z navbatida, ishlab chiqarish sohasida unumdorlik ko‘rasatkichlarining ahamiyatini oshishi va hisoblanishi o‘zining dolzarbligini yo‘qotadi, chunki ishlab chiqarish faoliyatida iqtisodiy samaradorlikka ekstensiv omillarining ta’siri nisbatan ustuvor ahamiyat kasb etib bormoqda. Shuningdek, mazkur qonuniyat asimptotik-inert ishlab chiqarish turida va inert-individual xizmat kategoriyalarida ko‘proq darajada namoyon bo‘ladi. 10. Tahlillar asosida olingan ma’lumotlar, o‘z navbatida xorijiy iqtisodiy adabiyotlarda e’tirof etilgan fikrlarni, ya’ni muayyan vaqt o‘tib borishi bilan ishlab chiqarish sohasida intensiv omillarning ta’siri susayib boradi degan tezis o‘z tasdig‘ini topayotganligini isbotlaydi. Shuning uchun ham, mehnat unumdorligi va fondlar qaytimini oshishi hisobiga ishlab chiqarish sohasi tarmoqlarida iqtisodiy o‘sishni ta’minlash ob’ektiv qiyinchiliklarni yuzaga kelishiga olib kelmoqda. Chunki, ishlab chiqarish sohalarida keyingi vaqtlarda moddiy ishlab chiqarish sohasiga nisbatan mehnat resurslarining bandligi oshib bormoqda va aksincha, mehnat unumdorligi kamayib bormoqda. 11. Bugungi kunda respublikamizda ishlab chiqarish sohasida shakllangan tashkiliy-iqtisodiy mexanizm xizmatlar bozorida ularning faoliyatini to‘laqonli nazorat qilish va boshqarishni tashkil etish imkoniyatiga ega emas. Shuning uchun ham muallif tomonidan ishlab chiqarish sohasi tashkiliy tarkibini optimallashtirish usullari va yo‘nalishlari ishlab chiqildi. 12. Hududiy darajada xizmatlarga bo‘lgan talabni o‘rganish bo‘yicha maxsus xizmatni, marketing markazlarini tashkil etishning asosiy vazifalari va yo‘nalishlari ishlab chiqildi. Ishlab chiqarish korxonalarining iqtisodiy samaradorligi ko‘rsatkichlari tizimida mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi ko‘rsatkichlari alohida o‘rin egallaydi. Bizning fikrimizcha, ishlab chiqarish korxonalarida mehnat 97 unumdorligi darajasi va dinamikasi (natural va qiymat ko‘rsatkichlari); o‘rtacha mehnat haqi; bir xodim hisobiga to‘g‘ri keladigan xizmatlar hajmining o‘sish sur’ati va mehnatga haq to‘lash sur’atining nisbati; mehnat haqining bir so‘miga olingan natija ko‘rsatkichlari tizimidan foydalanib, mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini keng tavsifiga ega bo‘lish mumkin bo‘ladi. Bizningcha, ishlab chiqarish korxonalarida ijtimoiy samaradorlik deganda xodimlarning ishlab chiqarish yoki ishlab chiqarish jarayonida ularning ijtimoiy jihatidan rivojlanishni ta’minlash bilan bog‘liq bo‘lgan chora-tadbirlar majmuasi tushuniladi. Ishda qayd etilgan mezonlar va ularning ko‘rsatkichlaridan ishlab chiqarish korxonalari faoliyatini baholash, kompleks tahlil qilish va strategik rejalashtirishning metodologik asoslarini yaratishda va ularni tadbiq etishda foydalanish mumkin. Tadqiqot jarayonida V.Baumol xizmatlar tasnifi bilan Dj.Zingelman tasnifining o‘zaro bog‘liqligi ilmiy jihatdan asoslandi. Xususan, unumdorlik o‘sish darajasi (samaradorlik) progressiv xizmatlar kategoriyasi ishlab chiqarish xizmatlari bilan ko‘proq ahamiyat kasb etadi. Harakatsiz individual xizmatlar ijtimoiy xizmatlar tarkibida kamroq xususiyatga ega. Assimptotik harakatsiz xizmatlar esa ko‘proq xilma-xillikga ega bo‘lib, bunda unumdorlik (samaradorlik) darajasi progressiv komponenti yuqori bo‘lgan xizmatlar hissasiga bog‘liq. Bunday xizmat turlariga iste’mol va taqsimot xizmatlari ham kiradi. Ishda o‘tkazilgan omilli tahlil doirasida ekstensiv va intensiv omillar indeksi taqqoslash usuli orqali iqtisodiy o‘sish shakli belgilandi. Samarqand viloyati iqtisodiyot soxalari va tarmoqlari (sanoat, qishloq xo‘jaligi, xizmat ko‘rsatish) iqtisodiy o‘sishining umumiy indeksi, ya’ni mehnat unumdorligi, fondlar qaytimi, band bo‘lgan ishlovchilar va asosiy ishlab chiqarish fondlari indeksi hamda iqtisodiyot sektorlari bo‘yicha iqtisodiy o‘sish dinamikasi ishlab chiqildi. Tahlillar asosida olingan ma’lumotlar va o‘z navbatida xorijiy iqtisodiy adabiyotlarda e’tirof etilgan fikrlarni, ya’ni muayyan vaqt o‘tib borishi bilan ishlab chiqarish sohasida intensiv omillarning ta’siri susayib boradi degan tezis o‘z tasdigini topayotganligi isbotlandi. Shuning uchun ham, mehnat unumdorligini va fondlar qaytimini oshishi hisobiga ishlab chiqarish sohasi tarmoqlarida iqtisodiy o‘sishni ta’minlash ob’ektiv qiyinchiliklarni yuzaga kelishiga olib kelmoqda. Chunki, ishlab chiqarish sohalarida keyingi vaqtlarda moddiy ishlab chiqarish sohasiga nisbatan mehnat resurslarining bandligi oshib bormoqda va aksincha, mehnat unumdorligining pasayib borishi kuzatilmoqda. Shunday qilib, olib borilgan tadqiqotlar inert-individual va asimptotik-inert xizmatlar samaradorligini baholashda resurs-xarajat yondashuvini 98 cheklanganligidan va ularda sohani rivojlantirish uchun progressiv komponentlarni hissasini pastligidan dalolat beradi. Bu hol tahlil etilayotgan muammoga kompleks tarzda yondashish zarurligini taqozo etadi. Bugungi kunda respublikamizda ishlab chiqarish sohasida shakllangan tashkiliy-iqtisodiy mexanizm xizmatlar bozorida ularning faoliyatini to‘laqonli nazorat qilish va boshqarishni tashkil eta olish imkoniyatiga ega emas. Bizning fikrimizcha, xorijiy mamlakatlar ishlab chiqarish sohasining tashkiliy tuzilishi xizmatlar bozori tashkiliy tuzilmasining tadqiqoti orqali respublikamizda xizmatlar bozorining tashkiliy tuzilmasini quyidagicha tasniflashimiz mumkin: – amal qilish mexanizmlari bo‘yicha (vositachilik moliyaviy, axborot- texn o logik, xuquqiy, marketing); – mulk shakli bo‘yicha (xususiy, kooperativ (jamoa), davlat, ijtimoiy, xorijiy); – ko‘rsatiladigan xizmatlar ko‘lami bo‘yicha (xalqaro, milliy, h ududlararo, hududiy, ma h alliy); – ko‘rsatiladigan xizmatlar turlari va yo‘nalishlari bo‘yicha: ishbilarmonlik xizmatlari (moliyaviy, sug‘urta, kredit xizmatlari), taqsimot xizmatlari (savdo, umumiy ovqatlanish), ijtimoiy xizmatlar (ta’lim, sog‘liqni saqlash, jismoniy madaniyat, huquqiy xizmatlar). Ko‘ pchil i k xorijiy iqtisodchi o limlar ishlab chiqarish sohasining tarkibiy tuzilishini uning tarmoq belgilari va rivojlanish nuqtai nazaridan tas nif lashni taklif etisha dilar.B izning fikrimiz ch a , ushbu sohani tashkiliy-iqtisodiy nuqtai nazardan tasniflash maqsadga muvofiqdir. Bunday holda quyidagilarni alo h ida ajratib ko‘rsatish zarur: – axborot-t ijorat infratuzilmasi (marketingmarkazlari , reklama agentliklari, axborotlarni to‘plash va qayta ishlash markaz l ari v a h.z.) ; – iqtisodiy-huquqiy infratuzilma (sudlar, huquqiy maslahat markazlari, advokatlik va notarial idoralar va h.z ); – moliyaviy-kredit infratuzilmasi (tijorat banklari, kredit, sug‘urta va kafolat tashkilotlari); – savdo, vosita chi lik infratuzilmasi (yarmarkalar, birja, savdo uylari, tijoratmarkazlari v a h.z) . Bizning fikrimizcha, hozirgi vaqtda ishlab chiqarish korxonalari assotsiatsiyasini tashkil etish xizmatlar sohasi samaradorligini ta’minlovchi muhim tashkiliy tarkib hisoblanadi. Uning tarkibiga mijozlarga kompleks xizmat ko‘rsatishni (barcha xizmatlarni ko‘rsatishni) tashkil qilish mumkin bo‘ladi. 99 Bizning fikrimizcha, ishlab chiqarish sohasida axborot ta’minotini yanada rivojlantirish aholini xizmatlarga bo‘lgan to‘lov qobiliyatini to‘la qondirish, ushbu sohani o‘sish dinamikasini baholash, ko‘rsatiladigan xizmatlar sifati va samaradorligini yaxshilashga imkoniyat yaratadi. Buning uchun viloyat miqyosida xizmatlarga bo‘lgan talabni o‘rganish bo‘yicha maxsus xizmatni-marketing markazlarini tashkil etish kerak. Ushbu tashkiliy tuzilmasi quyidagi faoliyat yo‘nalishlarini o‘z ichiga oladi: - yangi xizmat turlarga bo‘lgan talab va taklifni o‘rganish bo‘yicha ilmiy- amaliy qo‘llanmalarni ishlab chiqish; - xizmatlarga ehtiyoj sezayotgan subyektlar uchun viloyat miqyosida xizmatlar konyukturasi uchun hisobotlar, bukletlar, ma’ruzalar tayyorlash; - ko‘rsatiladigan xizmat sifatini aniqlash uchun so‘rovnomalar, sotsiologik tadqiqotlar o‘tkazish; - xizmatlar sohasidagi muammolarni yechish bo‘yicha ijtimoiy tadbirlarda, yarmarkalarda, ko‘rgazmalarda ishtirok etish. Hozirgi kunda xizmat ko‘rsatuvchi korxonalar o‘z reklama xizmatlarini tashkil etish imkoniyatiga ega emaslar, chunki ularning bu maqsad uchun na moliyaviy, na moddiy imkoniyatlari mavjud. Shuning uchun, bizning fikrimizcha, viloyat miqyosida xizmat turlarini targ‘ibot qiluvchi ishlab chiqarish korxonalari va iste’molchilar o‘rtasida shartnomalar tuzuvchi, maxsus buyurtmalar bilan ishlovchi maxsus reklama agentliklarini tuzish zarur. Bizning fikrimizcha, hududiy darajada ishlab chiqarish sohasini rivojlantirish davlat dasturini amalga oshirish bo‘yicha axborot ta’minotini shakllantirish zarur. Bunga ko‘ra, viloyatda faoliyat yurituvchi ishlab chiqarish subyektlari uchun quyidagi tadbirlarni amalga oshirishda ma’lumotlar banki muhim rol o‘ynaydi: - viloyat aholisiga, korxonalarga, tadbirkorlarga ma’lumotlar banki orqali ularning xizmatlar haqida to‘liq ma’lumotlar olish imkonini beradi; - viloyat miqyosida axborot punktlarini ochish, joylashtirish yo‘li bilan jami aholi uchun axborotlardan foydalanishga imkoniyat yaratadi. Xizmatlar bozorida faoliyat yuritayotgan subyektlarning samarali faoliyatini ta’minlovchi hududiy-tashkiliy boshqaruv organlari to‘laqonli amal qilishi katta miqdorda moliyaviy resurslarni talab etadi. Ushbu moliyaviy resurslarni real manbai, fikrimizcha, hududiy kimmatli kogozlarni emissiya qilish va ularni aholiga, fond birjalari orqali moliyaviy tashkilotlarga sotish yo‘li bilan shakllangan mablag‘lar bo‘lishi mumkin. Boshqa barcha manbalar, hozirgi vaqtda ushbu tashkiliy tuzilmani amal qilishi uchun yirik moliyaviy resurs bo‘la olmaydi. 100 Bizning fikrimizcha, korxonalarda axborotlashtirish bo‘limlari quyidagi tarkibiy qismlarni o‘z ichiga olishi zarur: - xizmatlar bozorida xizmatlarga bo‘lgan talab va taklif haqida boshlang‘ich ma’lumotlarni to‘plash; - ma’lumotlarni qayta ishlash dasturini ishlab chiqish; - mavjud yig‘ilgan va to‘plangan axborotlar asosida mu’lumotlar bazasini yaratish. Bizning fikrimizcha, keltirilgan ma’lumotlar xizmat ko‘rsatuvchi subyektlar faoliyatini uch yo‘nalish bo‘yicha, ya’ni ishlab chiqarish, marketing va tashkiliy yo‘nalishlar bo‘yicha samaradorlikni nafaqat kompleks baholash mumkin, balki ishlab chiqarish faoliyatini ichki va tashqi muhit nuqtai nazaridan, ya’ni ishlab chiqaruvchi, iste’molchi va personal nuqtai nazardan baholash mumkin. Shuningdek, keltirilgan ma’lumotlar (ko‘rsatkichlar guruhi) ishlab chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi sube’ktlar ham iqtisodiy, ham ijtimoiy, ham ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlikni baholashga imkoniyat yaratadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1.O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari 101 1.1. O‘zbekston Respublikasi Konstitusiyasi. – T.: “O‘zbekiston”, 2017 y. yanvar 1.2. O‘zbekston Respublikasining Mehnat kodeksi. – T.: “Iqtisodiyot huquq dunyosi”, 2010. 1.3. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida» qonuni. Oliy ta’lim. Me’yoriy Xo‘jjatlar to‘plami. T.: «Sharq», 2001. 2. O‘zbekston Respublikasi Prezidentining Farmonlari va qarorlari 2.1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi PF-4947-son Farmoni // O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 6-son. 2.2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlanitrish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori 2.3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘grisida» PF-4947-son Farmoni. 2017 yil. 2.4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 17 fevraldagi «Fanlar akademiyasi faoliyati, ilmiy-tadqiqod ishlarini tashkil etish, boshqarish va moliyalashtirishni yanada takomillash tirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Qarori // Xalq so‘zi, 2017 yil 18 fevral 2.5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 11 sentabrdagi“ Hududlarda tadbirkorlik tashabbuslari va loyihalarini jadal amalga oshirishni tashkil etishni chora-tadbirlari”gi qarori. mine e konom i y.uz 2018 yil 18 sentabr. 2.6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 27 iyuldagi “Tadbirkorlik subektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori. mine e konom i y.uz 2018 yil 30 iyul. 2.7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 07 iyundagi “Har bir oila tadbirkor” dasturini amalga oshirish to‘g‘risida”gi qarori. mine e konom i y.uz 2018 yil 15 iyun. 2.8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 05 maydagi “Faol tadbirkorlik va innovatsion faoliyatni rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori. Xalq so‘zi, 2018 yil 18 may. 102 3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari 3.1.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 9 apreldagi 104-sonli Qarori. “O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami”, 2009 yil 15son . 3.2. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 25 fevraldagi “Tadbirkorlik subektlariga ajtatilgan yer uchastkalarida meva sabzavot mahsulotlarini bevosita yetishtirish joylarida sug‘orish, tayyorlash va saqlash bo‘yicha yengil konstruksiyali infratuzilma obektlarini qurish uchun yer uchastkasi ajratish to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi qarori minekonomy.uz 2019 yil 05 mart. 4. O‘zbekston Respublikasi Prezidentining asarlari va ma’ruzalari 4.1. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash - yurt taraqqieti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasining saylangan Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yillshiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. «Xalq so‘zi», 2016 yil 8 dekabr. 4.2. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Mazkur kitobdan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan o‘tkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari o‘rin olgan. /Sh.M.Mirziyoyev. — Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. — 488 b. 4.3. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik — har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma ruza, 2017 yil 14 yanvar / Sh.M.ʼ Mirziyoyev. — Toshkent : O‘zbekiston, 2017. — 104 b. 4.4. Mirziyoyev Sh. M. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 14 yanvar oyida bo‘lib o‘tgan «Mamlakatimizni 2016 yildagi ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish yakunlarini har tomonlama tahlil qilish hamda respublika hukumatining 2017 yil uchun iqtisodiy va ijtimoiy dasturi eng muhim yo‘nalishlari va ustuvor vazifalarini belgilashga bag‘ishlangan majlisida so‘z- lagan nutqi // «Xalq so‘zi», 2017 yil 16 yanvar. 4.5. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini 103 mard va oliyjanob xalqimiz bilan quramiz. Sh.Mirziyoyevning O‘zbekiston Ruspublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutqi. «Xalq so‘zi», 2016 yil 15 dekabr. 4.6. Mirziyoyev Sh.M. Ilm fan yutuqlari - taraqqiyotning muhim omili// «Xalq so‘zi», 2016 yil 31 dekabr. 4.7. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha harakatlar strategiyasi vvv.my.gov.uz 4.8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentini Shavkat Miromonovich Mirziyoyevning Oliy majlisga Murojatnomasi . AA.Norma.uz 28.01.2020 5. Darslik va o‘quv qo‘llanmalar 5.1. Islom Karimov. Erishgan marralar bilan chegaralanmasdan boshlagan islohotlarimizni yangi bosqichga ko‘tarish - bugungi kundagi eng dolzarb vazifalarimizdir. 23-jild. -T: «O‘zbekiston», 2015. 5.2. Bekmurodov A.Sh., G‘afurov U.V. O‘zbekistonda iqtisodiyotni liberallashtirish va modernizatsiyalash: natijalar va ustuvor yo‘nalishlar. O‘quv qo‘llanma. – T.: TDIU, 2007. - 102 b. 5.3. Blank I.A. Osnovi finansovogo menedjmenta. V 2-x t.T.1.: ucheb.kurs. - Ki y ev: Nika-Sentr, Elga, 2005. –592 s. 5.4. Brikxem Yu.F. Ensiklopediya finansovogo menedjmenta: per. s angl.- 5-ye izd.-M.: Ekonomika, 2002 . – 823 s. 5.5. Brikxem Yu., Gapenski L. Finansoviy menedjment. V 2 t. per. s angl. pod red. V.V. Kovaleva. - SPb.: Ekonomicheskaya shkola, 2007 . -407 s. 5.6. Burxanov A. Sanoat korxonalarida moliyaviy barqarorlikni ta’minlash omillari. / Bozor, pul va kredit. 2008. №6. – B. 33-36. 5.7. Burxanov U. Davlat xaridi. – Toshkent, 2010. – 160 b. 5.8. Zaynalov J., Sattorov T. Korxonalar moliyaviy barqarorligini ta’minlashning nazariy asoslari // Moliya. –Toshkent, 2010. -№2. –B. 12-17. 5.9. R.S.Muratov., Korxona iqtisodiyoti // Fan va texnologiyalar.- Toshkent , 2014. 425.B. 5.10. Абдукаримов Б. А. ва бошқалар Корхона иқтисодиёти. Дарслик Т.: Фан ва технология, 2013. 5.11. Дадабоев Ю., Худойбердиева А. Корхона иқтисодиёти.– Андижон.; “Аndijon”, 2002. 5.12. Пардаев М.Қ., Исроилов Б.И. Иқтисодий таҳлил. 1-қисм.- Т.: Иқтисодиёт ва хуқуқ дунёси нашриёт уйи, 2001. 5.13. Пардаев М.Қ., Исроилов Б.И. Иқтисодий таҳлил. 2-қисм.- 104 Т.: Иқтисодиёт ва хуқуқ дунёси нашриёт уйи, 2001. 5.14. Xalim Xamroev. Tadbirkorlik asoslari. –T.: ”Yangi noshr”-2010 yil. 360 bet. 5.15. Shodibekova D.A., Shodibekov D.I. Tadbirkorlik va kichik biznes asoslari.—T.: “Sharq”- 25 iyun 2017 yil. 5.16. Abdurahmonov Q.X., Mehnat iqtisodiyoti. -T.: “Mehnat” – 2009. - 511. 5.13. 5.14. Abdurahmonov Q.X. va boshqalar. Inson taraqqiyoti. Darslik. – T.: Iqtisodiyot, 2012. 5.15. Abdurahmonov Q.X. va boshqalar. Ijtimoiy soha iqtisodiyoti. Darslik. –T.: “Iqtisodiyot”, 2013. 5.16. Volgin N.A. Ekonomika truda: rinochnie i sosialnie aspekti. Uchebno- metodicheskiy kompleks dlya podgotovki magistrov. –M.: Izd-vo RAGS, 2010. – 368 s. 5.17. Genkin B. M. «Yekonomika i sosiologiya truda»; M.: Norma, 2007. - 448s. 5.18. Kibanov A.Ya. i dr. Motivasiya i stimulirovanie trudovoy deyatelnosti. Uchebnik. M.: INFRA-M, 2009. 5.19. Kotlyar, A.E. Trudovoy potensial. Naselenie i trudovie resursi. Spravochnik./ A.Ye. Kotlyar.- M.: Nauka.- 2007.- 417 s. 5.20. Shodmonov Sh.Sh., G‘ofurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T: “Iqtisodiyot moliya”, 2009, 529-b. 6. Muallif va ilmiy rahbarning magstrlik dissertatsiyasi ishida foydalanilgan ilmiy ishlari 7.2 Ashurov A. Мамлакат иқтисодиётини тубдан ислоҳ қилиш шароитида корхоналар ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишнинг асосий йўналишлари. Халкаро миқёсидаги илмий - амалий анжуман. Самарканд 20 21 йил 7.3. Ашуров A. Ишлаб чиқариш корхоналари фаолиятини ривожлантириш йўллари. 7.4. Ашуров A. Ишлаб чиқариш самарадорлигининг моҳияти ва корхона фаолиятидаги аҳамияти 8. Internet saytlari 8.3. htpp : // www.prezident.uz – O’zbekiston Respublikasi Prezidentining veb - sayti. htpp : // www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Statistika Qo’mitasi veb - sayti. 8.4. htpp : // www.samarqand.uz – Samarqand viloyat hokimligi veb-sayti. 105 8.5. htpp: //www.samdu.uz – Samarqand davlat universiteti veb-sayti. 8.6. htpp: // www. school . edu.ru. 8.7. htpp: // www. inter – pedagogika. ru 106

ISHLAB CHIQARISH KORXONALARINI SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI MUNDARIJA KIRIS H .................................................................................................................. 3 I-BOB. IQTISODIYOTNING INNOVATSION RIVOJLANISH SHAROITIDA ISHLAB CHIQARISH KORXONALARI SAMARADORLIGINI OSHIRISHNING NAZARIY ASOSLARI......................................... .... ............ ............................................ 8 1.1. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligining mohiyati va ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati......................................................... ................... ........ 8 1.2. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini aniqlash mezonlari va ko‘rsatkichlari.......................................................................................................... 1 2 1.3. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini baholash usullari................................................................................................................... 25 II-BOB. SAMARQAND VILOYATI ISHLAB CHIQARISH KORXONALARI FAOLIYATI SAMARADORLIGI TAHLILI............... .... ......................................................................................... 4 2 2.1. Innovatsion rivojlanish sharoitida Samarqand viloyati ishlab chiqarish korxonalari holati........................................................................ .................. .......... 4 2 2.2. Ishlab chiqarish korxonalari mehnat va a sosiy fondlardan foydalanish samaradorligining tahlili......................................................... ... ......................... 5 2 III-BOB. INNOVATSION IQTISODIYOT SHAROITIDA ISHLAB CHIQARISH KORXONALARI SAMARADORLIGINI OSHIRISHNING IQTISODIY MEXANIZMLARINI TAKOMILLASHTIRISH....................... 6 8 3.1. Ishlab chiqarish korxonalari samaradorligini oshirishning tashkiliy - iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish.................................. ..................... ..................... 6 8 3. 2 . Innovatsion rivojlangan iqtisodiyot sharoitida ishlab chiqarish korxonalari rivojlanishining konseptual yo‘nalishlari.................. ....... ................................... 78 XULOSA VA TAKLIFLAR............................................ . ................................... 96 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI......................................... 10 2 1

KIRIS H Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi davrda jahon iqtisodiyotini pandemiya bilan bog‘liq inqiroz sharoitida Respublikamizda barqaror va innovatsion iqtisodiyotni samarali rivojlantirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar bugungi kunda tobora o‘z dolzarbligini ko‘rsatmoqda. Chunki, mazkur holatdan chiqishda iqtisodiyotning barcha jabhalarida bir qator ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni, xususan, mamlakatimizda ishlab chiqarish sohasidagi muammolarni yechimini ham talab etadi. XX asrning ikkinchi yarmi XXI asrning boshlarida iqtisodiy tizimda birdan- bir ahamiyatli hodisa bo‘lib, rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda ishlab chiqarish sohasining rivojlanishi va bu sohada ish bilan bandlar sonining kengayib borishi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda rivojlangan mamlakatlarning ishlab chiqarish sohasida ish bilan bandlar salmog‘i 70,0 foizdan ziyodni va uning yalpi ichki mahsulotdagi hissasi 40,0 foiz atrofida tashkil etmoqda. Bugungi kunda mamlkatimiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining joriy va istiqboldagi chora – tadbirlarini belgilashda pandemiya oqibatlarining ta’sirini har tomonlama hisobga olish, iqtisodiy rivojlanish dasturlarini ushbu jarayonlar ta’siri nuqtai-nazaridan shakllantirish va ularni izchil amalga oshirishni taqozo etmoqda. Ishlab chiqarish korxonalari mohiyati va mazmuniga ko‘ra, zamonaviy hayot sifatini ta’minlash bilan bog‘liq bo‘lgan inson kapitali rivojlanishiga shart-sharoit yaratish hamda mehnat taqsimotining nisbatan yuqori darajaga o‘tishini ta’minlash bilan bog‘liq bo‘lgan inson faoliyatining turli ko‘rinishlarini va yo‘nalishlarini o‘z ichiga oladi. Hozirgi mamlakatimiz iqtisodiyotini diversifikatsiyalash va eng muhim tarmoqlarni modernizatsiyalash jarayonida ishlab chiqarish korxonalarini doimiy ravishda o‘zgarib boruvchi bozor munosabatlari sharoitida barqaror iqtisodiy rivojlanishi ularning xo‘jalik faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmini takomillashtirishni talab etadi. Chunki, ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmi bilan bog‘liq bo‘lgan ishlab chiqarish intensivligini ta’minlash, resurslardan foydalanishda tejamkorlikka erishish, xodim mehnatidan foydalanish samaradorligi va sifati hamda uning natijadorligini oshirish, iste’molchilar talabini to‘liq qondirish masalalari sohaning o‘ziga xos muammolaridan biri hisoblanadi. Shuningdek, mahalliy korxonalarning xalqaro bozordagi ishlab chiqarish darajasi va sifatini oshirish, ushbu asosida ishlab chiqarish korxonalari eksportini ko‘paytirish bugungi kunning asosiy vazifalaridan biridir. 2

2019 yil oxirida boshlangan pandemiyaning ta’sirini O‘zbekiston sharoitida bartaraf etish va iqtisodiyotni diversifikatsiyalash jarayonida ishlab chiqarish korxonalarining samarali faoliyat yuritishi muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ularning xo‘jalik faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish lozim bo‘lmoqda. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligi muammosi tadqiqotining nazariy va amaliy jihatlari iqtisodiyotni innovatsion rivojlanish sharoitida ishlab chiqarishni har tomonlama kompleks baholashni nazarda tutadi. Ishlab chiqarish iqtisodiyoti shakllanishining asosiy tendensiyalariga mustaqil davlatlar hamdo‘stligi mamlakatlaridan V.L.Inozemsev, G.M.Gukasyan, Dj.Zingelman, N.K.Moiseyeva, T.P.Nikolayeva, L.S.Demidova, M.Kastels, G.Sakayya, Ya.Tibergin kabi olimlarning ilmiy ishlari bag‘ishlangan. Shuningdek, ishlab chiqarish faoliyatining nazariy-metodologik tadqiqotiga Ye.V.Bashmachnikova, Yu.F.Volkov, L.I.Yeroxina, V.K.Karnauxova, V.V.Kulibanova, V.K.Romanovich, J.A.Romanovich, V.G.Fedsov, V.V.Fedsov va boshqa iktisodchi olimlar munosib hissa qo‘shganlar. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligi ko‘rsatkichlarining amaliy tadqiqotiga xorijlik taniqli olimlardan V.Baumol, B.Bosvort, U.Brinelfsson, Ye.Volff, K.Lumpur, R.Maxadevan, V.Nordxaus, S.Rouch, L.Sammers, R.Solou, D.Triplett, L.Turou, V.Fyuks, L.Xitt va boshqalarning hamda MDH olimlaridan O.N.Antininova, A.L.Lukyanova, I.A.Streles kabilar iqtisodchilarning ilmiy ishlari bag‘ishlangan. Iqtisodiyotning ushbu sohasidagi rivojiga O‘zbekistonlik A.O‘lmasov 1 , A.Vaxobov 2 , M.Pardayev 3 , I.S.Tuxliyev 4 , Yo.A.Abdullayev 5 , I.Ivatov 6 , B.A.Abdukarimov 7 , G‘.H.Qudratov 8 , B.X.To‘raev 9 , Sh.Zaynutdinov 10 , E.S. 1 O‘lmasov a., Vaxobov A.V. “Iqtisodiyot nazariyasi: darslik. Toshkent, “Sharq” nashriyoti matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati, 2006. 480 b. 2 Vaxobov A. Bozor munosabatlari tizimidagi ijtimoiy fondler: iqtisod fanlari doktori dissertatsiyasi.Toshkent 2000 y. 166 b. 3 Pardayev M.Q., Isroilov J.I., G‘apparov A.Q. Xizmat ko‘rsatish sohasida iqtisodiy tahlilni takomillashtirish muammolari. Risola. Samarqand. “Zarafshon”, 2009. - 66 b . 4 Tuxliyev I.S va boshqalar Turizmni rejalashtirish. Darslik. T.: «Iqtitsod-moliya», 2010.-264 b., Xizmat ko‘rsatish sohasida axborot- texnologiyalaridan foydalanish yo‘nalishlari . . jur. // «Servis» № 1. 2011.SamISI. 5 Abdulla y ev Yo.A. Statistikaning umumiy nazariyasi. Darslik. T.: «O‘qituvchi», 1993.- 240 b., Bozor iqtisodiyoti asoslari: T.: - «Mehnat » , 1997. - 432 b., Makroiqtisodiy statistika. – T.: «Mehnat», 1998. - 382 b., Statistika nazariyasi. – T.: «Mehnat», 2000.- 448 b., Kichik biznes va tadbirkorlik asoslari. -T.: « Mehnat » , 2002. – 215 b . 6 Ivatov I. Xususiy tadbirkorlik va marketing 2001 y. 6-son 19-21 b. 7 Abdukarimov B.A. Ichki savdo iktisodiyoti. – T.: «Fan va texnologiya», II tom 2008.- 224 b. 8 Qudratov G‘.H., Pardaev M.Q., Abdukarimov B.A. Servis rivoji – aholining bandligini ta’minlash va farovonligini oshirish omili. Risola. T.: « Fan va texnoloqiya», 2007. – 28 b. 9 To‘ra y ev B. X. Teoretiko-metodologicheskie osnov ы razvitiya turizma. Tashkent «Fan» 2008 166-str. Organizatsionno-ekonomicheskie mexanizm ы regionalnogo turizma. Tashkent «Fan» 2009 156- str. 10 Zaynutdinov Sh. Upravlenie razvitiem melkogo turizma i predprinimatelstva v r ы nochnoy ekonomike. T-1996 195- str. 3

Fayziyev 11 kabi olimlarning ilmiy ishlarida ishlab chiqarish sohasi rivojlanishi va samaradorligini oshirishning ayrim jihatlari yoritilgan. Ammo bu ishlarda ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmi batafsil o‘rganilmagan. Shuningdek, iqtisodiyotni innovatsion rivojlanish davrida ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini kompleks baholashning nazariy va amaliy jihatlarini tadqiq etishga bag‘ishlangan ilmiy ishlarning juda kamligi va yetarlicha o‘rganilmaganligi mazkur mavzuning alohida dolzarbligini bildiradi. Tadqiqot ishining maqsadi. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy- iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish yuzasidan nazariy va amaliy tavsiyalar ishlab chiqarishdan iborat. Tadqiqot maqsadiga erishish uchun quyidagi asosiy vazifalar belgilandi: -ishlab chiqarish korxonalari faoliyatining shakllanish bosqichlari va rivojlanish tendensiyalarini aniqlash, uning mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi ahamiyatini asoslash; -ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatini yoritib berish va uning mezonlari va ko‘rsatkichlarini taklif etish; -ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini baholashning xorij tajribasini tadqiq etish; - ishlab chiqarish faoliyati samaradorligi ni omilli tahlil etish; - ishlab chiqarish korxonalarida resurslardan foydalanish holatini tahlil etish va moliyaviy barqarorlik ko‘rsatkichlarni aniqlash; - ishlab chiqarish korxonalari faoliyatining tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlari va yo‘nalishlarini aniqlash; - ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy mexanizmining takomillashtirish choralari va tadbirlarini ishlab chiqish; - ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini oshirishning iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish ; - ishlab chiqarish korxonalarini ng ustuvor rivojlanishini ta’minlaydigan ilmiy ishlanmalar , tavsiyalar va takliflar ishlab chiqish . Tadqiqot obyekti. Samarqand viloyatida faoliyat yuritadigan ishlab chiqarish korxonalari xo‘jalik faoliyati hisoblanadi. Taqiqot predmeti. Iqtisodiyotni innovatsion rivojlanish sharoitida ishlab chiqarish korxonalarida xo‘jalik faoliyati samaradorligini oshirish bilan bog‘liq tashkiliy-iqtisodiy munosabatlar. 11 Fayziyev E.S. Servis tizimi faoliyati asoslari. Ma ’ ruza matni . Samarqand, 2007. 208 b. 4

Tadqiqot metodlari. Iqtisodiy-statistik, moliyaviy tahlillar, guruhlash va taqqoslama tahlil, abstrakt-mantiqiy fikrlash, ekspert baholash, ilmiy bashoratlash usullaridan keng foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi va kutilayotgan natijalar. Dissertatsiya ishida ishlab chiqarish korxon a larning rivojlanishi va faoliyati samaradorligini oshirishning nazariy, uslubiy va amaliy asoslarini hamda tashkiliy - iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish nazarda tutilgan bo‘lib, uning asosida ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lgan muammolarni yangicha hal qilish bo‘yicha xulosalar va tavsiyalar ishlab chiqildi. Ular quyidagilardan iborat: - ishlab chiqarish korxonalarida «samaradorlik» tushunchasining mohiyati bo‘yicha takomillashgan ta’rif ishlab chiqi l di va uning sohaga oid ijtimoiy - iqtisodiy jihatlari asoslandi; - ishlab chiqarish korxonalari samaradorligini kompleks baholash usullari aniqlan di va uning mezonlari hamda ko‘rsatkichlari taklif etildi; - ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligiga ta’sir etuvchi omillar tasniflandi; - ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy mexanizmini takomillashtirish tavsiya qilindi ; - ishlab chiqarish korxonalari samaradorligini oshirishning iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish tavsiya qilindi ; - ishlab chiqarish korxonalari ri v ojlanishining konseptual yo‘nalishlari ishlab chiqildi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot ishida erishilgan ilmiy natijalar respublikamiz, xususan, S amarqand viloyati iqtisodiyotida ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy - iqtisodiy mexanizmini takomillashtirishga qaratilgan. Dissertatsiyadagi ilmiy va amaliy takliflarni korxonalarda iqtisodiy samaradorlikni oshirish yuzasidan samarali chora - tadbirlarni ishlab chiqishda va uning tashkiliy - iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish bo‘yicha qarorlar qabul qilishda amaliyotga joriy etild i . Tadqiqot ishida keltirilgan ilmiy xulosa va amaliy takliflardan iqtisodiyot yo‘nalishidagi oliy va o‘rta maxsus kasb - hunar kollejlarida mavzuga oid fanlarni o‘qitishda qo‘llanma sifatida foydalanish mumkin. Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi: kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Dissertatsiyaning kirish qismida mavzuning dolzarbligi, o‘rganilganlik darajasi, maqsadi, vazifalari, tadqiqot ob’ekti, tadqiqot predmeti, ilmiy yangiliklari, tadqiqot metodlari, ishning ilmiy-amaliy ahamiyati, tadbiq etilganligi, tuzilishi va hajmi bayon etildi. 5

O'xshashlar

KORXONALARNI MODERNIZATSIYALASH ORQALI XODIMLARNING ISH SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI
INNOVATSION IQTISODIYOTDA ISH BILAN BILAN BANDLIK SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI
ISHLAB CHIQARISH NAZARIYASI
QURILISHDA BOSHQARUV SAMADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI
“Olma hosilini saqlash samaradorligini oshirish yo’llari” (Samarqand tumani “Kristall biznes stile” korxonasi misolida