logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. INNOVATSION IQTISODIYOTDA ISH BILAN BILAN BANDLIK SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI

INNOVATSION IQTISODIYOTDA ISH BILAN BILAN BANDLIK SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

774 KB
Ko'chirib olish
INNOVATSION IQTISODIYOTDA ISH BILAN BILAN BANDLIK SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI M U N D A R I J A KIRISH ........................................................................................................... I BOB. INNOVATSION MEHNAT BOZORIDA ISHSIZLIKNI KAMAYTIRISH VA ISH BILAN BANDLIKNI OSHIRISHNING NAZARIY ASOSLARI ……………… …… 1.1. Aholining ish bilan bandli k darajasini oshirishning o ziga xosʻ xususiyatlari va omillari …………………………………………….. 1.2. Ish bilan bandlikning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va mazmuni 1.3. Aholini ish bilan bandligini ta’minlashning zamonaviy turlari va o’ziga xos xususiyatlari . I BOB BO‘YICHA XULOSA……………………………………………….. II BOB. ISHSIZLIKNI KAMAYTIRISH ISH BILAN BANDLIKNI OSHIRISHNING ASOSIY IQTISODIY KO’RSATKICH - LARI . 2.1. Hududiy mehnat bozorida ish bilan bandlikni ta’minlash holati 2.2. Samarqand viloyati da aholining ish bilan bandligini ta’minlashning asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlari holati tahlili 2.3. Aholini ish bilan bandligini ta’minlashni tartibga solishda davlatning roli II BOB BO‘YICHA XULOSA………………………………………………. I II BOB. HUDUDIY MEHNAT BOZORIDA ISHSIZLIKNI KAMAYTIRISH VA ISH BILAN BANDLIKNI OSHIRISHNING ASOSIY YO‘NALISHLARI……………… 3.1. Hududiy ish bilan bandlik xizmati tizimida kasbiy ta’lim samaradorligini oshirish yo‘llari........ .......................................... 3.2. Hududiy ish bilan bandlik xizmati shakllanishining zamonaviy tashkiliy tuzilmasi ..................... ................................................... III BOB BO‘YICHA XULOSA……………………………………………... XULOSA.......................................................................................................... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI.................................. ʻ 1 KIRIS H Bitiruv malakaviy ishi m avzu si ning asoslanishi va uning dolzarbligi. Jahon iqtisodiyotining texnologik rivojlanish darajasi shiddat bilan oshib borishi va demografik o zgarishlar sharoitida aholi bandligini ta minlashga alohida e tiborʻ ʼ ʼ qaratilmoqda. Ҳисоб-китобларга кўра, 2022 йилда бутун дунё бўйлаб 3,32 миллиардга яқин киши иш билан таъминланган, бу 1991 йилдаги 2,28 миллиарддан 1,04 миллиард кишига кўпдир. 2019 ва 2020 йиллар оралиғида глобал бандлик сезиларли даражада пасайди, иш билан банд бўлганлар сони короновирус пандемияси сабаб тўсатдан юзага келган иқтисодий зарба туфайли 3,3 миллиарддан 3,19 миллиардга қисқарди » 1 . Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida 2 pandemiya sharoitida ishsizlik darajasining keskin oshgani munosabati bilan ishsizlikni kamaytirish va ish bilan bandlik darajasini oshirish dasturi doirasida 100 milliard yevro ajratildi. Mazkur jarayonda aholini ish bilan ta minlash darajasini oshirish, norasmiy bandlikni qisqartirish va ishsizlikni ʼ kamaytirish masalalarni hal etish dolzarb muammo sifatida saqlanib qolmoqda. Jahonda aholining bandlik darajasini oshirishda ish bilan ta minlashning ʼ samarali shakllari va usllarini joriy etish, noramiy bandlikni metodologik-uslubiy va amaliy yondashuvlarni takomillashtirish asosida qisqartirish, nostandart sharoitlarda aholini qisqa muddatli ish bilan ta minlash bo yicha maqsadli ʼ ʻ dasturlarni asoslash kabi yo nalishlarda ilmiy-tadqiotlarga alohida e tibor ʻ ʼ qaratilmoqda. Bu borada aholining ish bilan bandliгиning innovatsion turlarini kengaytirish, ishsizlikni kamaytirish, iqtisodiy rivojlanishning o zaro ʻ aloqadorligini asoslash kabi ilmiy yo nalishlar ilmiy asoslarini takomillashtirishga ʻ alohida e tibor qaratilmoqda. ʼ 1 https://www.statista.com/statistics/1258612/global-employment-figures/ 2 Xalqaro Mehnat Tashkilotining ma lumotlari. https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---dgreports/--dcomm/--- ʼ publ/documents/publication/wcms_734455.pdf 2 Yangi O zbekistonda aholining turmush sifatini yaxshilash, doimiy ish bilanʻ bandlikni ta minlash, yangi ish o rinlarini yaratish orqali ishsizlikni kamaytirish ʼ ʻ kabi masalalar ustuvor ahamiyat kasb etmoqda “Hududlarda aholining turmush darajasi va sifatini yaxshilash, xususan kambag allikni qisqartirish vazifalari ko p ʻ ʻ jihatdan iqtisodiyotning barcha tarmoq va sohalarining raqobatbardoshligini oshirish hamda tadbirkorlikni rivojlantirish uchun fundamental sharoitlarni yaratib berish hisobiga yangi va barqaror ish o rinlarini tashkil etish bilan bevosita ʻ bog liqdir” ʻ 3 . Shu o’rinda O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev ʻ “Eng asosiysi, qishloqlarda 400 mingta yangi dehqon xo‘jaligi tashkil qilindi, 1 million 200 mingdan ziyod odamlarimiz band bo‘lib, daromad olyapti” 4 , deb ta’kidlaganlar. Mamlakatda kambag’allikni kamaytirishning asosiy yo’nalishlari bo’lgan ishsizlikni kamaytirish va ish bilan bandlikni oshirish hamda yangi ish o’rinlarini tashkil etishni ko’paytirish hamda yoshlarini zamonaviy mutaxasislik va kasb- hunarlarga tayyorlashni strategik yo’nalishlari bo’yicha amaliy va ilmiy tadqiqotlar ijtimoiy yo’naltirilgan raqamli bozor iqtisodiyoti talablari asosida yetarlicha olib borilmagan. Yuqorida qayd etilgan dolzarb muammolarni ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti tamoyillari asosida hal etish bo’yicha ilmiy-amaliy asoslangan xulosalar va tavsiyanomalar ishlab chiqish mamlakat iqtisodiyot fani oldida turgan dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Muammoning o rganilganlik darajasi. ʻ Mehnat bozori, ish bilan bandlik, ishsizlikni kamaytirish, mehnat bozori muammolari va ularni rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitlarida fundamental tadqiq etishga: J.M.Keyns, A.Osvald, 3 O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 26-martdagi “Iqtisodiyotni rivojlantirish va kambag allikni ʻ ʻ qisqartirishga oid davlat siyosatini tubdan yangilash choratadbirlari to g risida”gi PF-5975-sonli ʻ ʻ Farmoni//https://lex.uz/docs/4776669 4 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlis va O‘zbekiston xalqiga Murojaatnomasi // https://president.uz/oz/lists/view/5774 3 X.Rozan, F.Xayek, S.Xoll, K.Yanosh kabi xorijiy yetakchi iqtisodchi olimlarning 5 qator ilmiy ishlari bag’ishlangan. Bu tadqiqotlar bozorga yo’naltirilgan iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda mehnat bozori umumiy muammolari va ularni istiqbollashtirishni o’rganish uchun nazariy asos bo’lib xizmat qilmoqda. Qolaversa, iqtisodiyot fanining bu sohasidagi rivojiga MDH mamlakatlaridan: B.D.Breyev, T.I.Zaslavskaya, V.G.Kostikov, A.A.Nikiforova, G.S.Strumilin kabi taniqli olimlari 6 ham munosib ulush qo’shганлар. Bu muammolar tadqiqotiga mahalliy iqtisodchi olimlardan Q.X.Abdurahmonov, Sh.R.Xolmo‘minov, N.U.Arabov, D.Nasimov va boshqa olimlarning ham qator ilmiy ishlari bag’ishlangan 7 . Ammo bu ishlarda ishsizlikni kamaytirish , aholining ish bilan bandligi va mehnat resurslaridan foydalanish hamda ularni strategik yo’nalishlarni istiqbollashtirish jarayonini ayrim tomonlari tadqiq qilingan. Muammoni nazariy-metodologik jihatdan asoslash, uni tahlil etishning metodik asoslarini ishlab chiqish va aholini ish bilan bandligini oshirishning strategik yo’nalishlarini aniqlashga jiddiy zaruriyat tug’ildi. Tadqiqot ishining maqsadi – Innovatsion iqtisodiyotda ishsizlikni kamaytirish orqali aholining ish bilan bandligini oshirish bo yicha taklif vaʻ 5 Кейнс Дж. М. Обшая теория занятости, процента и денег.-М.; Прогресс, 1978.; Янош Корнаи. Дефицит.- М.: Наука, 1990.- 665 с.; Хайек Ф. Безработица и денежная политика. Правительство как генератор "делового цикла" //Экономические науки,- М., 1991. N 1. С.91-95, N 11. С.57-66; N 12. С.39-48.; Hall S.G. et al. A disequilibrium model оthe UK labour market: some estimates using rational expectitions. Oxford, 1985.; Oswald A. The Economic theory of trade unions: an ntroductionary survey. Scandinavian Journal of Economics.- 1985. V.67. P.160-193.; Rosen H., Quandt R.E. Estimating a disequilibrium aggregate labour market. Revie w of Economics and Statistics / -1978. V .60. P .371-379. 6 Бреев Б.Д., Жаромский B.C., Галецкий В.Ф. Оценка масштабов потенциальной безработицы на основе методики "Кривой Филлип са" //Моделирование рыночных отношений и социальная полити ка: Отв.ред. А.Ю. Шевяков. - М.: ЦЭМИ РАН, 1993. С.82-102.; Заславская Т.И., Рывкина Р.В. Методологические проблемы сис темного изучения деревни.- Новосибирск: Наука, 1977.- 315 с.; Костиков В.Г. Проблемы занятости и формирования рынка труда //Экономика и математические методы.Т. 26. Вып.5.- М., 1990. С.803-817.; Струмилин Г.С. Проблемы экономики труда.- М.; Наука, 1982.471 с. ; Никифорова А.А. Рынок труда: занятость и безработица. М.: Международные отношения, 1991.- 184 с. 7 Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti (nazariya va amaliyot). -Toshkent: “Mehnat”, 2004. -670 b.; Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti va sosiologiyasi. Darslik. – T.: “Fan va texnologiyalar”, 2012.; Abdurahmonov Q.X. va boshqalar. Inson taraqqiyoti. Darslik. – T.: “Fan va texnologiyalar”, 2013.; Gulyamov S.S., Begalov B.A. Informatika va axborot texnologiyalari.- Tashkent: Fan, 2010.- 876 bet.; Gulyamov S.S., Marketing ilmiy tadqiqotlari (o’quv qo’llanma).- TDAU, 2013. – 358 bet. Убайдуллаева Р.А. Занятость и рынок труда: спорные вопросы и нерешенные проблемы //Общественные науки в Узбекистане. Ташкент, 1992. № 2. 4 tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Ushbu maqsaddan kelib chiqqan holda mazkur bitiruv ishining asosiy vazifalari etib quyidagilar belgilandi: ˗ аholining ish bilan bandligi darajasini oshirishning o ziga xosʻ xususiyatlari va omillarini tadqiq etish; ˗ ishsizlikni kamaytirishning asosiy mezonlari va ko’rsatkichlarini aniqlash ; ˗ аholini ish bilan bandligini ta’minlashning zamonaviy turlarini tasniflash; ˗ hudud aholisining ish bilan bandligini ta’minlashning asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlarini tahlil qilish; ˗ ish bilan bandligini ta’minlashni tartibga solishda davlatning rolini aniqlash; ˗ norasmiy ish bilan bandlik darajasini kamaytirishning strategik yo’nalishlarini ishlab chiqarish; ˗ ishsizlikni kamaytirish bo yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. ʻ Tadqiqot ob ekti – ʻ Samarqand viloyat mehnat bozori. Tadqiqot predmeti ishsizlikni kamaytirish va aholini ish bilan bandlik darajasini oshirish bo‘yicha ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari hisoblanadi . Tadqiqotning nazariy va metodologik asosi bo lib, O zbekiston ʻ ʻ Respublikasi Qonunlari, O zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va ʻ hukumat qarorlari, O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning ʻ ishsizlikni kamaytirish, aholini ish bilan bandligini oshirish masalalariga oid g oya ʻ va mulohazalari hamda xorijlik va vatanimiz iqtisodchi olimlarining mavzuga oid adabiyotlari asos sifatida olindi. Bitiruv ishini yozishda, O zbekiston Respublikasi Kambag allikni ʻ ʻ qisqartirish va bandlik vazirligi, O zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi ʻ Statistika agentligi va ularning Samarqand viloyatidagi boshqarmalarining ma lumotlari xizmat qildi. ʻ Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati ishlab chiqilgan uslubiy yo nalishdagi taklif va ʻ tavsiyalar ишсизликни камайтириш, aholini ish bilan bandlik darajasini oshirish 5 hamda yangi ish o rinlarini tashkil etish bo yicha uslubiy apparatniʻ ʻ takomillashtirishga xizmat qilishi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati tadqiqotda ishlab chiqilgan taklif va tavsiyalarda ишсизликни камайтириш, mehnat bozorini shakllantirishga va aholini ish bilan bandligini oshirishga oid dasturiy va prognoz materiallarini ishlab chiqish, O zbekiston Respublikasi Kambag’allikni qisqartirish va bandlik vazirligi, ʻ O zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi statistika agentligi va boshqa ʻ davlat boshqaruv organlari uchun tahliliy hamda sohaga oid o quv adabiyotlarini ʻ tayyorlashda foydalanish mumkinligi bilan izohlanadi. Bitiruv ishi ning tuzilishi va hajmi. Tadqiqot ishi kirish, uchta bob, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. ʻ Tadqiqot ishining kirish qismida, muallif tomonidan mavzuning dolzarbligi, o rganilganlik darajasi, maqsadi va vazifalari, ob ekti, predmeti, nazariy ʻ ʻ metodologik asoslari, ilmiy yangiliklari, tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati, natijalarning joriy etilishi hamda tadqiqot ishining tuzilishi yoritilgan. Bitiruv ishining birinchi bobi “ Hududiy mehnat bozorida ishsizlikni kamaytirish va ish bilan bandlikni oshirishning asosiy yo’nalishlari ” deb nomlanadi. Ushbu bobda aholining ish bilan bandligi darajasini oshirishning o ziga ʻ xos xususiyatlari va omillari, ishsizlik tushunchasining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati , uni kamaytirishning asosiy mezonlari va ko’rsatkichlari hamda аholini ish bilan bandligini ta’minlashning zamonaviy turlari ilmiy-nazariy jihatdan o rganilgan. ʻ Shuningdek, mavzuga aloqador olimlarning ilmiy qarashlari ifodalangan. Tadqiqot ishining “I shsizlikni kamaytirish ish bilan bandlikni oshirishning asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlari ” deb nomlangan ikkinchi bobida, muallif Samarqand viloyati rivojlanishida ishsizlikni kamaytirish va ish bilan bandlikni oshirishning hududiy xususiyatlarini, aholining ish bilan bandligini ta’minlashning asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlari tahlil qilib, аholini ish bilan bandligini ta’minlashni tartibga solishda davlatning rolini tadqiq etgan. Shuningdek, t adqiqot ishidagi t ahlillar jadval va rasmlar orqali ifodalangan. 6 Uchinchi bob “ Hududiy mehnat bozorida ishsizlikni kamaytirish va ish bilan bandlikni oshirishning asosiy yo‘nalishlari” deb nomlangan. Ushbu bobda muallif аholini norasmiy ish bilan bandlik darajasini kamaytirishning strategik yo’nalishlari hamda ishsizlikni kamaytirish yo’llari va mavjud imkoniyatlarining asosiy yo nalishlarini ilmiy asoslangan holda yoritgan.ʻ Shuningdek, o tkazilgan tadqiqotlar natijasida ishning yakuniy qismida ʻ muallif tomonidan ishlab chiqilgan xulosa va takliflar keltirilgan. Tadqiqot ishining oxirida, muammoni yoritishda foydalanilgan adabiyotlar ro yxati ʻ kiritilgan. 7 I BOB. INNOVATSION MEHNAT BOZORIDA ISHSIZLIKNI KAMAYTIRISH VA ISH BILAN BANDLIKNI OSHIRISHNING NAZARIY ASOSLARI . 1.1. Aholining ish bilan bandli k darajasini oshirishning o ziga xosʻ xususiyatlari va omillari . Mehnat bozori faol siyosat olib borishning eng samarali yo’nalishlaridan biri mehnat bozorining eng muhim instituti bo’lgan ish bilan bandlikning ixtisoslashgan umummilliy xizmatidir. Uning asosiy vazifasi mehnat bozori haqidagi axborotning tarqalishi hisobiga uning samaradorligini oshirishdan iboratdir. U, birinchidan, ishsizlarning bo’sh ish o’rinlari qidirishlariga, tadbirkorlarning xodimlar qidirishlariga sarf etiladigan vaqtni qisqartirishni ta’minlaydi, ikkinchidan, ish beruvchilarning o’z talablariga eng ko’p darajada mos keladigan xodimlar yollashiga yordam beradi, xodimlarga esa mehnat sharoitlari va ish haqi darajasi muvofiq keladigan ish joyini topishlariga imkon beradi. Bundan tashqari, ish bilan bandlik xizmati vazifalariga quyidagilar kiradi: ish qidiruvchilarga kasblar bo’yicha maslahatlar berish va ishsizlarni yangi mutaxassisliklar bo’yicha o’qitish; nogironlar, yoshlar, harbiy xizmatdan bo’shab kelgan yoshlar va fuqarolarning ijtimoiy jihatdan himoya qilinishga muhtoj bo’lgan boshqa guruhlari uchun ish joylarini band qilib qo’yish; ish kuchuni hududlar bo’yicha qayta taqsimlash; oddiy yo’l bilan ishga kira olmaydigan fuqarolarning (ko’p bolali va yolg’iz ota-onalarning) ish bilan bandligiga qo’maklashish uchun ish o’rinlarini qo’llab-quvvatlash; ishsizlarning tadbirkorlik va mustaqil faoliyati bilan shug’ullanishlariga yordam ko’rsatish; ommaviy ishdan bo’shatishlarni to’xtatib qolish uchun kompensasiya to’lovlarini amalga oshirish. Respublikamizda davlat ish bilan bandlik xizmati 1991 yilda tashkil etilgan edi. Ish bilan bandlik xizmati ishining asosiy tamoyillarixalqaro tajribaga mos 8 keladi. Masalan, aholining ish bilan bandligi to’g’risidagi qonunga ko’ra davlat fuqarolariga o’zlari uchun mos keladigan ish tanlashda va ishga joylashda bepul yordam ko’rsatadi, ishsizlarga bepul ta’lim olish imkoniyati yaratib beriladi, yangi kasbga o’qiyotgan vaqtda stipendiya to’lanadi, haq to’lanadigan jamoat ishlarida qatnashish imkoni beriladi, ishsiz fuqarolar daromadlarini qo’llab-quvvatlash siyosati amalga oshiriladi. Ish bilan bandlik xizmati murojaat qilgan mehnatkashlarga va ish beruvchilarga ishga ega bo’lish imkoniyati haqida va ish kuchi bilan ta’minlash to’g’risida, biror kasb egallashni istaydigan fuqarolarga qo’yiladigan talablar haqida axborotlar beriladi; fuqarolarning o’zlariga mos keladigan ish topishlarida, ish beruvchilarga esa zarur xodimlar tanlashda ko’maklashadi. Ish bilan xizmati ish beruvchilarga yoshlar, nogironlar, yolg’iz va ko’p bolali ota-onalar uchun ish o’rinlari saqlash va yaratish dasturlarini qo’llab- quvvatlashni kafolatlaydi. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyeyovning Birlashganʻ Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 75-sessiyasida so zlagan nutqida ʻ “qashshoqlikni tugatish va kambag allikka qarshi kurashishni Birlashgan Millatlar ʻ Tashkiloti Bosh Assambleyasi navbatdagi sessiyasining asosiy mavzularidan biri sifatida belgilash hamda ushbu masalalarga bag ishlangan global sammitni ʻ o tkazishni taklif etamiz” ʻ 8 ,- deb ta kidlab o tganliklari ham ushbu masalaning ʼ ʻ naqadar muhim ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi. Mazkur sohani rivojlantirish faqatgina iqtisodiy masala bo libgina qolmay, balki u ʻ mamlakatimizdagi demografik vaziyatdan kelib chiqib jamiyatning ijtimoiy- siyosiy hayotida ham asosiy o rin egallovchi aholining ish bilan bandligi darajasini ʻ yanada oshirishda muhim ahamiyatga ega omil hisoblanadi. Ish bilan bandlik tushunchasiga nisbatan turli yondashuvlar mavjud bo lib, ʻ jumladan, rossiyalik iqtisodchi olim A.I.Rofe ushbu tushunchaga quydagicha munosabat bildiradi - “Aholining ish bilan bandligi - bu aholi iqtisodiy faol qismining bandlik holati bo lib, u odamlar uchun ish joylari mavjudligi bilan ʻ 8 http://ngo.uz/uz/uzbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyoevning-birlashgan-millatlar-tashkiloti- boshassambleyasining-75-sessiyasidagi-nutqi. 9 tavsiflanadi, ya ni amaldagi qonunchilikka zid bo lmagan, daromadli mashg ulotʼ ʻ ʻ bilan band bo lishidir. Boshqacha qilib aytganda, ish bilan bandlik - bu odamlarga ʻ ish haqi, mehnat daromadi keltiradigan ijtimoiy zarur mehnat bilan ta minlash ʼ demakdir” 9 . Shuningdek, yetuk iqtisodchi olimlardan I.M.Aliyev, N.A.Gorelov, L.O.Ilinalar ushbu tushunchaga: “Ish bilan bandlik ijtimoiyiqtisodiy hodisa sifatida fuqarolarning shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish bilan bog liq hamda ʻ mehnatdan daromad (ish haqi) keltiruvchi ijtimoiy foydali mehnat sifatida namoyon bo lishi mumkin” ʻ 10 - deb ta rif berganlar. ʼ Mazkur ta riflardan farqli o laroq, bizning fikrimizcha, ish bilan bandlik ʼ ʻ munosabatlari mehnatga layoqatli insonlarning qanchasi va qay darajada ijtimoiy foydali mehnatda katnashishini ko rsatadigan ijtimoiy- iqtisodiy ko rsatkichdir. ʻ ʻ Aholining ish bilan bandligi mehnat unumdorligining oshishiga va o z navbatida, ʻ milliy boylikning ham o sishiga xizmat qiladi, ayni paytda ishsizlikning salbiy ʻ oqibatlari shundaki, u nafaqat ishlab chiqarishning pasayishiga, balki pirovardida qashshoqlikning boshlanishiga ham olib kelishi mumkin. Rossiya iqtisodchi olimlari Yu.G.Odegov va G.G.Rudenkolar “bandlik – bu mehnat resurslariga bo lgan talabni oshirishga yo naltirilgan chora-tadbirlar ʻ ʻ yig indisi” ʻ 11 deb ta rif berganlar va ushbu ta rifga ko ra ish bilan bandlikni to la, ʼ ʼ ʻ ʻ mahsuldor, ratsional, samarali, ikkilamchi, to liq bo lmagan va mustaqil bandlik ʻ ʻ turlariga ajratganlar. Bizning fikrimizcha ish bilan bandlik insonning mehnat qilishdagi mutlaq huquqqa ega ekanligini ifoda etadigan qonuniy faoliyati hamdir. Shu bilan birga mehnat resurslari taklifining unga bo lgan talabi orqali qondirilishi hamdir. ʻ Yuqoridagi ta rifga asosan ish bilan bandlikning rasmiy va norasmiy turlari ʼ inobatga olinmagan. 9 Экономика труда: Конспект лексий: учебное пособие /А.И.Рофе.-Москва.:КНОРУС, 2017. с. 90. 10 Экономика труда. В 2 ч. Част 1 : учебник и практикум для бакалавриата и магистратуры / И. М. Алиев, Н. А. Горелов, Л. О. Илина. — 3-е изд., перераб. и доп. — М. : Издателство Юрайт, 2016. — 74 с. 11 Экономика труда : учебник и практикум для академического бакалавриата / Ю. Г. Одегов, Г. Г. Руденко. — 3-е изд., перераб. и доп. — Москва : Издателство Юрайт, 2019. — 89 с. (387с.) 10 Mahalliy olimlarimiz tomonidan bildirilgan fikrlar, jumladan akademik Q.X.Abdurahmonov tomonidan “Ish bilan bandlik munosabatlari iqtisodiy, demografik va ijtimoiy jarayonlar bilan bog liq”ʻ 12 . Ish bilan bandlikning iqtisodiy mazmuni xodimning o z mehnati bilan o ziga munosib hayot kechirishni ʻ ʻ ta minlash bilan bir qatorda ijtimoiy ishlab chiqarishni rivojlantirishni ham ʼ ifodalaydi. Ish bilan bandlik maqomi ijtimoiy foydali faoliyatda ishtirok etuvchi mehnat resurslarining bir qismi uchun belgilanadi. Bular daromad olish maqsadida tovarlar ishlab chiqarish va xizmat ko rsatish uchun ish kuchini taklif qiladigan kishilar ʻ guruhi, shuningdek, ijtimoiy foydali faoliyatda ishtirok etsa ham, bevosita pul daromadi keltirmaydigan “aholi guruhi yohud ne matlar ishlab chiqarish va ʼ xizmatlar ko rsatish bilan bevosita bog liq daromad keltiradigan kishilar ʻ ʻ guruhlaridan tashkil topadi” 13 -deb ta kidlanadi. ʼ Darhaqiqat, aholining ish bilan bandligi tushunchasiga berilgan ushbu ta rif ʼ atroflicha yoritilishiga xizmat qiladi. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 11-avgustdagi PQ-4804- ʻ sonli “Kambag al va ishsiz fuqarolarni tadbirkorlikka jalb qilish, ularning mehnat ʻ faolligini oshirish va kasb-hunarga o qitishga qaratilgan hamda aholi bandligini ʻ ta minlashga oid qo shimcha chora tadbirlar to g risida”gi qarorida ʼ ʻ ʻ ʻ mamlakatimizda mehnat bozorining samarali mexanizmlarini joriy qilish, aholining ishchanlik faolligini oshirish, kambag al va ishsiz fuqarolarni zamonaviy ʻ kasb-hunar va tadbirkorlik ko nikmalariga o qitish, shu asosda ularni doimiy ʻ ʻ daromad keltiradigan mehnat va tadbirkorlik faoliyatiga jalb qilish orqali bandligini ta minlashni amalga oshirishda ilmiy va amaliy takliflar ishlab ʼ chiqilganligi e tiborga molikdir. ʼ O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 22-dekabrdagi ʻ 1011-sonli qarorining 4-ilovasiga ko ra “O zbekiston Respublikasining mehnat ʻ ʻ 12 Q . Abdurahmonov . Mehnat iqtisodiyoti : Nazariya va amaliyot / Darslik . Qayta ishlangan va to ʻ ldirilgan 3 nashri . T .: O ʻ zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi « FAN » nashriyot davlat korxonasi , T .: 2019. – 262264 b . 13 Q . Abdurahmonov . Mehnat iqtisodiyoti : Nazariya va amaliyot / Darslik . Qayta ishlangan va to ʻ ldirilgan 3 nashri . T .: O ʻ zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi « FAN » nashriyot davlat korxonasi , T .: 2019. – 262264 b . 11 resurslari, bandlik va aholini ishga joylashtirish balansini ishlab chiqish hamda ishga joylashtirishga muhtoj, mehnat bilan band bo lmagan aholini hisoblashʻ metodikasi”ga 14 asosan mehnat bilan band bo lganlar: ʻ a) yollanib ishlayotganlar, shu jumladan, ishlarni to liq bo lmagan ish vaqti ʻ ʻ mobaynida yoki uyda ish haqi olib bajarayotgan, shuningdek, haq to lanadigan ʻ boshqa ishga, shu jumladan vaqtinchalik ishga ega bo lgan fuqarolar; ʻ b) kasallik, ta til, qayta tayyorgarlik, malaka oshirish, ishlab chiqarishning ʼ to xtab turishi tufayli, shuningdek, qonun hujjatlariga muvofiq vaqtinchalik ishda ʻ bo lmagan xodim uchun ish joyi saqlanib qoladigan boshqa holatlarda ish joyida ʻ vaqtinchalik bo lmagan fuqarolar; ʻ v) haq to lanadigan lavozimga saylangan yoki tayinlangan fuqarolar; ʻ g) o zini mustaqil ravishda ish bilan ta minlovchi fuqarolar, jumladan, ʻ ʼ tadbirkorlik faoliyati bilan shug ullanuvchilar, hunarmandlar, dehqon xo jaliklari, ʻ ʻ ishlab chiqarish kooperativlari a zolari, fermerlar va qonunchilikda nazarda ʼ tutilgan boshqa faoliyat turlari bilan shug ullanuvchilar; ʻ d) O zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarida, jumladan, Ichki ishlar ʻ vazirligi, Favqulodda vaziyatlar vazirligi, Davlat xavfsizlik xizmati qo shinlarida ʻ xizmatni, shuningdek, muqobil xizmatni o tayotgan fuqarolar; ʻ e) nodavlat notijorat tashkilotlarida, shu jumladan, o z faoliyatini ʻ qonunchilikka muvofiq amalga oshirayotgan diniy tashkilotlarda ishlovchilar ish bilan band bo lganlar, deb hisoblanishadi. ʻ Tadqiqotimizda mazkur metodikaga asosan mehnat bilan bandlar soni iqtisodiyotning rasmiy sektoridagi va iqtisodiyotning norasmiy sektoridagi mehnat bilan band bo lganlar hamda migrant mehnatchilar sonining yig indisi orqali ʻ ʻ aniqlanishi ko rsatib o tilgan. ʻ ʻ Ta kidlash joizki, ushbu metodikaga asosan iqtisodiyotning rasmiy sektorida ʼ mehnat bilan band bo lganlar soni davlat statistika hisoboti, davlat ijtimoiy ʻ sug urta badali to lovchilarning davlat soliq hisobi hamda O zbekiston ʻ ʻ ʻ 14 O ʻ zbekistonRespublikasiVazirlarMahkamasining 2017- yil 22- dekabrdagi 1011- sonli qarori 4- ilovasi . 12 Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi ma lumotlari bo yichaʼ ʻ aniqlanadi. Biroq iqtisodiyotning norasmiy sektorida ish bilan bandlik mezonlariga haftasiga kamida ikki soat iqtisodiyotning norasmiy sektorida haq to lanadigan har ʻ qanday faoliyat turi bilan bandlik, bandlik muntazamligi — “iqtisodiyotning norasmiy sektoridagi bandlikdan tushgan har haftalik daromadning mavjudligi”, 10 sotix yer maydonida shaxsiy yordamchi xo jaligini yuritish uchun foydalaniladigan ʻ uy xo jaligi boshqaruvidagi yer maydonining mavjudligi, deb ko rsatib o tilgan. ʻ ʻ ʻ Yuqoridagi keltirilgan metodikaga asosan iqtisodiyotning norasmiy sektorida band bo lganlarning ham mehnat bilan band bo lganlar sirasiga kiritilishi norasmiy ʻ ʻ sektorning ham qonuniy ekanligini anglatmoqda va bu bilan aholining norasmiy sektorda ish bilan bandligi qonuniy ekanligi rasman tan olinmoqda. Bizningcha, mamlakatimizda iqtisodiyotning norasmiy sektori tarkibiga kiruvchi ish bilan band bo lgan aholi faoliyatini tartibga solish maqsadida me yoriy huquqiy hujjat qabul ʻ ʼ qilinishi maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz. Bizningcha, iqtisodiyotning norasmiy sektoridagi aholining ish bilan bandligini hisobga olishda belgilangan muddatdagi daromad miqdori va qonuniy jihatdan taqiqlanmagan faoliyat turi sifatida kiritilishi lozim. Chunki belgilangan davr mobaynida norasmiy sektorda ish bilan band bo lgan shaxslarning oladigan ʻ daromadi eng kam oylik ish haqidan yoki iste mol savotchasi miqdoridan kam ʼ bo lganda ushbu shaxsga nisbatan band bo lish atamasini qo llash bizningcha, ʻ ʻ ʻ noo rin. Bugungi pandemiya sharoitida iqtisodiyotning norasmiy sektorida band ʻ bo lgan shaxslar mehnat faoliyatini va ularning daromadlarini qonuniylashtirish ʻ muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur sektorda mehnat faoliyatini olib borayotgan va daromad topayotgan shaxslar uchun boshlang ich davr uchun imtiyozli darvlar ʻ tashkil etish va keyingi muddatda bosqichma-bosqich ushbu sektor vakillari manfaatlarini hisobga olingan holda rasmiy sektorga o tkazish chora-tadbirlarini ʻ amalda joriy etish lozim. Dunyo miqyosidagi ayrim mamlakatlarning aholining ish bilan bandligi va demografik rivojlanish ko rsatkichlarini o rganadigan bo lsak, O zbekiston ʻ ʻ ʻ ʻ 13 Respublikasi aholining tabiiy ko payish koeffitsiyenti bo yicha yuqori ko rsatkigaʻ ʻ ʻ ega mamlakatlar qatoriga kiradi (1.1-jadval). O zbekistondagi tabiiy ko payish ʻ ʻ ko rsatkichi 202 ʻ 1 yilda 17,9 promillega teng bo lgan bo lsa, Rossiyada bu ʻ ʻ ko rsatkich - 0,01 promillega, Yaponiyada - 2,6 promillega teng bo lganligini ʻ ʻ ko rishimiz mumkin. Shu bilan birga aholining o rtacha umr ko rish davomiyligi ʻ ʻ ʻ bo yicha Yaponiya eng yuqori ko rsatkichga ega bo lib 84,2 yilga teng, ʻ ʻ ʻ O zbekiston esa nisbatan past ko rsatkichga ega bo lib 73,8 yilga teng. Ushbu ʻ ʻ ʻ jadvaldan yana shuni ko rish mumkinki, dunyo mamlakatlaridagi aholining ʻ migratsion o sish koeffitsiyenti Turkiyada 2,3 promillega, AQShda 2,2, Rossiyada ʻ 1,4, Tojikistonda -0,4 promillega, O zbekiston va Yaponiyada -0,6 promillega va ʻ Qozog istonda -1,2 promillega teng bo lganligini ko rishimiz mumkin. Tojikiston, ʻ ʻ ʻ O zbekiston, Yaponiya va Qozog iston davlatlaridagi ko rsatkich manfiy bo lib, bu ʻ ʻ ʻ ʻ ushbu mamlakatlardan ko chib ketuvchilar soni ko p ekanligi bilan izohlanadi. ʻ ʻ 1.1-jadval Ayrim dunyo mamlakatlarining aholining ish bilan bandligi va demografik rivojlanish ko rsatkichlari ʻ 15 № Davlat-lar nomi 20 2 2-yilda aholining o rtacha ʻ yillik soni (mln.kishi) 202 2 -yilda aholining tabiiy ko payish ʻ koeffitsiyenti (har 1000 kishiga nisbatan) 202 2 -yilda aholining o rtacha ʻ umr ko rish ʻ davomiyligi (yil) Dunyo mamlakatlaridagi aholining migratsion o sish ʻ koeffitsiyenti (har 1000 kishiganisbatan/yil ) Dunyo mamlakatlari bo yicha ʻ umumiy aholi sonida, 65 va undan yuqori yoshdagilarnin g ulushi (foizda/yil) 20 22 -yilda dunyo mamlakatla - r ida bandlar soni (mln.kishi/ja mi aholiga nisbatan foizda) 1. Rossiya 145,9 -0,01 70,1 1,4/ 2022 yil 14,2 / 2022-y. 72,1/49,1 2. AQSh 331,9 3,9 77,0 2,2/ 2022-yil 15,2 / 20202. 153,3/47,1 3. Yaponiya 125,7 -2,6 84,7 -0,6 /2022-yil 27,1 / 2022-y. 65,3/51,5 4. Turkiya 84,1 11,1 78,6 2,3/ 2022-yil 8,2 / 2022-y. 28,2/35,1 5. Qozog iston ʻ 19,0 15,1 70,2 -1,2/2022-yil 7,3 / 2022-y. 8,6/47,8 6. Tojikiston 9,8 22,7 75,1 -0,4/ 2022-yil 3,3 / 2022-y. 2,4/27,3 7. O zbekiston ʻ 34,9 17,9 73,8 -0,6/ 2022-yil 7,1 / 2022-y. 13,5/41,7 Dunyo mamlakatlari bo yicha umumiy aholi sonida 65 va undan yuqori ʻ yoshdagilarning ulushi bo yicha O zbekiston ijobiy ko rsatkichga ega bo lib 7,1 ʻ ʻ ʻ ʻ foizni tashkil etmoqda. Yaponiyada ushbu ko rsatkich 27,1 foizga teng. 2022-yilda ʻ dunyo mamlakatlari bo yicha ish bilan band bo lganlar ulushi ham ushbu jadvalda ʻ ʻ 15 https :// rosstat . gov . ru / storage / mediabank / Strani _ mira _2022. pd 14 keltirilgan bo lib, jami aholiga nisbatan bu ko rsatkich O zbekistonda 41,7 foizgaʻ ʻ ʻ teng, Turkiyada 35,1 foiz, Tojikistonda 27,3 foiz, Rossiyada esa ushbu ko rsatkich ʻ 49,1 foizga teng. Mazkur jadval ma lumotlarini tahlil qilish natijasida shunday ʼ xulosaga kelish mumkinki, O zbekiston demografik rivojlanish ko rsatkichlari va ʻ ʻ bandlik ko rsatkichlari bo yicha ham barqaror rivojlanishga ega. Bu esa yaqin 15 ʻ ʻ yil ichida mehnat resurslariga bo lgan tanqislikka duch kelmasligi bilan izohlanadi. ʻ O zbekiston Respublikasining 2020-yil 20-oktyabrdagi O RQ-642sonli“ ʻ ʻ Aholi bandligi to g risida”gi yangi qonuniga asosan «Bandlik fuqarolarning qonun ʻ ʻ hujjatlarida taqiqlanmagan, o z shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlarini qanoatlantirish ʻ bilan bog liq bo lgan, ularga ish haqi (mehnat daromadi) keltiradigan ʻ ʻ faoliyatidir” 16 deb ta rif berilgan. ʼ Shuningdek, fuqarolarga o zining ishlab chiqarishga va ijodiy mehnatga doir ʻ qobiliyatlaridan foydalanish hamda qonun hujjatlarida taqiqlanmagan, shu jumladan, haq to lanadigan ishni bajarish bilan bog liq bo lmagan har qanday ʻ ʻ ʻ faoliyatni amalga oshirish bo yicha mutlaq huquq tegishlidir» ʻ 17 deb ta kidlangan. ʼ Yuqoridagi keltirilgan ta riflardan xulosa qilib shuni aytish mumkinki, ʼ bizningcha, inson o zining mehnat qilish qobiliyati – mehnat resurslarini o zi ʻ ʻ tasarruf etishi bilan birga mehnat qilganlik uchun olinadigan mehnat daromadi (ish haqi)ni tasarruf etishda mutlaq huquqqa ega bo lishi maqsadga muvofiq. Bu esa ʻ uning shaxsiy daromadi va shu bilan birga ushbu shaxsiy daromad hisobidan shakllanadigan mulk “shaxsiy mulk” maqomiga ega bo lishi uning iqtisodiy ʻ mazmuniga ko ra to la mos keladi, deb hisoblaymiz. ʻ ʻ Bizning fikrimizcha, ish bilan bandlik insonning o z shaxsiy va ijtimoiy ʻ ehtiyojlarini qondirish yo lidagi qonuniy faoliyati va belgilangan (eng kam ish ʻ haqidan kam bo lmagan) mehnat daromadi keltiradigan faoliyatdir. ʻ Ma lumki, mehnat resurslari bu ishchi kuchiga ega bo lgan aholi, ammo ʼ ʻ faqatgina ishchi kuchining o zi emas. Aksariyat adabiyotlarda bu ikki tushuncha ʻ 16 2020- yil 20- oktyabrdagi O ʻ RQ -642- sonli “ qarori . 17 O zbekiston Respublikasining “Aholi bandligi to g risida”gi qonuni. 2020-yil 20-oktyabr, O RQ642-son, 4- ʻ ʻ ʻ ʻ modda. 15 bir o rinda ishlatiladi. Ammo “Ishchi kuchi, oddiy qilib aytganda, insonningʻ mehnat qobiliyatilari yig indisi, mehnat resurslari esa shu qobiliyatlarga ega ʻ bo lgan kishilar yig indisidan iborat”. ʻ ʻ Mehnat layoqatiga ega bo lmagan va mehnatga layoqat yoshidan kattalar ʻ iqtisodiy faol bo lmagan aholini tashkil etadi. Lekin bu guruhlar orasida ham ʻ ishlash qobiliyatiga ega bo lganlar mavjud bo lib, biz ularni iqtisodiy faol aholi ʻ ʻ tarkibiga kiritishga haqlimiz. Chunki ularni istalgan paytda ijtimoiy ishlab chiqarishga jalb qilish mumkin. Globallashuv sharoitida bunday muammolarni hal etish respublikaning oldida turgan dolzarb masalalardan hisoblanadi. Buning uchun bozor va ko chalarda faoliyat ko rsatayotgan “yashirin ʻ ʻ tadbirkorlar”ni tegishli tashkilotlar tomonidan rasmiylashtirish, mardikor bozorlarini madaniylashtirilgan tarzda mehnat birjalarining faoliyat sohasidan biriga aylantirish va davlat tomonidan rag batlantirish talab etiladi. Shuningdek, ʻ mulkchilikning turli shakllarini (ayniqsa, nodavlat sektorida) rivojlantirish, ish haqini ko paytirish orqali ish qidirish va bandlikni oshirishda ochiq mehnat bozori ʻ rolini absolyutlashtirish ham yuqoridagi muammolarni hal etishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ish bilan bandlik ijtimoiyiqtisodiy kategoriya sifatida ijtimoiy mehnat munosabatlarining turli tuman shakllaridan iborat. Ish bilan bandlik tovar ko rinishidagi ishchi kuchi mehnat bozorini tark etganda va uni iste mol qilish ʻ ʼ boshlanganda vujudga keladi. Bunda Prezidentimizning takliflari bilan joriy etilgan va hozirgi paytda yaxshi natijalar berayotgan “Temir daftarlar”, “Xotin qizlar” “Yoshlarni ish bilan ta minlash” bo yicha ochilgan temir daftarlar samarali ʼ ʻ natijalar bermoqda. Bugungi kunda ish bilan bandlik muntazam va moslanuvchan yoki noan anaviy bandlik shakllariga ijtimoiy ishlab chiqarishda ish bilan band bo lgan ʼ ʻ holda o rindoshlik tartibida boshqa faoliyat bilan shug ullanayotgan ʻ ʻ ishchixodimlar, o quvchitalabalar, qarilik nafaqasiga chiqib ishlayotganlar hamda ʻ uy va shaxsiy tomorqa xo jaligi yurituvchilar kabilar kiritiladi. Shu o rinda bu ʻ ʻ 16 tushunchaning mazmuniga e tibor qilsak, u bejizga tadqiqotchilarning jiddiyʼ noroziligiga sabab bo lmaganligining guvohi bo lamiz. ʻ ʻ Moslanuvchan bandlik ham to liqsiz, vaqtinchalik va kasanachilik kabi ʻ turlarga bo linadi. Ammo ular mavsumiy va qisman ishsizlik xarakteriga ega. ʻ Mavsumiy ishsizlikda ishchi kuchi ma lum davrda ish bilan band bo lib, qolgan ʼ ʻ payt ishsiz qoladi. Qisman ishsizlikda esa u kunning muayyan soatlarida yoki haftaning ayrim kunlarida mehnat qilish imkoniyatiga ega bo ladi xolos. Ko rinib ʻ ʻ turibdiki, har ikkalasida ham bandlik nisbiy bo lib, buning ortida ishchilar ma lum ʻ ʼ vaqt bekor turib qoladilar. Respublikamiz iqtisodiyotida ish bilan bandlarning 63 foizi moddiy ishlab chiqarishda, 37 foizi esa xizmat ko rsatish sohalarida mehnat qilishadi. Moddiy ʻ ishlab chiqarish sohalari texnikaviy qurollanish darajasining pastligi, mavjud texnologiyalarning ma naviy eskirganligi, ishchilar kasb darajasining zamonaviy ʼ talablarga javob bermasligi va boshqa omillar bu sohada ish bilan bandlar orasidagi kelib chiqayotgan muammolardan biri desak bo ladi. Vaholanki, ʻ rivojlangan mamlakatlarda buning aksini ko rishimiz mumkin. ʻ Demak, bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotda tarkibiy o zgartirishlarni amalga oshirish, xizmat ko rsatish va moddiy ishlab chiqarish ʻ ʻ sohalarini muvofiqlashtirish, mehnat unumdorligining o sishi, ishchilarning ʻ moddiy ishlab chiqarish sohasidan xizmat ko rsatish sohalariga ko chib o tishi ʻ ʻ ʻ orqali samarali bandlikni ta minlashga imkon beradi. ʼ Samarali bandlik esa shaxsning munosib daromadi, salomatligi va rivojlanishini, shuningdek, ijtimoiy mehnat unumdorligi oshishi asosida jamiyatning har bir a zosi uchun ta lim va kasb darajasining o sishini ta minlaydi. ʼ ʼ ʻ ʼ Samarali bandlik tabiiy ravishda erishilgan to liq ish bilan bandlikni to ldiruvchi ʻ ʻ jarayon bo lib, ikkalasining muvofiq kelishi, (birga ro y berishi) iqtisodiyot uchun ʻ ʻ ijobiy hol hisoblanadi. Ish bilan to liq bandlik aholining 100 foiz ish bilan ʻ ta minlanganligini emas, balki ishga ehtiyoj sezadigan va ishlashni ʼ xohlaydiganlarning ish bilan ta minlanganligini anglatadi. Shunday qilib, to liq ish ʼ ʻ 17 bilan bandlik miqdor tomonidan aholini ish bilan bandligini ta riflasa, samaraliʼ bandlik sifat jihatini tavsiflaydi. Bizning fikrimizcha, aholining ish bilan bandligini yanada oshirish birinchi navbatda, unga ta sir etuvchi omillar samaradarligini oshirishga bog liq ʼ ʻ hisoblanadi. Aholining ish bilan bandligini oshirishga ta sir etuvchi omillarni ʼ aniqlash va hisobga olish aholining mehnat bilan bandligini amaliy jihatdan oshirishning eng muhim muammolaridan biridir. Aholining ish bilan bandligini oshirishga tizimli yondashuvni tatbiq etish jarayonida ko pgina tadqiqotchilar ʻ tashqi muhit bilan bog liqlik mezonlarga ko ra ikki guruhga - tashqi va ichki ʻ ʻ guruhlarga ajratadilar. Tashqi guruh omillariga quyidagilar kiritiladi: siyosiy, iqtisodiy, texnologik (innovatsion) va ijtimoiy va boshqalar. Siyosiy omillar qatoriga biz mamlakatdagi siyosiy vaziyatning barqarorligi, qonunchilik tizimining samaradorligi, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solish sifati kabilar kiradi, deb hisoblaymiz. Iqtisodiy omillarga esa: bozor mexanizmlarining samaradorligi, soliq tizimining barqarorligi, moliya tizimining barqarorligi, sifat menejmenti tizimining mavjudligi va boshqalar kiradi. Bizningcha, bugungi pandemiya sharoitini hisobga olgan holda O zbekiston ʻ Respublikasida iqtisodiyotning norasmiy sektorida band bo lganlar mehnatini ʻ qonuniylashtirish va mazkur o zgarishlarning xuquqiy asosini mustahkamlashni ʻ talab etadi. Ta kidlash joizki, iqtisodiy omillarning aholini mehnat bilan bandligini ʼ oshirishga ta siri ish beruvchi va xodimning sherikchilik munosabatlarini ʼ o rnatishga yordam berishi lozim. Bu esa biznesning ijtimoiy javobgarligi ʻ dasturlarini amalga oshirish, korporativ madaniyatni rivojlantirish, aholi hayot darajasi va sifatining o sishiga erishish imkonini yaratadi. ʻ Ijtimoiy omillarning ish bilan bandlikka ta siri shundan dalolat beradiki, ʼ ishchixodimning yuqori daromadga ega bo lishi va daromad miqdorining ortib ʻ borishi ushbu xodimga harakatchanlik, motivatsiya, novatorlik xususiyatlari, kasbga yaroqlilik kabi shaxsiy xususiyatlarning rivojlanishiga imkon imkon beradi. 18 Ushbu fazilatlar mutaxassislarning fikriga ko ra mehnat unumdorligining o sishiʻ ʻ uchun asosiy zaxira bo lib, inson, oila, korxona va jamiyat uchun daromad manbai ʻ hisoblanadi. Texnologik (innovatsion) omillar: mamlakatdagi (hududdagi) innovatsion faoliyat yangi axborot texnologiyalaridan foydalanish darajasi, texnologik jarayonlarning professional tarmog i, texnologiyalarning harakatchanligi, kadrlar ʻ malakasi darajasi va boshqalardan iborat bo lishi mumkin. ʻ Korxonalar va tashkilotlarni modernizatsiya qilish va texnik qayta jihozlash orqali iqtisodiy o sishni rag batlantirishning eng muhim sharti bu texnologik omil; ʻ ʻ hudud iqtisodiyotining progressiv sohasini shakllantirish; hudud iqtisodiyoti tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar va xizmatlarning raqobatdoshligini ta minlash; investitsion faoliyatni jonlantirish; kichik va o rta biznesni ʼ ʻ rivojlantirish. Ushbu jarayonlarning natijasi hudud iqtisodiyotida yangi ish o rinlari yaratilishini va mavjud ish o rinlarining saqlanishini rag batlantirishdan ʻ ʻ ʻ iborat bo lib, bu aholining hayot darajasi va sifatini oshirishga olib keladi. ʻ Mehnat resurslaridan foydalanish ko p jihatdan ijtimoiy omillarning ʻ ta siriga: aholining turmush darajasi va sifati, ishchilarning aksariyati tomonidan ʼ baham ko riladigan umumjahon miqyosidagi madaniy qadriyatlarning mavjudligi, ʻ mamlakatda inson huquqlarini himoya qilish darajasi, aholining bilim darajasi va boshqalarga bog liq. ʻ Bizningcha esa, ushbu guruh omillariga demografik omilni kiritishimiz maqsadga muvofiq bo ladi. Chunki demografik vaziyat va jarayonlar ʻ mamlakatdagi iqtisodiy taraqqiyot omili bo lib hisoblanadi. Demografik jarayon ʻ bu o z navbatida, aholining ko payishiga, uning yoshijinsi tarkibi, tug ilish, o lim, ʻ ʻ ʻ ʻ nikohdan o tish, aholining migratsion oqimdagi o zgarishlarga bevosita ta sir ʻ ʻ ʼ ko rsatadigan har qanday hodisaning vaqt va makonda rivojlanishini aks ettiruvchi ʻ hodisalar majmui hisoblanadi. 19 Ayniqsa, demografik jarayonlarning bandlik ko rsatkichlariga ta siriniʻ ʼ bashoratlash esa kelajakdagi ish bilan bandlik siyosatini aniqlash imkonini beradi, deb hisoblaymiz. Shubhasiz, ishchi kuchi bandligini rivojlantirishning eng muhim tendensiyalari tashqi omillarning ta siri bilan bog liq, ammo ularni boshqarish ʼ ʻ imkoniyatlari obyektiv ravishda cheklangan. Bu nafaqat ishbilarmon doiralar vakillariga, balki hududdagi davlat organlariga ham tegishli. Bunday sharoitda samarali nazorat harakati ichki omillarga asoslangan bo lishi kerak, ular nazorat ʻ obyektining o ziga xos xususiyatlariga ko ra ushbu jarayonning ikki asosiy ʻ ʻ ishtirokchilari - davlat organlari va ish beruvchilarning manfaatlarini hisobga olgan holda farqlanishi kerak. 1.2. Ish bilan bandlikning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va mazmuni . Aholini ish bilan ta’minlash inson ijtimoiy rivojlanishining yeng muhim jihatlaridan biri - uning mehnat sohasi va u bilan bog’liq bo’lgan yehtiyojlarni qondirish yo’llarini ochib beradi. Ish bilan bandlik odamlar ish joylari qayerdaligidan qat’i nazar, ijtimoiy foydali mehnatda qatnashish yuzasidan o’zaro kirishadigan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlardir. Ish bilan bandlik munosabatlari, mehnatga layoqatli odamlarning qanchasi va qay darajada ijtimoiy foydali mehnatda qatnashishini ko’rsatadi. Biroq ish bilan bandlik toifasi faqat iqtisodiy komponent bilan cheklanmaydi. Ish bilan bandlik, avvalo, ijtimoiy munosabatlardir, ya’ni odamlarning jamiyat ichidagi munosabatlaridir, shu bois qandaydir azaliy, bevosita yuzaga kelgan hodisa sifatidagi ijtimoiylik ularning asosiy xususiyati hisoblanadi. Ish bilan bandlikni ijtimoiy-iqtisodiy hodisa sifatida quyidagicha ta’riflash mumkin: ish bilan bandlik — fuqarolarning qonun hujjatlariga zid kelmaydigan o’z shaxsiy va ijtimoiy yehtiyojlarni qondirish bilan bog’liq bo’lgan, ularga ish haqi yoki mehnat daromadi keltiradigan faoliyatdir. 20 Iqtisodiyotning sifat jihatidan oldingisidan farq qiluvchi har bir rivojlanish bosqichi uchun ish bilan ta’minlashning muayyan modeli (konsepsiyasi) mos keladi, chunki uning asosiy xususiyatlari jamiyat faoliyatining muhim jarayonlarini ochib beradi. Tajriba shuni ko’rsatadiki, jamiyat muammolari ichida insonning shaxsini, talab-yehtiyojlarini hisobga olmasdan hal qilishga urinish omadsizlikka mahkum yetadi. S’Huning uchun avvallari olimlar ish bilan bandlik muammolarini ko’rib chiqayotganlarida asosan, uning iqtisodiy jihatlariga ye’tibor bergan bo’lsalar, keyingi paytda ish bilan bandlikning ijtimoiy jihatlari to’g’risida tobora ko’proq gapirilayotganligi bejiz yemas. Aholining ish bilan bandlik konsepsiyasi —jamiyat ijtimoiyi qtisodiy rivojlanishning muayyan bosqichidagi ish bilan ta’minlanishning xususiyatini ochib beradigan qarashlar, tasavvurlar tizimidir. Bunday nazariy tushunchalar markaziga uni rivojlantirishning ijtimoiy bozor tipidagi davlat uchun xos bo’lgan obektiv jarayonlarini hisobga oluvchi ish bilan ta’minlanishning shakllanishi qo’yiladi. Bu o’z navbatida muayyan davr mobaynidagi qo’yilgan maqsadlarga yerishishning real imkoniyatlari bilan cheklanmaydi. Ish bilan bandlik ijtimoiy rivojlanishning har bir bosqichiga xos bo’lgan turli ko’rinishlar va shakllarda namoyon bo’ladigan o’ziga xos hodisadir. Ibtidoiy jamoa tuzumi jamiyat a’zolarining to’liq ish bilan bandligiga asoslangan yedi, uning boisi ishlab chiqaruvchi kuchlarning past darajada rivojlanganligida yedi. Quldorlik va feodal formasiyalar asosan qullar va krepostnoylarning majburiy ish bilan bandligiga asoslangan bo’lib, quldorlar va krepostnoylar ishlamasdan hayot kechirar yedilar. Doirasida inson huquqiy jihatdan yerkin bo’lgan va yollanma xodim sifatida namoyon bo’ladigan bozor iqtisodiyotiga yega bo’lgan kapitalistik formasiyada ish bilan band bo’lmagan aholi mavjud bo’ladi. Bunday ish bilan band bo’lmaslik tabiiy va noiloj ishsizlik shaklida bo’ladi. Sosializm sharoitida to’liq («yalpisiga») ish bilan bandlik ye’lon qilingan bo’lib, bu yesa odamning ijtimoiy ishlab chiqarishda qatnashishga majburligi bilan mustahkamlangan yedi. 21 Hozirgi vaqtda ish bilan band aholiga barcha yollanib ishlayotgan xodimlar, o’quvchilar, harbiy xizmatchilar bilan bir qatorda o’zini o’zi mustaqil ravishda ish bilan ta’minlaydigan fuqarolar va tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanadigan fuqarolar kiritilgan. Ish bilan bandlar: a) pul bilan to’lanadigan yoki natura holidagi haq yevaziga yollanib, shuningdek, o’z faoliyati yevaziga qancha muddat haq yoki daromad olishidan qat’i nazar, foyda yoki oilaviy daromad olish uchun yollanmasdan haftasiga kamida 2 soat ish bajarganlar; b) kasalligi yoki jarohatlanganligi tufayli, bemorlarga qarab turuvchilar; yillik mehnat ta’tili yoki dam olish kunlarida, o’z ish joyidan tashqarida ta’lim olganlar; ma’muriyat tashabbusi bilan ta’minoti saqlab qolingan yoki saqlanmagan holda mehnat ta’tilida bo’lgan va boshqa shunga o’xshash sabablar bilan vaqtincha ishda bo’lmaganlar; v) oilaviy korxonada haq olmasdan ish bajargan shaxslardan tashkil topadi. Ish bilan band bo’lgan aholiga ikki guruh fuqarolar kiradi: 1. Ko’ngilli ravishda ish bilan band bo’lmagan, yer-xotindan birining, ota- onasi va boshqalarning mablag’lari hisobiga yashaydigan fuqarolar; 2. Noilojdan ish bilan band bo’lmagan xodimlar kiradi, ular, o’z navbatida, quyidagilarga: a) mustaqil ravishda ish qidirayotganlar; b) ish bilan band yetish xizmati yordamida ish qidirayotgan; rasmiy maqomga yega bo’lgan ishsizlik yuzasidan nafaqa oladigan ishsiz fuqarolarni o’z ichiga oladi. «Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida»gi Qonun 1992 yil 13 yanvarda qabul qilingan bo’lib, unga 1998 yil 1 mayda ba’zi o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritildi. Qonunda aholining ish bilan bandligining asosiy prinsiplari ifodalab berilgan, bu tamoyillar ish bilan bandlik munosabatlariga bozor xususiyatidan kelib chiqadi va u bir necha tamoyillar bilan ifodalanadi. Birinchi tamoyil fuqarolarning unumli va ijodiy mehnat qilishga bo’lgan o’z qobiliyatlaridan foydalanishdan iborat favqulodda huquqidir. Mehnat qilishga majbur yetishga (qanday shaklda bo’lmasin) yo’l qo’yilmaydi. Faqat qonunda alohida belgilangan hollar bundan mustasnodir. 22 Shunday qilib, respublikamizning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida umuminsoniy qadriyatlarni mustahkamlash uchun muayyan qadam qo’yilgan bo’lib, bu qadriyatlar orasida yeng muhimi mehnatning ixtiyoriyligidir . Yendilikda ijtimoiy mehnatda ishtirok yetish kerak yoki kerak yemasligini tanlashdan iborat ustuvor huquq insonning o’ziga tegishlidir. Milliy iqtisodiyotda aholini mehnat bilan ta’minlash yendilikda amalda ijtimoiy foydali faoliyatning birdan-bir sohasi hisoblanmaydi. Mehnatning umumiyligi huquqiy burch sifatida mustahkamlangan vaqtda u ana shunday yedi. Mehnat sohasi ijtimoiy foydali ish bilan bandlikning o’qish, uy-ro’zg’or ishlari, bolalarni tarbiyalash va hokazolar kabi teng huquqli va hamma uchun qulay sohalardan biriga aylanmoqda. Ixtiyoriy ish bilan bandlikka barham berish sababi bitta - u ham bo’lsa, tirikchilik vositalarining g’ayriqonuniy manbaidir. O’zining mehnatga bo’lgan qobiliyatidan foydalanishdan iborat favqulodda huquq tamoyili insonning o’ziga ma’qul bo’lgan joyda o’zi xohlagan vaqt mobaynida ishlash huquqini nazarda tutadi. Har kim o’zi uchun qulay vaqt va ish bilan bandlik usulini mustaqil tanlashi mumkin. Jinsi, yoshi, millati va boshqa belgilaridan qat’i nazar, hammaga doimiy, qisman, vaqtincha, ahyon-ahyonda bo’ladigan ish bilan bandlik, o’rindoshlik bilan ishlash ish vaqtini tashkil yetishning moslashuvchan grafiklariga xosdir. Kasb tanlashdagi huquqning cheklanmaganligi va iqtisodiyot sohalaridan birida mehnat qilish huquqi ham muhim hisoblanadi (bunga yakka tartibda mehnat qilish ham kirishi mumkin). Favqulodda tanlash huquqi haqida gapirilganda bu huquqni jamiyatda har kimning u yoki bu ish bilan bandlik turi yoki kasbga bo’lgan yehtiyojini qondirish majburiyati bilan tenglashtirish to’g’ri bo’lmaydi. Jamiyat barchaga o’z qobiliyatlarini ro’yobga chiqarish uchun teng huquqiy shart-sharoitlar yaratib berishi kerak. Masalan, agar biror kishi tadbirkor bo’lmoqchi yekan, jamiyat uning uchun huquqiy shart-sharoitlar berishi lozim, lekin bu kishi tadbirkor bo’lish- bo’lmasligi uning shaxsiy fazilatlariga bog’liqdir. 23 1.1-rasm. Ish bilan bandlikni shakllanishi omillari Davlatning ish bilan bandlikka ko’maklashish tamoyili asosida mehnat qilish huquqini ro’yobga chiqarish uchun shart-sharoitlar yaratib berishi ijtimoiy ishlab chiqarishning iqtisodiy jihatdan yerkin ishtirokchilari iqtisodiy xulq-atvoriga bevosita usullar bilan tuzatish kiritishdan iboratdir. Bunda davlatning ish bilan bandlikka bevosita ta’sir ko’rsatish choralari rag’batlantiruvchi tadbirlarining ustuvorligiga asoslanadi. Bu o’rinda mehnatkashlarning tadbirkorlar va hududlarning ijtimoiy va iqtisodiy huquqlarini hamda yerkinliklarini buzadigan vositalar bo’lmasligi kerak. Ish bilan bandlikda ko’maklashish tamoyili bir qancha jihatlarga yegadir. Ish bilan bandlikka ta’sir ko’rsatishning o’zini ochib berish asosida uni (bandlikni) istalgan yo’nalishda shakllantirish jarayonini bevosita to’g’ri yo’lga solish yotadi. Ish bilan bandlikka ko’maklashish tamoyili ijtimoiy mehnat munosabatlari subektlarining taraqqiyot yo’nalishlarini ishlab chiqishda va uni tartibga solishda faol va manfaatdorlik bilan ishtirok yetishlaridan ham iboratdir. Bu subektlar yollanma xodimlar, ish beruvchilar bo’lib ular kasaba uyushmalariga, assosiasiyalar va ittifoqlarga birlashganlar. 24 Ishlab chiqarish sohasida sodir bo`layotgan o`zgarishalarQayta qurish k е ltirib chiqargan iqtisodiyotdagi global tuzilmaviy o`zgarishlar Ijtimoiy- dеmografik omillarIst е 'mol savatining qimmatlashuvi oqibatida namoyon bo`ladigan omillar Ish bilan bandlikni shakllanishi omillari Bu kuchlarning ish bilan bandlikni rivojlantirishda yaqindan o’zaro yordam berishlari ish bilan bandlikning holatiga faol ta’sir ko’rsatib, uning sifat jihatlarining har tomonlama yaxshilanishiga yordam beradi. Bunday jihatlarga ish bilan band aholining ma’lumot va kasb-malaka tarkibi, uning tarmoq va demografik tuzilishi, yuqori ijtimoiy iqtisodiy harakatchanlik, raqobatdoshlik va shu kabilar kiradi. Ish bilan bandlik masalalarini ko’rib chiqayotganda mehnat va ish bilan bandlik o’rtasidagi aniq farqni ajrata bilish kerak. Mehnat - insonning o’ziga xos xususiyatlariga yega bo’lgan faoliyati bo’lib, harakatlarni anglatganligi, kuch- quvvat sarflanishi, natijadorlik, ijtimoiy foydalilik va hokazolar shular jumlasiga kiradi. Mehnat vaqt xususiyatiga yega, u bo’linadi va dam olish bilan almashinib turadi. Mehnat - ishchi kuchini ishlab chiqishda ishlatish jarayonidir. Ish bilan bandlik insonning mehnat qilish munosabati bilan va mehnat sohasidagi yehtiyojlarni qondirish bilan bog’liq holda kechadigan ijtimoiy rivojlanishning muhim tomonlaridan biridir. Mehnatdan farqli o’laroq, ish bilan bandlikni odamlarning aniq ish joyidagi amaliy faoliyatiga tenglashtirib bo’lmaydi. Ish bilan bandlik mehnatga layoqatli odamlarning ish bilan qanday ta’minlanganligini ko’rsatadi. Boshqacha qilib aytganda, odamni ish bilan band hisoblash uchun u biron-bir jamoaning a’zosi bo’lishi yoki o’z ishini yaratishi kerak. Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitlarida ish bilan bandlik hamda uning tashkil qiluvchilari muammosi ham nazariy, ham amaliy jihatlarda yangicha ma’no kasb yetadi. Mehnat bozori ish bilan bandlikni tartibga solishda faol o’rinni yegallaydi. Mehnat bozorida asosiy milliy resurs — ishchi kuchi shakllanadi hamda korxonalar, tarmoqlar va mintaqalar bo’yicha taqsimlanadi. Mehnat bozori iqtisodiy faol aholining ish bilan bandligini, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohasiga jalb yetilishini ta’minlaydi. U xodimning o’zi uchun yanada mosroq ish joyiga o’tishini yengillashtiradi. Mehnat bozori orqali 25 korxonalar zarur miqdorda va talab qilingan sifatga yega ishchi bilan ta’minlanadi. Mehnat bozori qanday kadrlar, mutaxassislar, kasblarga talab borligini, ulardan qandaylari ortiqchaligini ko’rsatadi. Bu ko’pgina mamlakatlar uchun dolzarb muammodir. Uning hal yetilishi jamiyatning ijtimoiy taraqqiyotini ta’minlashga qodir bo’lgan samarali iqtisodiyotning yaratilishini anglatadi. Ish bilan bandlikni ishchi kuchiga talabni kengaytirishga (ularni foydali faoliyatga jalb qilish ko’lamlari, shart-sharoitlari va shakllarini ta’minlashga, ish bilan band bo’lgan xodimlarni shakllantirish, taqsimlash, foydalanish, bo’shatish, qayta tayyorlash va qayta taqsimlashga) yo’naltirilgan chora-tadbirlar va harakatlar yig’indisi, deb ta’riflash mumkin. Bu konsepsiya doirasida to’la oqil (rasional) va samarali bandlik farqlanadi. Ish bilan «to’liq» bandlik sosializmdagi mehnatning umumiyligi va majburiyligining aniq ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan amalga oshirilishidir. U mehnatga layoqatli aholiga ijtimoiy foydali mehnat bilan shug’ullanishning haqiqiy imkoniyatlarining berilishi bilan bog’liq. Yuqorida aytib o’tilgan kamchiliklarni hisobga olib, to’liq ish bilan bandlik darajasi bozor iqtisodiyotiga moslashib boradi. Mehnatga qobiliyatli aholini ijtimoiy xo’jalikka jalb qilishning yeng yuqori darajasi sifatida talqin qilish ham o’zgarib boryapti. Ish bilan to’liq bandlikka aholini jalb qilishning har qanday darajasida yerishish mumkin, bunda u aholining ish o’rinlariga bo’lgan yehtiyojlarini qondirishga muvofiq kelishi, taklif yetilayotgan ish o’rinlari iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq oqilona (samara) bo’lishi lozim. Bu o’rinda iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq ish o’rni deganda shunday ish o’rni tushuniladiki, u insonga yuksak mehnat unumdorligiga yerishish va o’zining, oilasining yaxshi yashashi uchun yetarli bo’ladigan ish haqiga yega bo’lish tushuniladi, shu bilan birga bu ish o’rni uning salomatligiga zarar yetkazmasligi va insoniy qadr-qimmatini yerga urmasligi kerak. Shunday qilib, ish bilan to’liq bandlik mehnatga qobiliyatli barcha fuqarolarni kasbiy mehnat sohasiga jalb qilishni anglatmaydi. Inson o’z istagi bo’yicha ijtimoiy foydali bandlik sohalaridan birini (xalq xo’jaligidagi kasbiy 26 mehnatni, uy xo’jaligini va shu kabilarni) tanlashga haqlidir. Biroq tartibga soluvchi asosiy faoliyat turi daromad keltiruvchi, shaxs farovonligini oshiruvchi va rivojlantirishini ta’minlovchi kasbiy mehnat bilan band bo’lishdir. Kasbiy mehnat bilan band bo’lish darajasi xodimlar umumiy sonining (ular ishlayotgan korxona qanday tashkiliy-huquqiy shaklga yega bo’lishidan qat’i nazar) mehnat resurlari soniga nisbati bilan belgilanadi hamda mehnat unumdorligi va jamiyat rivojlanishining ijtimoiy samaradorligi sohasida yerishilgan yutuqlarni aks yettiradi. Buning ma’nosi shuki, ish bilan bandlikdagi mazkur proporsiya ishlab chiqarish samaradorligini oshirish manfaatlariga, uni jadallashtirish natijalariga, fan-texnika taraqqiyoti mehnat unumdorligini oshirish manfaatlariga to’liq mos kelsa, shuningdek, sog’lom avlodni yetishtirishga, yuqori malakali, yaxshi ta’lim olgan serharakat xodimlarni tarbiyalashga qulay sharoit yaratib bersa, bunday bandlik proporsiyasi yeng maqbul (optimal) deb hisoblanadi. Yuqorida sanab o’tilgan barcha sharoitlarga javob beradigan ish bilan to’liq bandlik unumdor ish bilan bandlik deb atalishi mumkin. Bunda biz unumdor ish bilan bandlik samarali mehnat bilan ayni bir narsa yemasligiga asoslanamiz. Samarali mehnat unumdor ish bilan bandlikning tarkibiy qismi hisoblanadi. Pirovard natijada to’liq va unumdor ish bilan bandlik uzviy birlikda bo’ladi. Agar ish bilan to’liq bandlikka iqtisodiy jihatdan nomaqbul ish o’rinlari yoki munosib tirikchilik o’tkazishni ta’minlamaydigan ish o’rinlari bilan yerishilsa, u xodimlarning kasb-malaka va ta’lim darajasiga yoki xalq xo’jaligidagi vazifalarga zid bo’lsa, malakali kadrlar tayyorlash va normal demografik rivojlantirishni ta’minlashga xalaqit bersa, aholining bunday ish bilan bandligi umuminsoniy qadriyatlarga yordam bermaydi va ijobiy deb hisoblanishi mumkin yemas. Demak, ish bilan to’liq unumdor va yerkin tanlangan bandlik, avvalo, aholining ishga bo’lgan yehtiyoji bilan ish o’rinlari o’rtasidagi miqdor va sifat munosibligi ahvolini aks yettiradi, bunda ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyot uchun qulay shart-sharoitlar yaratiladi, ya’ni ham ayrim shaxsning, ham umuman butun jamiyatning manfaatlari hisobga olinadi. 27 Iqtisodiy islohot jarayonida mehnat samaradorligining ortishiga qarab mehnat bilan bandlikning darajasi umuman mamlakat bo’yicha pasayib boradi. yaqin kelgusida respublikamizda ish bilan bandlikning rivojlanish xususiyatlari ana shunday kechadi. Bu yerda yuqori samarali iqtisodiyot nisbatan kamroq miqdordagi xodimlarga yehtiyoj sezadi, shu bilan birga aholining ishchi o’rinlariga bo’lgan yehtiyoji ham kamayadi, chunki mehnat bilan ijtimoiy foydali bandlikning boshqa sohalariga qiziqish ortadi. Odamlarning ijtimoiy zarur ish bilan bandlikka bo’lgan yehtiyojini va uni amalga oshirish imkoniyatini rejali tartibga solib borish lozim. Bundan maqsad insonning faoliyat ko’rsatish, shart-sharoitlarni yaxshilash va iqtisodiyotni samarali ishlashini ta’minlashdir. Ish bilan bandlik maqomi. Ish bilan bandlik munosabatlari. Ish bilan bandlik maqomi ijtimoiy foydali faoliyatda ishtirok yetuvchi mehnat resurslarining bir qismi uchun belgilanadi. Bular daromad olish maqsadi bilan tovarlar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish uchun ish kuchini taklif qiladigan kishilar guruhi, shuningdek, ijtimoiy foydali faoliyatda ishtirok yesa ham bevosita pul daromadi keltirmaydigan aholi guruhi yoxud ne’matlar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish bilan bevosita bog’liq bo’lgan daromad keltiradigan kishilar guruhidir. Birinchi guruhga iqtisodiyotning davlat sektorida band bo’lgan kooperativ, aksiyadorlar jamiyatlarida, xususiy sektorda ishlaydigan fuqarolar kiradi. Ikkinchi guruhga ishlab chiqarishdan ajralgan holda ta’lim oladigan o’quvchilar, respublika qurolli kuchlarining xizmatchilari kiradi. Shunday qilib, band aholiga yollanib ishlaydigan fuqarolar, shu jumladan, to’liq yoki noto’liq ish kuni (hafta) mobaynida haq olib ish bajaradigan, shuningdek, tegishli shartnoma, bitim bilan tasdiqlangan haq to’lanuvchi ishga yega bo’lgan kasalligi, ta’tilga chiqqanligi munosabati bilan ishda bo’lmagan fuqarolar kiradi. O’zini mustaqil ravishda ish bilan ta’minlaydigan shaxslar, shu jumladan, tadbirkorlar va fermerlar, harbiy qismlardagi qo’shin turlarida xizmat qilayotgan shaxslar, o’quvchilar ham ish bilan band kishilar jumlasiga kiradi. 28 Ish izlayotgan, ishini o’zgartirayotgan, vaqtincha ishlamayotgan aholi va ishdan ajralgan holda o’qimayotgan, ishning mavsumiy yekanligi tufayli vaqtincha ishlamayotgan aholi iqtisodiy faol ish bilan band bo’lmagan aholiga mansubdir. Ishsiz maqomiga yega bo’lgan shaxslar ham iqtisodiy faol ish bilan band bo’lmagan aholi jumlasiga kiradi. Ish bilan bandlik munosabatlari iqtisodiy, demografik va ijtimoiy jarayonlar bilan bog’liq bo’ladi. Ish bilan bandlikning iqtisodiy mazmuni xodimning o’z mehnati bilan o’ziga munosib hayot kechirishni ta’minlash va ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligining o’sishiga yerishish imkoniyati bilan ijtimoiy mazmuni shaxsni shakllantirish va rivojlantirish bilan ifodalanadi. Ish bilan bandlik samaradorligi. Shaxsning arzirli daromad olishini, sog’lig’ini yuksaltirishni, jamiyatning har bir a’zosi uchun ijtimoiy ishlab chiqarishning usuli asosida ma’lumot va kasb darajasini oshirishni ta’minlaydigan ish bilan bandlikni aholining samarador bandligi deb hisoblash mumkin. Ishsizlikka real baho berish va uni o’lchash Xalqaro Mehnat Tashkilotining (XMT) tavsiyalariga muvofiq hamda mehnat munosabatlarining qaror topgan tajribasini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. O’zbekistonda ishsizlarga 16 va undan katta yoshdagi kishilar kiradi, ular ana shu qarab chiqilayotgan davrda ishga yoki boshqa daromadli mashg’ulotga yega bo’lmaydilar, o’zlari mustaqil yoki kimningdir vositachiligida ish qidirayotgan bo’ladilar va ishga kirishga tayyor turadilar. Ishsizlikning yashirin turlari va ish bilan norasmiy bandlikning asosiy xavfi oshkora ishsizlikka o’tish imkoniyatidan tashqari, mehnat axloqining buzilishi, ishchi kuchining malakadan mahrum bo’lishi, kasbga bo’lgan qiziqish va ko’nikmalarni yo’qotish, jamiyatga hozir potensiali kerak bo’lmagan kishilardan ma’lum qismini qashshoqlashuviga olib kelishidir. Bundan tashqari, korxonalarda ortiqcha xodimlarni saqlab turish mahsulot tannarxining asossiz ravishda ortib ketishiga, inflyasiyaning ko’payishiga sabab bo’lishi mumkin. Norasmiy faoliyat turlarida soliq solinmaydigan ish bilan bandlikning ko’payishi byudjet 29 daromadlarining kamayishiga, savdo vositachilik xizmatlarining haddan tashqari avj olib ketishiga sabab bo’ladi, har xil g’ayriqonuniy xatti-harakatlar uchun qulay imkoniyat yaratib beradi. Ish bilan bandlikdagi tarkibiy tanazzulning bevosita oqibatlari va ishchi kuchiga bo’lgan talab qisqarishining bevosita oqibatlari, aqliy mehnat kishilarining boshqa mamlakatlarga ketib qolishi, shuningdek, ichki ketib qolish — ilm-fan sohasidan va ilmiy bilimlar ko’proq talab qilinadigan ishlab chiqarish tarmoqlaridan xodimlarning vositachilik sohalariga, shuningdek, malakasini yo’qotib, norasmiy faoliyat sohalariga o’tib ishlashidir. Qayd qilingan ishsizlik darajasidagi tarkibiy orqaga ketish ish bilan bandlik xizmati mijozlari orasida mutaxassislar ulushining yuqori yekanligida namoyon bo’lmoqda. Holbuki, kadrlar potensialini, ayniqsa, oliy va o’rta maxsus ma’lumotli mutaxassislarni shakllantirish uzoq vaqtni hamda mablag’ni talab qiladi. Davlatning to’lov talabini ko’paytirishga yo’naltirilgan xilma-xil usullar vositasida iqtisodiyotga aralashuvi orqali iqtisodiy faollikni rag’batlantirishga va buning oqibatida ish bilan bandlikni kengaytirishga yerishish mumkin. Bunda hal qiluvchi rol, Keyns nazariyasiga ko’ra, xususiy sarmoya qo’yilmalarni davlat tomonidan rag’batlantirilishi va tartibga solinishiga, davlatni o’zining xarajatlariga, ya’ni soliq solish, qarz va davlat mablag’larini sarflash sohalarini qamrab oluvchi byudjet siyosatiga tegishli bo’ladi. Sarmoya qo’yilmalarini kengaytirish ishlab chiqarishni va demak, ish bilan bandlikni ko’paytirishni anglatadi. Ammo, faqat 40 va 50-yillarga kelib keynschilik o’zining «ish bilan to’la bandlik» shiori bilan burjua iqtisodiy nazariyasi va amaliyotining asosiga aylandi. 40-yillar o’rtalarida ishsizlikni tartibga solish bo’yicha paydo bo’lgan rasmiy hukumat hujjatlari va qonunchilik hujjatlarida, qoidaga ko’ra, to’liq ish bilan bandlikni miqdoriy aniqlash bo’lmagan. U, masalan, inglizlarning oq kitobi «Ish bilan bandlik siyosati» (1944 yil) va Amerikaning «Ish bilan bandlik to’g’risida hujjat»da (1946 yil) ham yo’q. Urushdan keyingi «Ish bilan to’liq bandlik» siyosati aslini olganda ishsizlikni tugatishni maqsad qilib qo’ymagan. Ishsizlikning 2-4 % doirasida, 30 albatta, mavjud bo’lishini burjua iqtisodchilari minimal yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan miqdor deb qarashgan. Ish bilan bandlikning nisbatan yaxshi statistikasi - bu muz qoyaning yuqori qismidir, xolos. Har oyda minglab korxonalar to’liq yoki qisman ishlashdan to’xtaydi. Ularning aksariyat ko’pchilik qismi tez orada ishini qayta boshlay olmaydi, qiyinchiliklar obektiv xarakterdir. Ko’pincha ishlab turgan korxonalarning moliyaviy ahvoli ularga ish bilan band bo’lganlarning oldingi sonida saqlab qolish imkonini bermaydi. Keyingi vaqtgacha iqtisodiyotning norasmiy sektori - ro’yxatga olinmagan ko’chadagi savdoda, ulgurji vositachilik operasiyalarida, xizmat sohasida va boshqalarda ish bilan band bo’lgan fuqarolar ish bilan bandlikni qisqartirishning ma’lum amortizatori bo’lib kelgan. Ammo hozirgi kunda bu sektor to’yingan va qo’shimcha xodimlarni qamrab olishga qodir yemas. yashirin ishsizlik muqarrar tarzda oshkora shaklga kirishi kerak. Bunday vaziyatda hal qilinishni talab yetadigan yeng muhim masala ishsizlikning yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan chegarasini aniqlashdir. Ishsizlikning, masalan, Ispaniya bardosh berishi mumkin bo’lgan darajasi (24%) bizga to’g’ri kelmaydi, biz 20 %ga ham dosh berolmaymiz. 10-12%dan oshmaydigan ishsizlikka dosh berish mumkin bo’lar. Bu yerda mehnat bozori o’ziga xosliklarga yega. Ishchi kuchi qator omillar: mentalitetning xususiyatlari, turarjoy bozorining yo’qligi, ro’yxatga olish tartibotining saqlanganligi va boshqalar tufayli o’troqligi bilan ajralib turadi. Ishchi kuchining sarmoya ketidan harakatlanishga qodir yemasligi iqtiso-diyotimizning tarkibiy xususiyatlari bilan qo’shilib, bandlik muammolariga aniq ifodalangan mintaqaviy xarakterni kasb yetadi. Bugungi kunda ish bilan bandlik qator omillar ta’sirida shakllanadi: 1. Qayta qurish jarayonlari keltirib chiqargan iqtisodiyotdagi global tuzilmaviy o’zgarishlar, ya’ni: - davlat sektori transformasiyasi; - davlat korxonalarini xususiylashtirish; 31 - xo’jalik yuritishning yangi shakl va turlarini rivojlantirish (kooperasiya, ijaradagi korxonalar va boshqa mehnat jamoalari); - zarar keltiradigan, yekologik zararli korxonalarni tugatish; - respublika vazirliklari va idoralari, jamoat tashkilotlarining boshqaruv apparatini qisqartirish. 2. Ishlab chiqarish sohasida sodir bo’layotgan o’zgarishlar: - xom ashyo, materiallarni yetkazib berish va moliyalashning kamayishi munosabati bilan ishlab chiqarish (ish, xizmatlar) hajmining kamayishi; - bozorga o’tish oqibati sifatida korxonalarda mehnatni tashkil yetish va unga haq to’lashning takomillashtirilishi; - korxonalar boshqaruv tuzilmalarining takomillashtirilishi. 3. Iste’mol savatining qimmatlashuvi oqibati sifatida aholi turmush darajasi, uning daromadlari va iste’moli darajasidagi o’zgarishlarda namoyon bo’ladigan iqtisodiy omillar. 4. Omillarning ijtimoiy-demografik guruhi: - mehnatga layoqatli aholi soni; - tabiiy o’sish va o’lish miqdori (ayniqsa, mehnatga layoqatli yoshda); - migrasiya jarayonlarini faollashtirish; - kadrlar qo’nimsizligining keskinlashuvi. Ish bilan bandlikning hozirgi holati ko’p jihatdan mehnat va ijtimoiy siyosat sohasidagi o’zgarishlarga bog’liqdir. Hozirgi kundagi ish bilan bandlik xarakteri mehnatga layoqatli aholining davlat xo’jaligiga asossiz yuqori darajada jalb qilinganligi bilan farqlanadi. Bu ko’p jihatdan ish joylari bilan ijtimoiy-demografik omillar ta’sirida shakllanadigan mehnat resurslari miqdori o’rtasida miqdoriy muvozanasizlik va aholining tabiiy hamda migrasion harakati jarayonlarida farqlar borligiga bog’liqdir. Hozirgi vaziyatning o’ziga xosligi mehnatga layoqatli yoshdagi aholini o’sish sur’atidagi sezilarli darajadagi notekislikda hamda mehnat resurslari sonining o’sishi bilan ijtimoiy xo’jalikdagi ish bilan bandlikning mumkin bo’lgan 32 dinamikasi o’rtasida ancha qat’iyroq bog’liqlik borligidadir. Aholi tabiiy harakatining mehnat resurslari tarkibiga ta’siri kuchayadi. Shuni aytish kerakki, mehnatga layoqatli yoshga kirib kelayotgan yoshlarning katta qismi mehnatga layoqatli aholini kengaytirilgan qayta tiklashni yemas, balki tabiiy kamayishning qoplanishini ta’minlaydi, ya’ni mehnat resurslari sifat tarkibining keskin o’zgarishiga olib keladigan avlodlarning jadal almashinuvi sodir bo’ladi. S’Hu bilan birga kelgusida xodimlar ommaviy ishdan ozod qilingan sharoitda ish bilan bandlikdagi vaziyat mehnatga layoqatli aholi ko’payishining sezilarli ortishi tufayli murakkablashishi mumkin. Davlat korxonalaridagi ish haqi darajasining narxlar inflyasion o’sishidan ortda qolib borishiga ko’ra yoshi mehnatga layoqatli aholi uchun mehnat tartibiga nisbatan katta majburiylik xos bo’lgan (konveyer tizimi, ko’p dastgohlilik va boshqalar, tor mutaxassislilik, og’ir va zararli mehnat sharoitlari), ish haqi bilan qoplanmaydigan ish joylari ye’tiborsiz bo’lib boradi. Mehnat resurslaridan samarali foydalanish hamda iqtisodiyotni ijtimoiy yo’naltirilganlik darajasi milliy iqtisodiyotda ish bilan band bo’lganlarning tarkib topgan tarmoq va kasb tuzilmasini yaxshiroq ifoda yetadi. 70-yillarda tarkib topgan ish bilan bandlikning tarmoq tuzilmasi kam dinamik bo’lib, bozor iqtisodiyoti talablariga muvofiq kelmaydi, chunki ishchi kuchini ilmiy-texnik taraqqiyot talabi darajasida qayta tiklashga qodir yemas, inson yehtiyojlarini qondirishga yo’naltirilmagan. Ish bilan bandlik sohasidagi vaziyatning o’ziga xos xususiyati quyidagilardir: - noishlab chiqarish sohasidagi bandlikning o’ta past darajasi (ishlovchilarning aksariyat ko’pchilik qismi moddiy ishlab chiqarish sohasida mehnat qiladi); - kishloq xo’jaligi va sanoatda ish bilan bandlik darajasining nisbatan yuqoriligi. 33 Ish bilan bandlik tarmoq tuzilmasida ilgari mavjud bo’lgan ijodiy siljishlar sekinlashdi va inson uchun ishlaydigan bir qator yirik tarmoqlarda (savdo, umumiy ovqatlanish va boshqalar) qisqarish tendensiyasi ko’zga tashlanadi. 1.3. Aholini ish bilan bandligini ta’minlashning zamonaviy turlari va o’ziga xos xususiyatlari. Innovatsion iqtisodiyotda respublikada yuzaga kelgan demografik, ijtimoiy- iqtisodiy vaziyat iqtisodiyot tarmoqlaridagi tarkibiy o’zgarishlar, “2022–2026 yillarga mo’ljallangan yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi”da batafsil aks ettirilgan. Mazkur ustvor yo’nalishlar amalga oshirishda ишсизликни камайтириш ва ish bilan бандликни ta’minlash hal qiluvchi vositalardan biri hisoblanadi. Respublikamizda mehnatga qobiliyatli aholisi katta qismining qishloq joylarida yashashi, mehnat resurslari malakaviy tayyorgarlik darajasining pastligi, ishchi kuchiga bo’lgan talabga nisbatan uning taklifini yuqori saviyada o’sishi, yashirin ishsizlikning yuqori darajasi, qishloq xo’jaligi mehnatining mavsumiyligidan kelib chiqadigan doimiy bandlikni past darajasi kabi holatlar aholini ish bilan ta’minlash muommolari bo’yicha keng miqyosda ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishni taqazo etadi. А holini ish bilan bandligining zamonaviy turlari, obyektiv shart-sharoitlarini o’rganish muhim ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga ega. А holi ish bilan bandligining oqilona, samarali innovatsion va o’zini-o’zi band qilish kabi zamonaviy turlari mavjud (1.2-rasm). Aholining ish bilan oqilona bandligi ishchi kuchiga talab va taklif o’rtasidagi moslikga erishishni anglatadi. Mehnatga qobiliyatli qishloq aholisining ish bilan oqilona bandligini shakllanishi faqat mehnat bozorini samarali rivojlanishi va iqtisodiyotni barcha sektorlarida tarkibiy islohotlar o’tkazilishi asosida amalga oshirilishi mumkin. Bular qishloq xo’jaligidan ortiqcha ishchi kuchining ommaviy 34 ozod bo’lishi va ularni sanoat, qayta ishlash, xizmat ko’rsatish va servis tarmoqlariga va shaxsiy mehnat faoliyati sohalariga hamda shahar xalq xo’jaligiga oqib o’tishi, xodimlar zaxiralarining shakllanishi va ularni bozor mexanizmlari asosida safarbar qilinishi hamda qayta taqsimlanishi jarayonini belgilab beradi. 1.2-rasm. Aholi ish bilan bandligining zamonaviy turlari 18 Samarali ish bilan bandlik jamiyat rivojining muayyon bosqichida aholi turmush tarzining mezonlari taqozo etadigan xodimlarni rivojlantirishning ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlarini tiklab borishga qodirligini nazarda tutadi. Ish bilan bandlikni samarali tusda bo’lishi daromad keltiradigan ijtimoiy foydali 18 Muallif tomonidan ishlab chiqilgan. 35Aholi ish bilan bandligining zamonaviy turlari oqilona bandlik samarali bandlik o’zini o’zi band qilishinnovatsion bandlik - qishloq xo’jaligidan ortiqcha ishchi kuchini ommaviy ozod bo’lishi; - ishchi kuchini sanoat, qayta ishlash, xizmat ko’rsatish va servis tarmoqlariga va shaxsiy mehnat faoliyati sohalariga hamda shahar xo’jaligiga oqib o’tishi; - xodimlar zaxiralarining shakllanishi; - ishchi kuchini bozor mexanizmlari asosida safar-bar qilinishi va qayta taqsimlanishi; - ishchi kuchiga talab va taklif o’rtasidagi moslikga erishish; - tabiiy ishsizlik darajasiga erishish. - ishchi kuchini yuqori ish haqiga ega ishga joyla- shishi; - ishchi kuchini ish joylarida yuqori mehnat unumdor-ligiga erishishi; - ishchi kuchini to’liq ish vaqtda faoliyat ko’rsatishi; - zamonaviy tex-nologiya va tex-nikalar bilan jihozlangan ish joylarida ish bilan ta’minla- nishi va h.k. - oilaviy tadbirkorlikda band bo’lish; - kasanachilik faoliyati bilan shug’ul1lanish; - yakka tadbirkorlik faoliyati va tadbir- korlikning boshqa shakllari bilan shug’ul-lanish; - shaxsiy tomorqa xo’jaliklarida band bo’lish; - ipak qurti boqish bilan shug’ullanish va h.k.- ilg’or texnologiya-lar va AKT sohasida faoliyat yuritish; - startaplarni tash- kil etish, yuritish va faoliyatga iqtidorli yoshlarni jalb etish; - dasturiy ishlanma-lar ishlab chiqish bilan shug’ullanish; - agrobiznesning zamo-naviy turlari bilan band bo’lish, ya’ni: - agrotexnologiya; - biotexnologiya; - nanotexnologiya; - tomchilab sug’orish va h.k. faoliyat bilan band bo’lishni, ishchi kuchini to’liq ish vaqtida faoliyat ko’rsatishini hamda ish o’rinlarining ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq va samaradorlik darajasi yuqori bo’lishini, shuningdek, zamonaviy texnologiya va texnikalar bilan jihozlangan ish joylarida ish bilan ta’minlanishi nazarda tutadi . Innovatsion ish bilan bandlik. Hozirgi zamonda axborot-kommunikatsion texnologiyalarning kirib bormagan sohasi qolmadi. Mazkur yuqori texnologiyalarning rivojlanishi mamlakatimizda ham axborot-kommunikatsion texnologiya (AKT)lar va dasturiy ishlanmalar ishlab chiqish bilan bog’liq ko’plab ish o’rinlarining paydo bo’lishiga, ularning asosida agrobiznesning zamonaviy turlari: agrotexnologiya; biotexnologiya; nanotexnologiya kabi sohalarning shakllanishi va mazkur sohalarda ish bilan bandlik darajasining oshishiga olib kelmoqda. Mazkur bandlikning o’ziga xos jihatlari xodimlar daromadining o’sishini, mehnat unumdorligining oshishini, mamlakatlar yalpi ichki mahsulot (YaIM)da intellektual mahsulotlar ulushining ko’payishini belgilab beruvchi miqdoriy ko’rsatkichlarda namoyon bo’ladi. O’zini o’zi band qilish. Mazkur guruhga ish beruvchilar va o’zini o’zi band qiluvchilarni kiritish mumkin. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan maalakatlarda o’zini o’zi band qilish masalalariga alohida e’tibor qaratiladi. Ushbu ish bilan bandlik shaklining xususiyati mehnatning xodimning o’zining tashabbusiga ko’ra sarflanishini nazarda tutadi. AQShlik olim Shumpeterning turli shakldagi tadbirkorlik tashabbusining o’sishi bilan innovatsiyalarning rivojlanishi o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlik mavjudligi borasidagi qarashlari mantig’iga amal qilgan holda, bizning nazarimizda, ish bilan bandlikning mazkur shakli samarali bandlik siyosati mavjud bo’lganida katta innovatsion salohiyatga ega. Mamlakatimizda o’zini o’zi band qilishning oilaviy tadbirkorlikda band bo’lish, kasanachilik faoliyati bilan shug’ullanish, yakka tadbirkorlik faoliyati va tadbirkorlikning boshqa shakllari bilan shug’ullanish, shaxsiy tomorqa 36 xo’jaliklarida band bo’lish, zamonaviy shart-sharoitlarda ipak qurti boqish bilan shug’ullanish kabi turlarini yanada rivojlantirish maqsadga muvofiq. Ме ҳнат бозорида ишсизликни камайтириш ва ish bilan bandli к ni ta’minlanishning zamonaviy turlari faoliyat ko’rsatishiga bir qator obyektiv shart- sharoitlar bevosita ta’sir ko’rsatadi (1.3-rasm). Аholi ish bilan bandligini ta’minlashning samarali ijtimoiy-iqtisodiy mexanizmlari elementlarining o’zaro munosabatlarini o’rganish nafaqat mantiqiy- funksional, balki, eng muhimi mazkur mexanizmning asosiy xususiyatlarini to’liq ochishni ta’minlaydi. 1.3-rasm. А holini ish bilan bandligining asosiy shart-sharoitlari 19 19 Muallif tomonidan ishlab chiqilgan. 37А holisini ish bilan bandligining asosiy shart-sharoitlari Ijtimoiy Demografik Iqtisodiy -yollanma xodimlar va ish beruvchi- larning sifat ko’rsatkichlari ni oshishi; -xodimlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ma-lakasini oshirish; -ishsizlarni ijtimoiy himoya qilish; -ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish. -yuqori darajadagi tug’ilish; -aholi tarkibida yoshlar miqdorining ko’pligi; -qishloq ayolla- rining repro- duktiv salomatligin i yaxshilash; -aholini uzoq umr ko’rishi -оқилона иш билан бандлик давлат сиёсати-ни ишлаб чи- қиш ва амалга ошириш; -мигрантлар меҳнат қилади-ган мамлакатлар билан барқарор сиёсий муноса- батларни -mavjud ish joylarini saqlash va ta’mirlash; - noqishloq xo’jaligi yangi ish joylarini yaratish; -malakali ishchi ku-chiga talab va uning taklifi o’rtasidagi o’zaro moslikni ta’- minlash; -ish beruvchilarni iq-tisodiy rag’batlan-tirish; -mehnat daromadlari darajasini oshirish. Tashkiliy- huquqiy - ish beruvchi va yollanma xodim o’rtasida tuzilgan mehnat shartnoma-sini mavjudligi; -ishsizlarning hu-quqiy savodxon- ligini oshirish; -tashqi va ichki mehnat migratsi- yasini tashkil etish; -ishchi kuchi eks-portini samarali tashkil etish. Hududiy darajada uni rivojlanishining asosiy iqtisodiy- ijtimoiy parametrlarining muvofiqligi, xususan, ish bilan bandlik siyosati va mehnat bozorining maqsadlari hamda ustuvor yo’nalishlari uzviy bog’liq holda muvofiqligi amalga oshirilishi kerak. ish bilan bandlik siyosati ustuvor yo’nalishlari, maqsadlari bilan qishloq xo’jaligi, sanoat va boshqa tarmoqlarda moliya-kredit, tarkibiy, invstision va tashqi iqtisodiy siyosatning muvofiqlikligi nazarda tutiladi. Ushbu blokka birinchi navbatda, mahsulotlar sotib olishning tashkiliy masalalari va oziq-ovqat sohasidagi intervensiyalar, qishloq xo’jalik mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilarning daromadlarini qo’llab-quvvatlash mexanizmi va oziq-ovqat importini tartibga solish kiradi. Аholining ish bilan bandligini ta’minlanishining ijtimoiy shart-sharoitlari ichida yollanma xodimlar va ish beruvchilarning sifat ko’rsatkichlarini oshishi yetakchi o’rin egallaydi. Agrosanoat ishlab chiqarishi va xizmat ko’rsatish tarmoqlari ko’lamlarining kengayishi, ularning intensiv rivojlanishi, o’z vaqtida moddiy-texnik va moliyaviy resurslar bilan ta’minlanishi qishloq xodimlarini qayta tayyorgarlikdan o’tishini va yangi zamonaviy kasblarni (universal ishchi va xizmatchi, agrotadbirkor, agromenejment, agromarketing va h.k.) o’zlashtirishni talab qiladi. Demografik shart-sharoitlar ishchi kuchi taklifining shakllanishiga turlicha ta’sir ko’rsatadi. Masalan, yuqori darajadagi tug’ilish mehnat bozoriga qishloq aholisining katta oqimini yuzaga kelishini ta’minlaydi. Аholisini ish bilan ta’minlashning asosiy obyektiv iqtisodiy sharti bo’lib qishloq joylaridagi mavjud ish joylarini saqlash va ta’mirlash hamda noqishloq xo’jaligi yangi ish joylarini yaratish hisoblanadi. Bu yerda shuni e’tiborga olish lozimki, yangi ish o’rnini yaratish doimo yuqori mablag’ni talab qiladi. Аholini ish bilan ta’minlash ishchi kuchi va ish joyiga bo’lgan talab va taklif o’rtasidagi oqilona moslikni o’rnatishda o’zaro raqobatga tayyor erkin va teng huquqli ikki hamkorning o’zaro munosabatlarga kirishishini ko’zda tutadi. Qishloq 38 ishchisi va uni yollashni istagan tadbirkor yoki davlat muassasasi bu bozorda bir- birlariga qarama-qarshi turadilar va shu darajada ular bir-birlariga bog’liq va bir- birlariga muhtojdirlar. Ularning o’zaro muhtojligi shaxsiy erkinlik va iqtisodiy zarurat nuqtai-nazaridan kelib chiqadi. Аholini ish bilan ta’minlashning hal qiluvchi obyektiv iqtisodiy shartlaridan yana biri malakali ishchi kuchiga talab bilan uning taklifi o’rtasidagi o’zaro moslikni ta’minlash hisoblanadi. Ammo hozirgi kunda bunday moslik saqlanmayapti, ya’ni moslikning buzilish hollari mavjuddir. Buning asosiy sababi - malakali, bozor munosabatlari sharoitida aktiv faoliyat ko’rsata oladigan ishchi kuchining yetishmasligi va qishloq joylaridagi ishlab chiqarish sohalarida bunday malakali ishchi kuchiga katta extiyoj sezgan ish joylarining ko’pligidir. Bundan tashqari qishloq joylarida xizmat ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirish bo’yicha davlat dasturlarida belgilangan vazifalarni bajarish natijasida yuzaga keladigan agroservis, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, ayirboshlash va sotish, axborot-kommunikatsion texnologiyalar, qishloq mashinasozligi va qishloq qurilishi, aholiga pullik xizmat ko’rsatish tarmoq va sohalarning vujudga kelishi bilan u yerdagi ish joylarining malakali qishloq ishchilariga bo’lgan ehtiyoji yanada oshadi. Shuningdek, ish beruvchilarni iqtisodiy rag’batlantirish (masalan: soliq va bank krediti sohasidagi imtiyozlar), moliyaviy-iqtisodiy va kredit siyosati, kapital va mehnat bozorini rivojlanishi kabilar qishloq aholisini ish bilan ta’minlashning iqtisodiy shartlaridan hisoblanadi. Ish beruvchi va yollanma xodim o’rtasida tuzilgan mehnat shartnomasi (kontrakt)ning mavjudligi mehnat bozorida ishchi kuchining sotish-sotib olishning hal qiluvchi tashkiliy-huquqiy shart-sharoiti hisoblanadi. Mehnat shartnomasining bosh xususiyati shundan iboratki, uni tuzish albatta bo’ysunish va bog’liqlikka olib keladi, bundan tashqari vujudga kelgan huquqiy munosabatlarga ishonchlilik va uzoq muddatlilik xarakterini beradi. Qishloq ishlovchisini yollovchiga bo’ysunishiga iqtisodiy ma’noda mehnat 39 shartnomasining asosiy alomati sifatida qaraladi. Bu bo’ysunish, qoidaga ko’ra, nafaqat ijtimoiy-iqtisodiy, texnik, tashkiliy - balki, O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi va Mehnat Kodeksining barcha talablariga javob beruvchi shakllantirilgan yuridik xarakterga ega. 1.4-rasm. А holini ish bilan bandligining asosiy tamoyillari 20 . Yuqorida qayd etib o’tilgan asosiy obyektiv shart-sharoitlar, uning faoliyat ko’rsatishida muhim sanalgan asosiy tamoyillar to’liq amalga oshirilgan holdagina qishloq aholisini ish bilan bandligini ta’minlashga samarali ta’sir ko’rsatadi (1.4- rasm): - ishchi kuchining erkin taklifi. Bu mehnatga layoqatli qishloq aholisining ish bilan band bo’lish va bo’lmaslikni ixtiyoriy tanlashini, mehnat qonunlari 20 Mualliflar tomonidan ishlab chiqilgan. 40А holini ish bilan bandligining asosiy tamoyillari ishchi kuchining erkin taklifi ish beruvchi- larning ishchi kuchiga mustaqil talabi ishchi kuchiga bo’lgan talab va taklif o’rtasidagi erkin va o’zaro manfaatli ish haqi va boshqa mehnat daromadlarin i erkin harakati ishchi kuchi miqdorini ish joylari soniga mosligi ish joylarini taklif etishni shaffofligi ishchi kuchlaridan foydalanishni mavsumiylig i ishchi kuchiga talabni shakllanti- rishning iqtisodiy va ijtimoiy maqsadlarini o’zaro muvofiqligi zamonaviy noqishloq xo’jaligi ish joylari yaratishni rag’batlantirish янги иш жойлари талаб ва таклифни мослиги ва аниқ манзиллиги o’rtacha ish haqi miqdorini yashash uchun lozim bo’lgan minimal iste’mol savatchasidan kam bo’lmasligi tomonidan taqiqlanmaydigan va har bir xodimning shaxsiy va jamoa manfaatlarini hisobga oluvchi kasb va faoliyat turini erkin tanlash uchun sharoitlar mavjudligini anglatadi; - ish beruvchilarni ishchi kuchiga mustaqil talabi. Bozor iqtisodiyoti xodimlarni barcha ish beruvchilar tomonidan O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi va Mehnat Kodeksi qoidalariga albatta amal qilgan holda ishga erkin yollashlari va ishdan bo’shatishlari, hamda bandlik, mehnat sharoitlari va unga haq to’lashni kafolatlash bilan qishloq fuqoralarining manfaatlarini himoya qilishlari uchun imkoniyatlar yaratadi; - ish beruvchilarni ishchi kuchiga mustaqil talabi. Bozor iqtisodiyoti xodimlarni barcha ish beruvchilar tomonidan O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi va Mehnat Kodeksi qoidalariga albatta amal qilgan holda ishga erkin yollashlari va ishdan bo’shatishlari, hamda bandlik, mehnat sharoitlari va unga haq to’lashni kafolatlash bilan qishloq fuqoralarining manfaatlarini himoya qilishlari uchun imkoniyatlar yaratadi; - ishchi kuchiga bo’lgan talab va taklif o’rtasidagi erkin va o’zaro manfaatli raqobat. Mazkur raqobatni yuzaga kelishi uchun zamonaviy noqishloq xo’jaligi ish joylari yaratishni rag’batlantirish, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishda intensiv texnologiyalar qo’llash asosida ish joylarini tarkibiy va sifat o’zgarishlariga erishish, yollangan xodimlar va ishsizlarni ilg’or ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish texnologiyalari mos malakasini oshirish va qayta tayyorlash lozim. - ish haqi va boshqa mehnat daromadlar chegarasini minimal iste’mol savatchasi miqdoridan kam bo’lmagan holda erkin belgilash. Bu esa qishloq xududlarida serdaromad ish joylarini tashkil etishni, yakka tartibdagi va oilaviy tadbirkorliklardan tushumlarni ko’paytirishni, mehnat daromadlariga nisbatan soliq yukini kamaytirishni, tashqi va ichki mehnat migrantlarining qonuniy mehnat daromadlarini davlat tomonidan qo’llab quvvatlanishini, shaxsiy yordamchi dehqon xo’jaliklarda tushumlarni ko’paytirishni, mehnat shartnomalirida ish haqi 41 belgilashni erkinligini va boshqa mehnat daromadlarini oshirish bo’yicha samarali chora-tadbirlarni amalga oshirishni taqazo etadi; - ishchi kuchi miqdorini ish joylari soniga mosligi. O’zbekiston sharoitida ishchi kuchi miqdori doimiy o’sish tendensiyasiga ega. Shunga mos ravishda mavjud va yangi yaratilayotgan ish joylari soni ham mazkur tendensiyadan ortda qolmasligi lozim. Shu bilan birga aholining ish bilan bandligiga ta’sir etuvchi asosiy omillar ijtimoiy, iqtisodiy va tashkiliy-huquqiy mazmunga ega (1.5-rasm). Bular, mazmunan ikki guruhga ajratish mumkin: ishchi kuchiga talabning oshishi; ishchi kuchi taklifi pasayishi. 42А holisini ish bilan bandligining asosiy omillari Ijtimoiy Iqtisodiy Tashkiliy-huquqiy - ishchi kuchini uy- joy bilan ta’minlashni darajasini oshirish; -ijtimoiy infratu- zilmasini samarali rivojlantirish; -barqaror ijtimoiy- psixologik muhitni shakllantirish; -ishsizlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlashni samarali tizimini tashkil etish; -ishchi kuchini barqa-ror sihat- salomat-ligini ta’minlash; -aholini tabiiy va mexanik ijobiy xarakatlariga erishish. -mehnatdan moddiy rag’batlanishni oshirish; -mavjud ish joylarini ta’mirlash va ularni asosiy ishlab chiqarish vositalari bilan ta’minlash; -qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini tarkibiy o’zgartirish ne’gizida yangi ish joylarini yaratish; -qayta ishlash sanoati bo’yicha yangi ish joylarini yaratish; -qishloq qurilishi industriyasi bo’yicha yangi ish joylari yaratish; -ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilma obyektlarida mavjud ish joylarini mukammal ta’mirlash va yangi ish joylarini tashkil etish; -yangi ish joylari yaratishga xorijiy invistisiya va zamonaviy texnologiyalarga kiritish; -oilaviy tadbirkorlikni samarali rivojlantirish; -yakka tartibdagi va virtual ish joylarini unumli tashkil etish; - ishsizlik nafaqasi va ish haqi miqdorini minimal iste’mol savatcha qiymatiga tenglashtirish. -tashqi va ichki migrasiya bo’yicha qonunchilikni tako-millashtirish; -ishsizlarga maqbul ish joy- larini tashkil etish; -tashqi mehnat migrasiyasini samarali tashkil etish; -ichki mehnat migrasiyasini tashkil etishda samarali mexanizmlardan foydalanish; -ishchi kuchi eksportini samarali tashkil etish; -ish bilan bandlikka ko’makla-shish davlat tashkilotlari faoliyatlari samaradorligini oshirish; -ish bilan ta’minlovchi nodavlat notijorat tashkilotlarini samarali tashkil etish; -yangi ish joylari tashkil etuvchilarga turli moliyaviy- huquqiy imtiyozlarni taqdim etish. 1.5-rasm. А holini ish bilan bandligining asosiy omillari 21 . Ishchi kuchiga talabning oshishini ta’minlovchi asosiy omillarga: mavjud ish joylarini ta’mirlash va ularni asosiy ishlab chiqarish vositalari bilan ta’minlash; qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini tarkibiy o’zgartirish negzida yangi ish joylarini yaratish; qayta ishlash sanoati, qishloq qurilish industriyasi, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmalari va kvotalashtirilgan yangi ish joylarini tashkil etish; yakka tartibdagi va virtual ish o’rinlarini shakllantirish; mavjud va yangi ish o’rinlarini ta’mirlash, jihozlash va yaratishga xorij investitsiyalar va zamonaviy texnologiyalarni jalb qilish kiradi. Ishchi kuchi taklifini kamaytirishni asosiy omillari: mehnatga moddiy rag’batlantirishni oshirish; ishchi kuchini uy-joy bilan ta’minlash; ishsizlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlashni samarali tizimini tashkil etish; tashqi mehnat migrasiyasini samarali tashkil etish; ichki mehnat migrasiyasini tashkil etishda samarali mexanizmlardan foydalanish; ish bilan bandlikka ko’maklashuvchi davlat tashkilotlari faoliyatini samaradorligini oshirish; ish bilan ta’minlovchi nodavlat notijorat tashkilotlarini samarali tashkil etish va mehnatga layoqatli aholini tabiiy va mexanik ijobiy xarakatlaridan iborat. Аholini ish bilan bandligini ta’minlashning asosiy obyektiv shart-sharoitlari va omillarini aniqlash hamda ularni majmuaviy o’rganish uchun quyidagi axborot bazasiga ega bo’lish maqsadga muvofiq . 1. А holining tarkibi, tuzilishi, iqtisodiy faol va faol bo’lmagan aholining dinamikasi. Bu ma’lumotlar aholining ish bilan bandligini ta’minlashni demokrafik tarkibi, tuzilishi, ularning o’zgarish yo’nalishlarini, aniqlash imkoniyatini beradi. Istiqbolda kutiladigan demokrafik o’zgarishlarning qamrovini aniqlashga yordam beradi. 2. Аholi bandligining dinamikasi, mulk shakliga, iqtisodiyot tarmoqlariga, kasb-malakasiga ko’ra bandlikning tuzilishi. Bu ko’rsatkichlar mehnat bozori talab 21 Mualliflar tomonidan ishlab chiqilgan. 43 va taklifi o’zgarishining mulkiy, tarmoq va malakaviy omillarini tahlil qilish imkoniyatini beradi. 3. Иshsizlikning tavsifi. Bunda ishsizlik turlari, kelib chiqish sabablari, bartaraf etish imkoniyatlari tahlili muhim hisoblanadi. 4. Ishchi kuchi oqimining yo’nalishlari va ish vaqtidan foydalanish darajasi ko’rsatkichlari. Bular ko’p jihatdan mikrodarajadagi tahlilni taqozo etadi. 5. Иshchi kuchi xarajatlarining tarkibi va dinamikasi. Mazkur ko’rsatkichlarning aniqlanishi va tahlili qishloq ishchi kuchi qiymati va bahosiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni o’rganishga, ularning ustuvorlarini belgilab olishga, ish haqi miqdorini tartibga solishda e’tibor berilishi kerak bo’lgan xususiyatlarni belgilash imkonini beradi. 6. Ish beruvchi va ishlovchilar o’rtasidagi mehnat munosabatlari buzilishi sabablarini aniqlash. Bu ko’proq ijtimoiy-sosiologik so’rovnomalar va xodimlarni hisobga olish bo’limlari ma’lumotlari vositasida aniqlanadi. Shuningdek, bu mehnat munosabatlarining ijtimoiy shart-sharoitlariga aniqlik kiritishga yordam beradi. Bunda ishlovchilar manfaatini himoya qiluvchi kasaba uyushmalari faoliyatining rolini oshirish chora-tadbirlariga alohida ahamiyat berish maqsadga muvofiq. 7. А holini ish bilan ta’minlash ko’rsatkichlari va bandlik xizmati faoliyatining samaradorligini ifodalovchi jamlangan ko’rsatkichlar dinamikasi. Bu aholini ish bilan ta’minlash faoliyatiga to’g’ridan to’g’ri institusional vositalar orqali ta’sir ko’rsatishning samaradorligini baholash uchun zarurdir. Qishloq aholisini ish bilan bandligini ta’minlash o’z-o’zicha amal qilmay, balki ishsizlik va bandlik jarayonlariga davlatning faol aralashuvini taqozo etadi 44 I BOB BO YICHA XULOSAʻ 1. Ish bilan bandlikni o rganish va uni hisobga olishda o rganilayotgan ʻ ʻ davrda ish bilan band bo lgan insonning jismoniy va ruhiy holatini hisobga olgan ʻ holda uning o z iste mol ehtiyojlarini qondirishi uchun lozim bo lgan oylik ʻ ʼ ʻ daromadidan kam bo lmagan yoki mazkur davrda davlat tomonidan belgilangan ʻ eng kam ish haqi miqdoridan kam bo lmagan daromadga ega bo lgan ʻ ʻ fuqarolarnigina band, deb atash kerak. Yuqoridagi keltirilgan metodikaga asosan iqtisodiyotning norasmiy sektorida band bo lganlarni ham mehnat bilan band ʻ bo lganlar sirasiga kiritilishi norasmiy sektorning ham qonuniy ekanligini ʻ anglatmoqda va bu bilan aholining norasmiy sektorda bandligining qonuniy ekanligi tan olinmoqda.. 2. Norasmiy sektorda mehnat qiluvchi toifadagilar faoliyatining asosiy xususiyatlari shundan iboratki, bular mehnat shartnomalari va ijtimoiy jihatdan himoyalanmaganligi, soliqlarni muntazam to lamasligi va turli xil ijtimoiy ʻ jamg armalarga majburiy ajratmalar hamda pensiya jamg armasiga ʻ ʻ to lanmayotgan badallardir. ʻ 3. Iqtisodiyotning norasmiy sektorida mehnat qilayotgan hamda daromad olayotgan aholi qatlami uchun aholining ehtiyojmand qatlami maqomini berish talab etiladi. Bundan tashqari bizningcha, ko p farzandli oilalar (oylik daromadi ʻ belgilangan miqdordan kam bo lgan holda), boquvchisini yo qotgan ayollar hamda ʻ ʻ mehnatga layoqatli yoshgacha bo lgan mehnat qilayotgan o smirlar ijtimoiy ʻ ʻ ehtiyojmand qatlam vakillariga kiritilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Birinchidan, norasmiy sektorda mehnat qilayotgan aholi qatlami uchun alohida maqom berilishi va bu qonunchilik bilan taqiqlanmagan mehnat turlarini o z ichiga olishi va shu bilan birga mazkur berilgan maqom huquqiy asosga ega ʻ bo lishi lozim. ʻ Ikkinchidan, bugungi kunda norasmiy sektor vakillarining manfaatlarini hisobga oladigan yangi tizim yaratilishi va ushbu tizim orqali norasmiy sektorda 45 mehnat qilayotgan aholi qatlami uchun pensiya ta minoti, ularning kasabaʼ uyushmalari tomonidan qo llab-quvvatlanishi, ijtimoiy ko makka muhtoj qatlam ʻ ʻ uchun ijtimoiy himoya tizimlari yaratish lozim. Shu o rinda aytib o tish kerakki, ʻ ʻ yoshga doir olinadigan pensiya miqdorini belgilashda mazkur shaxsning ish staji va o zi tomonidan to langan to lov miqdorlari birinchi galda hisobga olinishi ʻ ʻ ʻ lozim. Uchinchidan, bunday tizimni yaratishda birinchi galda norasmiy sektorda mehnat qilayotgan aholi qatlamini ro yhatga olish tizimida majburiy tizmidan voz ʻ kechish, ixtiyoriy to lov tizimini joriy etish lozim. ʻ 46 II BOB. ISHSIZLIKNI KAMAYTIRISH ISH BILAN BANDLIKNI OSHIRISHNING ASOSIY IQTISODIY KO’RSATKICHLARI. 2.1. Hududiy mehnat bozorida ish bilan bandlikni ta’minlash holati. Samarqand viloyati iqtisodiy-ijtimoiy salohiyati bilan mamlakatimiz taraqqiyotiga munosib hissa qo’shib kelayotgan yetakchi viloyatlardan biri hisoblanadi. Ana shunday salohiyat yildan-yilga ortib va mustahkamlanib, viloyat iqtisodiyotining barqaror o’sish sur’atlarining ta’minlashga, aholini ish bilan yuqori darajada ta’minlanganligini, aholi farovonligini oshirishga xizmat qilmoqda. Аholini ish bilan bandligini ta’minlash ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning ustuvor yo’nalishlaridan biri, xalq turmush darajasi va sifatini yuksaltirishning muhim sharti sifatida belgilangan. Innovatsion iqtisodiyotda davlat ish bilan bandlik siyosati viloyat ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishining tarkibiy qismi sifatida mehnat potensialidan samarali foydalanish va uning rivojlanishi bo’yicha ish bilan bandlik muammolarini yechishga yo’naltirilishi zarur. Меҳнат бозорида аholini ish bilan bandligi va ishsizligi bir-biriga tez almashinishi mumkin. Viloyat qishloq joylarida aholini ish bilan ta’minlash va ishsizlikni bartaraf etishda mehnat bozorining ahamiyati kattadir. Chunki viloyatда ishchi kuchiga bo’lgan talab va uning taklifi aynan mehnat bozorida o’zaro to’qnashadi. Shu bois, bu infratuzilmani samarali rivojlantirish viloyatda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning asosiy omillaridan biri hisoblanadi (2.1-rasm). Аholini ish bilan bandligini ta’minlashni mehnat bozori orqali tartibga solish faol rol o’ynaydi. Мehnat bozori iqtisodiy faol aholining ish bilan bandligini, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohasiga jalb etilishini ta’minlaydi. 47 2.1-rasm. M ehnat bozorida aholini ish bilan bandligi va uning ijtimoyi- iqtisodiy rivojlanishga ta’siri Samarqand viloyatida ham keyingi yillarda, aholining muntazam ravishda ortayotganini kuzatishimiz mumkin. Samarqand viloyati aholisi 2022 yilda 4118,2 ming kishiga yetdi. Viloyat aholisi 2017 yilda 3651,7 ming kishini tashkil etgan bo‘lsa, 2022 yilda 2017 yilga nisbatan 12,8 % ga o‘sgan (2.2-rasm). 2.2-rasm.2017-2022 yillar davomida Samarqand viloyati aholisining o‘zgarishi dinamikasi (ming kishi) 48Viloyat aholisi, jumladan, mehnatga layoqatlilar Iqtisodiyot tarmoqlari, ijtimoiy- iqtisodiy infratuzilma Ishchi kuchi taklifi Ishchi kuchiga bo’lgan talab Ish bilan bandlik Ishsizlik Ishlab chiqarish va ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyot M ehnat bozori Innovatsion iqtisodiyotda mehnat bozorini samarali faoliyat ko’rsatishi muhim ahamiyatga ega bo’lib, u bozor iqtisodiyoti tizimidagi alohida o’rni va viloyatda amalga oshirilayotgan islohotlarning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadi. Мehnat bozorining mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga ta’sirini aholini ish bilan bandligini ta’minlash shaklida ifodalash mumkin. I sh bilan bandlik va ishsizlik bir biriga tez almashinishi mumkin. Samarqand viloyati aholini ish bilan bandligini ta’minlashning hududiy xususiyatlari va ishsizlikni kamaytirishda qishloq mehnat bozorining ahamiyati katta hisoblanadi. Chunki ishchi kuchi taklifi va unga bo’lgan talabi aynan mehnat bozorida o’zaro to’qnashadi. Shu bois, bu infratuzilmani samarali rivojlantirish iqtisodiyotni yangilash sharoitida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Аholining ish bilan bandligini ta’minlash muhim masalalardan biri hisoblanadi. Chunki, qishloq joylarida ishsizlik muammosining mavjudligi bozor iqtisodiyotining ajralmas xususiyatidir. Shunday ekan, ishsizlik muammosini o’rganishdan asosiy maqsad – qishloq joylarida aholining ish bilan bandligini oshirish orqali mamlakat ishlab chiqarishini kengaytirish va aholi turmush darajasini yanada yaxshilashga aloqador tadbirlar ishlab chiqishdan iborat. Ayniqsa, chuqurlashgan iqtisodiy islohotlar sharoitida aholi bandligini ta’minlash masalasi yanada dolzarb tus oldi. 2022 yilda Samarqand viloyati bo‘yicha yalpi hududiy mahsulot (YaHM) ishlab chiqarish hajmi amaldagi narxlarda 62440,3 mlrd. so‘mni, 2021 yilda esa 53749,9 mlrd.so’mni tashkil qilib, ushbu ko‘rsatkich 2022 yilda 2021 yilga nisbatan taqqoslama narxlarda 16,2 foizga o‘sgan (2.3-rasm). Jumladan, 2022 yil davomida asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar 21955,2 mlrd. so‘mni tashkil qilib, o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 129,5 foizni tashkil qildi. 49 2.3-rasm. Samarqand viloyatida YaHM hajmi, 2017-2022 yillar holatiga ko‘ra (mlrd. so‘m) . Samarqand viloyatida 2022 yilda YаHM hajmi 62 440,3 mlrd. so‘mni tashkil etdi va bu esa 2021 yil ma’lumotlariga nisbatan 5,8 % ga ko‘pdir. Ushbu hududda qishloq, o‘rmon va baliqchilik xo‘jaligida 103,6 % (YаHM tarkibidagi ulushi – 40,5 %), sanoatda 109,0 % (16,0 %), qurilishda 110,1 % (6,1 %) va xizmatlar sohasida 106,3 % (37,4 %) o‘sish sur’atlari kuzatildi. Aholi jon boshiga YаHM 3,6 % ga ko‘paydi va 15 323,2 ming so‘mni tashkil etdi. Qishloq xo’jaligi sohasida olib borilayotgan islohotlar ham o’z samarasini bermoqda. Ko’p tarmoqli fermer xo’jaliklarini tashkil etish, ularning faoliyatini rivojlantirish borasida salmoqli natijalarga erishilyapti. Mamlakatimizda mehnatga layoqatli aholini ish bilan ta’minlash qancha dolzarbligini to’la tasavvur qilish uchun demografik vaziyatga bir nazar tashlaylik. Bizda aholining tabiiy o’sishi keyingi yillarda bir oz sekinlashganiga qaramasdan, hamdo’stlik mamlakatlari orasida eng yuqoriligicha saqlanib turibdi. Keyingi yillarda, respublikamizda aholining o’sishi o’rtacha 10,4% ni tashkil etmoqda. Bu esa, mehnat resurslarini mutanosib ravishda o’sishiga olib kelmoqda. 50 2.1-jadval Samarqand viloyatida mehnat resurslari va aholining ish bilan bandligi holati (ming kishi hisobida) Ko’rsatkichlar 2018 yil 2019 yil 2020 yil 2021 yil 2022 yil 20 1 8-20 2 2 yillar da o’sishi (% da) Aholi soni 3720,1 3798,9 3877,4 4031,3 4118,2 110,7 Mehnat resurslari 2103,4 2117,1 2130,4 2142,3 2160,4 102,7 Ish bilan band bo’lganlar 1463,3 1455,8 1418,3 1441,3 1489,0 101,8 Tahlillardan ko’rinadiki, Samarqand viloyatida aholi soni 2018 yilda 3720,1 ming kishini tashkil etgan bo’lsa, 2022 yilda esa 4118,2 kishiga yetgan hamda o’rganilayotgan davrda 10,7 foizga o’sishga ega. Viloyat aholisi ulushida mehnat resurslari 2018 yilda 2103,4 ming kishi bo’lib, 2022 yilda 2160,4 ming kishi yoki 2,7%ga oshgan. Ish bilan band bo’lgan aholi 2018 yilda 1463,3 ming kishi bo’lib, 2022 yilda 1489,0 ming kishi yoki 1,8%ga o‘sgan (2.1-jadval). Davlatimiz tomonidan keyingi yillarda ayniqsa, qishloq joylarini rivojlantirishga alohida e’tibor berilmoqda.Viloyat qishloq tumanlarida 2022 yil 1 yanvar holatiga ko‘ra aholi soni 4031,3 ming kishi yoki 2018 yil 1 yanvariga nisbatan 110,4 %ga o’sgan. Iqtisodiy faol aholi soni 1,9 % ga, shundan ish bilan band bo‘lganlar 5,4 %ga kamayishi kuzatilgan. Samarqand viloyat iqtisodiyotning rasmiy sektorida band bo’lganlar miqdori 22,7 %ga kamaygan. O‘z navbatida iqtisodiyotning norasmiy sektorida bandlar bo‘lganlar ulushi sezilarli darajada o‘sishi kuzatilgan (3 marta) (2.2-jadval). Аholisi hududiy harakatchanligi sustligiga quyidagilar asosiy sabablardir: aholining oddiy qishloq xo‘jalik mehnati turlarini afzal ko‘rishi, tug ‘ilgan joyiga bog ‘langanligi, qarindoshlik aloqalari, ishchi kuchiga bo ‘lgan talab va uning taklifini hisobga olgan mexanizmning ishlab chiqilmaganligi. 2.2-jadval 51 Samarqand viloyatida 2017-2021 yillarda mehnat resurslari tarkibi (ming kishi, yil boshiga nisbatan) № Ko’rsatkichlar 2018 y. 201 9 y. 20 20 y. 202 1 y. 202 2 y. 20 17 -20 2 2 y.y.da o’sish, (%) 1 Doimiy aholi soni 3651,7 3720,1 3798,9 3877,4 4031,3 110,4 2 Mehnat resurslari 2079,6 2103,4 2117,1 2130,4 2142,3 103,0 3 Shundan, iqtisodiy faol aholi 1629,8 1620,6 1604,2 1585,4 1599,7 98,1 4 Ish bilan band bo’lganlar 1523,1 1463,3 1455,8 1418,3 1441,3 94,6 5 Iqtisodiyotning rasmiy sektorida band bo’lganlar 653,1 620 , 4 683 , 2 542,7 542,7 77,3 6 Iqtisodiyotning norasmiy sektorida band bo’lganlar 418,9 429, 7 469,3 681 , 7 681 , 7 3 marta Umuman olganda, viloyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida, aholi turmush darajasi yaxshilanishida, xalqimizning hayot darajasi va farovonligini oshirishda qishloq aholini ish bilan bandligini ta’minlashda uning hududiy xususiyatlari muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. 2.2. Samarqand viloyati аholining ish bilan bandligini ta’minlashning asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlari holati tahlili . Mamlakatimizda keyingi yillarda qishloq joylarida aholini ish bilan bandligini ta’minlashga jiddiy e’tibor berilmoqda. Aholini ish bilan bandligini ta’minlash birinchi navbatda, qishloq joylari aholisining foydali mehnat bilan band bo’lishini, uning mehnat daromadiga ega bo’lishi, mamlkat uchun uning ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatishda bandligini, aholini yashash sharoitini va turmush sifatini yaxshilashga olib keladi. Bizga ma’lumki, yurtimiz qishloq joylarida har yili milliy iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish, hududlar bo’yicha mehnat resurslaridan yanada to’liq va 52 oqilona foydalanish, aholining ijtmioiy muhofazasini ta’minlashga qaratilgan tegishli Dasturlar qabul qilinayapti. Mehnat bozorining e’tiborga molik o’ziga xos xususiyatlari quyidagilar hisoblanadi: ‒ aholining asosiy qismini yoshlar tashkil etishi; ‒ yuz minglab ishsizlarning, shuningdek, ishchi kuchining talab va taklif bo’yicha nomutanosiblikning mavjudligi; ‒ ishsizlik va norasmiy sektorda ish bilan bandlikning yuqori darajasi kuzatiladi. Samarqand viloyati bo’yicha 2022 yil 1 yanvar holatiga ko‘ra “Aholini ish bilan ta’minlash Dasturi” ning bajarilishi quyidagi jadvalda ko’rsatib o’tilgan (2.3- jadval). 2.3–jadval ma’lumotlariga ko’ra, Samarqand viloyatida 2018-2022 yillarda ish bilan bandlikka ko’maklashish markazlariga jami murojaat qilganlar 2 marta (37,2 %)ga kamaygan. Shundan ish bilan bandlik markazlari yo’llanmasi bilan ishga joylashganlar mazkur yillar davomida 35,1 % (2 marta)ga kamaygan. Viloyatda ishsiz maqomini olganlar o’rganilayotgan davrda 160,0%ga o’sish tendensiyasiga ega bo’lsa, kasbga o’qitish va malakasini oshirishga yo’naltirilganlar ulushi 86,5 %ga kamaygan (2.3-jadval). Shuningdek, bandlikka ko’maklashish markazlari yo’llanmasi bilan ishga joylashganlar bu davrlar mobaynida kamaygan. Ishga joylashganlar hissasining ish so’rab murojaat qilganlarga nisbatan bu davrlar oralig’ida kamayib borish tendensiyasi ko’zatildi. Bunday o’zgarishlar asosan yangi va qo’shimcha ish o’rinlarining yaratilishi hisobiga amalga oshirilgan. Samarqand viloyatida “Aholini ish bilan ta’minlash hududiy Dasturi”ning bajarilishi tahlil qilinganda, haq to’lanadigan jamoat ishlariga yo’naltirilgan 3245 tadan 936 kishiga kamaygan. Shu bilan birga, ishsizlik nafaqasi tayinlanganlar 1154 kishidan 102 kishiga kamaygan hamda korxonalarda mavjud bo’sh ish o’rinlari 141,7 %ga ortgan. 53 2.3-jadval Samarqand viloyatida “Aholini ish bilan ta’minlash hududiy Dasturi”ning bajarilishi (yil boshiga nisbatan) Ko’rsatkichlar 2018 y. 2019 y. 20 20 y. 202 1 y. 202 2 y. 20 1 8-20 2 2 y.y.da o’sish , (%) BKM ga ish so’rab murojaat qilganlar (ming kishi) 74,2 74,6 42,2 38,5 3 7 , 2 2 marta kamaygan BKM lar yo’llanmasi bilan ishga joylashganlar (ming kishi) 73,1 73,5 40,1 37,7 3 5 , 1 2 marta kamaygan Ishsiz maqomini olganlar (ming kishi) 0,9 1,1 2,0 1,8 1, 6 160,0 Kasbga o’qitish va malakasini oshirishga yo’naltirilganlar (kishi) 1056 1125 587 582 5 64 86,5 Haq to’lanadigan jamoat ishlariga yo’naltirilgan (kishi) 5500 5609 1365 1 106 936 3 marta kamaygan Ishsizlik nafaqasi tayinlanganlar (kishi) 1053 1116 90 105 10 2 11 marta kamaygan Korxonalarda mavjud bo’sh ish o’rinlari (birlik) 2690 2763 3201 3 783 5075 141,7 Bu esa ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi davlat ish bilan bandlik jamg’armasining passiv yo’nalishlariga sarflanishining tejalishi ish bilan ta’minlashning faol yo’nalishlariga sarflanadigan mablag’larni moliyalashtirishni kengaytirish uchun manba bo’lib hisoblanadi. Mamlakatimizda mehnatga layoqatli aholini ish bilan ta’minlash qancha dolzarbligini to’la tasavvur qilish uchun demografik vaziyatga bir nazar tashlaylik. Bizda aholining tabiiy o’sishi keyingi yillarda bir oz sekinlashganiga qaramasdan, hamdo’stlik mamlakatlari orasida eng yuqoriligicha saqlanib turibdi. Keyingi yillarda, respublikamizda aholining o’sishi o’rtacha 1,5% ni tashkil etmoqda. Bu esa, mehnat resurslarini mutanosib ravishda o’sishiga olib kelmoqda. 2.4-jadval 54 2022 yilda Samarqand viloyati bandlikka ko‘maklashish Mark azlariga murojaat qilganlardan ayollar va yoshlar tarkibi (yil boshiga nisbatan) Ko‘rsatkichlar Jami, viloyat bo‘yicha Shundan , Xotin - qizlar Yoshlar Bandlikka ko‘maklashish markazlariga murojaat qilganlar 3 7228 12334 19658 Bandlikka ko‘maklashish markazlari tomonidan ishga joylashtirilganlar 3 51 91 11684 18846 Ishsiz deb e’tirof etildi 1 645 520 359 Kasb urganishga yullandi 5 64 175 233 Haq to’lanadigan jamoat ishlariga jalb qilindi 936 354 465 Ishsizlik nafaqasi tayinlanganlar 10 2 42 11 2022 yil 1 yanvar holatiga ko‘ra, Samarqand viloyati tuman bandlikka ko‘maklashish Markazlariga murojaat qilganlar 37228 kishi bo’lib, shundan 12334 kishini xotin –qizlar, 19628 kishini yoshlar tashkil etgan. Bandlikka ko‘maklashish markazlari tomonidan ishga joylashtirilganlardan xotin qizlar 11684 kishi, kollej hamda OTM bitiruvchilari bo’lgan 18846ta yoshlar yangi ish joylariga ishga joylashtirilgan. Viloyatda ishsiz deb e’tirof etilganlarning 520 nafari xotin-qizlar, 359 nafarini yoshlar, kasbga yo’naltirilganlarning 175 nafari xotin-qizlar, 233 nafarini yoshlar, haq to’lanadigan va jamoat ishlariga 354 nafari xotin-qizlar, 465 nafarini yoshlar hamda ishsizlik nafaqasi tayinlanganlarning 42 nafari xotin-qizlar, 11 nafarini yoshlar tashkil qiladi (2.4-jadval). Samarqand viloyati qishloq joylarida mehnat resurslari 2022 yil boshiga (1621,9 ming kishi) 2018 yil boshiga (1535,4 ming kishi) nisbatan 105,6 %ga o’sish tendensiyasiga ega. Mehnat resurslari viloyat tumanlari kesimida o’rganilganda Qo’shrabod (105,8%), Narpay (105,8%), Pastdarg’om (105,8%), Paxtachi (105,8%), Tayloq (105,8%), Ishtixon (105,7%) va Kattaqo’rg’on (105,7%) tumanlarida o’rtacha ko’rsatkichdan yuqori hisoblanadi. Viloyatning Bulung’ur va Payariq tumanlarida mehnat resurslari eng past darajada (105,0%) o’sish tendensiyasiga ega. 2.5-jadval 55 Samarqand viloyati qishloq joylaridagi mehnat resurslari holati (yil boshiga nisbatan) 20 18 y 20 19 y 20 20 y 20 2 1 y 20 2 2 y 20 2 2 yil 2018 yilga nisbatan, %da № Jami 1535,4 1559,2 1583,1 1605,5 1621,9 105,6 tumanlar: 1 Oqdaryo 85,6 86,9 88,2 89,5 90,5 105,7 2 Bulung’ur 77,6 78,6 79,8 80,8 81,5 105,0 3 Jomboy 78,1 79,3 80,5 81,5 82,3 105,4 4 Ishtixon 105,5 107,1 108,7 110,2 111,5 105,7 5 Kattaqo’rg’on 125,3 127,3 129,2 131,0 132,4 105,7 6 Qo’shrabot 59,9 60,9 61,9 62,7 63,4 105,8 7 Narpay 101,2 102,8 104,4 105,8 1 06 ,3 105,8 8 Nurobod 66,5 67,5 68,6 69,4 70,0 105,3 9 Payariq 121,4 123,3 125,1 126,9 1 27 , 8 105,0 10 Pastdarg’om 160,7 163,3 165,8 168,3 17 0 ,5 105,8 11 Paxtachi 79,7 80,9 82,2 83,4 84,3 105,8 12 Samarqand 166,9 169,6 172,1 174,8 1 7 6, 2 105,6 13 Tayloq 93,6 95,0 96,5 97,8 99,0 105,8 14 Urgut 213,4 216,7 220,1 223,4 225,4 105,6 Samarqand viloyati qishloq joylarida aholini ish bilan bandligi ko’rsatkichlari 2022 yil boshida (1170,7 ming kishi) 2018 yil boshiga (1003,8 ming kishi) nisbatan 121,3 %ga o’sish tendensiyasiga ega. Viloyat qishloq tumanlari tahlil qilinganda, Payariq tumani qishloq joylarida 148,3%ga, Narpay tumanida 137,2%ga yuqori o’sish kuzatilgan. Qishloq joylarining aholisini so’ngi vaqtlarda aholini ish bilan ta’minlashga jiddiy e’tibor natijasi hisoblanadi. 2.6-jadval Samarqand viloyati qishloq joylarida ish bilan band bo’lganlar bo’lganlar holati (yil boshiga nisbatan) 56 20 18 y 20 19 y 20 20 y 20 2 1 y 20 2 2 y 20 2 2 yil 2018 yilga nisbatan, %da № Jami 1003,8 1036,6 1071,1 1102,7 1170,7 121,3 tumanlar: 1 Oqdaryo 49,2 50,8 52,5 54,1 55,7 117,3 2 Bulung’ur 54,5 56,3 58,2 59,9 61,8 117,3 3 Jomboy 55,5 57,3 59,3 61,0 62,9 117,4 4 Ishtixon 69,7 72,0 74,4 76,6 78,9 117,2 5 Kattaqo’rg’on 88,8 91,7 94,7 97,5 100,5 117,1 6 Qo’shrabot 38,3 39,6 40,8 41,9 43,4 117,0 7 Narpay 67,7 69,9 72,2 74,4 89,6 137,2 8 Nurobod 46,2 47,7 49,3 50,8 52,4 117,5 9 Payariq 79,1 81,7 84,4 86,9 113,3 148,3 10 Pastdarg’om 100,2 103,5 106,9 110,1 113,5 117,3 11 Paxtachi 53,6 55,3 57,2 58,9 60,7 117,2 12 Samarqand 100,4 103,7 107,2 110,4 111,3 114,6 13 Tayloq 58,5 60,4 62,4 64,2 66,1 117,0 14 Urgut 142,1 146,7 151,6 156,0 160,6 117,0 Shuningdek, viloyat qishloq joylarida aholining mehnat va tadbirkorlik tashabbuslarini qo’llab-quvvatlash va rag’batlantirish, kasb hunar kollejlari va oliy ta’lim muassasalarining bitiruvchilarini ish bilan ta’minlashda yangi samarali shakllar va uslublarni joriy etish, ularni bandligini ta’minlashda imtiyozlardan keng foydalanish, bitiruvchilarga o’z biznesini tashkil etishlari uchun mikrokreditlar ajratish amaliyotidan foydalanish samaradorligini yuqori ekanligidir. Bugungi kunda bandlikka ko’maklashishning faol siyosat choralarini amalga oshirish, ya’ni ish o’rinlarini yaratish, avvalo yoshlarni va ijtimoiy himoyaga muhtoj aholi toifalarini ish bilan ta’minlash, tadbirkorlik faolligini rag’batlantirish chorasini ko’rish zaruratini keltirib chiqardi. Samarqand viloyat Bandlik va mehnat munosabatlari Bosh boshqarmasi ma’lumotlariga ko’ra, 2022 yil boshida BKMga ish so’rab murojaat qilganlarning 97,2% ish bilan ta’minlangan (2.7-jadval). 57 2.7-jadval 2022 yilda Samarqand viloyati qishloq joylari bo’yicha BKMga ish so’rab murojaat qilganlar holati (yil boshiga nisbatan) Bandlikka ko’maklashish markazlariga ish so’rab murojaat qilganlar Shundan, ish bilan ta’minlanganlar Foizi Ishsiz sifatida ro’yxatga olinganlar Yangi yaratilgan ish o’rinlari № Jami 29026 28212 97,2 318 76128 tumanlar: 1 Oqdaryo 1596 1449 90,8 24 4300 2 Bulung’ur 2024 2000 98,8 21 5580 3 Jomboy 2490 2475 99,4 17 4400 4 Ishtixon 2287 2218 97,0 23 5914 5 Kattaqo’rg’on 2830 2703 95,5 17 5684 6 Qo’shrabot 1250 1180 94,4 27 3787 7 Narpay 2040 2040 100,0 47 5454 8 Nurobod 1288 1288 100,0 5 4395 9 Payariq 2612 2567 98,3 40 6370 10 Pastdarg’om 2934 2804 95,6 19 6201 11 Paxtachi 1727 1628 94,3 16 4769 12 Samarqand 1868 1826 97,8 4 4467 13 Tayloq 1529 1483 97,0 30 4700 14 Urgut 2551 2551 100,0 28 10107 2.7-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, 2022 yil boshida Samarqand viloyati qishloq joylarida tashkil etilgan yangi ish o’rinlari soni 76128 tani tashkil qiladi. Viloyatda ishsiz sifatida ro’yxatdan o’tganlar soni 318 nafarni tashkil qiladi. Samarqand viloyati bo’yicha qishloq joylarida bandlikka ko’maklashish markazlariga ish so’rab murojaat qilganlar Narpay, Nurobod va Urgut tumanlarida 100 % ish bilan ta’minlangan bo’lsa, ish so’rab murojaat qilganlarning Oqdaryo tumanida 90,8%, Paxtachi tumanida 94,3%, Qo’shrabod tumanida 94,4% va Kattaqo’rg’on tumanida 95,5% ish bilan ta’minlanishning past darajasini tashkil etadi. Viloyat qishloq mehnat bozorida yangi ish o’rinlarini tashkil etilgani 58 Bandlikka ko’maklashish markazlariga murojaat qilganlardan fuqarolardan 2 barobarga ko’pdir. Bunga sabab viloyatda bo’sh ish o’rinlari yarmarkalarini tashkil qilinishi ham mehnat bozoridagi ta’sirchan siyosatning muhim uslubi sanaladi. Bundan maqsad – ish izlovchilarni taklif etilayotgan bo’sh joylari bilan tanishtirish, shuningdek, ularga qishloq mehnat bozori, mavjud bo’sh ish o’rinlari va yangi kasbga o’qitish to’g’risida to’liq malumot berishdan iborat. 2.3. Aholini ish bilan bandligini ta’minlashni tartibga solishda davlatning roli . Mehnat bozorining samarali ishlashi, aholini ish bilan bandlik sohasida davlat siyosatini amalga oshirishda yangicha joriy etish, uni tartibga solinishi, davlat va xususiy tadbirkorlik o’rtasida hamkorlikka asoslangan holda mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirish, aholi, ayniqsa qishloq joylaridagi aholini, xususan, yoshlar bandligini ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasida oliy va o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi muassasalari bitiruvchilarining bandligini ta’minlash, kam ta’minlangan oilalarga nafaqa va moddiy yordamni o’z vaqtida to’lanishi monitoringini amalga oshirish bo’yicha aholi bandligini rag’batlantirishga yo’naltirilgan choralar quyidagilardan iborat: ‒ oliy va o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi muassasalarining birinchi marotaba ishga joylashgan bitiruvchilarining birinchi yilda ishga joylashganlarining ish haqidan olinadigan daromadlari bo’yicha yagona ijtimoiy to’lovning o’rnatilgan stavkasini 50 foizga, ularning ikkinchi va uchinchi yil davridagi mehnat faoliyati bo’yicha 25 foizga kamaytirish; ‒ nodavlat tashkilotlarga fuqarolarni O’zbekiston Respublikasi hududida ishga joylashtirish sohasida, ular tomonidan fuqarolarni xorijda ishga joylashtirish faoliyati amalga oshiriladigan hollarda esa belgilangan tartibda beriladigan lisenziya asosida, pullik xizmatlar ko’rsatish huquqini berish. 59 S h uningdek, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qabul qilingan Farmon va qarorning amalga oshirilishi natijasida: ‒ mehnat organlarining zamonaviy talablarga javob beradigan, jumladan ustuvor vazifalarni, jumladan mehnat bozori infrastrukturasini rivojlantirish, ish o’rinlari tashkil etish bo’yicha davlat buyurtmalarini shakllantirish, birinchi marotaba mehnat bozoriga kirib kelayotgan yoshlarni va aholining ijtimoiy zaif toifalarini ishga joylashtirish kabi muhim yo’nalishlardagi vazifalarni izchil va samarali ravishda bajarishni ta’minlaydigan tashkiliy tuzilmasini yaratish; ‒ mehnat organlari tomonidan ko’rsatilayotgan barcha davlat xizmatlarini to’liq hajmda qayta ko’rib chiqish (reinjiniring), mehnatga haq to’lashning zamonaviy rag’batlantiruvchi uslublari va samaradorlikning asosiy ko’rsatkichlari (KPI)ni joriy etgan holda ish tashkil etishning progressiv shakllarini tatbiq etish orqali bandlik sohasida ko’rsatilayotgan xizmatlar sifatini tubdan oshirish; ‒ turli jamoat ishlari jamg’armasi mablag‘lari hisobidan mehnat bozorini izchil va barqaror rivojlantirish, aholi bandligi darajasini oshirish va mehnat resurslaridan oqilona foydalanish bo’yicha komplekch chora-tadbirlarni amalga oshirishni moliyaviy ta’minlashni kuchaytirish; ‒ kam ta’minlangan oilalar a’zolari va aholining boshqa aholining ijtimoiy zaif toifalarini, ularga mikrokreditlar berish va qayta o’qitish xizmatlarini taqdim etish orqali, yakka tartibdagi va oilaviy tadbirkorlikka jalb etish, shaxsiy tomorqa va dexqon xo’jaliklarini rivojlantirish yo’li bilan oilalarni kam ta’minlanganlikdan chiqarish bo’yicha individual dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirishga doir zarur sharoitlarni yaratish. Mehnat bozori faol siyosat olib borishning eng samarali yo’nalishlaridan biri mehnat bozorining eng muhim instituti bo’lgan ish bilan bandlikning ixtisoslashgan umummilliy xizmatidir. Uning asosiy vazifasi mehnat bozori haqidagi axborotning tarqalishi hisobiga uning samaradorligini oshirishdan iboratdir. U, birinchidan, ishsizlarning bo’sh ish o’rinlari qidirishlariga, tadbirkorlarning xodimlar qidirishlariga sarf etiladigan vaqtni qisqartirishni 60 ta’minlaydi, ikkinchidan, ish beruvchilarning o’z talablariga eng ko’p darajada mos keladigan xodimlar yollashiga yordam beradi, xodimlarga esa mehnat sharoitlari va ish haqi darajasi muvofiq keladigan ish joyini topishlariga imkon beradi. Bundan tashqari, ish bilan bandlik xizmati vazifalariga quyidagilar kiradi: ish qidiruvchilarga kasblar bo’yicha maslahatlar berish va ishsizlarni yangi mutaxassisliklar bo’yicha o’qitish; nogironlar, yoshlar, harbiy xizmatdan bo’shab kelgan yoshlar va fuqarolarning ijtimoiy jihatdan himoya qilinishga muhtoj bo’lgan boshqa guruhlari uchun ish joylarini band qilib qo’yish; ish kuchuni hududlar bo’yicha qayta taqsimlash; oddiy yo’l bilan ishga kira olmaydigan fuqarolarning (ko’p bolali va yolg’iz ota-onalarning) ish bilan bandligiga qo’maklashish uchun ish o’rinlarini qo’llab-quvvatlash; ishsizlarning tadbirkorlik va mustaqil faoliyati bilan shug’ullanishlariga yordam ko’rsatish; ommaviy ishdan bo’shatishlarni to’xtatib qolish uchun kompensasiya to’lovlarini amalga oshirish. Shuning uchun mamlakatimizda ishsizlar va ishsiz qolish xavfi ostida turgan xodimlarning kasb tayyorgarligi va ularni qayta tayyorlashdan iborat turli-tuman dasturlarni ishlab chiqiladi. Bunda mazkur dasturlar birinchi navbatda oldingi kasb malakasi iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlarga, ishchi o’rinlarining yangi kasbiy tuzilishiga javob bermaydigan kishilarga, shuningdek, aholining zaif himoyalangan qismiga (hozircha zarur kasbiy tayyorgarlikka ega bo’lmagan yoshlarga, mehnat bozoriga qaytishga qaror qilagn ayollarga; kasbga yo’naltirishga ehtiyoj sezadigan nogironlar va boshqalarga) qaratilgan. Ko’pincha ta’lim olish uchun nomzodlarni davlat ish bilan bandlik xizmati aniqlaydi. Kasb tayyorgarligi va qayta tayyorlov dasturlari davlat, tadbirkorlar va kasaba uyushmalarining ishtirokida ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. Bu dasturlarning bevosita tashkilotchisi ko’pincha davlat ish bilan bandlik xizmati hisoblanadi, u markazlar va o’quv kurslarining maxsus tashkil etilgan shahobchalarda, shuningdek, o’quv yurtlari yoki korxonalar bilan tuzilgan shartnomalar asosida tashkil etadi; ta’lim oluvchilarga stipendiyalar to’lanadi. 61 Qishloq joylarida ish bilan bandlik xizmati davlat manfaatlarini ko’zlab ish olib boradi, ishsizlarning ta’lim olishi va qayta o’qishini ularga mablag’lar ajratish shaklida nafaqalar to’lash orqali rag’batlantiradi. “Aholi bandligi to’g’risida”gi Qonunda ishsiz fuqarolar ham ish bilan bandlik xizmati yo’llanmasi bilan bepul kasb tanlash, kasb tayyorgarligi, qayta tayyorlash va malaka oshirish huquqiga egadirlar, deb ta’kidlangan. Mazkur huquqlar qonunning boshqa moddalari va bandlarida ham kafolatlangan. Mehnat bozoridagi ana shu yo’nalishini amalga oshirishdagi asosiy murakkablik iqtisodiyotning bo’lajak kasb-malaka tuzilishi to’g’risida, o’rta va uzoq muddatli istiqbolda kasb sohasidagi mehnatga bo’lgan ehtiyoj qanday bo’lishi haqidagi axborotning yetishmasligidadir. Yana bir muammo ishdan mahrum bo’lgan shaxslarning kasbiy jihatdan qayta tayyorlanishga kam talab bildirishidir, chunki ular oldingi kasblari bo’yicha ishga joylashishga umid qiladilar. Mehnat bozoridagi faol siyosatning mazkur yo’nalishini rivojlantirishga to’sqinlik qiluvchi omil ish bilan bandlik xizmati faoliyatini moliyaviy jihatdan ta’minlashning cheklanganligi hamdir. Mustaqil ish bilan bandlik va kichik biznesni qo’llab-quvvatlash tizimi. Hozirgi vaqtda mehnat bozoridagi faol siyosatni amalga oshirish sohasidagi faoliyat doirasida mustaqil ish bilan bandlikni rivojlantirish, tadbirkorlik malakalarini o’rgatish va kichik biznesni tashkil etishga ko’maklashish dasturlari muhim ahamiyat kasb etadi. Mehnat bozoridagi siyosatning bu yo’nalishi eng muhim ijtimoiy vazifani – yangicha mehnat dunyoqarashini shakllantirishdir. Ishsizlar agar o’zlarining mustaqil ishlarini tashkil etishni hohlasalar, ish bilan bandlik xizmatiga zarur asoslash bilan (bizne-reja bilan) loyihalar tanlovida ishtirok etish haqida ariza beradilar, bu yerda uning rejasini mutaxassislar ko’rib chiqib, o’z xulosalarini beradilar. Agar iltimos qondiriladigan bo’lsa, u holda yangi tadbirkor uchun boshlang’ich kapital sifatida unga muayyan muddatga beriladigan ishsizlik nafaqasining butun summasi xizmat qiladi va bir yo’la to’lanadi. 62 Bizning fikrimizcha, ishsizlikni kamaytirishning chora-tadbirlari sifatida quyidagilarni qayd etib o’tish mumkin: • korxonada yangi ishchi o’rinlari tashkil etish yo’li bilan aholini ishga jalb qilish; • jamoat xizmatini tashkil etish; • xususiy tadbirkorlikni hamda aholining o’z-o’zini ish bilan ta’minlashni rag’batlantirish, kichik va o’rta biznesni rivojlantirish; • kamyob mutaxassisliklar va kasblar bo’yicha qayta tayyorlash va malaka oshirish; • ish bilan bandlikning turli shakllarini qo’llash; • aholini ish bilan ta’minlash imkoniyatlari xususida keng miqyosda xabardor etib turish. Ish bilan bandlik xizmatining yana bir vazifasi mustaqil mehnat faoliyati bilan shug’ullanishni istaydiganlarni o’qitishdir. Bu kishilar ishga doir asosiy ko’nikmalarni (narx belgilash asoslari, muhosiblik hisobi, rejalashtirish va hokazolar) o’qish jarayonida egallab chiqadilar. Ish bilan bandlik xizmatining vazifasi tadbirkorga mustaqil ish bilan bandlik nimalarni bildirishini (masalan, ijtimoiy ne’matlarning birmuncha qisqarishi, ish vaqtining davomiyligi birmuncha ortishi, yuqori darajadagi tavakkalchilik, xonavayron bo’lish ehtimoli borligi, qonunlarning hali to’la mukammal emasligi va hokazolarni) tushuntirishdir. Yangi tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash yana quyidagilarni o’z ichiga oladi: maslahat xizmatlarini ko’rsatish, imtiyozli qarz berish, ishlab chiqarish binolari, xom ashyo bilan ta’minlash, xom ashyo yetkazib beruvchilar bilan aloqa o’rnatish va tayyor mahsulotni sotish. Ishchi kuchlaridan foydalanish va aholi bandligi bo’yicha davlat siyosatini amalga oshirish maqsadida aholini ish bilan ta’minlashga ko’maklashish jamg’armasi mablag’lari vaqtincha moliyaviy qiyinchiliklarni boshidan kechirayotgan korxonalarga, turli mulkchilik ko’rinishdagi yangi korxonalarni yaratishga kreditlar berish yo’li bilan sarflanadi. 63 Aholini ish bilan ta’minlashga ko’maklashish jamg’armasidan quyidagi tadbirlarni amalga oshirishda foydalaniladi. Mazkur dasturlar ishsizlarga maxsus kasb tayyorgarligisiz hamma uchun qulay faoliyat turlarini taqdim etadi. Bu dasturlarni amalga oshirish tajribasini umumlashtirish shuni ko’rsatadiki, ular quyidagi ish turlarini bajarishga qaratilgan: yo’l qurilishi va uni ta’mirlash, ko’priklar barpo etish va ta’mirlash (AQSh va Yaponiyada): yerlarni o’zlashtirish – daraxtlar o’tqazish, irrigasiya, kanallar, portlar, aerodromlar qurilishi va ularga xizmat ko’rsatish; ekologik tadbirlar (Avstraliya tajribasi). Munisipial ma’murlar haq to’lanadigan ijtimoiy jamoatlar ishlari – bular qariyalarga, nogironlarga qarash xizmatlari va hokazolar (Kanada, Avstraliya va boshqa mamlakatlarning tajribasi) ham mavjuddir . Ko’pincha qishloq joylarida jamoat ishlari to’liq bo’lmagan ish kuni mobaynida davom qiladi, bundan maqsad vaqtning bir qismini kasb tayyorgarligiga yoki doimiy ish qidirishga bag’ishlashdir. Mazkur dasturlarning qatnashchilari odatda eng kam ish haqi oladilar. Umuman olganda, ишсизликни камайтириш ва aholini ish bilan to’la ta’min qilish yagona va asosiy vazifa bo’lib qolmasligi kerak. Masalaning mohiyati shundan iboratki, aholini ish bilan ta’minlash va ish bilan band bo’lmagan aholining ijtimoiy muhofazasini oshirish ishlab chiqarish samaradorligi va sifati oshishiga, insonning to’laqonli hayot kechirishiga xizmat qilmog’i lozim. II BOB BO’YICHA XULOSALAR 1. I sh bilan bandlik va ishsizlik bir biriga tez almashinishi mumkin. Samarqand viloyati qishloq joylarida aholini ish bilan bandligini ta’minlashning hududiy xususiyatlari va ishsizlikni kamaytirishda qishloq mehnat bozorining ahamiyati katta hisoblanadi. Chunki ishchi kuchi taklifi va unga bo’lgan talabi aynan mehnat bozorida o’zaro to’qnashadi. Shu bois, bu infratuzilmani samarali rivojlantirish iqtisodiyotni yangilash sharoitida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi. 64 2. Respublikamiz uchun mehnatga qobiliyatli aholining ish bilan bandligini sifat jihatdan oshirish bo’yicha muammoni hal qilishning eng samarali qurollaridan biri bo’lgan demografik va ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatlarni tadqiq etilgan. 3. Kasb tayyorgarligi va qayta tayyorlov dasturlari davlat, tadbirkorlar va kasaba uyushmalarining ishtirokida ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. Bu dasturlarning bevosita tashkilotchisi ko’pincha davlat ish bilan bandlik xizmati hisoblanadi, u markazlar va o’quv kurslarining maxsus tashkil etilgan shahobchalarda, shuningdek, o’quv yurtlari yoki korxonalar bilan tuzilgan shartnomalar asosida tashkil etadi; ta’lim oluvchilarga stipendiyalar to’lanadi. 4. Ishsizlikni kamaytirishning chora-tadbirlari sifatida quyidagilarni qayd etib o’tish mumkin: • korxonada yangi ishchi o’rinlari tashkil etish bilan ishga jalb qilish; • jamoat xizmatini tashkil etish; • xususiy tadbirkorlikni hamda aholining o’z-o’zini ish bilan ta’minlashni rag’batlantirish, kichik va o’rta biznesni rivojlantirish; • kamyob mutaxassisliklar va kasblar bo’yicha qayta tayyorlash va malaka oshirish; • ish bilan bandlikning turli shakllarini qo’llash; • aholini ish bilan ta’minlash imkoniyatlari xususida keng miqyosda xabardor etib turish. 65 III BOB. HUDUDIY MEHNAT BOZORIDA ISHSIZLIKNI KAMAYTIRISH VA ISH BILAN BANDLIKNI OSHIRISHNING ASOSIY YO‘NALISHLARI . 3.1. Hududiy ish bilan bandlik xizmati tizimida kasbiy ta’lim samaradorligini oshirish yo‘llari. Mamlakatimizda iqtisodiyotning innovatsion rivojlanishi sharoitida mehnat bozorini boshqarishda bir qator yo‘nalishlar mavjud bo‘lib, ular aholi ish bilan bandligi davlat xizmatiga taalluqlidir. Bu xizmatning asosiy vazifasi mehnat bozori haqidagi axborotni mehnatga layoqatli aholiga tarqatish hisobiga mehnat bozorining faoliyat ko‘rsatishi samaradorligini oshirishdan iboratdir. Aholining ish bilan bandligiga ko‘maklashish bilan bog‘liq xizmatlar davlat ish bilan bandlik xizmati organlari tomonidan bepul ko‘rsatiladi. Bozor munosabatlarining rivojlanishi ish bilan bandlikning nodavlat xususiy harakterdagi tuzilmalari ham tashkil etilishiga imkon bermoqda. Bular xodimlarni tanlash bo‘yicha tijorat agentliklari; o‘quv yurtlari huzuridagi muassasalar va hokazo muassasalardir. Mehnat bozorining asosiy tarkibiy qismi sifatida bandlikka ko‘maklashish markazlarining faoliyati ham muhim ahamiyatga ega. Bandlikka ko‘maklashish markazlari mehnat bozori haqidagi, uning ahvoli va istiqboli to‘g‘risidagi axborotlarni o‘zida to‘playdi. Bozor tuzilmasi sifatidagi mehnat bo‘limi xilma-xil vazifalarni bajaradi. Har qanday jamiyat mehnat bozorida raqobat kurashi qizigan sari umumiy ta’lim tizimiga bo‘lgan ehtiyoj talablari ham orta boradi. Natijada shunga mos holda umumta’lim tizimi ham rivojlanadi. Bozor munosabatlari mehnat jarayoniga ta’sir ko‘rsatishi tufayli kasb-hunar ta’limi va eng avvalo, ishchilarning umumta’lim darajasini ko‘tarish zarurligini talab etadi. Iqtisodiyotda innovatsion jarayonlarning rivojlanishi va iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarga mos malakali kadrlar tayyorlash tizimini va ularning bilim olish darajasini takomillashtirish zaruratini yuzaga keltirdi. Iqtisodiyotning 66 zamonaviy soha va tarmoqlarini modernizatsiyalash jarayonida tarkibiy o‘zgarishlarga mos malakali kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish o‘z ichiga uzoq davr islohotlarning strategik yo‘nalishlarini aniqlashdan ularni tugallashgacha bo‘lgan davrni oladi va u bir qator qonuniyatlarning namoyon bo‘lishi bilan sodir bo‘ladiki, ularni bilish bu jarayonni boshqarish imkonini beradi. Malakali kadrlar tayyorlashda mehnat bozori qonunlarining harakatlanishi raqobatbardosh ishchi kuchi sifatini yuqori darajaga ko‘tarish imkonini beradi. Milliy iqtisodiyotimiz dunyo miqyosida o‘z o‘rniga ega bo‘lishi lozim. Shuning uchun ham bizning fikrimizcha, iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarga mos malakali kadrlar tayyorlash iqtisodiy islohotlar sharoitining eng muhim muammolaridan biri hisoblanadi. Iqtisodiy islohotlarni muvaffaqiyatli olib borish ko‘rsatkichlaridan biri aholini ish bilan bandligi hisoblanadi. Mustaqil davlatimiz siyosati, jamiyatimizning hozirgi rivojlanish darajasi, madaniyati, fan va texnikasi, bozor iqtisodiyotiga kirib borishi oliy ta’lim oldida turgan yangi masalalar faqatgina sifat jihatidan yangi mazmun va texnologiyadagi o‘qitishnigina emas, balki bozor iqtisodiyoti qonuniyatlariga tushunadigan mutaxassis-kadrlarga bo‘lgan talabni va ularni tayyorlash yo‘nalishlarini aniqlashga yangicha yondashuvni ham talab qiladi. Bu degani, iqtisodiyotni rivojlantirishdagi muvaffaqiyatlar kadrlar tayyorlashning sifat o‘lchamlari bilan hamda sifat jihatdan yangi ishchi kuchining mavjudligi bilan belgilanadi. Davlat miqiyosida oliy ma’lumotli kadrlar tayyorlash, ularni ishga joylashtirish, aholini ish bilan bandligini oshirish va boshqa jarayonlarni davlat tomonidan boshqarish mexanizmini yaratish o‘ta muhim bo‘lib bormoqda. Bu esa mamlakat oliy o‘quv yurtlariga talabalarni qabul qilish rejasi milliy iqtisodiyot tarmoqlarining haqiqiy talabiga to‘liq mos bo‘lishini taqoza etmoqda. AQSH, Germaniya, Yaponiya, Fransiya va boshqa iqtisodiyoti eng rivojlangan va intellektual taraqqiy etgan mamlakatlar tajribasining tahlili shuni 67 ko‘rsatdiki, barcha darajadagi kadrlarni tayyorlashning yuqori sifati va raqobatbardoshligi quyidagilar orqali ta’minlanadi:  ta’lim, ilm-fan va ishlab chiqarishning uzviy bog‘liqligi;  ta’lim muassasalari va ilm-fan, texnika, texnologiyalar va iqtisodiyotning so‘nggi yutuqlari asosida ishlab chiqilgan kasb-hunar ta’lim dasturlarining turli- tumanligi;  kasbiy ta’lim tizimini iqtisodiyotning ustuvor va yuqori daromadli tarmog‘iga aylantirish;  ta’lim muassasalarini zamonaviy o‘quv-uslubiy adabiyotlar bilan ta’minlash, kasb-hunar ta’limi tizimiga yuqori malakali o‘qituvchi va mutaxassislarni jalb qilish;  ta’lim jarayonini kompyuterlash va axborotlashtirish;  kadrlar tayyorlash sifatini ob’ektiv nazorat qilish va baholash tizimlaridan foydalanish;  tafakkurni, qobiliyatni va shaxsga xos bo‘lgan fazilatlarni, shuningdek, kasbiy yo‘naltirilganlikni rivojlantirish, o‘lchash va baholash muammolari bo‘yicha psixologik-pedagogik tadqiqotlar o‘tkazish;  o‘qituvchilarning moddiy va ijtimoiy himoyalanganining yuqori darajasini ta’minlash . Raqobatbardosh kadrlar tayyorlash strategiyasining negizida sifatni ta’minlashning uchta asosiy sikllariga kompleks yondashuv yotadi: Birinchi bosqichda, kadrlar ehtiyojlari prognozlanadi va ularga nisbatan talablar belgilanadi, ya’ni kadrlar modeli yaratiladi, sifatning ilgarilab boruvchi yuqori darajasi aniqlanadi. Ikkinchi bosqichda malakali kadrlarni tayyorlash amalga oshiriladi, bu esa belgilangan sifat darajasini ta’minlashi lozim. Uchinchi, malakali kadrlardan professional faoliyat sohasida foydalanish bilan bog‘liq bosqichda ta’minlangan sifat darajasi muntazam oshib borishi kerak. Iqtisodiyoti eng rivojlangan va intellektual taraqqiy etgan mamlakatlarning yuqorida keltirilgan strategiyasi va tajribasiga muvofiq O‘zbekiston 68 Respublikasining ta’lim standartlari xalqaro standartlar asosida ishlab chiqilish kerak, bu mutaxassislarni tayyorlash sifatiga erishish va uni baholashga yagona yondashuvni ta’minlaydi. Bu raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash va intellektual sohada yaqin hamkorlikni tashkil qilishda xalqaro tajribadan foydalanishga yordam beradi. Shunday kelib chiqqan holda, iqtisodiyoti eng rivojlangan va intellektual taraqqiy etgan mamlakatlarning yuqorida keltirilgan strategiyasi va tajribasiga muvofiq kadrlar tayyorlash sifatini, raqobatbardoshligini oshirish va iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarga mos malakali kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirishning asosiy tarkibiy qismi quyidagilardir:  malakali kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati insonni intellektual va ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan uzluksiz ta’lim tizimi orqali har tomonlama barkamol shaxs-fuqarolarni shakllantirish;  bandlikka ko‘maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish Markazlari tomonidan “Aholini ish bilan bandligini ta’minlash hududiy Dasturi”ni rejalashtirish jarayonida kelajakdagi potensial ishchi kuchi taklifi (o‘quv yurtlarini bitiruvchilari, kasb-hunar kollejlari, litsey, maktab bitiruvchilari va boshqalar) haqida aniq va to‘liq ma’lumotlar asosida yangi ish o‘rinlarini yaratish lozim;  davlat va jamiyatda malakali kadrlar tayyorlash tizimi amal qilishi va rivojlanishining kafillari yuqori malakali raqobatbardosh mutaxassislarining faoliyatini uyg‘unlashtiruvchi sifatida faoliyat ko‘rsatishi;  fuqarolarning bilim olishi, kasb tanlashi, o‘z malakasini oshirishi huquqlarini ro‘yobga chiqarish;  malakali kadrlar tayyorlash muassasalarini o‘zbekt tilidagi zamonaviy o‘quv, ilmiy va uslubiy adabiyotlar bilan, shuningdek, moddiy-texnik baza bilan ta’minlash;  uzluksiz ta’lim faoliyatida ijtimoiy faol, ma’naviy boy shaxsning shakllanishi va yuqori malakali raqobatbardosh kadrlarni ildam tayyorlanishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish; 69  zamonaviy ilm-fan va texnologiyalarning eng muhim muammolarini hal etish uchun milliy yutuqlar va kadrlarni xalqaro miqyosda almashinuvini amalga oshirish;  zamonaviy ilm-fan, texnika yutuqlari, texnologiyalardan foydalanib xalqaro me’yorlar asosida ishlab chiqilgan ilgarilovchi va Kompleks ta’lim standartlaridan foydalanish;  oliy malakali ilmiy va pedagog kadrlar tayyorlashni amlga oshirish;  malakali kadrlar tayyorlaydigan muassasalarning tarkibiy va sifat bo‘yicha isloh qilinayotganini hisobga olib o‘qituvchilarni zamonaviy bilimlar va yutuqlar asosda qayta tayyorlash;  kadrlar tayyorlash jarayonida eng yangi pedagogik, axborot, kompyuter va boshqa texnologiyalardan foydalanishni hisobga olib fanlar bo‘yicha namunaviy- rejalar va dasturlarni takomillashtirish;  barcha darajadagi malakali kadrlar tayyorlash sifatini o‘lchash va baholashning ilmiy asoslangan tizimini ishlab chiqish va joriy qilish;  kadrlar tayyorlash jarayonini ilmiy tadqiqot jihatdan ta’minlash infratuzilmasini vujudga keltirish;  ta’limning axborot tarmoqlaridan foydalanish maqsadida bilimning turli sohalari bo‘yicha axborot bazasini shakllantirish va rivojlantirish;  yuqori malakali kadrlar tayyorlash sifatini oshirish, yoshlarning ilmiy iqtidorini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash;  shaxsni kasbga yo‘naltirish va mehnat bozori talablari, imkoniyatlari va undagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni hisobga olib, bandlikning eng maqbul turini tanlashda yordam beradigan, shuningdek, iqtidorli yoshlarning qobiliyatlarini qo‘llab-quvvatlaydigan kasbga yo‘naltirish tizimini rivojlantirish;  tarmoqli va mintaqaviy iqtisodiyot uchun integratsiyalangan ta’lim muassasalari doirasida raqobatbardosh kadrlar tayyorlashda ta’lim, ilm-fan va ishlab chiqarishning salohiyatidan samarali foydalanish; 70  mamlakat ilm-fanining xalqaro ilmiy hamjamiyatdagi integratsiyasini faollashtirish, ta’lim sohasi va kadrlar tayyorlashni takomillashtirish maqsadida ilmiy yutuqlar va olimlar bilan o‘zaro tajriba almashinuv jarayonini kuchaytirish;  ishlab chiqarishning talab ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda kadrlar tayyorlash tizimining yo‘nalishi va darajasini shakllantirish;  o‘rta maxsus ma’lumotga ega kadrlar ichidan oliy kasbiy ma’lumotga ega bo‘lgan mutaxassislarni tayyorlashning shakl va usullarini kengaytirish;  ta’lim muassasalarini moliyalash mexanizmini takomillashtirish va uni iqtisodiy rivojlangan hamda intellektual rivojlangan mamlakatlar darajasiga olib chiqish;  turli darajadagi ishlaydigan kadrlarni va ishdan bo‘sh mutxassislarni qayta tayyorlash hisobiga respublikaning raqobatbardosh kadrlar salohiyatini takror ishlab chiqarish;  barcha darajadagi kadrlarning malaka tariflarini mehnat bozori talablari shakllanmasdan oldin ishlab chiqish;  barcha darajadagi kadrlarni maqsadli tayyorlashni rivojlantirish va takomillashtirish. Yuqoridagi ko‘rsatilgan vazifalarni amalga oshirish va bajarishni davom ettirish iqtisodiyotdagi innovatsion o‘zgarishlarga mos kadrlarni va ularning raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi. Garchi kadrlar tayyorlashning milliy tizimi yoshlarning mehnat bozoriga kirib kelishlarini nisbatan kechiktirsada, lekin ularning sifatli va jahon standartlariga javob beradigan holatda chiqishini ta’minlaydi. Zero, ijtimoiy- iqtisodiy va hayotiy munosabatlarda sifat omili ustuvor ahamiyatiga egadir. Malakali kadrlar tayyorlash milliy modeli mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlovchi, jamiyat va davlatning iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy texnikaviy va madaniy ehtiyojlarini qondiruvchi ustivor sohadir. Shu bilan birga, u ijodkor, ijtimoiy faol, ma’naviy boy shaxs shakllanishi va yuqori malakali 71 raqobatbardosh kadrlarning ildam tayyorlanishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratadi. Respublikamizda Kadrlar tayyorlash milliy dasturining qabul qilinishi “Ta’lim to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining qoidalariga muvofiq tahlili va ta’lim tizimidagi jahon miqyosidagi yutuqlar asosida tayyorlangan hamda yuksak umumiy va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy-siyosiy hayotda mustaqil ravishda mo‘ljalni to‘g‘ri ola bilish mahoratiga ega bo‘lgan, istiqbol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini shakllantirishga yo‘naltirilgandir. Shuningdek, ushbu dasturga muvofiq mehnat bozorini, eng avvalo qishloq joylarda mehnat bozorini shakllantirishning hududiy xususiyatlarini hisobga olgan holda hunar-texnika ta’limini qayta tashkil etishga kirishildi. Bandlikka ko‘maklashish markazlari va ayrim korxonalarda o‘tkazilgan tadqiqotlar ishchilarning, ayniqsa, yosh ishchilarning kasb-hunar malakasi, mehnat va ishlab chiqarish intizomi ancha pasayib ketganligi, tez va ishtiyoq bilan ishlash layoqatining yo‘qligini ko‘rsatdi. Talab va taklif orasida mutanosiblik mavjud emasligini e’tiborga olish, ishlab chiqarish sohasida qayta o‘qitishning quyidagi turlarini tashkil etishga kirishilgan: – yangi ishchilarni tayyorlash; – ishchilarni qayta tayyorlash (qayta o‘qitish); – ishchilarni ikkinchi kasblarga tayyorlash; – ishchilarning malakasini oshirish . Mamlakatimizda mehnat bo‘limlariga murojaat qilganlarning aksariyat qismini erkaklar tashkil qiladi, ammo ayollar miqdori asta-sekin o‘sib bormoqda, 2012 yilda u 4 8 ,8 foizni tashkil qildi. O‘zbekistondagi joriy mehnat bozori yuqori darajada faollashganligi bilan tavsiflanadi, bu aholini ish bilan ta’minlash bo‘yicha mehnat bo‘limlari faoliyatining samaradorligi oshganligidan dalolat beradi. O‘z navbatida, yuqori malakali va serg‘ayrat kadrlarni davlatning ishtirokisiz tayyorlash ancha mushkul ishdir. Faqat davlat yetarli darajada qudratli 72 moddiy, moliyaviy resurslarga va huquqiy omillarga ega bo‘lib, ular yordamida moslashuvchan ishlab chiqarishni shakllantirishga ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan birga davlat bozor tuzilmalari tashabbusini, bozorning o‘z-o‘zini tashkil etishini bo‘g‘masligi lozim. O‘zgaruvchan bozorning qaror topishini tartibga solish tizimi boshqaruvning murakkab davlat va bozor sohalarini qamrab oladi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasidan ma’lumki, malakali kadrlarni tayyorlash bo‘yicha nodavlat tuzilmalarning shakllantirilishi mehnat bozorida raqobatchilik muhitini kuchaytiradi. Bu esa, mehnat bozorida sifat ko‘rsatkichlar o‘zgarishiga olib keladi. Mehnat bozoridagi raqobatbardoshlik taklif qilinayotgan ish kuchi sifatining ish beruvchi talabiga mos kelishidir. Bozor munosabatlari sharoitida xo‘jalik yuritish mehnat bozorida raqobat kurashini kuchaytirish, qaytadan tayyorgarlikdan o‘tishi lozim bo‘lgan kadrlar sonini ko‘paytirish, ularning malakalarini oshirish uchun ta’lim masalasi bilangina emas, balki ijtimoiy sabablar va mehnat bozori ehtiyojlari bilan ham bog‘liq. Ta’lim tizimini qayta qurishning asosiy maqsadi ishchi va mutaxassislarning bilim darajasini jahon standartlariga moslashtirishdir. Bu qayta qurish ta’lim tizimi sifatini shunday darajaga ko‘tarishi lozimki, u ishlab chiqarishni ilmiy-texnika jihatidan yangilanadigan mos kadrlarni tayyorlay olsin. Iqtisodni ko‘tarish mehnat bozorida ishchining raqobatbardoshligini ta’minlay olishga erishilishi kerak. Ta’lim xizmatlari imkoniyatlari davlat va nodavlat o‘qitish maskanlari tarmog‘ining rivojlanishi bilan bog‘liq. 73 Qayta qurilayotgan ta’lim tizimi ishlab chiqarish tarmoqlari talablariga hozirgi kun tuzilmaviy tarkibidan kelib chiqib emas, balki yanada ilgarilashni ta’minlash hisobiga, ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishining bundan keyingi tezlashishiga ham mos bo‘lishi lozim bo‘ladi. Xo‘jalik yuritishning yangi usuliga o‘tish davrida oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarining samara bilan ish olib borishini ta’minlash uchun ularga ma’lum darajada ijtimoiy-iqtisodiy mustaqillik berish lozim bo‘ladi. Xo‘jalik yuritishning kadrlarni tayyorlash borasida olib boradigan ishlari samarali bo‘lishi uchun quyidagilarni amalga oshirishi zarur bo‘ladi: – mutaxassislar tayyorlash va ular malakasini oshirish ishlarini olib borishga qodir bo‘lgan o‘quv ro‘yxatini qayta ko‘rib chiqish va ularga moliyaviy va moddiy imtiyozlar berish; – o‘quv yurtlari faoliyatini boshqarishda iqtisodiy uslublardan kengroq foydalanish; – mutaxassislarni qayta tayyorlashning eng maqbul yo‘llarini tanlash va miqdor jihatidan ularni mehnat bozoridagi talab ehtiyojiga qarab o‘zgarib turishini ta’minlash. 3.2. Hududiy ish bilan bandlik xizmati shakllanishining zamonaviy tashkiliy tuzilmasi . Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrining eng keskin va muhim muammolaridan biri bu – aholining oqilona ish bilan bandligini ta’minlash hisoblanadi. Mehnat bozorini tartibga solish bu boradagi tashkiliy-huquqiy negizlarni shakllantirish O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichidan amalga oshirildi. Iqtisodiy islohotlarning ikkinchi bosqichi vazifalaridan biri esa aholini kichik va xususiy biznesga ko‘proq jalb etish, mamlakatda tadbirkorlar va 74 mulkdorlar qatlamini shakllantirish hamda shu orqali aholining ish bilan bandligini ta’minlashga erishishdan iborat bo‘ldi. Mehnat bozorini rivojlantirishning uchinchi bosqichida quyidagi vazifalarni amalga oshirish ko‘zda tutildi; ishchi kuchiga talabni oshishi va uning taklifini kamayishiga yo‘naltirilgan tadbirlarni amalga oshirishni ko‘paytirish; ish bilan bandlik xizmati va uning infratuzilmasida qudratli va tez rivojlanuvchi tizimni yaratish; aholining oqilona ish bilan bandligini shakllantirish; ishsizlikni yo‘l qo‘yiladigan darajasigacha qisqartirish; ish bilan band bo‘lmagan mahalliy xodimlarning malakasi, raqobatbardoshligi, ijtimoiy himoyasi va eksportini oshirish, mehnat bozorida ish bilan bandlik va ishsizlikni tartibga solishning samarali tashkiliy-iqtisodiy va huquqiy mexanizmlarini yaratish va h.k. Mehnat bozorini rivojlanishining uchinchi bosqichida yuqorida qayd etilgan vazifalarni bajarish ijtimoiy yo‘naltirilgan mehnat bozorining shakllanishiga olib keldi. O‘zbekistonda ishchi kuchining yillik o‘sish darajasi ancha yuqoridir, ya’ni 2,2 – 2,3% atrofidadir. Bu esa , har yili kamida 4-5 foiz darajada yangi ish joylari yaratishni talab qiladi. SHunga qaramasdan, mehnat bozorida ish bilan bandlikka ko‘maklashuvchi tashkiliy va institutsional tuzilmalar vositachiligida faol davlat siyosatining yuritilishi mehnatga layoqatli aholini yuqori darajada ish bilan bandligini ta’minlashga qaratilgandir. Ish bilan b andlik xizmatining yillar davomida rivojlanishi davrida qonunlar, talablar hamda ijtimoiy-iqtisodiy holatlar o‘zgarmoqda, shunga mos ravishda faoliyat yo‘nalishlari o‘zgarishiga batafsil va aniq tuzatishlar kiritilmoqda. Biroq davlat ish bilan bandlik xizmati organlarining tashkiliy tuzilmasi shakllanib borishi va rivojlanishi ko‘p yillar davomida deyarli o‘zgarishsiz qolmoqda. Hududiy darajada davlat ish bilan bandlik xizmati shakllanishining zamonaviy tashkiliy tuzilmasi ish bilan bandlikka ko‘maklashish bo‘yicha bir qator yangi bo‘limlar tashkil etilishini talab etadi. 75 O‘zbekistonda mehnat bozorida yuzaga kelayotgan ijtimoiy-iqtisodiy va demografak holatlar hamda ularning o‘zgarishi ish bilan bandlikka ko‘maklashish sohasidagi tashkiliy tuzilmalar faoliyatiga sezilarli ta’sir etmoqda. Mehnat salohiyatini tez sur’atlar bilan o‘sishi ish bilan bandlikni ta’minlash muammosini ko‘ndalang qilib qo‘ymoqda. Davlat ish bilan bandlik xizmati organlarida bo‘sh ish joylari mavjud. Ayrim davrlarda ishchi kuchiga bo‘lgan talabning qoniqtirilmaganlik darajasi rasmiy ishsizlar sonidan 1,3-1,5 marta ortadi. Bu asosan, ishchi kuchiga talab va taklifning sifat ko‘rsatkichlari bilan mos tushmaganligi sabablidir. Keyngi yillarda bo‘sh joylar soni nisbatan kamaydi, biroq talab va taklifni sifat nuqtai-nazaridan muvofiqlashtirish muammosi saqlanib qolmoqda, bandlikka ko‘maklashish markazlariga malakali ishchilar oqimining ortishini hisobga oladigan bo‘lsa, bu muammo kuchayishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish Vazirligi hisob-kitoblariga ko‘ra, O‘zbekistonda ishsizlikning real darajasi iqtisodiy faol aholi sonining 3,8-5 %ni tashkil etadi. Jahon amaliyotida ishsizlikning chegaraviy yuqori darajasi etib, 10% hisoblanadi. Hozirgi vaqtda davlat ish bilan bandlik xizmati faoliyatining samaradorligi chegaralangan doiradagi ko‘rsatkichlar bilan baholanmoqda. Bunda gap qoida sifatida ish bilan band bo‘lganlar haqida emas, balki ish bilan band bo‘lmagan aholi haqida borayapti. Ish bilan bandlikni ta’minlash holatini baholashning mezoni ishsizlik darajasining o‘zgarishi hisoblanib, agarda u kamaysa – ish bilan bandlik xizmatining faoliyati samarali, agarda u oshsa – samarasiz hisoblanadi. Davlat ish bilan bandlik xizmati faoliyatining samaradorligini baholashda asosiy ko‘rsatkichlar ishsizlik darajasining o‘zgarishi va ishsizlikning davomiyligi bo‘lib hisoblangan. Ishsizlik darajasi va uning davomiyligini pasayishi ish bilan bandlik xizmati faoliyatining muvoffaqiyatli ekanligini, ishsizlik darajasi va davomiyligini 76 turg‘unligi yoki o‘sishi uning faoliyat samaradorligi pasayishini va salbiy xulosa chiqarish zarurligini ifodalaydi. Ish bilan bandlik xizmati organlari faoliyatlarining turli darajalarini o‘z ichiga oluvchi va belgilangan, bir-biriga yaqin masalalarni bajarilishini ta’minlovchi funksional tuzilmalar tuzish zarur. Bu funksional tuzilmalarning yaratilishi mehnat bozorida samarali davlat siyosatini yuritishning tashkiliy asosi bo‘lib hisoblanadi. SHuningdek, funksional tuzilmalar faoliyatining belgilangan masalalar bo‘yicha maqsadidan kelib chiqqan holda o‘zaro birikishi ular o‘rtasida aloqadorlikni mustahkamlaydi va funksiyalar takrorlanishini minimumgacha tushirishni ta’minlaydi. SHunday qilib, aniq belgilari bo‘yicha bir qancha tashkiliy bloklarning o‘zaro aloqadorligini o‘z ichiga oluvchi tashkiliy tizimlar quyidagilardan iborat bo‘lishi kerak: – ishga joylashtirish imkoniyatlarini rivojlantirish, ish bilan bandlik dasturi hamda ishga joylashtirishga kumaklashish bo‘yicha tashkiliy tizim; – statistik tadqiqotlar o‘tkazish, mehnat bozorini tahlil qilish va istiqbollashtirish va sotsiologik so‘rovlar o‘tkazish bo‘yicha tashkiliy tizim; – ish bilan bandlik xizmatining rivojlanishi, personalni boshqarish, ish bilan bandlikka ko‘maklashni moliyalashtirish bo‘yicha tashkiliy tizim; – ixtisoslashgan ish bilan bandlik (ma’muriy – boshqaruv xodimlarini ishga joylashtirish masalalari, migrantlar, nogironlar, qishloq aholisi, jamoat ishlari, vaqtinchalik ishga joylashtirish). YUqorida keltirilgan tuzilmaviy tizimlar, bir tomondan – funksiyalar bajarilishining bir xilligi bo‘yicha, ikkinchi tomondan – aloqa turi bo‘yicha turli darajalardagi aloqalarni yuzaga keltiradi. Hududiy darajadagi ish bilan bandlik xizmati organlarining ierarxik (pog‘anali) tuzilishi viloyat Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish Bosh boshqarmasi va uning joylardagi bandlikka ko‘maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish markazlaridan iboratdir. 77 Hududiy ish bilan bandlik xizmati organlari alohida yo‘nalishlar bo‘yicha ixtisoslashgan bo‘limlar ko‘rinishidagi tashkiliy tuzilmalar safatida iborat bo‘lmasligi kerak. CHunki, alohida funksional yo‘nalishlar bo‘yicha ixtisoslashgan bo‘limlarning mavjudligi ular o‘rtasida tajriba va axborot almashish samaradorligini pasaytiradi. Shunday ekan, ish bilan bandlik xizmati organlari bir qancha yo‘nalishlarni birlashtiruvchi alohida bloklardan iborat bo‘lishi zarur. Hududiy ish bilan bandlik xizmati va uning joylardagi mehnat bo‘limlari o‘rtasida samarali munosabatlarni ta’minlash hamda mehnat bo‘limlari mutaxassislari ishlarining samaradorligini oshirish uchun joylardagi mehnat bo‘limlari ish faoliyatlarini qayta qurish zarur. Tuman bandlikka ko‘maklashish markazlarining ishsizlar bilan ishlashi alohida funksional qismlari faoliyati yakka tartibda va aniq izchillikda olib boriladi. Ishsizlar bilan ishlashning birinchi bosqichida bandlikka ko‘maklashish markazlariga murojaat qilgan kishi ishsiz sifatida ro‘yxatga olingandan keyin, ishga joylashtirish bo‘yicha inspektor mos ish joyini izlaydi. Inspektorning bu faoliyati 1-1,5 oyni tashkil etadi. Keyingi bosqichda mijozning ish bilan band bo‘lmaganlik (agarda u ishlayotgan bo‘lmasa) sabablari aniqlanadi. Bunda ishsiz fuqaro kasbga yo‘naltirilishi yoki qayta o‘qitishga yuborilishi mumkin. Bu jarayon 1 haftadan 1 oygacha muddatni olishi mumkin. Ishsiz bilan ishlashning keyingi davriga 1,5 dan 2 oygacha vaqt ketishi mumkin. Demak, mijozning ishsiz sifatida ro‘yxatda bo‘lish davri o‘rtacha 5 oy chegarasida tebranib turadi. Tuman bandlikka ko‘maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish markazlari da ham ishsiz sifatida ro‘yxatdan o‘tgan fuqarolarning ishsizligining davomiyligini qisqartirish maqsadida, bir necha mutaxassislarni birlashtiruvchi alohida bloklardan iborat bo‘lishi kerak. Markazda turli yo‘nalishlardagi ishlar bo‘yicha bir necha mutaxassislarni o‘z ichiga oluvchi komanda yoki qism ko‘rinishidagi tuzilmalarni tashkil etish zarur. Masalan: 78 1) Ishga joylashtirish bo‘yicha xodim (yoki xodimlar), ular ishsizlarning hujjatlarini dastlabki tekshiruvini o‘tkazish, bo‘sh ish o‘rinlari bo‘yicha har tomonlama (ish haqi to‘g‘risida, mehnat xarakteri to‘g‘risida) axborotlar to‘plash kabi faoliyatlar bilan shug‘ullanishlari mumkin; 2) Ish beruvchilar bilan ishsizlarning uchrashuvlarini tashkillashtiruvchi va ish beruvchilar bilan ish uchun javobgar xodim; 3) Kasbga yo‘naltirish bo‘yicha maslahatchi xodim va qayta o‘qitish bo‘yicha mutaxassis. Bunday komandalarning funksional majburiyatiga ishchi kuchiga talab haqida axborotlarni to‘plash, korxonalar uchun xodimlar tanlash, mehnatni tashkil etish masalalari bo‘yicha tadbirkorlarga maslahatlar berish va boshqalar kiradi. Bunda komandalarning samarali ishlashi uchun tuman mehnat bozori segmentlari bo‘yicha ajratish mumkin (hududiy belgilari bo‘yicha, iqtisodiy belgilari bo‘yicha va boshqalar). Mehnat bozorida tarmoq belgilari bo‘yicha segmentlarga ajratilishi natijasida har bir tarmoqda mutaxassis – xodimlarning ixtisoslashishi tarmoq xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, ularning ish bilan bandlikka ko‘maklashish sohasidagi faoliyatlarining samaradorligini oshiradi. Mehnat bozorida ish bilan bandlik masalalarini echishning bunday shaxsiy yondashuvi tuman ish bilan bandlik xizmati mutaxassislarining javobgarligini oshiradi hamda ish bilan bandlik xizmati organlarining yo‘llanmasi bilan ishsizlarni ishga qabul qilishda ish beruvchilarning rad etishini kamaytiradi. Shuningdek, eng birinchi – ishsizlarga xizmat ko‘rsatish vaqti qisqaradi, bu esa, ishsizlikning o‘rtacha davri qisqarishiga olib keladi. 79 III bob b o‘ yicha xulosa lar. XULOSA VA TAVSIYANOMALAR . Aholini ish bilan bandligiga bagʻishlab oʻtkazilgan tadqiqot Oʻzbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy siyosatini takomillashtirish, innovatsion taraqqiyot manfaatlari yoʻlida aholini ish bilan bandligi darajasini oshirishga qaratilgan bir qator xulosalarni chiqarish imkonini beradi. Oʻtkazilgan tadqiqotlarning natijalari asosida quyidagi xulosa va takliflar hosil qilindi: 1. Ish bilan bandlikni o rganish va uni hisobga olishda o rganilayotganʻ ʻ davrda ish bilan band bo lgan insonning jismoniy va ruhiy holatini hisobga olgan ʻ holda uning o z iste mol ehtiyojlarini qondirishi uchun lozim bo lgan oylik ʻ ʼ ʻ daromadidan kam bo lmagan yoki mazkur davrda davlat tomonidan belgilangan ʻ eng kam ish haqi miqdoridan kam bo lmagan daromadga ega bo lgan ʻ ʻ fuqarolarnigina band, deb atash kerak. Yuqoridagi keltirilgan metodikaga asosan iqtisodiyotning norasmiy sektorida band bo lganlarni ham mehnat bilan band ʻ bo lganlar sirasiga kiritilishi norasmiy sektorning ham qonuniy ekanligini ʻ anglatmoqda va bu bilan aholining norasmiy sektorda bandligining qonuniy ekanligi tan olinmoqda. 2. Norasmiy sektorda mehnat qiluvchi toifadagilar faoliyatining asosiy xususiyatlari shundan iboratki, mehnat shartnomalari va ijtimoiy jihatdan himoyalanmaganligi, soliqlarni muntazam to lamasligi va turli xil ijtimoiy ʻ jamg armalarga majburiy ajratmalar hamda pensiya jamg armasiga ʻ ʻ to lanmayotgan badallardir. ʻ 3. Iqtisodiyotning norasmiy sektorida mehnat qilayotgan hamda daromad olayotgan aholi qatlami uchun aholining ehtiyojmand qatlami maqomini berish 80 talab etiladi. Bundan tashqari bizningcha, ko p farzandli oilalar (oylik daromadiʻ belgilangan miqdordan kam bo lgan holda), boquvchisini yo qotgan ayollar hamda ʻ ʻ mehnatga layoqatli yoshgacha bo lgan mehnat qilayotgan o smirlar ijtimoiy ʻ ʻ ehtiyojmand qatlam vakillariga kiritilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. 4. Mamlakatda demografik rivojlanish va aholining ish bilan bandlik darajasini oshishiga erishish uchun aholining yillik ko payish ko rsatkichlariga ʻ ʻ mos ravishda har yili yangi ish o rinlarini tashkil etib borish lozim. ʻ 5. Mamlakatdagi norasmiy sektorda band bo lgan aholi qatlamini, shu ʻ jumladan, norasmiy sektorning afzal taraflarini o zida aks ettirgan ish o rinlarining ʻ ʻ rasmiy sektorda yaratilishini ta minlash. O tkazilgan anketa- so rovnomada ʼ ʻ ʻ respondentlarning bergan javoblariga asosan norasmiy sektorning afzallik taraflari sifatida daromadning yuqoriligi, ish vaqti rejimining ixtiyoriyligi, alohida kasbiy tayyorgarlik va malaka talablarining talab etilmasligi, kunlik daromad topish imkoniyatining mavjudligi kabi sabablar keltirilgan. Bizningcha, ushbu keltirilgan sabablarni hisobga olgan holda yangi ish o rinlari yaratish, ushbu yaratilgan ish ʻ o rinlariga alohida imtiyozlar berish talab etiladi. ʻ 6. Ta lim,sog liqni saqlash va ijtimoiy ta minot kabi tarmoqlarda pensiyaga ʼ ʻ ʼ chiqish yoshini uzaytirish asosida bandlik davomiyligini ta minlash. Tadqiqotlar ʼ davomida o tkazilgan tahlillardan ko rish mumkinki, aholi tarkibidagi mehnatga ʻ ʻ layoqatli yoshdan katta bo lganlar ulushi yil sayin ortib borayotganligini hisobga ʻ olib, bandlik davomiyligini oshirish maqsadida “mehnatga layoqatli yosh” chegarasini iqtisodiyot tarmoqlari va sohalari xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ish bilan bandlik darajasini oshirish maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz. 81 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ I. O zbekiston Respublikasi qonunlari ʻ 1. O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – ʻ T.: “O zbekiston” NMIU, ʻ 2023. – 76 b. 2. O zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi. – T.:“Adolat”, ʻ 20 23. – 4 88 b. 3. O zbekiston Respublikasining “Aholi bandligi to g risida”gi Qonuni // ʻ ʻ ʻ O zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to plami, 2020-y. ʻ ʻ 4. O zbekiston Respublikasining “Ta lim to g risida”gi Qonuni // ʻ ʻ ʻ ʻ O zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to plami, 2020-y. ʻ ʻ 5. O zbekiston Respublikasining “Raqobat to g risida”gi Qonuni // ʻ ʻ ʻ O zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to plami, 2012-y. ʻ ʻ 6. O zbekiston Respublikasining «Yoshlarga oid davlat siyosati ʻ to g risida»gi qonuni // O zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to plami, 2016- ʻ ʻ ʻ ʻ y. II. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari va Qarorlari ʻ 7. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 22-fevraldagi ʻ “Aholining himoya qilinmagan qatlamlarini metodik-ijtimoiy ko maklashish va ʻ ijtimoiy qo llab-quvvatlash tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari ʻ to g risida”gi PF-4782-sonli Farmoni. ʻ ʻ 8. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 24-maydagi ʻ «Kasanachilikni yanada rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratish chora- tadbirlari to g risida”gi qarori // http//www.lex.uz. ʻ ʻ 9. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi ʻ “O zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha Harakatlar strategiyasi ʻ ʻ to g risida”gi PF-4947-sonli Farmoni. ʻ ʻ 82 10. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 25-yanvardagiʻ “Umumiy o rta, o rta maxsus va kasb-hunar ta limi tizimini tubdan ʻ ʻ ʻ takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida”gi PF-5313-son Farmoni. ʻ ʻ https://lex.uz/docs/3523206 11. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 11-iyuldagi “Oliy va ʻ o rta maxsus ta lim sohasida boshqaruvni isloh qilish chora-tadbirlari ʻ ʻ to g risida”gi PF-5763-son Farmoni. https://lex.uz/docs/4415388 ʻ ʻ 12. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 6-sentyabrdagi ʻ “Professional ta lim tizimini yanada takomillashtirishga doir qo shimcha chora- ʻ ʻ tadbirlar to g risida”gi PF-5812-sonli Farmoni. ʻ ʻ https://lex.uz/docs/4500926 13. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-oktyabrdagi ʻ “O zbekiston Respublikasi oliy ta lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish ʻ ʻ konsepsiyasini tasdiqlash to g risida”gi PF-5847-son Farmoni. ʻ ʻ https://lex.uz/docs/4545884 14. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 29-oktyabrdagi “Ilm- ʻ fanni 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to g risida”gi PF- ʻ ʻ 6097-son Farmoni. https://lex.uz/docs/5073447 15. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi ʻ «2022-2026-yillarga mo ljallangan Yangi O zbekistonning taraqqiyot strategiyasi ʻ ʻ to g risida »gi PF-60-sonli Farmoni. https://lex.uz/docs/5841063 ʻ ʻ 16. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 7-iyuldagi “2022- ʻ 2026-yillarda O zbekiston Respublikasining innovatsion rivojlanish strategiyasini ʻ amalga oshirish bo yicha tashkiliy chora-tadbirlar to g risida”gi PQ-165-sonli ʻ ʻ ʻ Qarori. 17. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 31-avgustdagi “Oliy, ʻ o rta maxsus va professional ta lim muassasalari o rtasida ta lim jarayoni hamda ʻ ʻ ʻ ʻ tarmoq tashkilotlari bilan ishlab chiqarish amaliyoti uzviyligini kuchaytirish chora- tadbirlari to g risida”gi PQ-5241-sonli Qarori. ʻ ʻ 83 18. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Ishgaʻ joylashtirishga muhtoj aholi sonini aniqlash, shu jumladan, uy xo jaliklarini ʻ mehnat bilan bandlik masalalari bo yicha o rganishlar o tkazish, shuningdek, ʻ ʻ ʻ mehnat resurslari, bandlik va aholini ishga joylashtirish balansini shakllantirish metodikasini takomillashtirish to g risida”gi 1011-sonli Qarori, 2017-yil 22- ʻ ʻ dekabr. https://lex.uz/docs/3469433 III. O zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari va ma ruzalari ʻ ʻ 19. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlis ʻ va O zbekiston xalqiga Murojaatnomasi. “Xalq so zi” gazetasi, 2022-yil 21- ʻ ʻ dekabr, 272 (8334). 20. Mirziyoev Sh.M. Yangi O zbekiston taraqqiyot strategiyasi asosida ʻ demokratik islohotlar yo lini qat iy davom ettiramiz. “Xalq so zi” gazetasi, 2021- ʻ ʻ ʻ yil 7-noyabr, №238 (8018). 21. Mirziyoev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faolyatimizga berilgan eng oliy bahodir. – T.: “O zbekiston”, 2019. – 592 b. ʻ 22. Mirziyoev Sh.M. Niyati ulug halqning ishi ham ulug , hayoti yorug va ʻ ʻ ʻ kelajagi farovon bo ladi. – T.: “O zbekiston”, 2019. – 400 b. ʻ ʻ 23. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta minlash – ʻ yurt taraqqiyoti va xalq farovonligini garovi. – T.: “O zbekiston” NMIU, 2017. – ʻ 48 b. IV. Ilmiy monografiya, o quv qo llanma va darsliklar ʻ ʻ 24. Adamchuk V.V. Ekonomika i sotsiologiya truda / V.V. Adamchuk, O.V. Romashov, M.E.Sorokina- M: YUNITI, 2001. 25. Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti: nazariya va amaliyot. Darslik. Qayta ishlangan va to ldirilgan 3-nashri. – T.: “FAN”, 2019. ʻ – 592 b. 84 26. Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti. Darslik. T.: “Mehnat” – 2009, 145-bet. 27. Abdurahmonov Q.X. Ijtimoiy mehnat munosabatlari. Darslik. “Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi”, 2019. – 524 b. 28. Abdurahmonov Q.X. Aholini ijtimoiy muhofaza qilish. Darslik. “NOSHIRLIK YOG DUSI”, 2019. – 256 bet.ʻ 29. Arabov N.U. O zbekiston Respublikasida mehnat bozori infratuzilmasini ʻ rivojlantirish samaradorligini oshirish. Monografiya. – Toshkent, “Fan va texnologiyalar” nashriyoti, 2017. – 336 b. 30. Belyakova G.YA. Konkurentosposobnost regionalnoy ekonomiki konsepsiya operejayuщegoo razvitiya. –Krasnoyarsk.: SPbTGU, 2001. S.28. 31. Volgin N.A. Ekonomika truda: (sotsialno-trudovыe otnosheniya) / Pod red. N.L. Volgina, YU.D. Odegova. -M.: “EKZAMEN”, 2009. 32. Dolinskaya M.G., Solovev I.A. Marketing i konkurentosposobnost promыshlennoy produksii. – M.: 1991. 33. Ivanova M.A. Ekonomicheskaya statistika. Uchebnik. – M., “INFRA”, 2000. – 210 s. 34. Keyns Dj.M. Obщaya teoriya zanyatosti, protsenta i deneg / Per. s angl. prof. N.N.Lyubimova, pod. red. d.e.n., prof. L.P.Kurakova. – M.: MIEMP, 2010. 35. Konkurentosposobnost v sisteme mirovogo xozyaystva Prostranstvennыy analiz. - M.: Press-Solo, 2002.– S.50. 36. Korogodin I.T. Ekonomicheskaya teoriya truda: uchebnoe posobie. – Moskva: Ekonomika, 2015. – 239 s. 37. Makkonnell K., Bryu S. Ekonomiks: Prinsipы, problemы i politika. T. 2. – M.: Progress, 1992. 38. Makkonnell K.R., Bryu S.L. Ekonomiks. – M.: 1992 g. T. 2 Gl.30. 39. Marshall A. Prinsipы ekonomicheskoy nauki / A.Marshall: V 3 t. – M.: Progress-T.Z. 1984. -119 s. 85 40. Nasimov D.A. Iqtisodiyotning innovatsion rivojlanishi sharoitida ish bilan bandlik egiluvchanilgini ta minlash mexanizmlarini takomillashtirish.ʻ Monografiya. – T.: “Fan va texnologiya”, 2018. – 260 b. 41. Odegov YU.G. Ekonomika truda: uchebnik i praktikum dlya vuzov / YU.G. Odegov, G.G. Rudenko. - 3-e izd., pererab. i dop. – Moskva: Izdatelstvo YUrayt, 2020. – 387 s. 42. Rikkardo D. Nachalo politicheskoy ekonomiki, i podatnogo oblojeniya./ Per. s angl. Pod. red. P.N.Klyukina. – M.: Eksmo, 2007. – 960 s. 43. Rыnok truda: uchebnik / A.I. Rofe. – M.: KNORUS, 2018. – 260 s. 44. Rofe A.I., Zbыshko B.G., Ishin V.V. Rыnok truda, zanyatost naseleniya, ekonomika resursov dlya truda: Ucheb. pos. /Pod red. A. I. Rofe. -M: Izd-vo “MIK”, 1997. 45. Samuelson, Pol. Ekonomika. T.1. - M.: PPO Algon, 1992. 46. Smit A. Traktat o prirode i prichinax bogatstva narodov. Per. s angl. V.S. Afanaseva. - M.: Eksmo, 2007. – 960 s. 47. Ubaydullaeva R.A., Ata-Mirzaev O.B., Umarova N.O. O zbekiston ʻ demografik jarayonlari va aholi bandligi (ilmiy o quv qo llanma). – T.: Universitet, ʻ ʻ 2006. – 165 b. 48. Umurzakov B.X. va b. Mehnat resurslari shakllanishi va taqsimlanishining hududiy xususiyatlari. Monografiya. – T.: LESSON PRESS”, 2017. – 188 b. 49. Xolmo minov Sh.R. Mehnat bozori rivojlanishining tahlili ʻ (monografiya). – T.: “Fan va texnologiya”, 2016. - 308 b. 50. Xolmo minov Sh.R. Qishloq mehnat bozorining shakllanishi va ʻ rivojlanishi hamda ularni modellashtirish (monografiya). – T.: “Fan va texnologiya”, 2014. - 232 b. 51. Xolmo minov Sh.R., Xomitov K.Z. Mehnat bozorini samarali ʻ rivojlanishi va uni modellashtirish (monografiya). – T.: “Fan va texnologiya”, 2015. - 252 b. 86 52. Xolmo minov Sh.R. Mehnat bozori rivojlanishining tahliliʻ (monografiya). – T.: “Fan va texnologiya”, 2016. - 308 b. 53. Xolmo minov Sh.R., Xomitov K.Z., Arabov N.U., Bobonazarova J.X., ʻ Abduramanov X.X. Qishloq aholisini ish bilan ta minlashning nazariy va amaliy ʻ asoslari (monografiya). – Toshkent: “Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi”, 2018. - 160 b. 54. Xolmo minov Sh.R. Qishloq mehnat bozorini samarali rivojlanishi ʻ asosida aholini norasmiy ish bilan bandligini kamaytirish (monografiya). – T.: “Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi”, 2021. - 216 b. 55. Shodmonov Sh.Sh., G ofurov U. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T.: ʻ “Iqtisod-moliya”, 2010. 56. Ergashev R.X., Tursunov I.E., Ravshanov A.D., Qurbonov A.B. Innovatsion iqtisodiyot (darslik). – T.: “Iqtisod-moliya”, 2020. – 464 b. 57. O zbekiston iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirish muammolari: ʻ nazariya va amaliyot// S.S.G ulomov tahriri ostida. – Toshkent: Konsauditinform- ʻ Nashr, 2006. 58. Employment and Social Developments in Europe: 2019 review. European Commission, Directorate-General for Employment, Social Affairs and Inclusion. Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2019. – 332 p. 59. Employment flexibility index 2020. EU and OECD countries. Lithuanian Free Market Institute. 2019. – 37 p. V. Dissertatsiya va dissertatsiya avtoreferati 60. Arabov N.U. O zbekiston Respublikasida mehnat bozori ʻ infratuzilmasini rivojlantirish samaradorligini oshirish. Avtoref. i.f.d.. – T.: AN RUz TDIU. 2018. – 272 b. 61. Nasimov D.A. Oliy ta lim muassasalari bitiruvchilarini ishga ʻ joylashtirish tizimini takomillashtirish (Samarqand viloyati misolida) // Diss. i.f.n. – T.: O zRFA Iqtisodiyot instituti, 2011. ʻ 87 VI. Ilmiy maqola va konferensiya tezislari 62. Arabov N.U., Nasimov D.A. Perspektivы razvitiya gibkoy zanyatosti v stranax SNG // Vserossiyskiy ekonomicheskiy jurnal. – 2016. – №. 8 (506). – S. 159-173. 63. Nasimov D.A. Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish sharoitida ish bilan bandlikning zamonaviy shakllari // Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar (ilmiy elektron jurnal). – Toshkent, №4, iyul-avgust, 2020. 64. Arabov N.U., Nasimov D.A., Boltayev B.S., Mirzakhodjaev A.B. Method of Integrated Assessment of the Effectiveness of Regional Labour Market Infrastructure // International Journal of Psychosocial Rehabilitation. Vol. 24, Issue 05, 2020. – P. 3356-3362. VII. Internet saytlari 65. www.president.uz – O zbekiston Respublikasi Prezidentining rasmiyʻ veb-sayti. 66. www.gov.uz – O zbekiston Respublikasi Hukumat portali ʻ . 67. www.lex.uz – O zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma lumotlari ʻ ʻ milliy bazasi. 68. www.mehnat.uz – O zbekiston Respublikasi kambag allikni ʻ ʻ qisqartirish va bandlik vazirligining rasmiy sayti. 69. www.stat.uz – O zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi ʻ Statistika agentligi. VIII . Statistik materiallar 70. Yillik statisti k to plami. – T.: O zbekiston, 2022. ʻ ʻ 71. O zbekistonda mehnat va bandlik. – T.: O zbekiston, 2022. ʻ ʻ 72. O zbekiston raqamlarda. – T.: O zbekiston, 2022. ʻ ʻ 73. OECD Labour Force Statistics: Employment by activities and status”, OECD Employment and Labour Market Statistics (database), 20 20 . 88

INNOVATSION IQTISODIYOTDA ISH BILAN BILAN BANDLIK SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI M U N D A R I J A KIRISH ........................................................................................................... I BOB. INNOVATSION MEHNAT BOZORIDA ISHSIZLIKNI KAMAYTIRISH VA ISH BILAN BANDLIKNI OSHIRISHNING NAZARIY ASOSLARI ……………… …… 1.1. Aholining ish bilan bandli k darajasini oshirishning o ziga xosʻ xususiyatlari va omillari …………………………………………….. 1.2. Ish bilan bandlikning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va mazmuni 1.3. Aholini ish bilan bandligini ta’minlashning zamonaviy turlari va o’ziga xos xususiyatlari . I BOB BO‘YICHA XULOSA……………………………………………….. II BOB. ISHSIZLIKNI KAMAYTIRISH ISH BILAN BANDLIKNI OSHIRISHNING ASOSIY IQTISODIY KO’RSATKICH - LARI . 2.1. Hududiy mehnat bozorida ish bilan bandlikni ta’minlash holati 2.2. Samarqand viloyati da aholining ish bilan bandligini ta’minlashning asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlari holati tahlili 2.3. Aholini ish bilan bandligini ta’minlashni tartibga solishda davlatning roli II BOB BO‘YICHA XULOSA………………………………………………. I II BOB. HUDUDIY MEHNAT BOZORIDA ISHSIZLIKNI KAMAYTIRISH VA ISH BILAN BANDLIKNI OSHIRISHNING ASOSIY YO‘NALISHLARI……………… 3.1. Hududiy ish bilan bandlik xizmati tizimida kasbiy ta’lim samaradorligini oshirish yo‘llari........ .......................................... 3.2. Hududiy ish bilan bandlik xizmati shakllanishining zamonaviy tashkiliy tuzilmasi ..................... ................................................... III BOB BO‘YICHA XULOSA……………………………………………... XULOSA.......................................................................................................... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI.................................. ʻ 1

KIRIS H Bitiruv malakaviy ishi m avzu si ning asoslanishi va uning dolzarbligi. Jahon iqtisodiyotining texnologik rivojlanish darajasi shiddat bilan oshib borishi va demografik o zgarishlar sharoitida aholi bandligini ta minlashga alohida e tiborʻ ʼ ʼ qaratilmoqda. Ҳисоб-китобларга кўра, 2022 йилда бутун дунё бўйлаб 3,32 миллиардга яқин киши иш билан таъминланган, бу 1991 йилдаги 2,28 миллиарддан 1,04 миллиард кишига кўпдир. 2019 ва 2020 йиллар оралиғида глобал бандлик сезиларли даражада пасайди, иш билан банд бўлганлар сони короновирус пандемияси сабаб тўсатдан юзага келган иқтисодий зарба туфайли 3,3 миллиарддан 3,19 миллиардга қисқарди » 1 . Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida 2 pandemiya sharoitida ishsizlik darajasining keskin oshgani munosabati bilan ishsizlikni kamaytirish va ish bilan bandlik darajasini oshirish dasturi doirasida 100 milliard yevro ajratildi. Mazkur jarayonda aholini ish bilan ta minlash darajasini oshirish, norasmiy bandlikni qisqartirish va ishsizlikni ʼ kamaytirish masalalarni hal etish dolzarb muammo sifatida saqlanib qolmoqda. Jahonda aholining bandlik darajasini oshirishda ish bilan ta minlashning ʼ samarali shakllari va usllarini joriy etish, noramiy bandlikni metodologik-uslubiy va amaliy yondashuvlarni takomillashtirish asosida qisqartirish, nostandart sharoitlarda aholini qisqa muddatli ish bilan ta minlash bo yicha maqsadli ʼ ʻ dasturlarni asoslash kabi yo nalishlarda ilmiy-tadqiotlarga alohida e tibor ʻ ʼ qaratilmoqda. Bu borada aholining ish bilan bandliгиning innovatsion turlarini kengaytirish, ishsizlikni kamaytirish, iqtisodiy rivojlanishning o zaro ʻ aloqadorligini asoslash kabi ilmiy yo nalishlar ilmiy asoslarini takomillashtirishga ʻ alohida e tibor qaratilmoqda. ʼ 1 https://www.statista.com/statistics/1258612/global-employment-figures/ 2 Xalqaro Mehnat Tashkilotining ma lumotlari. https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---dgreports/--dcomm/--- ʼ publ/documents/publication/wcms_734455.pdf 2

Yangi O zbekistonda aholining turmush sifatini yaxshilash, doimiy ish bilanʻ bandlikni ta minlash, yangi ish o rinlarini yaratish orqali ishsizlikni kamaytirish ʼ ʻ kabi masalalar ustuvor ahamiyat kasb etmoqda “Hududlarda aholining turmush darajasi va sifatini yaxshilash, xususan kambag allikni qisqartirish vazifalari ko p ʻ ʻ jihatdan iqtisodiyotning barcha tarmoq va sohalarining raqobatbardoshligini oshirish hamda tadbirkorlikni rivojlantirish uchun fundamental sharoitlarni yaratib berish hisobiga yangi va barqaror ish o rinlarini tashkil etish bilan bevosita ʻ bog liqdir” ʻ 3 . Shu o’rinda O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev ʻ “Eng asosiysi, qishloqlarda 400 mingta yangi dehqon xo‘jaligi tashkil qilindi, 1 million 200 mingdan ziyod odamlarimiz band bo‘lib, daromad olyapti” 4 , deb ta’kidlaganlar. Mamlakatda kambag’allikni kamaytirishning asosiy yo’nalishlari bo’lgan ishsizlikni kamaytirish va ish bilan bandlikni oshirish hamda yangi ish o’rinlarini tashkil etishni ko’paytirish hamda yoshlarini zamonaviy mutaxasislik va kasb- hunarlarga tayyorlashni strategik yo’nalishlari bo’yicha amaliy va ilmiy tadqiqotlar ijtimoiy yo’naltirilgan raqamli bozor iqtisodiyoti talablari asosida yetarlicha olib borilmagan. Yuqorida qayd etilgan dolzarb muammolarni ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti tamoyillari asosida hal etish bo’yicha ilmiy-amaliy asoslangan xulosalar va tavsiyanomalar ishlab chiqish mamlakat iqtisodiyot fani oldida turgan dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Muammoning o rganilganlik darajasi. ʻ Mehnat bozori, ish bilan bandlik, ishsizlikni kamaytirish, mehnat bozori muammolari va ularni rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitlarida fundamental tadqiq etishga: J.M.Keyns, A.Osvald, 3 O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 26-martdagi “Iqtisodiyotni rivojlantirish va kambag allikni ʻ ʻ qisqartirishga oid davlat siyosatini tubdan yangilash choratadbirlari to g risida”gi PF-5975-sonli ʻ ʻ Farmoni//https://lex.uz/docs/4776669 4 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlis va O‘zbekiston xalqiga Murojaatnomasi // https://president.uz/oz/lists/view/5774 3

X.Rozan, F.Xayek, S.Xoll, K.Yanosh kabi xorijiy yetakchi iqtisodchi olimlarning 5 qator ilmiy ishlari bag’ishlangan. Bu tadqiqotlar bozorga yo’naltirilgan iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda mehnat bozori umumiy muammolari va ularni istiqbollashtirishni o’rganish uchun nazariy asos bo’lib xizmat qilmoqda. Qolaversa, iqtisodiyot fanining bu sohasidagi rivojiga MDH mamlakatlaridan: B.D.Breyev, T.I.Zaslavskaya, V.G.Kostikov, A.A.Nikiforova, G.S.Strumilin kabi taniqli olimlari 6 ham munosib ulush qo’shганлар. Bu muammolar tadqiqotiga mahalliy iqtisodchi olimlardan Q.X.Abdurahmonov, Sh.R.Xolmo‘minov, N.U.Arabov, D.Nasimov va boshqa olimlarning ham qator ilmiy ishlari bag’ishlangan 7 . Ammo bu ishlarda ishsizlikni kamaytirish , aholining ish bilan bandligi va mehnat resurslaridan foydalanish hamda ularni strategik yo’nalishlarni istiqbollashtirish jarayonini ayrim tomonlari tadqiq qilingan. Muammoni nazariy-metodologik jihatdan asoslash, uni tahlil etishning metodik asoslarini ishlab chiqish va aholini ish bilan bandligini oshirishning strategik yo’nalishlarini aniqlashga jiddiy zaruriyat tug’ildi. Tadqiqot ishining maqsadi – Innovatsion iqtisodiyotda ishsizlikni kamaytirish orqali aholining ish bilan bandligini oshirish bo yicha taklif vaʻ 5 Кейнс Дж. М. Обшая теория занятости, процента и денег.-М.; Прогресс, 1978.; Янош Корнаи. Дефицит.- М.: Наука, 1990.- 665 с.; Хайек Ф. Безработица и денежная политика. Правительство как генератор "делового цикла" //Экономические науки,- М., 1991. N 1. С.91-95, N 11. С.57-66; N 12. С.39-48.; Hall S.G. et al. A disequilibrium model оthe UK labour market: some estimates using rational expectitions. Oxford, 1985.; Oswald A. The Economic theory of trade unions: an ntroductionary survey. Scandinavian Journal of Economics.- 1985. V.67. P.160-193.; Rosen H., Quandt R.E. Estimating a disequilibrium aggregate labour market. Revie w of Economics and Statistics / -1978. V .60. P .371-379. 6 Бреев Б.Д., Жаромский B.C., Галецкий В.Ф. Оценка масштабов потенциальной безработицы на основе методики "Кривой Филлип са" //Моделирование рыночных отношений и социальная полити ка: Отв.ред. А.Ю. Шевяков. - М.: ЦЭМИ РАН, 1993. С.82-102.; Заславская Т.И., Рывкина Р.В. Методологические проблемы сис темного изучения деревни.- Новосибирск: Наука, 1977.- 315 с.; Костиков В.Г. Проблемы занятости и формирования рынка труда //Экономика и математические методы.Т. 26. Вып.5.- М., 1990. С.803-817.; Струмилин Г.С. Проблемы экономики труда.- М.; Наука, 1982.471 с. ; Никифорова А.А. Рынок труда: занятость и безработица. М.: Международные отношения, 1991.- 184 с. 7 Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti (nazariya va amaliyot). -Toshkent: “Mehnat”, 2004. -670 b.; Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti va sosiologiyasi. Darslik. – T.: “Fan va texnologiyalar”, 2012.; Abdurahmonov Q.X. va boshqalar. Inson taraqqiyoti. Darslik. – T.: “Fan va texnologiyalar”, 2013.; Gulyamov S.S., Begalov B.A. Informatika va axborot texnologiyalari.- Tashkent: Fan, 2010.- 876 bet.; Gulyamov S.S., Marketing ilmiy tadqiqotlari (o’quv qo’llanma).- TDAU, 2013. – 358 bet. Убайдуллаева Р.А. Занятость и рынок труда: спорные вопросы и нерешенные проблемы //Общественные науки в Узбекистане. Ташкент, 1992. № 2. 4

tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Ushbu maqsaddan kelib chiqqan holda mazkur bitiruv ishining asosiy vazifalari etib quyidagilar belgilandi: ˗ аholining ish bilan bandligi darajasini oshirishning o ziga xosʻ xususiyatlari va omillarini tadqiq etish; ˗ ishsizlikni kamaytirishning asosiy mezonlari va ko’rsatkichlarini aniqlash ; ˗ аholini ish bilan bandligini ta’minlashning zamonaviy turlarini tasniflash; ˗ hudud aholisining ish bilan bandligini ta’minlashning asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlarini tahlil qilish; ˗ ish bilan bandligini ta’minlashni tartibga solishda davlatning rolini aniqlash; ˗ norasmiy ish bilan bandlik darajasini kamaytirishning strategik yo’nalishlarini ishlab chiqarish; ˗ ishsizlikni kamaytirish bo yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. ʻ Tadqiqot ob ekti – ʻ Samarqand viloyat mehnat bozori. Tadqiqot predmeti ishsizlikni kamaytirish va aholini ish bilan bandlik darajasini oshirish bo‘yicha ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari hisoblanadi . Tadqiqotning nazariy va metodologik asosi bo lib, O zbekiston ʻ ʻ Respublikasi Qonunlari, O zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va ʻ hukumat qarorlari, O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning ʻ ishsizlikni kamaytirish, aholini ish bilan bandligini oshirish masalalariga oid g oya ʻ va mulohazalari hamda xorijlik va vatanimiz iqtisodchi olimlarining mavzuga oid adabiyotlari asos sifatida olindi. Bitiruv ishini yozishda, O zbekiston Respublikasi Kambag allikni ʻ ʻ qisqartirish va bandlik vazirligi, O zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi ʻ Statistika agentligi va ularning Samarqand viloyatidagi boshqarmalarining ma lumotlari xizmat qildi. ʻ Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati ishlab chiqilgan uslubiy yo nalishdagi taklif va ʻ tavsiyalar ишсизликни камайтириш, aholini ish bilan bandlik darajasini oshirish 5

O'xshashlar

KORXONALARNI MODERNIZATSIYALASH ORQALI XODIMLARNING ISH SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI
SAMARQAND VILOYATI MEHNAT BOZORIDA INNOVATSION ISH BILAN BANDLIK SHAKLLARINI JORIY ETISH
SAMARQAND VILOYATIDA AHOLINI ISH BILAN TA’MINLASHNING DAVLAT XIZMATLARI SAMARADORLIGINI OSHIRISH
ISHLAB CHIQARISH KORXONALARINI SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI
QURILISHDA BOSHQARUV SAMADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI