ISHLAB CHIQARISH NAZARIYASI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

714 KB

Ko'chirib olish

ISHLAB CHIQARISH NAZARIYASI
REJA
I. Kirish
1. Rejalashtirish va prognozlashning mohiyati, ahamiyati va vazifalari
2. Rejalashtirishning tamoyillari va usullari
3. Bozor iqtisodiyoti sharoitida rejalar tizimi
4. Ishlab chiqarish rejasini tuzib chiqish va tasdiqlashni tashkil etish
5. Rejalashtirishni takomillashtirishning asosiy yo`nalishlari
6. Prognozlash maqsadi
Xulosa
Adabiyotlar
1

Kirish
Bozor iqtisodiyotiga o`tishda, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan
taraqqiy ettirish va shu asosda jamiyat ahzolarining moddiy va mahnaviy
farovonligini tahminlashda xalq xo`jaligining yetakchi tarmog`i bo`lgan
sanoatning mavqei alohida o`rin egallaydi. Ana shu juda muhim soha iqtisodiy
asoslarining ham nazariy, ham amaliy mohiyati va ahamiyatini tushunadigan, bu
boradagi barcha yangiliklar va tashkiliy o`zgarishlarni his eta oladigan
iqtisodchilarni tayyorlashda « Sanoat iqtisodiyoti » fanining roli alohida ahamiyat
kasb etadi.
Bu fanning asosiy maqsadi ilm-toliblarida zamonaviy iqtisodiy fikrlashni,
mamlakat milliy iqtisodiy-ijtimoiy ishlab chiqarish tizimida sanoat kompleksining
egallagan o`rnini tavsiflash, xalq xo`jaligi va aholining sanoat mahsulotlariga
bo`lgan ehtiyojlarini to`laroq qondirish, fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish va
sanoat ishlab chiqarishining samaradorligini oshirish zaruriyati to`g`risidagi
umumlashgan tasavvurni shakllantirishdan iborat.
« Sanoat iqtisodiyoti » fani talabalarga nafaqat muayyan axborot,
mahlumotlar, bilim va ilm berishi, balki ularni o`z faoliyatining eng muhim
yo`nalishlarini to`g`ri tanlab olishga, murakkab iqtisodiy muammolarning
yechimini topa bilishga o`rgatishi kerak.
Talabalarning bu fan bo`yicha bilim va malakalarini shakllantirishning
asosini mahruzalar, amaliy mashg`ulotlar, mustaqil ishlar, ilmiy-tadqiqotlardagi
ishtiroki tashkil etadi.
Ma`ruzalar talabalarga nazariyaning asosiy negizlarini yoritib bersa,
seminar va amaliy mashg`ulotlar mahruza materiallarini mustahkamlashga, fanni
chuqur o`rgatishga, materialni yozma va og`zaki bayon etib berish sanhatini
egallashga yordam beradi.
2

« Sanoat iqtisodiyoti » fani umumiqtisodiy mutaxassislik bo`yicha iqtisodiy
kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash uchun iqtisodiy darslardan biri bo`lgani
bois uni o`qitish alohida darslik va o`quv qo`llanmasi asosida amalga oshirilishi
zarur.
Kitobxonga tavsiya etilayotgan o`quv qo`llanma Toshkent Davlat iqtisodiyot
universiteti Ilmiy kengashi tomonidan tasdiqlangan «Namunaviy dastur»ga binoan
yozilgan. U, eng avvalo, «Iqtisodiyot (sanoat)» ixtisosligi talabalariga
mo`ljallangan. CHunki korxona (firma)larning iqtisodiy masalalari alohida kursda,
yahni «Korxona iqtisodiyoti» fani bo`yicha o`rgatiladi. Ushbu o`quv qo`llanmadan
Akademiyalar, Oliy va o`rta maxsus-tahlim o`quv yurtlarining iqtisod
fakulg’tetlarida bilim oluvchi talabalar va o`quvchilar, shuningdek, sanoat ishlab
chiqarishini boshqarish, rejalashtirish va prognozlash, tashkil etish sohasida xizmat
qilayotgan mutaxassislar ham foydalanishlari mumkin.
3

1.Rejalashtirish va prognozlashning mohiyati, ahamiyati va vazifalari
Texnikaviy, madaniy va iqtisodiy jihatdan rivojlangan jamiyatda
rejalashtirish singari vosita boshqaruv jarayonining kengayishi, fan-texnika
taraqqiyoti hamda ehtiyojlarning darajasi va hajmi jihatidan ortishi boshqaruv
instantsiyalari, yahni bir-biriga itoat qiladigan tashkilotlar oldiga siyosat,
iqtisodiyot va alohida shaxslar, oilalar, maxallalar, korxonalar, hududiy jamoalar,
mamlakatlar, shuningdek, butun insoniyat uchun muhim bo`lgan muammolarni
quymoqda. Tajriba shuni ko`rsatadiki,
kelajakning murakkab masalalarini hal etish uchun odamlar jiddiy fikr yuritishlari
va faol harakat qilishlari darkor. Bunda istalgan maqsadlarni o`z vaqtida anglash
va ularga erishish choralarini belgilashning mahqul ko`rinishida ko`maklashadigan
loyiha, kontseptsiyalar, asosiy yo`nalishlar ayniqsa zarur bo`ladi. Ehtiyojlarni
qondirish uchun mablag` qancha kam bo`lsa, tegishli texnikaviy, iqtisodiy, ijtimoiy
va madaniy jarayonlarni oqilona boshqarishda ko`maklashadigan vositalar
shunchalik tahsirchan bo`lishi lozim.
Ma`lum orzu-umidlar bilan bog`liq bo`lgan boshqaruv vositalaridan biri
rejalashtirishdir.
Rejalashtirish – loyiha ishlab chiqish bo`yicha axborotni ishlashga
asoslangan kelajakda maqsadga erishish uchun parametrlarni aniqlovchi tartibga
solingan jarayondir.
Milliy iqtisod va uning sohalari hamda bo`limlari iqtisodiyotida rejalashning
qator tahriflari mavjud bo`lib, ular yuqorida keltirilgan tahriflardan turli darajada
farq qiladi, Lekin mohiyatan unga o`xshab ketadi. SHunday tahriflardan bir
nechtasini keltirish mumkin.
Rejalashtirish – «kelajakning ongli tafakkuri».
Rejalashtirish (keng mahnoda) – «mazmunan bo`lajak voqealarni aniqlash
bo`yicha qarorlar qabul qilishni tizimli tayyorlash asosida boshqaruv qarorlarini
shakllantirishdir».
4

Rejalashtirish – «oldindan sezib qabul qilingan qaror», ya`ni rejalashtirish
deganda shunday yechim tushuniladiki, u (qaror qabul qilishga muvofiq keluvchi
axborot jarayoni bilan bir qatorda) vaqt jihatdan konyukturali voqealar yuzaga
kelishidan oldin ishlab chiqiladi.
Rejalashtirishni «aslida tafakkurning aqliy bashorati va ta`kidlar kelajak
faoloiyatini kuzda tutadigan tafakkur jarayoni sifatida», - deb ta`riflash mumkin.
Rejalashtirish – bu vazifani sifatli va sonli tasvirlash, natijaviy
imkoniyatlarni belgilash va ularga erishish yo`llarini aniqlashdir.
Rejalashtirish – kelajak muammolarini bilish va hal etishning tizimli,
usuliy (metodik) jarayoni.
Nihoyat, rejalashtirish – xalq xo`jaligiga rahbarlik qilishning o`zagidir.
Rejalar esa davlat iqtisodiy va ijtimoiy siyosatini amalga oshirishning asosiy
qurolidir.
Rejalashtirishning ahamiyati shundan iboratki, u iqtisodiyotni
rivojlantirishning printsipial masalalariga oid davlat va hukumat ko`rsatmalarini,
iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot rejalari yordamida aniq topshiriqlarga va amaliy
ishlarga aylantiradi. Uzoq muddatli, ya`ni uch yillik, besh yillik va o`n yillik
rejalarda davlatning iqtisodiy strategiyasi jamlangan holda ifodalanadi. Yillik
rejada, odatda, xo`jalik vazifalarini hal etishning eng samarali taktikasi nazarda
tutiladi.
5

Rejalashtirish faoliyatlarda, yahni amalda muayyan uyg`unlik va
muvofiqlikni tahminlaydi, ishlab chiqarish taraqqiyotining ustuvor yo`nalishlarini
aniqlaydi, raqobat, bellashuv sharoitida umuman iqtisodning, xususan sanoatning
omon (sog`) qolishiga imkoniyat, qulaylik yaratadi. Aynan rejalashtirish tufayli
tarmoq idoralari mahsulotning u yoki bu turini ishlab chiqarish, o`z vaqtida
resurslar bilan tahminlash vazifasini hal etadilar. Ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlarni sotish kanallari va usullarini aniqlaydilar. Bundan tashqari,
rejalashtirish ishlab chiqarish rezervlaridan, raqobatning afzalliklaridan,
iqtisodiyotdagi yangi tendentsiyalar yahni mayl va g`oyalarni kuzatish
imkoniyatini yaratib beradi, faoliyatning nozik va zaif tomonlari tahsirini
susaytirish, bo`lishi mumkin xatolarning oldini olish va xavf-xatarni kamaytirish
imkonini beradi.
Rejalashtirish obhektiv iqtisodiy qonunlardan ongli ravishda foydalanishni
taqozo etadi. Rejali xo`jalik yuritish imkoniyati va zaruriyatining o`zi har bir
jamiyatda xalq xo`jaligini rejali va mutanosib rivojlantirish qonunining amal
qilishini taqozo etadi. Lekin bozor iqtisodiyoti sharoitida nafaqat rejali rivojlanish
6

qonuni, balki bir qator boshqa qonunlar, jumladan, qiymat qonuni, talab va taklif
qonuni, vaqtni tejash, mehnatga qarab taqsimlash qonunlari harakatda bo`ladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida umumdavlat strategiyasining, jumladan,
umumdavlat rejasining «falsafasi» masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Bu
«falsafa» O`zbekiston Respublikasi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining muhim
sohalari va maqsadlarini, struktura va investitsiya siyosati, fantexnika
taraqqiyotining yo`nalishlarini, ilmiy, ma`naviy va ma`rifiy salohiyatini ko`tarish,
mamlakat mudofaa qobiliyatini saqlab turish vazifalarini belgilab beradi.
Bozor iqtisodiyotining barcha imkoniyatlari erkin reja asosida amalga
oshiriladi. Demak, rejalashtirish qanchalik erkin va mukammal bo`lsa,
mustaqillikning afzalliklari, istiqlolning samarasi shunchalik to`liqroq ko`zga
tashlanadi, shundagina jamiyat o`z ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarini muvaffaqiyatli
hal etadi. Ana shundagina rejalashtirish xalq xo`jaligining barcha sohalarini,
jumladan, sanoatni tashkiliy ravishda va tartibli rivojlanishiga imkon yaratadi.
Rejalashtirish mutlaqo ilmiy asosda tuziladi va u jamiyat taraqqiyotini,
jumladan, sanoat taraqqiyotining amaliyotini doimo umumlashtirib borishni, fan va
texnikaning barcha yutuqlaridan foydalanishni talab qiladi. Sanoatga rejali
rahbarlik qilish voqealarni oldindan ko`rish demakdir. Voqealarni, hodisalarni,
bo`lajak faoliyatni oldindan ko`rish jamiyat iqtisodiy qonunlarini bilib olishga
asoslanadi va jamiyat moddiy va mahnaviy hayoti rivojining yetilgan
talablariga suyanadi.
Iqtisodiy qonunlarning mohiyati, mazmuni va boshqa tomonlarini bilib olish
iqtisodiy jarayonlar mohiyatini o`qib olishga, taraqqiyotning ilg`or
tendentsiyalarini hali ular kurtak holida bo`lganidayoq aniqlab olishga, iqtisodiy
taraqqiyot jarayonini ilmiy asosda oldindan ko`ra olishga, uni mustaqil, buyuk
davlat qurish manfaatlari uchun reja asosida yo`lga solishga yordam beradi.
Rejalashtirish nazariyasida rejalashtirishning turlari, bosqichlari, maqsadlari,
vazifalari, tizimlari degan tushunchalar mavjud.
Rejalashtirishning asosiy turlariga quyidagilar kiradi:
7

- munosabatdor kattaliklar bo`yicha rejalashtirish;
- muvofiqlashtirish shakllari bo`yicha rejalashtirish;
- moslashuv (adaptatsiya) shakliga ko`ra rejalashtirish.
Rejalashtirish turlarini bir qator alomatlar bo`yicha tasniflash mumkin.
Masalan, rejalashtirishning birinchi eng muhim turi bo`lgan munosabatdor
kattaliklar bo`yicha rejalashtirish turining alamotlariga quyidagilar kiradi:
- zamon (vaqt) ko`lami (qisqa muddatli, o`rtacha muddatli, uzoq muddatli
rejalashtirish);
- funktsional bo`lim (ishlab chiqarishni, sotishni, saqlashni, ta`minotni,
moliyani, investitsiyani rejalashtirish);
- boshqaruv ieraraxiyasi (rahbariyat ierarxiyasi);
- rejalash ieraraxiyasi (strategik, yahni oliy; taktik, yahni o`rta; operativ,
yahni past darajadagi rejalashtirish).
Agar rejalashtirish jarayonini boshdan oyoq ko`rib chiqilsa, unda ayrim
bosqichlarni ajratish mumkin. Ularga quyidagilar kiradi: maqsadlarni ifodalash,
ya`ni ishlab chiqish;
- muammolarni qo`yish;
- muqobil variantlarni izlash va tanlash;
- taxmin qilish;
- baholash va qarorlar qabul qilish.
Sanoatni rejalashtirishdan ko`zlangan oliy maqsad sanoat ishlab
chiqarishining faoliyati asosida avvaldan fikran o`ylangan bo`lg`usi natijani
aniqlash va bu natijaga erishish uchun tegishli chora-tadbirlarni belgilashdan iborat
bo`ladi. SHu sababli rejalashtirish jarayonining birinchi bosqichi maqsadlarni
ifoodalashdan iborat bo`ladi.
Maqsadlarni ifodalashning alohida vazifalari quyidagilardan iborat:
- maqsadlarni izlash, maqsadlarni aniqlash, maqsadlarni tarkiblash;
- maqsadlarni amalga oshirish, maqsadlarni tanlash.
8

Ushbu nazariyadan kelib chiqib, sanoat ishlab chiqarishini rejalashtirishning
asosiy vazifalarini quyidagicha izohlash mumkin:
- eng avvalo, maqsadni qo`yish;
- sanoat ishlab chiqarishining xilma-xil faoliyatini, ayniqsa xalq xo`jaligi va
aholi uchun zarur bo`lgan yuqori sifatli, raqobatbardosh mahsulotlar
tayyorlashning ijtimoy-iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligini asoslab berish;
- zaruriy moddiy-texnik bazani shakllantirish;
- moliyalash manbalarini aniqlash va ijobiy pirovard natijaga erishish.
Mustaqillik yillarida rejalashtirish sohasida bir qator ishlar amalga oshirildi.
Lekin shuni aytish kerakki, xalq xo`jaligining rejali, mutanosib rivojlanish
qonuniyati talablariga to`la javob beradigan darajaga erishilgani yo`q. Yaqin
o`tmishda rejalashtirishda birtalay xatolarga yo`l qo`yilganini, murakkab xo`jalik
muammolarini hal etishga o`ylamay-netmay tavakkalchilik bilan qaralganligini
hamma yaxshi biladi.
Milliy iqtisod va uning yetakchi tarmog`i bo`lgan sanoat ishlab
chiqarishning uzoq davrga mo`ljallangan rivojini belgilash uchun boshqaruvning
eng muhim funktsiyalaridan biri bo`lgan prognozlash alohida ehtibor berishni talab
qiladi. SHu munosabat bilan bu kategoriyaning mohiyati va ahamiyati, mazmuni
va turlari, usullari va vazifalarini yaxshi bilish kerak.
Eng avvalo, shuni qayd qilish kerakki, ijtimoiy hayot kelajakni oldindan
ko`rishsiz va uning istiqbolini bashorat qilmasdan mumkin emas. SHu sababli
keyingi vaqtda bashorat qilish xalq xo`jaligining optimal faoliyat ko`rsatishining
eng zaruriy shartiga aylanmoqda. Istiqbolni boshqaruvning juda murakkab
jarayonida bashorat qilish ishlab chiqarishning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot
yo`llarini oldindan ko`rish vazifasini bajaradi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida bashorat qilish jamiyat rivoji, shu jumladan,
moddiy ishlab chiqarishning eng muhim sohasi bo`lgan sanoat rivojining kelajakda
amalga oshishi mumkin bo`lgan maqsadlarini va ularga erishishni tahminlovchi
iqtisodiy resurslarni aniqlash, iqtisodiy va texnikaviy siyosatning uzoq va o`rta
9

muddatli yo`nalishlarining eng ehtimolga yaqin iqtisodiy samarali variantlarini
qidirib topish uchun zarur.
Prognoz, yahni bashorat deganda real obhektning kelajakda bo`lishi mumkin
bo`lgan ahvoli, uni amalga oshirishning alg’ternativ, ya`ni muqobil (mumkin
bo`lgan qarama-qarshi ikki holdan birini tanlab olish zaruriyati) yo`llarini va
muddati to`g`risidagi ilmiy jihatdan asoslangan mulohaza tushuniladi. Qisqacha
qilib aytganda, oldindan qilingan xulosadir.
Prognozlash, yahni bashorat qilish deganda kelajakni ko`rish, mo`ljal qilish
va oldindan aytib berish jarayoni tushuniladi. Faqat mavjud dalillar, mahlumotlar
va aniq raqamlar asosida voqea yoki hodisaning qanday bo`lishi, rivojlanishi va
oqibatini oldindan aytib berish, yahni bashorat qilish mumkin.
Bashorat qilishning bir qancha yo`llari mavjud bo`lib, ulardan eng
asosiylariga iqtisodiy va ijtimoiy bashorat qilish kiradi. Ularni bir-biridan shartli
ajratish mumkin, chunki bashorat qilishning maqsadi va vazifasi bir hodisa yoki
voqeaning ham iqtisodiy, ham ijtimoiy jihatlari bilan bog`liq, bir medalning ikki
tomonidir.
Bashorat qilishning maqsadi real obhektning kelajakda fikran o`ylangan
natijasini tahminlashdan iborat. Hodisa va voqealar fikriy modelining natijasiga
erishish.
Bashorat qilishning vazifasi esa bu jarayonning oldida turgan maqsadga
erishish uchun bir qator ishlarni bajarishdan iborat.
10

2. Rejalashtirish tamoyillari va usullari
Rejalashtirish nazariyasida xo`jalikka rahbarlik qilishning ma`lum
fundamental qoidalari, yahni tamoyillari masalasi alohida o`rin egallaydi.
Bozor munosabatlari sharoitida bunday tamoyillar jumlasiga quyidagilar
kiradi:
1. Ilmiylik tamoyili;
2. Rejalarni mahlum maqsadga yo`naltirish tamoyili;
3. Mutanosiblik va balanslilik tamoyili;
4. Komplekslik tamoyili;
5. Uzluksizlik tamoyili;
6. Barqarorlik tamoyili;
7. Tarmoq va hududiy rivojlanishning uyg`unligi;
8. Xalq xo`jaligi va uning tarmoqlari hamda korxona (firma)lar
rivojlanishining uzviy birligini hisobga olish tamoyili.
Sanoat va uning tarmoqlari, korxonalari, tashkilotlari faoliyatlarini
rejalashtirganda yuqoridagi tamoyillarga to`la amal qilinsa topshiriqlarni
muvaffaqiyatli bajarish mumkin, iqtisodiy o`sish kuchayadi va ishalb chiqarish
samaradorligi albatta, ko`tariladi. Yuqorida keltirilgan tamoyillarni amalga
oshirish uchun bir qator usullardan, yahni balans, maqsadli, normativ, statistik-
iqtisodiy, ko`p variantli, iqtisodiy-matematik matritsa usullaridan foydalaniladi.
Balans usuli rejalashtirishning bosh usuli hisoblanadi. Faqat balans
usuligina asosiy proportsiyalarni belgilash, resurslarning jamiyat ehtiyojlariga
muvofiqligini aniqlash, rejalarni real va natijali qilish imkonini yaratadi.
Balanslardan istiqbol va joriy rejalarning barcha bo`limlarini ishlab chiqishda
foydalaniladi.
Sanoat ishlab chiqarishini rejalashtirishda balans usulidan keng
foydalaniladi, chunki u xalq xo`jaligining yetakchi tarmog`i bo`lgan sohalarini
muayyan sharoitda aniq vaqt va mahlum fazoda yaxlit holda, bir biriga bog`liq
12

texnik-iqtisodiy ko`rsatkichlar yordamida aks ettira oladi. Balanslar ishlab
chiqarishning ko`lami va dinamikasi, uning tarkibi va tuzilmasi hamda
samaradorligi to`g`risidagi mahlumotlarni mujassamlashtiradi. Ularda sanoat
tarmog`i va boshqa milliy iqtisodiyotning tarmoqlarining o`zaro munosabatlarini
ko`rish mumkin.
Rejalashtirishda balanslarning qiymat, natura-qiymat, moddiy, mehnat va
moliyaviy turlaridan keng foydalaniladi.
An`anaviy qiymat balanslari qatoriga: yalpi ijtimoiy mahsulot balansi, milliy
daromad balansi, aosiy fondlar balansi, tovar oboroti va resurslar balansi, tashqi
savdo va to`lov balanslari kiritiladi.
Balanslarning eng muhimlaridan biri moddiy balans bo`lib, u
mahsulotlarning eng muhim to`plamini qamrab oladi. Balanslarni ishlab chiqish
katta bilim va ilm, tajriba, ijobiy yondashuvlar talab qiluvchi murakkab ishdir.
Rejalashtirish amaliyotida natura yoki moddiy balanslarning quyidagi uch
turidan:
1. mehnat qurollarining balanslari;
2. mehnat buyumlarining balanslari;
3. xalq istehmoli buyumlarining balanslaridan foydalanish mumkin.
Moddiy balanslar mahlum sxemalar bo`yicha ishlab chiqilib, unda, bir
tomondan, mahsulot resurslari, ikkinchi tomondan, uning ayrim qismlari bo`yicha
taqsimlanishi ko`rsatiladi (sxemaga qarang).
13

5-chizma. Moddiy balansning taxminiy sxemasi
Balanslarning yana bir eng muhim turi – bu mehnat balanslaridir. Bunday
balanslarda mavjud mehnat resurslari va ulardan foydalanish yo`nalishlari aks
ettiriladi. Mehnat balanslariga mehnat resurslarining yig`ma balansi, tarmoqlar va
hududlar bo`yicha ishchi kuchi balansi va h.k.lar kiritiladi.
Korxona (firma)larda ishlab chiqarish quvvati balansi tuzilib, unda
korxonaning ishlab chiqarish imkoniyati, uning tarkibidagi nomutanosibliklar
mavjudligi, ishlab chiqarish quvvatini kengaytirish uchun zarur bo`lgan kapital
qo`yilmalar aniqlanadi.
Rejani texnik-iqtisodiy jihatdan asoslashning eng muhim asoslaridan biri bu
normativ usuldir.
Rejalashtirish jarayonida iqtisodiy normativlarning roli beqiyos. Ular
yordamida rejalashtirilayotgan davr sharoitlarini (mahsulot berish topshiriqlari,
narx, foydadan byudjetga ajratma, ish haqi fondlarini tashkil etish normativlarini)
oldindan bilgan holda korxonalar jamoalari ishlab chiqarishni o`stirishning
yuksakroq surhatlarini, uning samaradorligini ancha oshirishni tahminlaydigan
rejalarni ijodiy tarzda, barcha imkoniyatlarni oshkora qilishdan cho`chimasdan
tuza oladilar.
14

Normativ usulning mohiyati shundan iboratki, unda reja ko`rsatkichlari rejali
norma asosida aniqlanadi. Bu usul yordami bilan ishlab chiqarishdagi ilg`or
tajribalarni umumlashtirishning barcha bo`g`inlaridagi balanslari (mahsulot ishlab
chiqarish va realizatsiya qilish, ishchi kuchi, moddiy va moliyaviy balanslari)dan
keng foydalanishni nazarda tutadi.
Rejalashtirishda norma va normativlarning uch guruhi: iqtisodiy, ijtimoiy va
texnologik guruhlaridan foydalaniladi.
Iqtisodiy normativlar resurslardan foydalanish samaradorligini eng past
mumkin bo`lgan miqdorini ifodalaydi. Masalan, rejalashtirish va prognozlashda
kapital mablag`lardan foydalanishning normativ koeffitsienti (En) ko`rsatkichidan
keng foydalaniladi. Faraz qilaylik, rejalashtirishda uning miqdori Yen q 0,15
kesimida belgilanadi. Bu milliy iqtisod rivojiga sarflangan mablag`larning har bir
so`mi 15 tiyin bilan qaytishi kerak.
Shunday bo`lsa, sarflangan kapital mablag` taxminan 7 yilda o`zini to`la
qoplaydi. Agarda u har yili 15 tiyindan kam tejam keltirsa, capital qo`yilmalar
(investitsiyalar) samarasiz foydalanilganligini anglatadi.
Ijtimoiy normativlar jamiyat va uning ahzolari ehtiyojlari muayyan davrga
qondirilishining mumkin bo`lgan darajasini, insonning tevarakatrofdagi muhit
bilan o`zaro aloqasi xarakterini belgilaydi. Ayrim mahsulot turlarining bir kishi
tomonidan istehmol qilinishi normasi ijtimoiy normativlar namunasidir. Masalan,
bir kishining bir yilda oyoq kiyimiga bo`lgan istehmol normasi 3,3 juft hajmida
belgilangan.
Texnologik normativlar chiqarilayotgan mahsulot birligiga resurslarining
solishtirma sarfi miqdorini ifodalaydi. Masalan, 1kVt soat elektroenergiya ishlab
chiqarishga sarflanayotgan Yonilg`i normasi, xom paxtadan paxta tolasini
chiqarish normasi.
15

3. Bozor iqtisodiyoti sharoitida rejalar tizimi
Ma`lumki, milliy iqtisodiyot, jumladan, sanoat iqtisodiyotini rivojlantirish
uchun aniq topshiriqlar, yahni xo`jalik vazifalari va amaliy chora-tadbirlar
belgilanadi. Ular reja shaklida namoyon bo`ladi.
Reja – bu davlat ijtimoiy–iqtisodiy siyosatini, jamoa va shaxs o`z ishlarini
amalga oshirishning asosiy vositasi hisoblanadi. SHu sababli reja va rejalashtirish
masalasiga alohida ehtibor beriladi va ularning mohiyati, ahamiyati, mazmuni va
vazifalarini chuqur bilish zaruriyati yuzaga keladi.
Reja – bu biror ish, dastur, tadbir va shu kabilarni amalga oshirishning
oldindan belgilangan tartibi, loyihasi. Ko`pincha uni topshiriq deb ham ataydilar.
Ishlab chiqarish rejasi har xil bo`lishi mumkin. Masalan, ijtimoiy ishlab
chiqarish rejasi yoki yagona xalq xo`jaligi kompleksining, ya`ni mamlakat xalq
xo`jaligi rejasi, milliy iqtisodiyot va uning real tarmog`I rejasi (sanoat, qishloq
xo`jaligi, qurilish, transport va h.k.lar rejasi).
Rejaning bir qancha shakllari mavjud:
 vaqti va muddatiga qarab har qanday reja soatlik,
 kunlik,
 haftalik,
 o`n kunlik,
 bir oylik,
 bir kvartallik,
 bir yillik
 bir necha yillik bo`lishi mumkin.
 rejalashtirishning maqsadi va vazifasiga ko`ra reja ikki turga:
1. operativ reja
2. texnik-iqtisodiy rejaga bo`linadi.
Bu rejaning ikkinchi turi o`z navbatida ikki shaklda, yahni joriy (taktik) reja
va istiqbolli (strategik) reja shakllarida bo`ladi.
17

Reja tuzish va uni ro`yobga chiqarish, yahni reja bajarilishini tashkil etish va
nazorat qilish jarayoni «Rejalashtirish» deb ataladi.
«Rejalashtirish» atamasi haqida so`z borganda shuni tahkidlash kerakki, turli ilmiy
asarlar, darslik va o`quv qo`llanmalari, entsiklopediya va lug`atlarda turlicha
tahriflar berilgan va ular o`zbek tiliga tarjima qilingan. Lekin O`zbekiston SSR
ensiklopediyasida «Reja» va «Rejalashtirish» terminlari umuman keltirilmagan,
uning o`rniga «Plan» va «Planlashtirish» terminlari ishlatilgan.
Mustaqillik, istiqlol va ular tufayli yuzaga kelgan keskin o`zgarishlar bu
kategoriyaning mohiyati, ahamiyati, mazmuni, maqsadi va vazifalarini tubdan
tadqiq qilishni talab etadi. Ayniqsa markazlashgan rejalashtirishning tubdan
o`zgarganligi va tarmoqlar, korxonalar kata erkinlik olganliklari muammolari o`z
yechimini topishi kerak.
Bozor va rejalashtirish bir birini taqozo etadi va ularni bir biridan ajratib
bo`lmaydi. Bu yerda shuni aytish kerakki, mustaqillikning birinchi yillarida «Reja»
va «Rejalashtirish» so`zlaridan qo`rqa boshlagan edik. Buni anglagan Respublika
Prezidenti 1995 yil yakunlari va 1996 yil vazifalariga bag`ishlangan Vazirlar
Mahkamasining majlisida taajublanib shunday degan edi: «Xorijiy mamlakatlarda,
agar fermer foyda olishga ishonmasa unda umuman ishga qo`l urmaydi. Bizda-chi?
Hech kim iqtisodiy tahlil bilan shug`ullanmaydi, hech kim yil boshida hisob
qilmaydi». Bundan ko`rinib turibdiki, yil boshida rejalar aniqlanmaydi.
Reja va rejalashtirish mahlum ko`rsatkichlar tizimi, ya`ni topshiriqlar
majmui tariqasida aks ettiriladi. Ular rejaning asosiy g`oyasi, maqsadi va
vazifalarini ifodalaydi hamda natijalarini tavsiflaydi. Ko`rsatikichlar yordamida bir
qator funktsiyalarni baholash, hisob-kitob qilish va topshiriqlarning
mutanosibligini tahminlash mumkin.
a
18Rejalshtirish Texnik-iqtisodiy rejalashtirish

Reja tuzish jarayonida qo`llaniladigan barcha ko`rsatkichlarning belgilanish
tartibi, ishlab chiqarish xodimlarining xo`jalik faoliyatida qo`llanish miqyosi va
vazifasiga qarab guruhlarga ajratilishi mumkin.
Belgilanish tartibiga ko`ra ular tasdiqlanadigan va hisoblanadigan ko`rsatkichlarga
bo`linadi.
Tasdiqlanadigan ko`rsatkichlar yuqori tashkilot tomonidan belgilanadi va
tasdiqlanadi. Hisoblanadigan ko`rsatkichlar esa boshqarishning ma`lum bo`g`ini
tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi.
Qo`llanish miqyosiga binoan ko`rsatkichlar umumiy va differentsiyalashgan
turlarga bo`linadi. Umumiy ko`rsatkichlar sanoat tarmog`ining barcha bo`g`inlari
uchun taalluqli bo`lib, ular xalq xo`jaligi va uning tarmoqlari bo`yicha
19Tezkor-ishlab chiqarish
Texnik-iqtisodiyrejalashtirish
iqtisodiy, texnik, ijtimoiy va hokazo jihatlarini qamrab
oluvchi rejalashtirish turi bo`lib, asosan bir yilga
mo`ljallangan iqtisodiy va
Ijtimoiy rivojlanish rejasi shaklida amalga oshiriladi.
Tezkor-ishlab chiqarish rejalashtirish
texnik-iqtisodiy ``rejalashtirishning davomi bo`lib,
korxona faoliyati yillik rejasini yanada qisqaroq muddatga
– sutka, o`n kunlik, oyga bo`lib muayyanlashtirish
bilan tavsiflanadi.

ko`rsatkichlarni o`zaro taqqoslashni ta`minlash maqsadida belgilanadi.
Differentsiyalashgan ko`rsatkichlar ham sanoatda amalga oshiriladigan ko`pgina
jarayonlarni aniq ifodalashga yordam berib, ularni takomillashtirishga olib keladi.
Ishlab chiqarishning xo`jalik faoliyatidagi vazifasiga qarab, plan
ko`rsatkichlarini miqdor va sifat ko`rsatkichlariga ajratish mumkin. Miqdor
ko`rsatkichlari ishlab chiqarish hajmi, ish haqi fondi, xomashyoga bo`lgan
ehtiyojlardan iborat. Sifat ko`rsatikichlari moddiy resurslar va ishchi kuchidan
foydalanish darajasini ifodalaydi.
Sifat ko`rsatkichlari o`z navbatida sintetik va texnik-iqtisodiy
ko`rsatkichlarga bo`linadi. Sintetik ko`rsatkichlar (masalan, mehnat unumdorligi,
mahsulot sifati, mahsulot birligining tannarxi, foyda yoki daromad) korxona
faoliyatini har tomonlama aks ettiradi.
Texnik-iqtisodiy ko`rsatkichlar esa ayrim ishlab chiqarish resurslaridan
foydalanish darajasini ifodalaydi. Masalan, uskunalardan foydalanish, mahsulot
birligiga sarflanadigan xomashyo, yoqilg`i va elektr energiya, ko`p mehnat talab
etadigan jarayonlarni mexanizatsiyalash, eng mukammallashgan texnologik
jarayonlarni qo`llash shular jumlasidandir.
Ko`rsatkichlar rejalashtirish tajribasida eng ko`p ishlatiladigan, belgilanadigan va
hisoblanadigan, umumiy va xususiy, miqdoriy va sifat ko`rsatkichlaridan iborat
bo`lishi mumkin.
Natura ko`rsatkichlar ishlab chiqarishning moddiy buyum nisbatlarini, mahsulotni
tayyorlovchi va istehmol etuvchilar orasidagi aloqalarni belgilab, mahsulotning
turlari yoki ish hajmining o`lchov birliklari (dona, metr, kubometr, tonna, kilovat-
soat va hokazolar) ifodalanadi.
Tovar-pul munosabatlari sharoitida qiymat ko`rsatkichlari alohida o`rin
egallaydi. Bu ko`rsatkichlar ishlab chiqarishning hajmini, sarflarini va moliyaviy
natijalarini aniqlash uchun keng qo`llaniladi.
O`zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ta`minlash
yo`llaridan biri – sanoatni yuqori surhatlar bilan rivojlantirishdir. Bunga erishish
20

uchun, dastavval, uning ahvolini va imkoniyatlarini bilish lozim. Buning uchun har
xil ko`rsatkichlardan foydalanish kerak bo`ladi. Bir tomondan, qo`llaniladigan
ko`rsatkichlar sanoatning umumiy taraqqiyotini ifoda etsa, ikkinchidan, sanoatning
o`zining shart-sharoitlarini ifodalovchi ko`rsatkichlar ham mavjud bo`lishi
mumkin.
Bunday ko`rsatkichlarga asoslanib sanoatning texnikaviy, iqtisodiy va ijtimoiy
shart-sharoitlari aniqlanadi.
Sanoat taraqqiyotini ifodalaydigan ko`rsatkichlar sanoat tarmoqlarining
korxonalar tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulotning hajmini natural o`lchov
birligida, qiymat birligida ifoda etadigan ko`rsatkichlaridir.
Sanoat mahsulotlarining hajmini aniqlashda qo`llaniladigan natural birliklar
bo`lib kilovat-soat, tonna, kubometr, kvadratmetr, diko-litr, dona va boshqalar
hisoblanadi.
Bu o`lchovlarga tayangan holda ishlab chiqariladigan sanoat mahsulotlarining
miqdorini aniqlash mumkin. Masalan, O`zbekistonda 2001 yilda 47,9 mlrd.
kilovat-soat elektr energiya, 7,3 mln. tonna neftg’, 57,4 mlrd. kubmetr gaz, 428,3
mln. kvadrat metr gazlama va 38,2 mln. dona trikotaj kiyimlari ishlab chiqarish
mo`ljallangan edi.
Sanoat mahsulotlarining natural o`lchov birliklari orqali barcha sanoat
tarmoqlarining rivojlanishini solishtirib bo`lmaydi, chunki bir tarmoqning
mahsuloti kilovat-soatda o`lchansa, ikkinchisiniki tonnada, uchinchisiniki
kubmetrda o`lchanadi va h.k. SHuning uchun barcha sanoat tamoqlarining ishlab
chiqaradigan mahsulotlarini va bajaradigan ishlarini hisoblashda yagona o`lchov
birligi bo`lishi lozim. Bu o`lchov birligi har tomonlama bo`lishi kerak. Bunday
vazifalarni qiymat ko`rsatkichlari bajaradi. Qiymat ko`rsatkichlari baholar
yordamida sanoatning umumiy rivojlanishini, o`sish surhatlari va uning
strukturasini aniqlashga imkoniyat yaratadi.
Qiymat ko`rsatkichlarini ishlatishning yana bir afzal tomoni borki, bu har xil
tarmoqlar ish faoliyatini bir biriga solishtirish imkoniyatini yaratib beradi.
21

Hozirgi davrda sanoat rejasini tuzishda qo`llaniladigan qiymat ko`rsatkichlari
quyidagilardan iborat: yalpi ichki mahsulot, tovar mahsuloti, realizatsiya qilingan
mahsulot, normativ sof mahsulot, sof mahsulot.
Sanoat tarmoqlarida ishlab chiqariladigan mahsulotlar uchta katta guruhga
bo`linadi: mehnat buyumlari, mehnat qurollari va xalq istehmol mollari.
Mehnat buyumlariga xomashyo, materiallar, yoqilg`i, elektroenergiya va boshqa
ishlab chiqarishda qo`llaniladigan buyumlar kiradi. Bu buyumlar sanoatni yuqori
surhatlar bilan va samarali rivojlantirish uchun ko`p miqdorda talab qilinadi.
Rejalashtirish qanchalik mukammal bo`lsa, taraqqiyot shunchalik
muvaffaqiyatli bo`ladi.
22

4. Ishlab chiqarish rejasini tuzib chiqish va
tasdiqlashni tashkil etish
Namunali metodikaga ko`ra sanoat tarmog`ining joriy va istiqbolli rejasi
quyidagi qismlardan iborat:
1. Mahsulot ishlab chiqarish va uni realizatsiya qilish. Bu belgilangan
turdagi mahsulotni ishlab chiqarish va uni realizatsiya qilish hamda istehmolchilar
bilan uzoq davom etadigan xo`jalik aloqalari asosida mahsulot ishlab chiqarish va
uning eksportga mo`ljallangan hajmini ifodalaydi.
2. Fan-texnika taraqqiyotini, ishlab chiqarish va boshqarishni
takomillashtirish. Bu bo`limda texnika va texnologiya hamda boshqarishni
takomillashtirish tadbirlari belgilanadi.
3. Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi. Bunda ishlab chiqarish
samaradorligini ifodalovchi, jumladan, ish vaqti, asosiy va aylanma mablag`lar,
moddiy resurslar va kapital mablag`lardan foydalanishga doir ko`rsatkichlar
rejalashtiriladi.
4. Norma va normativlar. Ular rejani asoslash va ishlab chiqarish
rezervlarini harakatga keltirish uchun zarur bo`lgan norma va normativlarni
yaratish hamda sistemaga solish masalalarini o`z ichiga oladi.
5. Kapital qurilish bo`limida ishlab chiqarish quvvatlari va boshqa asosiy
fondlarni takomillashtirish hamda turar joy va boshqa qurilish obhektlarini yaratish
bo`yicha ko`rsatkichlar nazarda tutiladi.
6. Asosiy moddiy resurslarga bo`lgan ehtiyoj. Bunda birlashma
(korxona)ning asosiy materiallarga bo`lgan ehtiyoji aniqlanadi, ularni sotib olish
tartibi belgilanadi, ichki rezervlarni safarbar etish yo`llari mo`ljallanadi.
7. Mehnat va ish haqi bo`limida mehnat unumdorligini oshirish
mo`ljallanadi, ishlovchilarning soni, ish haqi fondining miqdori belgilanadi,
ishchilarga bo`lgan ehtiyoj va kadrlarni tayyorlash hamda qayta tayyorlash
ko`rsatkichlari aniqlanadi.
23

8. Tannarx, foyda va ishlab chiqarish rentabelligi. Bu bo`limda realizatsiya
qilinadigan mahsulotlarning tannarxi, foyda va rentabellik rejalashtiriladi.
9. Iqtisodiy rag`batlantirish fondlari. Bu yerda barcha rag`batlantirish
manbaalari va ulardan keng foydalanishning aniq yo`nalishlari belgilanadi.
10. Moliya rejasi. Bu bo`limda moliyaviy mablag`lar, daromadlar, xarajatlar
va ajratmalar, byudjetga to`lovlar, byudjetdan olinadigan mablag`lar aniqlanadi.
11. Ijtimoiy rivojlanish rejasi. Bu o`z tarkibiga xodimlarning ijtimoiy
faolligini oshirish, ularning bilim va ilmiy darajasini, ishlab chiqarish malakasini
ko`tarish, jamoa ahzolarining turar joyi, maishiy hamda madaniy sharoitlarini
yaxshilash kabi tadbirlarni mo`ljallaydi.
12. Tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan foydalanish. Bu bo`limda
tabiatni muhofaza qilishning ijtimoiy va iqtisodiy qirralari, tabiiy resurslardan
oqilona foydalanish va boshqa ekologik tadbirlar belgilanadi.
Hozirgi paytda gap mahmuriy buyruqbozlik tizimi davridagi rejalashtirish
to`g`risida emas, balki bozor iqtisodiyotiga mos keladigan reja va rejalashtirish
to`g`risida borishi kerak. Gap asosan u yoki bu soha (tarmoq), korxona (firma)ning
o`z fikri, g`oyasini amalga oshirish va shu asosda foyda (daromad) olishga
yo`naltirilgan rejali tashkil etilgan tadbirlar, harakatlar tizimidan iborat bo`lgan
Biznes-reja haqida bo`lishi kerak.
Biznes-reja zamonaviy ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishning
muhim vositasidir. SHu sababli uning mohiyatini, ahamiyatini, mazmunini chuqur
anglash zarur. Bu masala haqida gap borganda eng avvalo, biznes-reja nima uchun
kerak? – degan savol tug`iladi. Bunday reja eng avvalo, bankir hamda
investorlarga zarur. CHunki korxona (firma) o`z loyihasini amalga oshirish uchun
ulardan pul mablag`lari so`raydi.
24

Ikkinchidan, biznes-reja korxona (firma) xodimlari uchun kerak. Ular
o`zlarining maqsad, vazifalarini, istiqbolni bilishlari zarur.
Uchinchidan, eng asosiysi ishbilarmon, tadbirkor, korxona (firma) rahbari
o`z g`oyalarini, ularning to`g`ri va realligini bilishi kerak.
Biznes–rejani tuzishda rahbarning shaxsiy ishtiroki juda zarurdir, shuning uchun
ham ko`pgina xorijiy mamlakatlar banklari, investorlar va boshqa muassasalar agar
biznes – rejani boshdan oyoq chetdan, konsultant orqali ishlab chiqilib, rahbar
unga faqat imzo chekkani mahlum bo`lib qolgan taqdirda loyihaga mablag`
berishdan bosh tortadilar. Bunday reja, odatda, talabgorsiz qoladi.
Biznes-rejada quyidagi narsalar yoritiladigan bo`limlar bo`ladi:
 biznesning maqsadi va asosiy g`oyasi;
 korxona (firma) ishlab chiqaradigan mahsulot (xizmat)ning o`ziga xos
xususiyati va ular bilan bozor ehtiyojini qondirish;
 ayrim bozor segmentlarida firmaning xulq-atvori, strategiyasini
belgilash;
 tashkiliy qoida hamda ishlab chiqarish tarkibiy tuzilishini belgilash
(aniqlash);
 ishning moliyaviy loyihasini shakllantirish (shu jumladan,
25

moliyalashtirish strategiyasi va investitsiyalash bo`yicha takliflar);
 firmaning rivojlanish istiqbollari bo`limlari.
Biznes-rejani tuzib chiqish jarayonida quyidagilarga erishamiz:
birinchidan , o`zimiz boshlayotgan ishni puxta bilishga erishamiz;
ikkinchidan , xarajatlarni bilamiz, korxonani yaxshi boshqarishga erishamiz;
uchinchidan , o`z g`oyamizni boshqariluvchiga tez yetkazamiz va moliyaviy
faoliyatimizni reja asosida olib borishga erishamiz.
Biznes-reja juda ko`p bo`limlardan iborat:
1. Rezyume (xulosa).
2. Korxona (firma) haqidagi mahlumotlar.
3. Tovar (mahsulot yoki xizmat) turlari.
4. Sotuv bozori.
5. Marketing strategiyasi.
6. Ishlab chiqarish dasturi.
7. Ishlab chiqarishni tashkil etish.
8. Korxonaning tashkiliy-reja shakli.
9. Moliyaviy reja.
10. Loyihaning rentabelligi (foydaliligi, samaradorligi,
natijaliligi).

26

5. Rejalashtirishni takomillashtirishning
asosiy yo`nalishlari
Davlatning iqtisodiy strategiyasida boshqaruv va uning eng muhim
funktsiyasi bo`lgan rejalashtirishni takomillashtirish alohida o`rin egallaydi.
CHunki u rejalashtirishning barcha darajalari va sohalarida qonuniy jarayon
hisoblanadi. Bu esa jamiyatda ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish
munosabatlarining taraqqiyoti bilan bog`liq bo`lgan vazifalar bilan belgilanadi.
Sanoat ishlab chiqarishini rejalashtirishni takomillashtirish sohasida eng avvalo,
quyidagi vazifalarni hal etish lozim:
- rejalashtirishning mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini tezlatishga,
sanoatning ilg`or strukturasini shakllantirishga, uni balansli va mutanosib
rivojlantirishga, ishlab chiqarishning iqtisodiy va ijtimoiy hamda ilmiy va
texnikaviy salohiyatdan samarali foydalanishga tahsirini kuchaytirish;
- fan-texnika taraqqiyotini jadal va uzluksiz amalga oshirishni oqilona
bashorat qilishga erishish;
- bashorat qilish bilan istiqbolli va joriy rejalashtirish o`rtasidagi aloqalarni
mustahkamlash. Bu vazifalarni amalga oshirish texnologiyalaridan keng
foydalanish;
- reja ko`rsatkichlar tizimini takomillashtirish, ularni pirovard natijalar sari
yo`naltirishni kuchaytirish hamda mehnat, moddiy, moliya resurslaridan
foydalanish samaradorligini, mahsulotning sifati va uni yangilash miqyoslarini aks
ettiradigan ko`rsatkichlardan keng foydalanish.
Galdagi eng muhim vazifalardan biri rejalashtirishning ilmiy saviyasini,
darajasini oshirishdir. Rejalar ilmiy tarzda tuzib chiqilishi, iqtisodiy va ijtimoiy
jihatdan asoslab berilgan va to`la-tekis balanslashtirilgan bo`lishi kerak. Aniqroq
qilib aytgan jumladan, sanoat rejalarida ko`zda tutilgan ishlab chiqarishni o`stirish,
yalpi ichki mahsulotni ko`paytirish surhatlari va asosiy mutanosibliklar optimal
bo`lishi, yahni mavjud imkoniyatlardan yangi jamiyatning obhektiv iqtisodiy
qonunlariga muvofiq ravishda eng yaxshi, eng samarali foydalanishni tahmin etish
28

kerak. Hozirgi jadallashgan fan-texnika taraqqiyoti sharoitida rejalashtirishning
eng muhim vazifalaridan biri ilm va texnikaning so`nggi yutuqlarini sanoat orqali
tez surhatlarda o`zlashtirib olishni rejalarda, ayniqsa, istiqbolli rejalarda ko`zda
tutishdan iborat. Istiqbolli rejalarning rolini oshirish rejalashtirish uchun ilmiy va
amaliy jihatdan asoslangan normativlar sistemasini vujudga keltirishni talab etadi.
SHundagina rejalashtirishda tavakkalchilik yuz berishining oldini olish
hamda ishlab chiqarishning natijaliligini yuqori darajaga ko`tarish bo`yicha
imkoniyatlarni ishga solish mumkin bo`ladi.
Ishlab chiqarishni rivojlantirishni shunday rejalashtirish kerakki, natijada
mahsulot ishlab chiqarish ko`paya borsin, mehnat unumdorligi borgan sari
ko`tarilsin, mahsulotning tannarxi pasaysin, korxona foydasi oshib borsin.
Xo`sh, buning uchun nimalar qilish kerak?
Buning uchun eng avvalo, investitsiyalardan, moddiy, mehnat va moliyaviy
resurslardan oqilona va samarali foydalanmoq kerak.
Rejalashtirishni yanada takomillashtirish uchun bu jarayon bilan shug`ullanadigan
idoralarni istehdodli va iqtidorli, bilimdon, obro`li, o`z ishining ko`zini biladigan
kadrlar bilan mustahkamlash kerak. Faqat shunday mutaxassislargina bu sohadagi
o`zboshimchaliklar va subhektivizmga batamom barham berishi mumkin bo`ladi.
Reja tuzish ishning bir qismigina xolos. Uning bajarilishi va oshirib
bajarilishi har bir rahbar va xodimning aql zakovati, tashabbuskorligi va
fidokorona mehnatiga bog`liqdir. Agarda jamoa va uning har bir xodimi o`z
vazifalarini muntazam, bekami-ko`st bajarib borsa belgilangan rejalar albatta,
muvaffaqqiyatli bajariladi.
29

6. Prognozlash maqsadi
 Prognozning maqsadi – bozorga ta`sir qiluvchi omillarni, shu bilan
birga, xo`jalikning umumiy ahvoli, tuzilmaviy siljishlar, investitsion faollik,
fan-texnika taraqqiyotining iste`molchi va ishlab chiqaruvchilarga ta`sir
ko`rsatishi, an`anaviy mahsulotlardan tashqari korxonaning barqarorligi va
raqobatbardoshligiga olib keluvchi «pioner» (yangi) mahsulot ishlab chiqarish
istiqbolida yuzaga kelishi mumkin bo`lgan holatlarini belgilashdadir.
 PROGNOZ (Basharot) – bu, korxona, obyekt yoki hodisaning
kelajakdagi ahvoli va ularni amalga oshirish variantlari va
muddati to`g`risidagi ilmiy jihatdan asoslangan mulohazadir.
Rejalashtirish va prognozlashtirish o`zaro aloqada bo`lgan ikkita jarayon
bo`lib, xo`jalik faoliyatini avvaldan bajarilgan hisob-kitoblar, eng kam
tavakkalchilik va eng yuqori natijalarga erishish asosida yuritishni ko`zda tutadi.
– Prognozlarni ishlab chiqish jarayoni prognoz qilish, ya`ni kelajakni
hozirgi paytdan kelib chiqqan holda oldindan ko`ra bilish deb ataladi.
Rejalashtirish – qaror qabul qilishning uzluksiz bir
jarayoni bo`lib, bu jarayon davomida korxona faoliyati va
rivojlanishining maqsad va vazifalari atrofda ro`y berayotgan o`z-
garishlarni inobatga olgan holda vaqt bo`yicha aniqlanadi va belgi-
lanadi hamda ularni amalga oshirish uchun resurslar aniqlanadi.
Mazmuniga ko`ra, rejalashtirish texnik-iqtisodiy va tezkor-ishlab
chiqarish turlariga bo`linadi.
Texnik-iqtisodiy rejalashtirish korxona faoliyatining barcha (iqtiso-
diy, texnik, ijtimoiy va hokazo) jihatlarini qamrab oluvchi rejalashti-
rish turi bo`lib, asosan bir yilga mo`ljallangan iqtisodiy va ijtimoiy ri
vojlanish rejasi shaklida amalga oshiriladi.
Mazkur rejalashtirish turining soddalashtirilgan ko`rinishi ko`pincha korxona
faoliyatining yillik rejasi deb ataladi.
30

Korxonalar faoliyati va iqtisodiyotda rejalashtirishdan tashqari prognoz qilish
ham katta rol o`ynaydi. Prognoz qilish xo`jalik faoliyati yurituvchi subyektning
istiqbolda yuzaga kelishi mumkin bo`lgan holatlarni ilmiy asoslagan holda
avvaldan ko`ra bilishini ifodalaydi.
Prognoz qilish rejalashtirish tavsifida o`z aksini topadi: ishlab chiqarish va
korxona iqtisodiy hayotining boshqa jihatlarini strategik rejalashtirish –o`rta va
uzoq muddatli prognozlar asosida hamda joriy rejalashtirish – qisqa muddatli
prognozlar asosida ishlab chiqiladi. Bu yo`nalishlarning ikkalasi ham o`zaro
uzviy aloqada o`lib, ishlab chiqarish strategiyasini fan-texnika taraqqiyoti va
hayotning real voqeligi bilan bog`laydi.
31

Xulosa
Sanoat ishlab chiqarishini rejalashtirish boshqaruv tizimining ajralmas
qismidir. U yordamida milliy iqtisodiyotning eng muhim tarmog`i – sanoatning
rivojlanishiga taalluqli bo`lgan ko`rsatkichlar muayyan vaqtga belgilanadi.
Rejalashtirish o`zining tegishli tamoyil va usullariga ega va ular iqtisodiyot
nazariyasida alohida o`rin egalladi. Sanoat ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun
aniq topshiriqlar berilishi kerak va ular reja shaklida aks etadi. Sanoat rejasi 12
bo`limdan iborat. Sanoat rejasini tuzish eng murakkab ishlardan biri hisoblanadi.
CHunki bunda taraqqiyotning barcha tomonlarini oldindan ko`rish, yahni bashorat
qilish hamda bu taraqqiyotni tahminlovchi iqtisodiy va texnik salohiyatning
samarali variantlarini qidirib topish kerak bo`ladi.
Mustaqillik yillarida rejalashtirishni takomillashtirish borasida anchagina
ishlar amalga oshirildi. Lekin xalq xo`jaligini, jumladan, sanoatning rejali,
mutanosib rivojlanishining bir qator muammolari hali o`z yechimini topgani yo`q.
SHu sababli bu sohada ilmiy tadqiqot ishlarini kuchaytirish va demokratik davlat,
bozor iqtisodiyotining talablariga javob beradigan rejalashtirishni yaratish zarur.
32

Adabiyotlar
1. Karimov I.A. O`zbekiston iqtisodiy siyosatining ustuvor yo`nalishlari. -
T.: «O`zbekiston». 1996. Tom 2, 3-36 betlar.
2. Karimov I. A. O`zbekiston XX1 asrga intilmoqda. –T.: «O`zbekiston».
2000.352 bet.
3. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va
yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. Oliy Majlis Qonunchilik
palatasi va Senatining qo`shma majlisidagi ma`ruzasi. 2005 yil 28 yanvar. «Xalq
so`zi», 2005 yil, 31 yanvar.
4. A. Ortiqov. «Sanoat iqtisodiyoti» (darslik). –T.: TDIU. 2004.
5. E. Maxmudov. «Korxona iqtisodiyoti» (o`quv qo`llanma) –T.: TDIU.
2004. 208-bet.
6. O`zbekiston milliy ensiklopediyasi. 8-9-jildlar.- T.: Davlat ilmiy
nashriyoti. 2002-2005.
7. Promqshlennostg Respubliki Uzbekistan 2001-2004 gg. Statisticheskie
sborniki.
8. www.gov.uz . - Hukumat sayti.
9 . www.press-service.uz . - Prezident sayti.
10. www.tsue.uz - Universitet sayti
33

ISHLAB CHIQARISH NAZARIYASI REJA I. Kirish 1. Rejalashtirish va prognozlashning mohiyati, ahamiyati va vazifalari 2. Rejalashtirishning tamoyillari va usullari 3. Bozor iqtisodiyoti sharoitida rejalar tizimi 4. Ishlab chiqarish rejasini tuzib chiqish va tasdiqlashni tashkil etish 5. Rejalashtirishni takomillashtirishning asosiy yo`nalishlari 6. Prognozlash maqsadi Xulosa Adabiyotlar 1

Kirish Bozor iqtisodiyotiga o`tishda, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan taraqqiy ettirish va shu asosda jamiyat ahzolarining moddiy va mahnaviy farovonligini tahminlashda xalq xo`jaligining yetakchi tarmog`i bo`lgan sanoatning mavqei alohida o`rin egallaydi. Ana shu juda muhim soha iqtisodiy asoslarining ham nazariy, ham amaliy mohiyati va ahamiyatini tushunadigan, bu boradagi barcha yangiliklar va tashkiliy o`zgarishlarni his eta oladigan iqtisodchilarni tayyorlashda « Sanoat iqtisodiyoti » fanining roli alohida ahamiyat kasb etadi. Bu fanning asosiy maqsadi ilm-toliblarida zamonaviy iqtisodiy fikrlashni, mamlakat milliy iqtisodiy-ijtimoiy ishlab chiqarish tizimida sanoat kompleksining egallagan o`rnini tavsiflash, xalq xo`jaligi va aholining sanoat mahsulotlariga bo`lgan ehtiyojlarini to`laroq qondirish, fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish va sanoat ishlab chiqarishining samaradorligini oshirish zaruriyati to`g`risidagi umumlashgan tasavvurni shakllantirishdan iborat. « Sanoat iqtisodiyoti » fani talabalarga nafaqat muayyan axborot, mahlumotlar, bilim va ilm berishi, balki ularni o`z faoliyatining eng muhim yo`nalishlarini to`g`ri tanlab olishga, murakkab iqtisodiy muammolarning yechimini topa bilishga o`rgatishi kerak. Talabalarning bu fan bo`yicha bilim va malakalarini shakllantirishning asosini mahruzalar, amaliy mashg`ulotlar, mustaqil ishlar, ilmiy-tadqiqotlardagi ishtiroki tashkil etadi. Ma`ruzalar talabalarga nazariyaning asosiy negizlarini yoritib bersa, seminar va amaliy mashg`ulotlar mahruza materiallarini mustahkamlashga, fanni chuqur o`rgatishga, materialni yozma va og`zaki bayon etib berish sanhatini egallashga yordam beradi. 2

« Sanoat iqtisodiyoti » fani umumiqtisodiy mutaxassislik bo`yicha iqtisodiy kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash uchun iqtisodiy darslardan biri bo`lgani bois uni o`qitish alohida darslik va o`quv qo`llanmasi asosida amalga oshirilishi zarur. Kitobxonga tavsiya etilayotgan o`quv qo`llanma Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti Ilmiy kengashi tomonidan tasdiqlangan «Namunaviy dastur»ga binoan yozilgan. U, eng avvalo, «Iqtisodiyot (sanoat)» ixtisosligi talabalariga mo`ljallangan. CHunki korxona (firma)larning iqtisodiy masalalari alohida kursda, yahni «Korxona iqtisodiyoti» fani bo`yicha o`rgatiladi. Ushbu o`quv qo`llanmadan Akademiyalar, Oliy va o`rta maxsus-tahlim o`quv yurtlarining iqtisod fakulg’tetlarida bilim oluvchi talabalar va o`quvchilar, shuningdek, sanoat ishlab chiqarishini boshqarish, rejalashtirish va prognozlash, tashkil etish sohasida xizmat qilayotgan mutaxassislar ham foydalanishlari mumkin. 3

1.Rejalashtirish va prognozlashning mohiyati, ahamiyati va vazifalari Texnikaviy, madaniy va iqtisodiy jihatdan rivojlangan jamiyatda rejalashtirish singari vosita boshqaruv jarayonining kengayishi, fan-texnika taraqqiyoti hamda ehtiyojlarning darajasi va hajmi jihatidan ortishi boshqaruv instantsiyalari, yahni bir-biriga itoat qiladigan tashkilotlar oldiga siyosat, iqtisodiyot va alohida shaxslar, oilalar, maxallalar, korxonalar, hududiy jamoalar, mamlakatlar, shuningdek, butun insoniyat uchun muhim bo`lgan muammolarni quymoqda. Tajriba shuni ko`rsatadiki, kelajakning murakkab masalalarini hal etish uchun odamlar jiddiy fikr yuritishlari va faol harakat qilishlari darkor. Bunda istalgan maqsadlarni o`z vaqtida anglash va ularga erishish choralarini belgilashning mahqul ko`rinishida ko`maklashadigan loyiha, kontseptsiyalar, asosiy yo`nalishlar ayniqsa zarur bo`ladi. Ehtiyojlarni qondirish uchun mablag` qancha kam bo`lsa, tegishli texnikaviy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy jarayonlarni oqilona boshqarishda ko`maklashadigan vositalar shunchalik tahsirchan bo`lishi lozim. Ma`lum orzu-umidlar bilan bog`liq bo`lgan boshqaruv vositalaridan biri rejalashtirishdir. Rejalashtirish – loyiha ishlab chiqish bo`yicha axborotni ishlashga asoslangan kelajakda maqsadga erishish uchun parametrlarni aniqlovchi tartibga solingan jarayondir. Milliy iqtisod va uning sohalari hamda bo`limlari iqtisodiyotida rejalashning qator tahriflari mavjud bo`lib, ular yuqorida keltirilgan tahriflardan turli darajada farq qiladi, Lekin mohiyatan unga o`xshab ketadi. SHunday tahriflardan bir nechtasini keltirish mumkin. Rejalashtirish – «kelajakning ongli tafakkuri». Rejalashtirish (keng mahnoda) – «mazmunan bo`lajak voqealarni aniqlash bo`yicha qarorlar qabul qilishni tizimli tayyorlash asosida boshqaruv qarorlarini shakllantirishdir». 4

Rejalashtirish – «oldindan sezib qabul qilingan qaror», ya`ni rejalashtirish deganda shunday yechim tushuniladiki, u (qaror qabul qilishga muvofiq keluvchi axborot jarayoni bilan bir qatorda) vaqt jihatdan konyukturali voqealar yuzaga kelishidan oldin ishlab chiqiladi. Rejalashtirishni «aslida tafakkurning aqliy bashorati va ta`kidlar kelajak faoloiyatini kuzda tutadigan tafakkur jarayoni sifatida», - deb ta`riflash mumkin. Rejalashtirish – bu vazifani sifatli va sonli tasvirlash, natijaviy imkoniyatlarni belgilash va ularga erishish yo`llarini aniqlashdir. Rejalashtirish – kelajak muammolarini bilish va hal etishning tizimli, usuliy (metodik) jarayoni. Nihoyat, rejalashtirish – xalq xo`jaligiga rahbarlik qilishning o`zagidir. Rejalar esa davlat iqtisodiy va ijtimoiy siyosatini amalga oshirishning asosiy qurolidir. Rejalashtirishning ahamiyati shundan iboratki, u iqtisodiyotni rivojlantirishning printsipial masalalariga oid davlat va hukumat ko`rsatmalarini, iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot rejalari yordamida aniq topshiriqlarga va amaliy ishlarga aylantiradi. Uzoq muddatli, ya`ni uch yillik, besh yillik va o`n yillik rejalarda davlatning iqtisodiy strategiyasi jamlangan holda ifodalanadi. Yillik rejada, odatda, xo`jalik vazifalarini hal etishning eng samarali taktikasi nazarda tutiladi. 5

O'xshashlar

ISHLAB CHIQARISH KORXONALARINI SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI

BILISH NAZARIYASI

Mantiqiy va xos (maxsus) aksiomalar. Keltirib chiqarish qoidasi

Maydon nazariyasi elementlari, ularning tadbiq etilishi

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi predmeti