“Olma hosilini saqlash samaradorligini oshirish yo’llari” (Samarqand tumani “Kristall biznes stile” korxonasi misolida
![Mavzu: “Olma hosilini saqlash samaradorligini oshirish yo’llari”
(Samarqand tumani “Kristall biznes stile” korxonasi misolida
MUNDARIJA
KIRISH ………… ……………………………………… …………
3 -5
1. MAVZUNI NAZARIY ASOSLASH VA ADABIYOTLAR
SHARHI…………………………………………………………… 6-9
2. QISHLOQ XO’JALIGI MAHSULOTLARINI SAQLASHDA
RESURSLAR SALOHIYATI VA ULARDAN FOYDALANISH
HOLATI ………………………… …………………………
1
2.1. Qishloq xo’jaligi mahsolotlarini saqlash omborxonalari..….
1
2.2. Mehnat resurslari va ulardan foydalanish………………… 1
2.3. Moddiy resurslar va ulardan foydalanish…………………...
1
3. MAMLAKATNI MODERNIZA T SIYALASH SHAROITIDA
QISHLOQ XO’JALIK RESURSLARIDAN FOYDALANISH
SAMARADORLIGINING HOZIRGI HOLATI TAHLILI……….
2
3.1. Iqtisodiy samaradorlik tushunchasi ko rsatkichlari va ularni hisoblash ʻ
usullari………………………………….………. .. 2
3.2. Qishloq xo’jalik resurslaridan foydalanish samaradorligi tushunchasi va
uning ko`rsatkichlari … . ...………………… 3
3.3. O’zbekiston Respublikasida qishloq xo’jaligi sohasining rivollanishidagi
o'zgarishlar tahlili………… . ……………
4
4. SOVUTKICHLI OMBORXONALAR DA OLMANI SAQLASH
SAMARADORLIGINI OSHIRISH I MKONIYATLARI… ………
2
4.1. Sovutkichli omborxonalar tavsifi va ularning respublikamizdagi
statistikasi ………………………………… 4
4. 2 . Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash texnologiyalari
va ularning samaradorligini oshirish imkoniyatlari ... . . ……
5
5. QISHLOQ XO’JALIK KORXONALARIDA MEHNAT
MUHOFAZASINI TA’MINLASH YO LLARI……………………
ʻ
6
XULOSA VA TAKLIFLAR…………………………………….. ... .
6
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI…
ʻ ………….. ..
7](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_1.png)
![KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . O ’ zbekistonda meva mahsulotlari qishloq
xo ` jaligining muhim tarmog ` idan biri hisoblanib , uning mamlakat xalq xo ` jaligida
o ` rni beqiyos shu sababdan ham Respublikamizning deyarli barcha tumanlari meva
yetishtirish bilan shug ` ullanadi .
Q ishloq xo’jalik resurslridan samarali foydalanish ayniqsa respublika hamda
qishloq xo’jalik korxonalari iqtisodiyotidagi o’rnini, ahamiyatini e’tiborga olgan
holda kelajakda ularni rivojlantirish va samaradorligini yuksaltirish eng asosiy
vazifalardan biridir. Tabiiy resurslardan samarali foydalanish, xududlarning tabiiy
resurs saloxiyatini keng miqyosda o’rganish va ularning imkoniyatlaridan majmuali,
ilmiy asoslangan tarzda foydalanish mamlakatimiz oldida turgan dolzarb
masalalardandir. Bu muammoni ijobiy hal etish uchun, avvalo, erkin bozor
talablarini e’tiborga olgan holda qanday turdagi dehqonchilik mahsulotlarini va
qancha miqdorda yetishtirish zarurligini aniqlab olish lozim..
Xo’jaliklar boshqa iste’molchilarning qisqa va uzoq muddatli talablarini ham
chuqur o’rganishlari, o’z ichki ishlab chiqarish ehtiyojlari hamda boshqa talablarini
aniqlab olishlari lozim. Qaysi mahsulotni va qancha miqdorda yetishtirish maqsadga
muvofiq ekanligini aniqlashda ularning samaradorligini, albatta, e’tiborga olish
zarur. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir xo’jalik o’z talabini qondiradigan
miqdorda foyda keltiradigan mahsulotlarni yetishtirish bilan shug’ullanishi lozim
Dasturlarda oziq-ovqat mahsulotlari xom ashyo bazasini, meva-sabzavot
mahsulotlarini chuqur qayta ishlashni yanada rivojlantirish, ichki iste`mol bozorini
mahalliy mahsulotlar hisobiga to'ldirish va yuqori qo'shimcha qiymatga ega bo'lgan
mahsulotlarni eksport qilishni kengaytirishga alohida e`tibor qaratilgan. Shulardan
kelib chiqib, oxirgi 5 yilda mahsulotlarni tayyorlash, saqlash, birlamchi qayta
ishlash, va eksporti bilan shug'ullanuvchi zamonaviy uskunalar bilan jihozlangan
jami 310 ming tonna xom ashyoni qabul qilish quvvatiga ega, qo’shimcha 11 ta
savdo-logistika markazlarini tashkil etildi.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_2.png)
![Ma’lumki, O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining barqaror rivojlantirish,
aholini turmush darajasini oshishi ko`p jihatdan qishloq xo`jaligini samaradorligini
oshirish bilan bog`liqdir. Chunki, bu soha mamlakatimiz iqtisodiyotida muhim o`rin
tutadi. Oxirgi yillarda ham mamlakatimiz aholisining 50 foizidan oshiqrog`i
qishloq joylarda yashashi, 35-40 foiz mehnat resurslarning qishloq xo`jaligi ishlab
chiqarishida bandligi, valyuta tushumlarining 45-50 foizi agrar mahsulotlariga
to`g`ri kelayotganligi, 27 foiz yalpi ichki mahsulot tarmoqda yaratilayotganligi,
iqtisodiy tarmoqlarning 70 foizi bevosita qishloq xo`jaligi bilan bog`liqligi va
mamlakat aholisini oziq-ovqat mahsulotlariga bo`lgan talabini qondirishdagi
ahamiyati tarmoqni samarali rivojlantirish uning xalq xo`jaligida muhim
ahamiyatga ega ekanligini ko`rsatadi.
Xalq xo`jaligining barcha tarmoqlarida, shu jumladan, qishloq xo`jaligida
bozor munosabatlarini shakllanishida islohotlarning ustuvor yo`nalishlari, uning
nazariy asoslari, amalga oshirish xususiyatlari, Respublika Prezidenti asarlarida,
farmoyishlarda, qonunlarda, Respublika Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul
qilingan qarorlarda bayon etilgan.
Hozirgi davrda bosh vazifa bozor iqtisodiyoti qonunlari, mexanizmlari,
kategoriyalari talablarini hisobga olgan holda ko`proq, sifatliroq va raqobatbardosh
mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish, ularning iqtisodiy samaradorlik
ko`rsatkichlarini, shu jumladan, mehnat unumdorligini oshirish, tannarxni
pasaytirish, sotish baholarini takomillashtirish hamda xarajatlar rentabelligini
oshirish imkoniyatlarini qidirib topish va ulardan oqilona foydalanish hisoblanadi.
Bitiruv malakaviy ishining maqsadi - iqtisodiyotni modernizatsiya qilish
sharoitida Samarqand tumanida qishloq xo’jalik mahsulotlari ular ichidan aynan
olma mevasini muzxonalarda saqlashning hozirgi holatini va unga ta’sir etuvchi
omillarni o`rganish va tahlil qilish asosida ularni saqlashning iqtisodiy
samaradorligini oshirishga tegishli xulosa va takliflar ishlab chiqishdan iborat.
Bitiruv malakaviy ishida tadqiqot vazifalari quyidagilardan iborat:
- Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash samaradorligining nazariy
asoslarini yoritish;](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_3.png)
![- Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash samaradorligi holatini baholash;
- Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash samaradorligiga ta’sir etuvchi
omillarni tahlil qilish;
- Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash samaradorligini oshirish yo`llarini
aniqlash;
- Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash samaradorligini oshirish bo`yicha
xulosalar olish va takliflar berish.
Bitiruv malakaviy ishi maqsadiga erishish uchun quyidagi vazifalarni belgilab
oldik:
- Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash omborxonalari faoliyatini tahlil
qilish va ulardan foydalanish darajasini o`rganish.
- Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash sovutgichli omborxonalaridan
oqilona foydalanish darajasining hozirgi holatini tahlil qilish.
- Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash omborxonalari dan foydalaish
samaradorligini oshirish imkoniyatlarini o`rganish.
- Samarqand tumanida qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash
omborxonalari dan samarali va oqilona foydalanish samaradorligini oshirish
bo`yicha olib borilayotgan tadbirlarning qishloq xo’jalik tarmog’iga tasirini
o’rganish](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_4.png)
![1.Mavzuni nazariy asoslash va adabiyotlar sharhi .
O’zbekistonda agrosanoat tarmoqlarini rivojlantirish , tabiiy resuslardan
foydalanish va samaradorligini oshirishga, jumladan qishloq xo’jaligida iqtisodiy
islohotlarni chuqurlashtirish va qishloq xo`jalik mahsulotlari ishlab chiqarish
iqtisodiy samaradorligini oshirish masalalari bo’yicha mamlakatimiz iqtisodchi
olimlaridan A.A.Abdug’aniyev, A.M.Qodirov, A.Q.Ismoilov, A.M.Jo’rayev,
F.J.Jo’rayev, O.Murtazayev, F.B.Ahrorov, Sh.Hasanov, I.G’aniyev, I.I.Raskin,
L.I.Raskin, Q.A.Choriyev, A.A.Shokirov, F.Q.Qayumov, M.Q.Husanov,
R.Q.Husanov va boshqalarning ilmiy tadqiqotlari tarmoq rivojlanishi va
takomillashishi uchun muhim ahamiyat kasb etgan. Ushbu ishlarda qishloq xo’jalida
resurslardan foydalanish va uni takomillashtirish, mahsulot ishlab chiqarish va
sotish samaradorligini oshirish qator masalalar o’rganilib tegishli takliflar berilgan.
Quyida bitiruv malakaviy ishini bajarish davomida foydalanilgan ayrim
adabiyotlarga izoh berib o`tamiz:
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. O’zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida. PF-
4947-son, 2017 yil 7 fevral .
Ushbu farmonda 2017 — 2021 yillarda Qishloq xo’jaligini modernizasiya
qilish va jadal rivojlantirishda:
tarkibiy o’zgartirishlarni chuqurlashtirish va qishloq xo’jaligi ishlab
chiqarishini izchil rivojlantirish, mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini yanada
mustahkamlash, ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish, agrar
sektorning eksport salohiyatini sezilarli darajada oshirish;
fermer xo’jaliklari, eng avvalo, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab
chiqarish bilan bir qatorda, qayta ishlash, tayyorlash, saqlash, sotish, qurilish ishlari
va xizmatlar ko’rsatish bilan shug’ullanayotgan ko’p tarmoqli fermer xo’jaliklarini
rag’batlantirish va rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish;
qishloq xo’jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlash, yarim tayyor va tayyor
oziq-ovqat hamda qadoqlash mahsulotlarini ishlab chiqarish bo’yicha eng
zamonaviy yuqori texnologik asbob-uskunalar bilan jihozlangan yangi qayta ishlash
korxonalarini qurish, mavjudlarini rekonstruksiya va modernizasiya qilish bo’yicha
investisiya loyihalarini amalga oshirish;
qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash, tashish va sotish, agrokimyo,
moliyaviy va boshqa zamonaviy bozor xizmatlari ko’rsatish infratuzilmasini yanada
kengaytirish ko’zda tutilgan.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_5.png)
![2. Karimov I.A “O`zbekistonda oziq-ovqat dasturini amalga oshirishning
muhim zahiralari” mavzusidagi xalqaro konferensiyaning ochilish marosimidagi
nutqi//O`zbekiston qishloq xo`jaligi. –Toshkent, 2014. -¹7. -1-6-b.
Ma’ruzada Prezident quyidagilarga alohida e’tibor qaratdi: “O`zbekistonda
yetishtiriladigan meva va sabzavotlarning faqat ularga xos bo`lgan xususiyatlari va
to`yimlilik darajasi haqida gapirganda, shuni qayd etish kerakki, mamlakatimiz
seleksionerlari sabzavot, poliz ekinlari va kartoshkaning 170 dan ortiq navini, meva
va rezavor ekinlar va uzumning 175 ta yangi navini yaratdilar.
O`zbekiston qadimdan o`zining olma, o`rik, shaftoli, olxo`ri, nok, gilos, anjir,
anor, behi, uzum, pomidor, bodring, piyoz, sarimsoq piyoz va boshqa ko`plab meva
va sabzavotlari, beqiyos mazasi va xushbo`y hidi bilan ajralib turadigan qovunlari
bilan ma’lumu mashhurdir.
3. O`zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovning
mamlakatimizni 2015-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016-yilga
mo`ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo`nalishlariga
bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi.
www.press-service.uz. 16.01.2016.
Mamlakatimiz qishloq xo`jaligida ham chuqur tarkibiy o`zgarishlar amalga
oshirilmoqda. Murakkab ob-havo sharoitiga qaramasdan, fermer va
dehqonlarimizning fidokorona mehnati va omilkorligi tufayli o`tgan yili mo`l hosil
yetishtirildi.
4. Murtazayev O. Axrorov F.B. “Q ishloq xo’jaligi iqtisodiyoti”. -Toshkent,
2016.- 380b.
Mazkur adabiyotning qishloq xo`jalik iqtisodiyotini umumiy holda tavsiflab
berish bilan birgalikda 20 bobida alohida meva-sabzavotchilik mahsulotlarini
yetishtirish, iqtisodiy samaradorligiga ta’sir e’tuvchi omillar, tannarxini pasaytirish
va mahsulot ishlab chiqarish samaradorligini oshirish masalari keng yoritilib
berilgan. Qishloq xo`jalik korxonalarida iqtisodiy samaradorlikni oshirish va uning
imkoniyatlariga ham alohida ahamiyat berilgan.
5. Jumayev O. Meva-sabzavotchilik majmuini isloh qilish yo`nalishlari
//O`zbekiston qishloq xo`jaligi. –Toshkent, 2014. -¹4. -34-b.
Muallif fikricha, meva-sabzavotchilik majmui samaradorligi yanada samarali
bo`lishi uchun bir qator chora-tadbirlarni amalga oshirish lozim:
- Meva-sabzavot mahsulotlarini qayta ishlovchi korxonalar faoliyatini qayta
ko`rib chiqib, ularni rekonstruksiya qilish, ya’ni zamon talablari darajasida tovar
ishlab chiqaruvchitexnologiya hamda malakali mutaxassislar bilan ta’minlash;
- aholidan meva-sabzavot mahsulotlarini sotib oluvchi punktlar tashkil etish
hamda qayta ishlash korxonalarini sifatli xom-ashyo bilan ta’minlash;](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_6.png)
![- qayta ishlash korxonalarining buyurtmasiga ko`ra, aholidan hamda dehqon
bozorlaridan meva-sabzavot mahsulotlari sotib olish uchun tijorat banklaridan naqd
pul va imtiyozli kredit ajratish yo`lga qo`yilsa mazkur yo`nalish yanada rivojlangan
bo`lardi.
6. Yuldoshev J. Meva-sabzavotchilikka ixtisoslashgan fermer xo`jaliklarini
rivojlantirishning ustuvor yo`nalishlari //O`zbekiston qishloq xo`jaligi. –Toshkent,
2013. -¹1. -31-b.
Maqolada muallifning quyidagi fikrlari bilan tanishib o`tish mumkin. Qabul
qilinayotgan qonun va me’yoriy hujjatlar asosnda fermer xo`jaliklarini tashkil etish,
faoliyatini tartibga solish bo`yicha qator chora-tadbirlar amalga oshayotgan bir
paytda, ularda oziq-ovqat, jumladan, meva-sabzavot ta’minoti nuqgai nazaridan
tashkiliy-huquqiy jihatdan shakllantirishga e’tibor qaratilishi lozim.
7. Ergashev R.X. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti. –T.: EXTREMUM PRESS,
2011. -416 b.
Darslikda qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti fanining nazariy va amaliy asoslari
kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablari asosida bayon etilgan bo’lib, agrar
iqtisodiy islohotlar natijasida qishloq xo’jaligida xo’jalik yuritishning erkin bozor
shakllariga o’tish va mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilar salmog’i o’sib borishi,
O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov asarlari va qabul qilingan
qonunlar, Prezident farmonlari hamda boshqa me’yoriy hujjatlarga asoslangan.
Qishloq xo’jaligida mavjud yer-suv, moddiy-texnika va mehnat resurslaridan
samarali foydalanishning hozirgi holati, qishloq xo’jalik korxonalarining barqaror
shakllanishi, iqtisodiy samaradorligi ilmiy jihatdan asoslangan holda tahlil qilinib,
istiqbolda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining barqaror sur’atda rivojlanish
yo’nalishlari ochib berilgan.
8. Murtazayev O., G’aniyev I.M., Hasanov Sh.T., Ahrorov F.B.– Agrar
siyosat va qishloq xo’jalik bozorlari. (O’quv qo’llanma) – S.: 2009 – 186 bet.
Mazkur o`quv qo`llanmada O`zbekistonning agrar siyosati asosiy
yo`naishlari, qishloq xo`jaligida yer va suv islohotlarini chuqulashtirish, qishloq
xo`jalik bozorlari va turlari, oziq-ovqat havfsizligi muammoari, Jahon dsavdo
tashkiloti faoliyati, moddiy-texnik resurslar, xizmat va savdo xizmati bozorlarining
o`ziga xos hususiyatlari yoritib berilgan.
9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida meva-
sabzavotchilikka ixtisoslashgan klasterlar tashkil etish, meva-sabzavotlar
yetishtirish sifati va eksporti hajmini oshirish masalalari muhokamasiga
bag‘ishlangan yig‘ilish. 09.12.2019
Agrar sohada hosildorlik va mehnat unumdorligini yanada oshirish maqsadida
Prezident farmoni bilan O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligini
rivojlantirishning 2020-2030-yillarga mo‘ljallangan strategiyasi qabul qilindi. Unda](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_7.png)
![ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish, qulay agrobiznes muhitini va yuqori
qo‘shilgan qiymat zanjirini yaratish, sohada ilg‘or texnologiyalarni qo‘llash
bo‘yicha qator muhim chora-tadbirlar belgilandi.
2. QISHLOQ XO’JALIGI MAHSULOTLARINI SAQLASHDA
RESURSLAR SALOHIYATI VA ULARDAN FOYDALANISH
HOLATI
2.1. Qishloq xo’jaligi mahsolotlarini saqlash omborxonalari
Ombor- Bu qabul qilish, joylashtirish, to'plash, saqlash, qayta ishlash, ta'til
berish va yetkazib berish uchun murakkab texnik tuzilma (bino, turli xil
asboblar).Ushbu maqolada qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlashda
foydalaniladigan omborlarning tuzilishi va turlari haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Meva va sabzavotlar turli xil usullarda saqlanadi. Yangi meva-
sabzavotlar, shuningdek urug’liklar va kartoshka saqlaydigan inshoot yoki binolar
meva-sabzavot ombori deb yuritiladi. Ular muvaqqat va doimiy bo’ladi. Muvaqqat
omborlarga uyum, handaq, o’ra va boshqalar kiradi. Doimiy omborlar bir qavatli
to’g’ri burchak shaklida yer ustiga yoki yerdan chuqurroq (1,5–2 m) qilib, betondan
yoki g’ishtdan quriladi.
Meva-sabzavot omborlari mahsulotni saqlash usullariga qarab quyidagi
guruhlarga bo’linadi:
1. Tabiiy usulda shamollatiladigan omborlar.
2. Ventilyator yordamida tashqi havo bilan sovitiladigan omborlar.
3. Sun‘iy usulda sovitiladigan sovutgichlar.
4. Atmosferasi boshqarilib to’riladigan sovutgichlar.
5. Muzxona va muzli omborlar.
Meva va sabzavotlarning turli-tumanligi va ularni turli maqsadlarda
saqlash, mahsulot yetishtiriladigan mintaqaning tabiiy sharoiti, xo’jalikning
moddiy texnika imkoniyatlari mahsulot saqlashning turli xilda bo’lishini talab
qiladi.
Xo’jalikda yetishtirilgan mahsulotni saqlash usulini tanlashda muayyan
saqlash usuli va texnologik rejimi albatta sinab ko’rilishi lozim. Bunda mahsulotni](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_8.png)
![saqlash muddati ham hisobga olinishi kerak. Sabzavot va meva omborlarini ma‘lum
texnologik rejimni boshqarib turiladigan va mexanizatsiyani keng joriy etish
imkoniyati yaratilgan holda qurish mahsulotning sifatli saqlanishini va
nobudgarchiligini kamaytirishni ta‘minlaydi. O’zbekistonda ko’pgina mahsulotlar
dala sharoitida saqlanadi. Keyingi yillarda esa xo’jaliklarda statsionar
omborxonalar qurishga katta ahamiyat bermoqdalar.
O’zbekistonda muvaqqat omborlar–uyum va handaqlarda kartoshka va
ildizmevalar (sabzi, sholg’om, turp va boshqalar) saqlanadi. Bunday omborlarda
sabzavotlarni saqlash eng arzon, oddiy va hammabop usul bo’lib, qurilish jihozlari
hamda materiallari talab qilmaydi. Shu bilan birga, muvaqqat omborlarda
sabzavotlarni saqlashning bir qator kamchiliklari ham bor. Bunda barcha ishlarni
amalga oshirish ob-havo sharoitiga bog’liq bo’lib, saqlanadigan mahsulotni nazorat
qilish ancha qiyinlashadi. Shu sababli mahsulotlarning ancha ko’p qismi nobud
bo’ladi. Handaq va uyumlar saqlanadigan mahsulotni ishlatish maqsadiga ko’ra,
ya‘ni oziq-ovqatga ishlatiladigan mahsulotlar aholi punktiga, urug’liklar esa
ekiladigan dalaga, yem-xashak maqsadida foydalaniladiganlari esa fermaga
yaqin joyga joylashtiriladi. Ularni joylashtirishda uchastkaniig relyefi, shamolning
yo’nalishi, yer osti suvlarining chuqurligi va tuproqning mexanik holati hisobga
olinadi.
Uyum va handaqlar uchun quruq, balandroq tekis bo’lgan joy tanlanadi.
Bunda yer osti suvlari uyum va handaq tagidan 1 metr dan ziyod chuqurlikda
bo’lishi lozim. Tuproqning mexanik tarkibi qumoq bo’lgani ma‘qul. Uyum va
handaq tayyorlaydigan joyning yuza qismida o’simlik qoldiqlari va boshqa organik
qoldiqlar bo’lmasligi lozim. Agar o’tgan yilgi uyum va handaqlar joylashgan
joylarda yana mahsulot saqlashga to’g’ri kelsa, u joylar tekislanib 1 metr kvadrat
maydonga 500 g hisobidan so’ndirilmagan ohak bilan zararsizlantiriladi.
So’ngra yer 30–35 sm chuqurlikda haydalib, donli ekinlar ekiladi. Ekin
yig’ishtirilgandan so’ng bu joyga uyum va handaqlar ishlanadi. Uyum va
handaqlarning sig’imini aniqlashda mahsulotning hajm birligidagi massasini handaq
va uyumning foydali hajmiga ko’paytirish lozim. Uyum va handaq tayyorlashda](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_9.png)
![avtomashina yuradigan kenglikdagi yo’laklar qoldiriladi. Yo’laklar har juft
uyum yoki handaqlar orasidan yoki ularning bosh qismida qoldiriladi. Uyum va
handaqlar kuz va bahor vaqtlarida quyosh nuri va qish vaqtida sovuq shamoldan
kam ta‘sirlanishi uchun iloji boricha uzunasiga sharqdan g’arbga qarab
joylashtiriladi. Mahsulotning turi va tabiiy sharoitga qarab uyum va handaqning
o’lchamlari turli xil bo’ladi. Ayniqsa, ularning ko’ndalang kesimi muhim
ahamiyatga ega. Uyum va handaqlarning ko’ndalang kesimi ularniig sig’imini
va mahsulot ajratib chiqargan issiqlikni tarqatish chegarasini belgilaydi. Bizning
zonamizda handaq va uyumlarning o’lchamlari g’arbiy va o’rta zonalarga
qaraganda kichikroq bo’ladi. Mahsulotni joylash oldidan albatta saralanadi, har bir
uyum va handaqga mahsulotni bir kunda joylash kerak. Ayrim ildizmevalar
sig’imi 20–25 kg li yashiklarga joylanib ham uyum va handaqlarga
joylashtiriladi. Ventilyatsiyani yaxshilash maqsadida uyum va handaq bo’ylab
o’rtasidan 30x30 sm o’lchamda ko’ndalang ariqcha qazib, unga taxta panjaralar
o’rnatiladi. Har 50–60 sm oralatib havo so’rish naylari o’rnatiladi.
Handaq va uyumlardagi mahsulotlar muzlamasligi uchun usti berkitiladi.
Qishi sovuq zonalarda ularning usti qalinroq qilib yopiladi. Yomg’ir va qor
suvlarini atrofga oqizish uchun handaq va uyumlarning atrofida sayoz ariqchalar
qaziladi. Saqlash davrida uyum va handaqlar muntazam ravishda kuzatilib boriladi.
Cho’kkanda va yoriqlar paydo bo’lganida darhol ochib nazorat ostiga olinishi
lozim.
Ombor maydoni 2 oy davomida ishlab chiqariladigan mahsulotning 75%
ini saqlash uchun mo’ljallangan bo'lishi kerak. Konservalar yog'och yashiklar
yoki karton qutilarda saqlanadi. Tayyor mahsulotni saqlash uchun idishlar
turiga ko’ra yuklash me’yorlari qabul qilingan. Tayyor mahsulot ombori ishlab
chiqarish korpusi bilan bitta blokda, sterilizatsiya bo’limiga yaqin holatda
loyihalanadi. Ular ko’pincha bir qavatli bo’ladi. Mahsulot omborga
joylashtirilganda elektrokara, avtovuklagichlar uchun yo‘laklar qoldiriladi.
Yashiklar maxsus yuklagich mashina yordamida ustma-ust shtabellarga
joylashtiriladi. Shtabel balandligi 5,5 m gacha bo’ l ishiga ruxsat etiladi.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_10.png)
![Omborlarning eni ishlab chiqarish sexlarining eni bilan teng yoki kattaroq
o’lchamda loyihalanadi. Pollariga asfalt yotqiziladi. Transport o'tish yo'llari bir
tomonlama harakat rejalashtirilganda transport eniga nisbatan 0,8 m cha, ikki
tomonlama harakatlanishda esa 1,5 m gacha kattaroq bo’lishi kerak. Ombormng
eshiklari eni 2 m, bo'yi 2,4 m dan kam bo'lmasligi kerak.
Qish oylarida tayyor mahsulot muzlab qolmasligi uchun omborxonalar
tegishli haroratgacha isitiladi Mahsulot muzlaganda uning sifati buziladi,
bundan tashqari, suyuq qisimning hajmi ortishi natijasida shisha bankalar yorilishi
mumkin. Shisha idishlar asosan maxsus taglik, ba’zan karton qutilarda olib kelinadi
va saqlanadi. Saqlash uchun yengil konstruksiyali omborlar va usti yopiq
maydonchalardan (bostirma) foydalaniladi. Bosh rejada shisha idishlar ombori temir
va avtomobil yo’llariga yaqin qurilishi ko‘zda tutiladi. Shu bilan birga, omborlar
idishlarni yuvish bo‘limiga yaqin bo’lishi kerak. Ularning orasida avtokaralar
o’tadigan asfalt yo’llari tashkil qilinadi. Bunday omborlarda tayyor mahsulotni ham
(50% gacha) saqlash mumkin. Omborxonalar ko‘pincha bir qavatli quriladi, ularda
kolonnalarning miqdori minimal bo’lib ular orasidagi masofa 20-30 m yoki 40 mi
bo’ladi. Ustini yopish uchun yig’iladigan konstruksiyalar ishlatiladi. Ko‘p qavatli
binolarda 1 metr kvadratga tushuvchi ruxsat etilgan yuklama 20 k.N/m 2
,
birqavatli omborxonalarda 80-100k.N/m 2
bo’lishi kerak.
Omborxonalarni rejalashtirishda saqlash kameralarining o'lchamlanni
tanlash muhimdir. Ularni hisoblashda shtabellar o'lchamlari qabul qilinadi. Bu
o’lchamlar shtabel moduli deb nomlanadi. Unga o'tish joylari va shtabellarning
kengligi kiradi va shtabel moduli ko’pincha 11 dan 20 m gacha bo‘ladi. Uning
asosida kameralarning kengligi aniqlanadi, amalda uning kengligi 35 m dan
oshmasligi kerak. Kamera uzunligi vink omborxonalar uchun 80-90 m, kichkina
omborxonalarda 20m ni tashkil etadi. Saqlash kameralarining balandligi
shtabellar balandligi va havo taqsimotiga asoslanib qilinadi. Rampalarning
kengligi torozilar, mexanik jihozlarning gabaritlari va aylanish radiuslari,
eshiklar, liftlarning joylanishiga qarab aniqlanadi. Temir yo‘l rampasining kengligi
7-8 m, avtomobil rampasi 8-9 m bo’lishi kerak. Rampalarning balandligi](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_11.png)
![avtomobil yoki vagonlar polining balandligiga mos kelishi kerak. Avtomobillar har
xil bo’lganligi sababli ba’zan trapdfun (ko’priklar) foydalaniladi
Sovuq omborni uch turga bo'lish mumkin: sovuq saqlash ombori,
chakana sovuq saqlash va ishlab chiqarish sovuq ombori. Ishlab chiqarish sovuq
ombori, foydalanish xususiyatiga ko'ra, tovarlar etkazib berish nisbatan ko'p bo'lgan
ishlab chiqarish maydonida qurilgan. Qulay transport va bozor aloqasi kabi
omillarni ham ko'rib chiqing. Sovuq omborni quyosh nuri bo'lmagan va tez -tez
issiq shamol o'tkazmaydigan, salqin joyda, bino ichida esa kichik sovuqxona qurgan
ma'qul. Sovuqxonaning atrofida yaxshi drenaj sharoitlari bo'lishi kerak, yer osti
suvlari past bo'lishi kerak. Sovuqxonaning tagida bo'linma bo'lishi yaxshi,
shamollatish va quruqlikning saqlanishi sovuq saqlash uchun juda muhimdir. Bunga
qo'shimcha ravishda, muzlatgichni qurishdan oldin, sovutgichning quvvatiga qarab
mos keladigan quvvatli uch fazali elektr ta'minoti oldindan o'rnatilishi kerak.
Sovuqxona suv bilan sovutilsa, suv quvurlarini yotqizish va sovutish minorasini
qurish kerak.
Qatorlar orasidagi yo'laklardan tashqari, sovuqxonaning hajmi yil davomida
saqlanadigan qishloq xo'jaligi mahsulotlarining maksimal miqdoriga qarab tuzilishi
kerak. Bu imkoniyat sovuq omborda saqlanadigan mahsulotlar egallashi kerak
bo'lgan hajmga asoslangan. Qoziq bilan devor va ship orasidagi bo'shliqni va
qadoqlash orasidagi bo'shliqni hisoblang. Sovuq saqlash imkoniyatini aniqlagandan
so'ng, sovuqxonaning uzunligi va balandligini aniqlang. Sovuq ombor qurilishi
ustaxonalar, qadoqlash va saralash xonalari, asboblar omborlari va yuklash joylari
kabi zarur yordamchi bino va inshootlarni ham hisobga olishi kerak.
Issiqlik izolyatsiyasining yaxshi ishlashi uchun sovuq saqlash uchun
izolyatsiya materiallarini tanlash mahalliy sharoitga moslashtirilishi kerak. Bu
iqtisodiy va amaliy bo'lishi kerak. Sovuq saqlash uchun issiqlik izolyatsion
materiallarning bir necha turlari mavjud. Ulardan biri sobit shakli va
spetsifikatsiyasiga ega, sobit uzunlik, kenglik va qalinlikdagi plastinkaga ishlov
beriladi. Tegishli spetsifikatsiyaning saqlash plitasi saqlash korpusini o'rnatish
ehtiyojlariga muvofiq tanlanishi mumkin. Yuqori va o'rta haroratli sovuq saqlash](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_12.png)
![odatda 10 sm qalinlikdagi saqlash taxtasi, 15 sm qalinlikdagi saqlash taxtasi odatda
past haroratli sovuq saqlash va muzlatgichli sovuq saqlash uchun ishlatiladi; boshqa
turdagi muzlatgichni poliuretan ko'pik bilan püskürtmek mumkin va ma'lumotlarni
to'g'ridan-to'g'ri quriladigan g'isht yoki beton omboriga sepish mumkin, va shakli
o'rnatiladi Orqa tomoni ham namlikka chidamli, ham issiqlik o'tkazmaydigan.
Zamonaviy muzlatgich omborining tuzilishi tayyor muzlatgich omboriga qarab
rivojlanmoqda. Sovuq saqlash uchun komponentlar, shu jumladan namlikka
chidamli qatlam va issiqlik izolyatsion qatlam tayyorlanadi va ularni joyida yig'ish
mumkin. Narxi nisbatan yuqori bo'lishiga qaramay, qulay, tez va harakatlanuvchi
qurilish afzalliklariga ega.
Kichik hajmdagi sovuq omborlarda asosan germetik kompressorlar ishlatiladi,
ular germetik kompressorlarning quvvati pastligi uchun nisbatan arzon. Sovuq
saqlash sovutish tizimini tanlash asosan sovuq saqlash kompressori va
evaporatatorni tanlashdir. O'rtacha kattalikdagi sovuq omborda odatda yarim
germetik kompressorlar ishlatiladi. katta hajmli sovuq omborda germetik
kompressorlar ishlatiladi.
Qish faslida havo harorati keskin sovuq bo‘lganida, sabzavot va meva
mahsulotlarini o‘rnatilgan tartibda saqlash oziq-ovqat xavfsizligini ta minlashdaʼ
muhim o‘rin tutadi. Bugungi kunda, respublikamizda meva mahsulotarini saqlashga
mo‘ljallangan 4426 tadan ortiq umumiy sig‘imi 1,5 mln tonna bo‘lgan sovutgichli
omborxonalar mavjud. Sovutgichli omborxonalar mamlakatimizning har bir
hududida bor.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 5-6 iyun kunlari Farg‘ona
viloyatiga tashrifi davomida «O‘zeltexsanoat» uyushmasiga 2020-yil yakuniga
qadar qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini saqlashga mo‘ljallangan muzlatkichli
omborxonalar ishlab chiqarish va ularga zamonaviy servis xizmatlarini ko‘rsatishni
yo‘lga qo‘yilishi va Qoraqalpog‘iston Respublikasi hamda viloyatlar tadbirkorlar va
fermerlarga ushbu mahsulotlar taqdimotini o‘tkazish topshirilgan.
Belgilangan topshiriqlarni bajarish hamda Respublikada sanoat
muzlatkichlarining importi hajmlarini maqbullashtirish maqsadida “Texnopark”](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_13.png)
![MChJ tomonidan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini saqlashga mo‘ljallangan
muzlatkichli omborxonalar ishlab chiqarish “Shivaki Frigo Cool” loyihasi amalga
oshirilmoqda.
Belgilangan vazifalarni amalga oshirish maqsadida joriy yilning 14-oktyabr
kuni «O‘zeltexsanoat» uyushmasi mahalliylashtirish, sanoat kooperatsiyasini
rivojlantirish va importni optimalashttirish boshqarmasi Texnopark” MChJ vakillari
bilan Namangan viloyatiga tashrif buyurdilar va viloyat hokimiyati ko‘magida
Namangan shahridagi “Yoshlar markazi”da tadbirkorlar va fermerlar uchun ishlab
chiqarilayotgan “Shivaki Frigo Cool” muzlatkichli omborxonalar taqdimotini
o‘tkazdilar. Yig‘ilishda viloyatning 20 dan ortiq fermer hujaligi rahbarlari va
tadbirkorlar hamda eksporterlar ishtirok etdilar.
Texnopark” MChJ “Shivaki Frigo Cool” loyihasi doirasida zamonaviy
muzlatkichli omborxonalarni to‘la mijozning talablariga binoan 500 dan 3000 tonna
va undan katta hajmdagi muzlatkichli omborxonalar ishlab chiqarish imkoniyatlari
mavjud bo‘lib, texnik xizmat va to‘la 3 yil kafolat xizmati ko‘rsatish yo‘lga
qo‘yilgan.
Mahsulot ishlab chiqarish jarayoni mahalliylashtirilgan bo‘lib, ishlab
chiqarish jarayonida mahalliy ishlab chiqaruvchi tarmoq va sanoat korxonalari
tomonidan ishlab chiqarilgan sendvich panellar, havo sovutish tizimlari (shu
jumladan teploobmennik, ventilyatsiya tizimi quvurlari) termo izolyatsiya,
penopolistirol penoblok mahsulotlari, kabel va yoritish moslamalari ishlatilmoqda.
Buning samarasida muzlatkichli omborxonalarni mahalliylashtirish darajasi o‘rtacha
40% ni tashkil etmoqda.
Mijozning talablaridan kelib chiqqan holda muzlatgich omborxonalari Bock
(Shtutgard, Germaniya), Bitzer (Zindelfingen, Germaniya), Frostcold (Italiya),
Embraco (Santa Katarina, Braziliya), Tecumseh (Michigan, AQSh) kompressorlari
bilan jihozlanishi mumkin.
Shu jumladan aynan men tadqiqot olib borayotgan Kristall biznes stile
korxonasida umumiy sig’imi 900 tonna har biri 75 tonna meva-sabzavotlarni](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_14.png)
![saqlash imkoniyatiga ega 12 ta sovutgichli kameralar mavjud. Bu sovutgichli
omborlar xitoydan keltirilgan bo’lib barchasi bir xil quvvatga ega.
2.2. Mehnat resurslari va ulardan foydalanish.
Mehnat resurslari mamlakat aholisining bir qismi bo`lib, ular xalq xo`jaligida
ishlash uchun jismoniy imkoniyatlar, bilim va amaliy tajriba yig`indisiga ega
bo`ladi. Ular o`zlariga aholining 16 dan 55 yoshgacha bo`lgan ayollarni, 16 dan 65
yoshgacha bo`lgan mehnatga qobiliyatli erkaklarni, shuningdek mehnatga yaroqlilik
yoshidan katta yoki kichik xalq xo`jaligida haqiqatan band bo`lganlarni (ishlaydigan
pensionyerlar va maktab o`quvchilari) qamrab oladi.
Band aholi ishlab chiqarish yoki noishlab chiqarish faoliyatiga jalb etilgan
shaxsdir. Aholining band qismiga yollanib ishlaydiganlar, tadbirkorlar, erkin kasb
egasi bo`lgan shaxslar, harbiy xizmatchilar, kasbiy ta’limning kunduzgi shaklida
o`qiyotganlar kiritiladi. Qishloq xo`jaligida band aholi soni 15-16 mln. kishini
tashkil etadi.
15-16 mln. kishi yoki xalq xo`jaligida band bo`lganlarning 48 % i qishloq
xo`jaligida band. Qishloq xo`jaligi korxonalarida 4,1 mln. kishi yoki 38 % i
ishlaydi.
Bandlik iqtisodiy kategoriya sifatida ish joyi bilan ta’minlash va xo`jalik
faoliyatida ishtirok etish bo`yicha odamlar orasidagi munosabatlar tizimini
ifodalaydi. Aholining bandligi-odamlarning o`zlarining shaxsiy ehtiyojlarini
qondirilishi bilan bog`liq bo`lgan va ularga mehnat daromadlari keltiruvchi,
shuningdek, haq to`laydigan ishlarni bajarishi bilan bog`liq bo`lmagan (bola
tarbiyasi, uy xo`jaligini yuritish ishlab chiqarishdan ajralgan holda o`qish ijtimoiy](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_15.png)
![faoliyati) faoliyatlardir. Bandlik odamlarning faoliyat turlari bo`yicha taqismlashni
izohlaydi. Aholining salmoqli qismi iqtisodiy faoliyat bilan bandlarni tashkil etadi.
Iqtisodiy faoliyat bilan bandlar tovar ishlab chiqarish va turli xil xizmatlar
ko`rsatishda qatnashib, shunga bog`liq holda o`z daromadlari borasida boshqa
odamlar guruhi, shaxslar yoki jamiyat bilan munosabatga kirishuvchi shaxslar.
Ularga quyidagi shaxslar kiradi:
- haq olish uchun yollanib to`liq va to`liq bo`lmagan ish vaqtida ishlovchilar;
- kasallik, kasalni parvarishlaganlik, ta’til, ish tashlash va shunga o`xshash
sabablar bilan vaqtincha ishga bora olmaydiganlar;
- tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanuvchilar;
va vaqtinchalik 5-6 %, rahbarlar va mutaxasislar ulushiga 2-3 % to`g`ri
keladi. Tuzilma ko`plab omillar bilan aniqlanadi: korxonaning o`lchami va
ixtisoslashganligi; uning integratsiyalashuv jarayonlarida qatnashuvi, tabiiy
sharoitlar va boshqalar. U yoshi, jinsi, ma’lumot darajasi, ish staji, malakasi kabi
qator belgilar bilan hisoblanishi mumkin.
Ishchilarning ro`yxatga olingan o`rtacha miqdori yiliga ularning ro`yxatga
olingan o`rtacha miqdorining hamma oylar bo`yicha jamlab olingan miqdorini 12 ga
bo`lish yo`li bilan topiladi.
Ishchilarning bir oyda ro`yxatga olingan miqdori, ro`yxatdagi ishchilar
tarkibi sonini oyning har bir kalendar kuniga jamlash va olingan miqdorini oyning
kalendar kunlari soniga bo`lish bilan hisoblanadi.
Ishchilarning yillik o`rtacha miqdorini, xo`jalik ishchilarining bir yilda
ishlagan vaqtini kishi/soat, kishi/kun) ish vaqtining yillik fondiga bo`lish yo`li bilan
aniqlanadi.
Mehnat resurslarini qayta taqsimlash shakli – ishchi kuchi migratsiyasi, ya’ni
mehnatga qobiliyatli aholi yashash joyining o`zgarishi va ko`chishi. Bunda
mamlakat chegarasidan o`tib ketilishi yoki o`tilmasligiga qarab ichki va tashqi
migratsiyani farqlaydilar. Ichki migratsiya (mamlakat hududi ichida, qishloqdan
shaharga) – aholi tarkibining va joylashuvining o`zgarishi, bu bilan mamlakat
aholisining soni o`zgarmaydi albatta. Tashqi migratsiya esa mamlakat aholi sonini](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_16.png)
![kengaytirib yoki miqdorini ko`paytirib unga ta’sir etadi. Tashqi migratsiya
mamlakatdan tashqariga doimiy yashash uchun ketgan va mamlakatga xorijdan
yashash uchun kelgan odamlar soni orasidagi farqni o`zida aks ettiradi.
Mamlakatimizning qishloq xo`jalik mahsulotlariga bo`lgan barcha talablarini
qondirishda jonli va buyumlashgan mehnatning ahamiyati ulkan. Chunki u qiymatni
yaratadi, qolaversa, insonning ongli–maqsadga yo`naltirilgan faoliyatidir. U bilan
mehnat predmetlari hamda vositalari uyg`unlashgan holda ish jarayoni amalga
oshiriladi. Bu jarayonning mahsuli qiymat hisoblanadi. Demak, talabni qondira
olish qobiliyatiga yega bo`lgan mahsulotlarni yetishtirish, xizmatlarni bajarish
insonning jonli faoliyati (mehnati) bilan mehnat predmetlari va vositalarining
maqsadga muvofiq bog`lanishiga bog`liq. Ya’ni, inson mehnati + yer + traktor +
chigit (urug`) + yoqilg`ilar ijobiy bog`lanishi natijasida paxta yoki bug`doy va
boshqa qishloq xo`jalik mahsulotlari yetishtiriladi. Ularning miqdori, sifati bevosita
yuqoridagi omillarga bog`liq. Lekin inson va uning ongli faoliyati bo`lmasa hyech
qanday mahsulot yaratilmaydi, ish yoki xizmat bajarilmaydi. Shunday ekan, faqat
inson o`zining ongli faoliyati bilan mahsulotlarni yaratadi, ishlarni, xizmatlarni
bajaradi.
Qishloq xo`jalik mahsulotlarini yetishtirishda tabiiy sharoitning (harorat,
yog`in va issiq kunlar miqdori) ahamiyati katta. Ishlab chiqarish inson mehnati
hamda mehnat predmetlari va vositalari, tabiiy sharoitlarni e’tiborga olgan holda
samrali uyg`unlashishini talab etadi. Inson shu ishlab chiqarish vositalarini ma’lum
hududda, davrda ishga solib, ishlab chiqarish jarayonini amalga oshiradi. Bu jarayon
bir qancha mehnat jarayonlarini o`z ichiga oladi. Jumladan, ekinlar yekiladigan
yerlarni haydash, ekishga tayyorlash, yekish, suv berish, ishlov berish, hosilni terib
olish va boshqalar. Ishlab chiqarish jarayonining samarasi, avvalo, insonning
ongiga, bilimiga, malakasiga, munosabatiga, qolaversa, fan-texnika taraqqiyotiga,
ishlab chiqarish vositalarining sifatiga, holatiga va nihoyat, tabiiy sharoitga bog`liq.
Demak, inson o`z faoliyatini ularning barchasini oqilona, uddaburonlik bilan
samarali ishga solishga qaratishi kerak. Shunday mehnat iqtisodiy kategoriya
hisoblanadi. Uning tabiati ishlab chiqarish munosabatlari bilan belgilanadi. Qishloq](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_17.png)
![xo`jaligida mehnat tarmoqning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda quyidagi
xususiyatlarga ega:
- mehnat va uning samarasi tabiiy sharoit bilan bog`liqligi;
- mehnatdan foydalanishga ishlab chiqarish mavsumiyligining ta’sir
qilishi;
- qishloq xo`jaligidagi mehnatning o`simliklar hamda tirik
mavjudotlar (hayvonlar, o`simliklar) bilan uzviy bog`langanligi;
- qishloqdagi mehnat saviyasi va bilim darajasining nisbatan pastligi;
- o`simlikchilik va chorvachilik tarmoqlarida ishlab chiqarish
jarayonlarining avtomatlashtirilganlik va mexanizatsiyalashtirilganlik hamda
elektrlashtirilganlik darajasi pastligi;
- tarmoqda tor doiradagi ixtisoslashishning kamligi;
- qishloq xo`jaligida sarflanayotgan mehnat tarkibida ayollar va
yoshlar mehnati salmog`i (hissasi) ning ko`pligi;
- qishloq xo`jaligida mehnatga to`lanayotgan haq va uning ijtimoiy
himoyalanishi boshqa tarmoqlardagiga nisbatan pastligi va boshqalar.
Ta’kidlangan xususiyatlar tarmoqda sarflanadigan mehnatning miqdoriga,
sifatiga va samarasiga bevosita ta’sir etadi. Turlicha tabiiy sharoitda, har xil
darajada ixtisoslashgan xo`jaliklarda bir xil ish jarayonlarini amalga oshirish uchun
har xil miqdorda bir turdagi mehnat sarflanadi, uning samaradorligi ham bir-biridan
farq qiladi. Kech kuz, qish va erta bahorda mehnat sarfi keskin kamayib, hosilni
yig`ib olishda unga bo`lgan talab ortadi. Shu davrda mavsumiy ishchilar shartnoma
asosida jalb etiladi. O`simchilik va chorvachilikda bajariladigan ishlarning
ko`pchiligi yuqori darajada bilim va malaka talab yetmaydi. Qishloq xo`jaligidagi
mehnat tarkibida ayollar mehnatining salmog`i hozirgi davrda ancha yuqori.
Shuning uchun ham tarmoqda mehnatga to`lanayotgan haq kamroq. Tarmoqning
yangi, unumli texnikalar bilan talab darajasida ta’minlanmaganligi ayrim ish
jarayonlarini (sug`orish, chikanka qilish, hosilni yig`ib olish, chorva hayvonlarini
oziqlantirish, sog`ish) to`liq mexanizatsiyalashtirish imkonini bermaydi, natijada
oddiy jonli mehnat xarajatlari ortadi. Qishloq xo`jaligida mehnat jarayonini amalga](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_18.png)
![oshirishda uning samarali bo`lishini ta’minlash uchun barcha xususiyatlarni
e’tiborga olish maqsadga muvofiqdir.
Qishloq xo`jaligidagi mehnat qilish qobiliyatiga ega bo`lgan fuqarolarni
mehnat resurslari deb ataladi. Ularning huquqiy asoslari tarkibi hamda faoliyati
Respublika Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan «Mehnat kodeksi»da (04.1996y),
«Aholini ish bilan ta’minlash to`g`risida»gi (05.1998y) qonunda batafsil
ko`rsatilgan. Mehnat resurslari 16 yoshdan 65 yoshgacha bo`lgan erkaklar, 55
yoshgacha bo`lgan ayollar hisoblanadi. Shu bilan birgalikda mehnat qilish
imkoniyatiga ega bo`lgan o`smirlar va nafaqaxo`rlar ham mehnat resursi sanaladi.
Ularning tarkibida iqtisodiy faol mehnat qilish imkoniyatiga ega bo`lganlar alohida
ahamiyat kasb etadi. Ularni 16-55 yoshgacha bo`lgan ayollar, 65 yoshgacha bo`lgan
erkaklar tashkil yetadi. Ular mehnat resurslarining asosini tashkil etadi.
Mehnat resurslari qishloq xo`jaligini rivojlantirishda ishlab chiqarish
resurslarining eng faol omili sifatida katta ahamiyatga ega. Ular ishlab chiqarish
jarayonida ongli ravishda qatnashib, ko`proq, sifatliroq mahsulotlarni talabni
qondiradigan miqdorda yetishtirishga, ish va xizmatlarni bajarishga harakat qiladi.
Shunday ekan, ulardan yil davomida to`liq, samarali foydalanishga erishish lozim.
Buning uchun mehnat resurslaridan foydalanilayotganlik darajasini aniqlash kerak.
Uni aniqlash uchun quyidagi ko`rsatkichlardan foydalaniladi:
a) Mavjud bo`lgan mehnat resurslaridan foydalanish koeffitsiyenti. Uni
aniqlash uchun ishlab chiqarish jarayonida haqiqatda qatnashgan mehnat resurslari
miqdorini (kishi) xo`jalikda shartnoma (buyruq) bo`yicha mavjud bo`lgan mehnat
resurslari miqdoriga taqsimlanadi.
Bu ko`rsatkichning darajasi birga yaqin bo`lgani yaxshi. Shunda u mavjud
mehnat resurslaridan foydalanish yuqori bo`lganligidan dalolat beradi.
b) Mehnat resurslarining xo`jalik faoliyatida qatnashishi (1 oyda, 1 yilda).
Uning miqdorini xo`jalik faoliyatida jami sarflangan vaqtni sarflangan mehnat
resurslarining umumiy miqdoriga taqsimlash natijasida aniqlanadi.
Bu ko`rsatkichning mutlaq (absolyut) miqdori aniqlanayotgan davrdagi (oyda,
yilda) bir kishining ish vaqti fondidan yuqori bo`lmaydi. Mehnat resurslarining har](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_19.png)
![bir guruhi uchun amaldagi qonunlarda yillik yoki oylik ish vaqti fondi belgilanadi.
Uning miqdorini bir yildagi kalendar kunlar miqdoridan barcha turdagi bayram
(agar u qonun bo`yicha dam olish kuni hisoblansa), dam olish hamda ta’til (otpuska)
kunlarini ayirish orqali aniqlanadi. Respublikada yillik ish vaqti fondi 276-286 kun
miqdorida belgilangan. Bu iqtisodiy faol mehnat resurslarining yillik ish vaqti fondi
hisoblanadi. O`smirlar uchun bu fond ularni ijtimoiy jihatdan himoya qilgan holda
belgilangan. Xuddi shunday imtiyozlar inson salomatligi uchun zarur ishlarni
bajaruvchilar uchun ham o`rnatilgan.
d) Belgilangan ish vaqti fondidan foydalanish koyeffisiyenti ham aniqlanadi.
U bir ishchi yoki xizmatchining ishlab chiqarishda haqiqatda ishlagan vaqtini (kishi-
kuni, kishi-soatini) qonunda belgilangan miqdorda ishlashi lozim bo`lgan vaqtga
taqsimlash natijasida aniqlanadi.
Bu koeffitsiyentning miqdori birdan oshmasligi kerak. Agar u qanchalik kam
bo`lsa, bu mehnat resursi foydali mehnat jarayonida kam qatnashganligidan dalolat
beradi.
e ) Mehnatning mavsumiylik koeffitsiyenti. Uning miqdorini bir yil, bir oy
mobaynida eng ko`p ish kunini shu davrdagi eng kam ish kuni miqdoriga taqsimlash
natijasida hisoblash mumkin.
Uning miqdori ham 1-1,2 atrofida bo`lgani maqsadga muvofiqdir. Hozirgi
vaqtda uning miqdori 2-2,3 ga teng bo`lmoqda. Bu mehnat resurslarining ishlab
chiqarish jarayonida bir me’yorda qatnashmayotganligidan dalolat beradi. Bu holni
yumshatish zarur. Buning uchun kam mehnat sarflanadigan oylarda ishlab
chiqarishning boshqa sohalarini tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Bu masalani har
bir korxona o`zi ichki imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda hal etishi mumkin.
h ) Mehnatning unumdorligi darajasi. Uning mutlaq (absolyut) darajasini
aniqlash uchun haqiqatda sarflangan jami ish vaqti miqdorini shu davrda ishlab
chiqilgan mahsulot miqdoriga, qiymatiga hamda bajarilgan ish hajmiga taqsimlash
zarur. Bu mehnatni tejash iqtisodiy qonunining talabi.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_20.png)
![Amaliyotda esa u haqiqatda ishlab chiqarilgan mahsulotning, bajarilgan
ishning miqdori yoki qiymatini unga sarflangan ish vaqtiga taqsimlash natijasida
aniqlanmoqda. Bunday usulda ular bir-birlarini inkor etmaydi, balki to`ldiradi.
Bu ko`rsatkich yetishtirilayotgan bir birlikdagi (sen, tonna, so`m) mahsulot
uchun qancha vaqt sarflanganligini yoki sarflangan bir birlikdagi vaqt evaziga
qancha mahsulot yetishtirilganligining, xizmatlar bajarilganligining darajasini
ifodalaydi. Mahsulot birligiga sarflangan jonli mehnat miqdori kamaysa yoki
sarflangan bir birlik mehnat evaziga yetishtirilgan mahsulot birligi ko`paysa,
mehnat unumdorligi oshganligidan dalolat beradi. Bu ko`rsatkich qishloq
xo`jaligida ayrim ish, mahsulot turlari, davrlari hamda xo`jalik miqyosida natura
hamda qiymat ko`rinishida aniqlanadi. Uning darajasini qiymat ko`rinishida bir
necha yillar davomida aniqlashda qiyosiy baholardan foydalanish lozim. Shunda
qishloq xo`jalik mahsulotlari baholari o`zgarishining ta’siri bartaraf etiladi.
Yuqorida keltirilgan ko`rsatkichlar yordamida qishloq xo`jalik ishlab chiqarishida
qatnashayotgan mehnat resurslaridan qanday foydalanilayotganlik hamda
sarflanayotgan mehnatning unumdorlik darajasi aniqlanib, chuqur tahlil etiladi.
Shunga asoslangan holda kelajakda mehnat resurslaridan foydalanishni
yaxshilash va sarflanishi zarur bo`lgan mehnatning unumdorligini oshirish uchun
qanday tadbirlarni ishlab chiqish kerakligi belgilanadi.
Bulardan tashqari qishloq xo`jaligida tarmoq sifatida band bo`lgan mehnat
resurslari salmog`i ham aniqlanadi. Uning darajasi tarmoqda band bo`lgan mehnat
resurslari miqdorini makroiqtisod darajasida, ya’ni respublika miqyosida band
bo`lgan mehnat resurslari soniga taqsimlash natijasida aniqlanadi. Aniqlangan
raqam 100 ga ko`paytiriladi. Chunki u foizda ifodalanadi.
Bu ko`rsatkichni qishloq xo`jaligi tarkibidagi tarmoqlar (o`simchilik,
chorvachilik, paxtachilik) doirasida ham aniqlash mumkin. Bunda qishloq xo`jaligi
asos qilib olinadi. Ichki tarmoqlarning shunga nisbatan salmog`i aniqlanadi. Tarmoq
miqyosida mamlakat qishloq hududlarida yashayotgan aholining qanday salmoqqa
yegaligi, qishloq xo`jaligida bandligi ham aniqlanishi mumkin. Uning darajasini
aniqlash uchun qishloq xo`jaligida band bo`lgan mehnat resurslarining umumiy](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_21.png)
![miqdorini qishloq hududlarida yashayotgan umumiy aholi miqdoriga taqsimlab, 100
ga ko`paytirish kerak. Chunki bu ko`rsatkich foizda aniqlanadi.
Shu ko`rsatkichlar yordamida makroiqtisod doirasida qishloq xo`jalik
tarmog`ida band bo`lgan mehnat resurslarining salmog`i, ular mehnatining
unumdorlik darajasi aniqlanib, tahlil qilinishi mumkin. Shuning natijasida tarmoqda
mehnat resurslarining bandligiga oid chora-tadbirlar makroiqtisod doirasida ishlab
chiqilishi mumkin.
Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarish samaradorligi mehnat resurslarining
miqdoriga, tarkibiga, malakasiga va ulardan foydalanish samaradorligiga bog`liq.
Qishloq xo`jaligida mehnat resurslariga mehnatga yaroqli erkaklar -16 dan 65
yoshgacha, ayollar -16 dan 55 yoshgacha, shuningdek qishloq joyda yashovchi
o`smirlar va nafaqaxo`rlar kiradi.
Qishloq xo`jaligi korxonalarida mehnat resurslari tarkibiga
1. Doimiy;
2. Mavsumiy;
3. Vaqtinchalik ishchilar, shuningdek, shtatda turuvchi;
4. O`smirlar;
5. Nafaqaxo`rlar kiradilar.
Shu jumladan:
1. Doimiy ishchilarga - muddatsiz ishga qabul qilinganlar;
2. Mavsumiy ishchilar - 6 oygacha muddatga qabul qilinganlar;
3. Vaqtinchalik ishchilarga - 2 oygacha muddatga qabul qilinganlar kiritiladi.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_22.png)
![2.3. Moddiy resurslari va ulardan foydalanish.
Moddiy-texnika resurslarisiz qishloq xo`jalik mahsulotlari (tovar va
xizmatlari) ishlab chiqarishni tashkil etib bo`lmaydi. Qishloq xo`jaligida moddiy-
texnika resurslari va boshqa turdagi resurslar o`rtasida juda katta bog`lanish
mavjudki, bu bog`lanish bevosita ishlab chiqarishga ta’sir qiladi. Masalan, ishlab
chiqarishda bir turdagi moddiy-texnika vositalaridan (yem-xashak, o`g`itlar, qurilish
materiallari va hokazo) foydalanish moddiy biologik resurslar (mahsuldor chorva va
parranda, baliq, suv, o`tlar, o`simliklar va hokazo) bilan birgalikda mahsulotning
moddiy asosini tashkil etadi. Boshqa turdagi moddiy-texnika resurslari (ish
qurollari, mashinalar, texnologik uskunalar, yoqilg`i moylash materiallari, veterinar
preparatlar, o`simliklarni himoyalash vositalari, xo`jalik asbob-uskunalari va
hokazo) esa tayyor mahsulotni shakllantirishda faol ravishda ishtirok etadi. Moddiy-
texnika resurslarining yana bir qismi (energitik mashina, uzatish uskunalari,
transport vositalari, ishlab chiqarish bino va inshootlari va hokazo) ishlab chiqarish
jarayonining umumiy shart-sharoitlarini ta’minlaydi. Yana bir qismi esa xo`jalik
yuritishdagi shart-sharoitlarni ta‘minlab beradi. Bular umumxo`jalik xizmatlari
uchun uskunalar va binolar, ta‘mirlash ustaxonalari, omborxonalar va hokazo.
Agrosanoat majmuasining moddiy – texnika resurslari deganda majmua
tarmoqlarida, uning xo`jalik yurituvchi sub’yektlarida mavjud barcha asosiy](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_23.png)
![fondlar, xo`jalik inventarlari yig`indisi tushuniladi. Agrosanoat majmuasi
tarmoqlarining, ayniqsa, qishloq xo`jaligining moddiy-texnika bazasini
mustahkamlash katta ahamiyatga ega. Chunki ishlab chiqarishning
mexanizatsiyalashganlik darajasi bevosita tarmoqda, xo`jaliklarda mavjud
texnikaning miqdori va sifatiga bog`liq. Agar texnikalar yetarli miqdorda bo`lmasa,
demak, qishloq xo`jaligi ishlarini agrotexnik muddatlarida bajarish mumkin emas.
Bu, o`z navbatida, barcha natijaviy ko`rsatkichlarning pasayishiga olib kelishi
turgan gap. Birgina shu misolning o`zi ishlab chiqarishda moddiy-texnika
resurslarining ahamiyati qanchalik katta yekanligini ko`rsatadi. Har qanday
tarmoqning moddiy-texnika bazasi ishlab chiqarishning asosiy omillaridan biri
hisoblanadi. Ma’lumki, ishlab chiqarish jarayoni yuz berishi uchun, asosiy fondlar,
xomashyolar, mehnat resurslari va tadbirkorlik qobiliyatlari bo`lishi va ular
birgalikda faoliyat ko`rsatishi lozim.
Shu bilan birga, qishloq xo`jaligi iqtisodiyotining ba‘zi bir tarmoqlarida
(chorvachilik, o`simlikchilik, o`rmonchilik, baliqchilik va boshqalar) moddiy-
texnika resurslarining bevosita yordami bilan mahsulot ishlab chiqarishning tabiiy-
biologik jarayonlari amalga oshiriladi. Ba‘zi tarmoqdarda esa (ovchilik, suv
resurslarini qayta tiklash, sanoat va hokazo) chet mamlakatlarda inson qatnashmay
turib, moddiy-texnika resurslari yordamida ishlab chiqarish amalga oshiriladi, ya’ni
avtomatlashtirish, mexanizatsiyalash orqali moddiy-texnika resurslarining o`zi
ishlab chiqarishni amalga oshiradi.
Albatta, qishloq joylarida ishlab chiqarishni malakali ishchi kuchisiz, yer-
suv, biologik va mineral resurslarsiz, umuman tabiiy resurslarsiz amalga oshirib
bo`lmaydi. Moddiy-texnika resurslariga ega bo`lish uchun esa moliyaviy resurslar
zarur bo`ladi.
Yerning cheklanganligi va biologik resurslarning muhim xususiyatlari ishlab
chiqarishga yo`naltirilgan moddiy-texnika resurslarining muhim xususiyatlari ishlab
chiqarishga yo`naltirilgan moddiy-texnika resurslarining, shuningdek ishlab
chiqarish texnologiyasining sifati va miqdoriga, ularning o`zaro birikib ishlashlariga
bo`lgan talablarini yanada kuchaytiradi. Maqsad – mahsulotni sifatli qilib,](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_24.png)
![xarajatlarni kamaytirish ekan, avvalo resurslardan yuqori saviyada va tejamli
foydalanish kerak.
Moddiy-texnika resurslariga bino-inshootlarning ichida joylashgan barcha
mashina, transport vositalari, materiallar bilan birga ekin uchun urug`liklar, ko`p
yillik o`simlik va daraxtlar, ko`chatlar, o`rmon, suv omborlari va hokazolar ham
kiritiladi. Shuningdek, ishlab chiqarish – texnik potentsial degan tushuncha
mavjudki, u qishloq xo`jaligida istiqbolda ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun
mavjud bo`lgan va yaratilajak moddiy-texnika resurslarining baholanishi, boshqa
resurslar bilan bo`lgan munosabatlar, ishlab chiqarishdagi kuch quvvati va boshqa
xususiyatlari bilan xarakterlanadi.
Moddiy-texnika resurslarining muhim ahamiyatga ega ekanini yuqoridagi
fikr-mulohazalardan bilib oldik. Ularning xususiyatlari to`g`risida gapirsak, eng
avvalo qishloq xo`jaligida moddiy-texnika resurslarining o`ziga xos bo`lgan
xususiyatlariga to`xtalish lozim:
Birinchidan, resurslar tarkibida kelib chiqishi, ishlatilishi, vazifalari va
turlariga ko`ra xilma-xillikka ega bo`lgan vositalar mavjudki, ularsiz ishlab
chiqarish sodir bo`lmaydi. Xususan, qishloq xo`jalikgining moddiy-texnika
resurslari tarkibida energetik va ishchi mashinalar, texnologik uskunalar, traktor
(universal va haydaydigan), o`zi yurar shassi, statsionar issiq dvigatellar, yer
qazuvchi meliorativ va boshqalar, texnologik mashinalar; yuk avtomobillari va
boshqalar, transport mashinalar, traktor tirkamalari, chorvachilik fermalari uchun
uskunalar, yerga ishlov berish va hosil yig`ish uchun maxsus ishchi mashinalari
borki, ularsiz ishlab chiqarish to`xtab qoladi. Faqatgina energetik mashinalarning
o`zi qishloq xo`jaligida energetik quvvatning 80 foizini yaratadi. Ushbu
mashinalarning alohida vazifasiga ko`ra yoki tizimli ravishda ishlashi insonni og`ir
va charchatuvchi mehnatdan ozod qilib, qo`l mehnati bilan bajarib bo`lmaydigan
ishlarni texnologik jarayonlar vositasida amalga oshiradi. Shuning bois alohida
tarmoqlar uchun qishloq xo`jalik resurslari tarkibida kompleks mashinalardan
foydalanish zaruriyati tug`iladi.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_25.png)
![Ikkinchidan, moddiy-texnika resurslari qayta yaratilishi mumkin. Bu hodisa
esa sanoat ishlab chiqarishi hisobida sodir bo`ladi. Shu bilan birga, xo`jalik faoliyati
jarayonida ushbu resurslarning jismonan va ma‘naviy eskirishini hisobga olib,
ularni yangi usul va texnologiyalar asosida yanada sifatliroq va miqdor jihatdan
ko`proq qilib yaratish talab etiladi.
Uchinchidan, qishloq xo`jaligida moddiy-texnika resurslari joriy etish
cheklangan hisoblanadi. Bu cheklanish iqtisodiy shart-sharoitlardan kelib chiqib,
qayta ishlanishiga zamin yaratadi. Asosiy cheklanish omillariga sanoat quvvatlari,
resurs ishlab chiqaruvchilar taklifi, qishloq xo`jalik mahsulotlari ishlab
chiqaruvchilarning to`lov qobiliyati, tovar ayirboshlash shart-sharoitlari kabilarni
kiritish mumkin.
To`rtinchidan, qishloq xo`jaligi uchun hududiy birlik xarakterlidir, shunga
ko`ra moddiy-texnika resurslarning ko`p sonli qishloq joylarda birdek xizmat
ko`rsatish kontsentratsiyasi ta’minlanadi.
Beshinchidan, moddiy-texnika vositalarining qishloq xo`jaligi maqsadlariga
mo`ljallangan hissasi boshqa alohida tarmoqlarnikiga ko`ra kattaroq bo`ladi.
Bulardan tashqari, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishda moddiy-texnika vositalaridan
foydalanishning yana quyidagi xususiyatlari mavjud:
- qishloq xo`jaligining o`zi mavsumiy xarakterga egaligini inobatga olib,
moddiy-texnika vositalaridan foydalanish ham mavsumiy xarakterga egadir. Bu
esa, ulardan foydalanish samaradorligini oshirish bilan bog`liq muammolarni
keltirib chiqaradi;
- moddiy buyumlashgan ko`rinishdagi moddiy-texnika resurslari tabiiy
sharoitlar ta’siriga uchraydi va ularni saqlash ma‘lum miqdorda sarf-xarajatlarni
talab etadi;
- qishloq xo`jalikda foydalaniladigan moddiy-texnika resurslari
tarkibiga jonli organizmlar, o`simliklar va chorva mollari ham kiradi;
- ishlab chiqarishda foydalaniladigan ayrim moddiy resurslar shu
xo`jalikning o`zida yaratiladi (chorvachilikda foydalaniladigan yem-xashak,
o`simlikchilikda urug`lik, organiq o`g`itlar va boshqalar).](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_26.png)
![Qishloq xo`jaligida moddiy-texnika resurslarining turkumlanishi asosan:
kelib chiqishi, moddiy-ashyoviy turi, faoliyat turi, mulk shakllari, xo`jalik
sub‘ektlari taqsimoti, amalda foydalanish imkoniyatlari va boshqalarga qarab
amalga oshiriladi.
Hozirda mamlakatimiz qishloq xo`jaligining mexanizatsiyalashganlik
darajasini oshirish, asta-sekinlik bilan uni sanoat asosiga o`tkazish borasida ishlar
olib borilayapti. Bu qishloq xo`jaligi taraqqiyotining ob’yektiv yo`nalishlaridan
biridir.
Qishloq xo`jaligini intensiv rivojlantirish hozirgi bosqichida mavjud ishlab
chiqarish potensialining samaradorligini oshirishda moddiy-texnika bazasini
kengaytirish qayta tashkil qilish va rekonstruksiya qilish birlamchi ahamiyatga
egadir.
Qishloq xo`jaligini moddiy-texnika bazasi deganda, qishloq xo`jaligida
mavjud bo`lgan barcha mehnat vositalari va mehnat buyumlari yig`indisiga
tushuniladi. Uning tarkibiga yer resurslari, ishlab chiqarish imoratlari, inshoatlari,
qishloq xo`jaligi mashinalari va jihozlari, transport vositalari, mahsuldor va ishchi
hayvonlari, ko`p yillik daraxtlar, suv resurslari, urug`lik, chorva ozuqalari, neft
mahsulotlari, o`g`it, kimyo vositalari va boshqalar kiradi.
Hozirgi paytda ASMda foydalanilayotgan ishlab chiqarish fondlari jami xalq
xo`jaligi fondlarining 35-40% tashkil etadi. Ishlab chiqarish jarayonida ishlab
chiqarish fondlari jamoa mehnatining jamg`arilishi bir yo`la to`la aylanish — ya’ni
ularni pul shaklidan moddiylashgan buyum shakliga, moddiylashgan buyum
shaklidan tovar shakliga, tovar shaklidan pul shakliga aylanish - davrida namoyon
bo`ladi. Qishloq xo`jaligida ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonida
iqtisodiy ahamiyatiga, qo`llanish usullariga va xizmat qilish muddatiga qarab asosiy
va aylanma fondlarga bo`linadi.
Asosiy ishlab chiqarish fondlari deb, ishlab chiqarish jarayoni da bir necha bor
ishtirok etib, o`zining tashqi ko`rinishini o`zgartirmaydigan, qiymatini mahsulot
tannarxiga asta-sekinlik bilan o`tkazib boruvchi vositalarga aytiladi. Bularga ishlab
chiqarish binolari, inshoatlar, mashina va asboblar, transport vositalari, xo`jalik va](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_27.png)
![ishlab chiqarish inventarlari, ishchi va mahsuldor hayvonlar, ko`p yillik daraxtlar
va boshqa, ya’ni bir yildan ortiq ishlatiladigan vositalar kiradi.
Qishloq xo`jaligining moddiy resurslari tarmoqda foydalaniladigan va
foydalanilmaydiganlarga bo`linadi. Tarmoqda u yoki bu maqsadda
foydalanilayotganlari – foydalanilayotgan resurslarni, tarmoqda mavjud bo`lib,
ayrim ob’yektiv va sub’yektiv sabablarga ko`ra, vaqtincha foydalanilmayotganlari
esa foydalanilmayotgan zahira resurslarni tashkil etadi. Foydalanilayotgan zahira
resurslarga zahiradagi meliorativ yerlar, ayrim suv havzalaridagi suvlar,
o`rmonzorlar kiradi.
Davlatning, aholining hamda tashqi bozorning talablarini sifatli qishloq
xo`jalik mahsulotlari bilan qondirish uchun ularni yetishtirishni ko`paytirish
ob’yektiv zaruriyat hisoblanmoqda. Buning uchun talab etilgan miqdorda turli
xildagi resurslar mavjud bo`lishi kerak. Masalan, yer, suv, bino, inshootlar,
mashinalar, traktorlar, o`rmon, bog`lar, chorva hayvonlari, tabiiy resurslar (yog`in,
harorat) kimyoviy vositalar, mehnat resurslari. Lekin bu moddiy-texnika resurslari
tarkibiga mablag`lar, mehnat resurslari va boshqalar kirmaydi. Ulardan boshqalari
qishloq xo`jaligining moddiy-texnika resurslarini tashkil etadi. Shu resurslar
yordamida qishloq xo`jaligida turli xildagi ishlar, xizmatlar bajarilib, mahsulotlar
yetishtiriladi. Ularning sifatini, holatini yaxshilash, yangilarini yaratish maqsadida
fan-texnika taraqqiyoti amalga oshiriladi. Shuning natijasida serhosil, tezpishar
navlar, sermahsul chorva zotlari, har tomonlama qulay va samarali hisoblangan
texnikalar, ilg`or texnologiyalar yaratildi.
Ishlab chiqarishda bevosita ishlatiladigan resurslar yordamida turli xildagi
mahsulotlar ishlab chiqariladi, ishlar va xizmatlar bajariladi. Ularga ekin ekilgan
yerlar, yaylov va pichanzorlar, ekinlarni sug`orish uchun sarflanayotgan suvlar,
mashina, yer haydayotgan, ekinlarga ishlov berayotgan traktorlar, hosilni
yig`ishtirib oladigan barcha turdagi kombaynlar, mahsulotni ko`paytirish uchun
sarflanayotgan kimyoviy vositalar, o`g`itlar, hayvonlarga berilayotgan yem-
xashaklar, chorva hayvonlari, mevali daraxtlar va boshqalar kiradi. Shular
yordamida ko`proq, yaxshiroq mahsulot yetishtirish ta’minlanadi. Korxonalarning](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_28.png)
![ombor, idora binolari, ayrim inshoatlari, texnikalari, aloqa vositalari, kompyuterlari
ishlab chiqarish jarayonida bilvosita qatnashadilar. Ularni mahsulot yetishtirishga
bevosita aloqasi cheklangan.
Moddiy-texnika resurslarining mahsulot yetishtirishda, qishloq xo`jaligini
rivojlantirishda ahamiyati ulkan. Shuning uchun ularni yaratish, barpo etish, takror
ishlab chiqarish zarur. Shu bilan birga ular mehnatning xarakterini o`zgartirib,
unumdorligini yuksalishini ta’minlaydi. Masalan, xo`jalikning moddiy-texnika
bazasi qanchalik mustahkam (u zamonaviy mashinalar, traktorlar, kombaynlar,
stanoklar) ta’minlangan bo`lsa, barcha ishlar shu texnika vositalari yordamida
bajarilishi ta’minlanadi. Mehnatning industrlashganligini ko`rsatuvchi bunday
sharoit natijasida qo`l kuchi bilan bajariladigan ishlar kamayadi. Bu mehnatning
xarakteri o`zgarayotganligidan dalolat beradi, ayni paytda ishchi-xizmatchilarning
bilimi, malakasi oshirilishi talab etadi.
Qishloq xo`jaligining moddiy-texnika resurslari o`ziga xos bir qancha
xususiyatlarga ega. Ayrim moddiy resurslar tabiat mahsuli hisoblanadi. Jumladan,
yer, suv, harorat, yog`ingarchilik (ular haqida yer va suv resurslari masalalariga
bag`ishlangan bobda batafsil to`xtalib o`tilgan). Ularning barpo etilishi hamda
takror ishlab chiqarilishi ko`proq tabiatga bog`liq. Lekin qishloq xo`jaligida band
bo`lgan fuqarolar o`zlarining bilimlarini, tajribalarini hamda tadbirkorligini ishga
solgan, fan-texnika yutuqlaridan, ilg`or texnologiyalardan foydalangan holda bu
tabiiy omillardan samarali, o`rinli foydalanishga harakat qilib, aksariyat hollarda
yaxshi natijalarga erishadilar. Shuning uchun ham tarmoq ishlab chiqarishi tabiatga
ham bog`liq.
Qishloq xo`jaligi moddiy-texnika resurslari tarkibiga chorva hayvonlari,
o`simliklar, mevali daraxtlar qatnashishi tarmoqning muhim xususiyati ekanligiga
alohida e’tibor berish, shuningdek, sanoat tarmoqlarida ishlab chiqarilgan moddiy-
texnika vositalari, traktorlar, mashinalar, mexanizmlar, dastgohlar, kimyoviy
vositalar, yoqilg`i, yonilg`i hamda yog`lovchi materiallar va boshqalarning
ishtirokini ham e’tiborga olish lozim.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_29.png)
![Qishloq xo`jaligini intensiv rivojlantirish hozirgi bosqichida mavjud ishlab
chiqarish potensialining samaradorligini oshirishda moddiy-texnika bazasini
kengaytirish qayta tashkil qilish va rekonstruksiya qilish birlamchi ahamiyatga
egadir.
Qishloq xo`jaligini moddiy-texnika bazasi deganda, qishloq xo`jaligida
mavjud bo`lgan barcha mehnat vositalari va mehnat buyumlari yig`indisiga
tushuniladi. Uning tarkibiga yer resurslari, ishlab chiqarish imoratlari, inshoatlari,
qishloq xo`jaligi mashinalari va jihozlari, transport vositalari, mahsuldor va ishchi
hayvonlari, ko`p yillik daraxtlar, suv resurslari, urug`lik, chorva ozuqalari, neft
mahsulotlari, o`g`it, kimyo vositalari va boshqalar kiradi.
Asosiy ishlab chiqarish fondlari deb, ishlab chiqarish jarayoni da bir necha bor
ishtirok etib, o`zining tashqi ko`rinishini o`zgartirmaydigan, qiymatini mahsulot
tannarxiga asta-sekinlik bilan o`tkazib boruvchi vositalarga aytiladi. Bularga ishlab
chiqarish binolari, inshoatlar, mashina va asboblar, transport vositalari, xo`jalik va
ishlab chiqarish inventarlari, ishchi va mahsuldor hayvonlar, ko`p yillik daraxtlar
va boshqa, ya’ni bir yildan ortiq ishlatiladigan vositalar kiradi.
Qishloq xo`jalik ishlab chiqarishining iqtisodiy samaradorligi ularning asosiy
ishlab chiqarish vositalari bilan ta’minlanganligi darajasiga bog`liq. Asosiy vositalar
bilan yetarli darajada ta’minlanmaslik mahsulot miqdori va mehnat
unumdorligining sekin o`sishiga hamda mahsulot tannarxining oshishiga, takror
ishlab chiqarish manbalarinig kamayishiga olib keladi. Qishloq xo`jalik ishlab
chiqarishini asosiy ishlab chiqarish vositalar bilan ta’minlanganligining absolyut
ko`rsatkichi sifatida fondlar bilan ta’minlanish koeffitsiyenti-dan foydalanish
mumkin. Bu ko`rsatkich mavjud mehnat vositalarini ularning normativ iste’moliga
nisbatan topiladi.
Asosiy vositalar qayta baholangandan keyin korxona balansida ana shu
tiklanishga doir bahosi bilan hisobga olinadi. Yangidan sotib olingan asosiy
vositalar – ushbu bosqichda bozorda shakllangan boshlang`ich qiymat bo`yicha
hisobga olinadi. Sanoat ishlab chiqarishning asosiy vositalari mashina-traktor
ustaxonalari yordamchi ishlab chiqarishning obyektlari va jihozlari, qishloq](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_30.png)
![xo`jaligi mahsulotlarini qayta ishlash bo`yicha ishlab chiqarish quvvatini qamrab
oladi. Asosiy vositalar qayta baholash koeffisiyentlari ishlab chiqarilgan bo`lib, u
quyidagi jadvalda keltiriladi.
2.3.1-jadval
Asosiy vositalar, o`rnatishga mo’ljallangan va qurilishi tuganlanmagan
ob’ektlar va uskunalar qiymatini qayta baholash koeffitsiyentlari
Asosiy vositalarning
guruhlari Asosiy vositalarini qiymatini ular xarid
qilingan (tayorlangan, qurilgan) davrlar
bo`yicha qayta baholash koeffisiyentlari
20 1 2 yil 2017 yil 2022 yil
Ishlab chiqarish va noishlab
chiqarish b inolar 1,087 1,109 1,002
Insho a tlar
1,087 1,109 1,002
Uzatma qurilmalar
1,142 1,165 1,014
Mashina va asbob-uskunalar:
Quvvat mashinalari va
uskunalari 1,105 1,128 1,013
Ishchi mashinalar va asbob-
uskunalar 1,105 1,128 1,013
Asboblar va laboratoriya asbob-
uskunalari 1,105 1,128 1,013
Hisoblash texnikasi
1,000 1,000 1,000
Boshqa mashina va asbob-
uskunalar 1,105 1,128 1,013](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_31.png)
![Transport voistalari:
Yengil avtomobillar
1,132 1,156 1,008
Boshqa transport vositalari
1,103 1,126 1,012
Asbob uskunalar
1,098 1,120 1,020
Ishlab chiqarish va xo`jalik
inventari (mebelsiz) 1,098 1,120 1,020
Boshqa asosiy vositalar
1,083 1,106 1,018
2.3.1 -jadval ma’lumotlaridan ko`rinib turibdiki , 2022 yilda asosiy vositalarning
qayta baholash qiymatlari kamaygan. Shuningdek, asosiy vositalar tashkilot yoki
korxonalarning balansdagi turar joy obyektlari, ularni qayta baholash bo`yicha
boshqa me’yoriy xujjat mavjud bo`lmagan taqdirda 1,000 koeffisiyenti bilan qayta
baholanadi.
3 MAMLAKATNI MODERNIZA T SIYALASH SHAROITIDA QISHLOQ
XO’JALIK RESURSLARIDAN FOYDALANISH SAMARADORLIGINING
HOZIRGI HOLATI TAHLILI
3.1 Iqtisodiy samaradorlik tushunchasi ko rsatkichlari va ularniʻ
hisoblash usullari
Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining iqtisodiy samaradorligi haqida masala
ko`rilganda, «Samara» va «Samaradorlik» - tushunchalarining bir xil emasligini
ko`zda tutish kerak. «Samara» termini qandaydir jarayonning natijasini bildiradi.
Umumiy ko`rinishda har qanday ishlab chiqarishning samarasi shaklida uning
vazifasi – ishlab chiqarishning maqsadini amalga oshiruvchi pirovard mahsulot
yuzaga chiqadi. Bir tomondan, u o`z tarkibiga ma’lum davrdagi harakatdagi ishlab
chiqarish resurslarining moddiy natijasi yig`indisini oladi, boshqa tomondan –
ishlab chiqarishning pirovard maqsadi faqat bevosita ishlab chiqarilgan moddiy
boyliklarning hajmida mujassamlashgan bo`ladi.
«Samara»- qishloq xo`jalik mahsulotlari shaklida (natura va pulda) ishlab
chiqarish resursi, xarajat, foyda sferasida esa iqtiodiy, shuningdek xodimlarning
yashash va ishlash sharoitini ham aks ettiruvchi sotsial o`sish bo`lishi mumkin.
Ishlab chiqarishning iqtiodiy samaradorligi iqtiodiy samaraning (natijaning)
resurslarga (xarajatlarga) nisbati yoki aksincha usul bilan aniqlanadi:](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_32.png)
![S(n) R(x)
IS= ------ ; -------
R(x) S(n)
Iqtiodiy samaradorlik darajasi qanday bahodagi resurslar hisobiga iqtiodiy
samaraga erishilganliging bildiradi. Samara qancha katta va xarajat shuncha
kichkina bo`lsa, ishlab chiqarish iqtiodiy samadorligi shuncha katta bo`ladi va
aksincha. Resurslar va iqtiodiy samaradorlik o`rtasida ma’lum bir aloqa mavjud.
Xarajatlar ikki xil bo`lishi mumkin: jonli va buyumlashgan. Jonli mehnat, asosiy va
moddiy aylanma vositalarning absalyut miqdori resurslar (xarajatlar) sifatida, ular
miqdorining kamayishi va ularni tejash – iqtiodiy samara shaklida ko`rinadi.
Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishning iqtiodiy samaradorligi mohiyati, uning
kriteriyasi va ko`rsatkichlari orqali amalga oshadi.
Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishda iqtiodiy samaradorlikni aniqlashda
obe’ktiv iqtiodiy qonunlarni moddiy ishlab chiqarishning shu tarmog`ida ko`rinish
shakllarini ifodalaydigan ko`rsatkichlar tizimidan foydalanish tavsiya etiladi.
Iqtiodiy samaradorlik ko`rsatkichlar tizimining amaliy ahamiyati, ishlab chiqarish
resurslar samaradorligini umumlashgan holda aks ettirishdan, uning mezonining
mutloq va nisbiy ko`rsatkichlarini hisoblash usullaridan foydalanishni taqozo etadi.
Yuqorida bayon qilingan, ishlab chiqarish samara (natija)si va ishlab
chiqarish resurs (xarajat)lari to`g`risidagi asosiy metodologik sharoitlarga mos,
shuningdek qishloq xo`jalik ishlab chiqarishi iqtiodiy samaradorligining
umumlashtiruvchi ko`rsatkichga bo`lgan talabni hisobga oladigan ko`rsatkich resurs
qaytimi (resurs sig`imi) hisoblanadi. U qo`llanilgan resurslar potesialidan
foydalanishning samaradorligini xarakterlaydi. Xarajatlar konsepsiyasining
samaradorligining umumlashtiruvchi ko`rsatkichi – rentabellik hisoblanadi va
iste’mol qilingan resurslarning qaytimini ifodalaydi.
Mamlakatimizdagi boshqa tarmoqlar singari fermer xo`jaliklarida ham
rentabellikning oshib borishi muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Korxonalarning
foydalilik yoki zararlilik darajasini belgilash uchun rentabellik ko`rsatkichidan
foydalaniladi. Rentabellik qishloq xo`jalik ishlab chiqarishning iqtiodiy](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_33.png)
![samaradorligini o`zida aks ettiruvchi umumlashgan ko`rsatkich hisoblanadi. U
foydalanilgan va iste’mol kilingan ishlab chiqarish resurslari - mehnat, yer-suv,
moddiy hamda ishlab chiqarishni tashkil etish, boshqarish xarajatlari orqali
yetishtirilgan mahsulotdan olingan samaraning miqdor va sifatini, ishlab chiqarishni
kengaytirilgan tarzda rivojlantirish imkoniyatini, xodimlarning o`z mehnatlari
natijasidan moddiy manfaatdorligini aks ettiradi. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarish
rentabelligining mutloq ko`rsatkichi bilan bir qatorda uning nisbiy ko`rsatkichidan
ham foydalaniladi.
"Korxonaning moliyaviy tahliliga doir uslubiy tavsiyalar (instruksiya)"
bo`yicha rentabellikning 5 ta moliyaviy koeffisiyentlari keltirilgan.
1.Mahsulot sotishning rentabelligi koeffisiyenti sotilgan mahsulot birligiga
qancha foyda to`g`ri kelishini ko`rsatadi. Bu koeffisiyent narx belgilash siyosatidagi
o`zgarishlarni va xo`jalik yurituvchi subyektning sotilgan mahsulot tannarxini
nazorat qilib turish qobiliyatini ko`rsatadi. Koeffisiyent dinamikasi narxlarni qayta
ko`rib chiqish yoki moddiy zahiralardan foydalanish ustida nazoratni kuchaytirish
zarurligidan dalolat beradi. Uning pasayishi turli sabablarga ko`ra korxona
mahsulotlariga talabning pasayganligini ko`rsatadi.
F(Z)
Rm.s = ------ < 0
T
bunda F(Z)-sotishdan olingan foyda(zarar)
T-pul tushumi
Agar mahsulot sotish rentabelligi koeffisiyenti hisobot davrida 0 dan kam
qiymatga ega bo`lsa, unda qishloq xo`jalik korxonasi bu ko`rsatkich bo`yicha zarar
bilan ishlaydi deb hisoblanadi.
2.Asosiy vositalar va oborotdan tashkari boshqa aktivlarning
rentabelligining koeffisiyenti asosiy vositalar va oborotdan tashkari boshqa
aktivlardan foydalanish samaradorligini aks ettiradi, ya’ni qishloq xo`jalik
korxonasining moliyaviy xo`jalik faoliyatida ishlatadigan aktivlardan foyda yoki
zarar ko`rish darajasini ko`rsatadi:](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_34.png)
![SF(Z)
Rav = -------- < 0
A1
bunda, SF(Z)-soliqka tortishga kadar bo`lgan foyda(zarar)
A1-uzokmuddatli aktivlar
Agar aktivlarning rentabelligi koeffisiyenti (zararlilik ko`rsatkichi) hisobot
davrida 0 dan kam qiymatga ega bo`lsa, unda qishloq xo`jalik korxonasi bu
ko`rsatkich bo`yicha zarar bilan ishlaydi deb hisoblanadi.
3.Xususiy kapitalning rentabelligi koeffisiyenti o`z kapitalidan foydalanish
samaradorligini ko`rsatadi. Koeffisiyent dinamikasi korxona aksiyalari kotirovka
darajasiga ta’sir kiladi. Bu koeffisiyent darajasi investisiya qilgan kapitaldan
foydalanish samaradorligini belgilash va bu ko`rsatkichni ushbu mablag`larni
boshqa qiymatli qog`ozlarga sarflashdan olishi mumkin bo`lgan daromad bilan
pasayishi ham mahsulotlarga talabning pasaygani va aktivlarning ortiqcha to`planib
qolganidan dalolat beradi:
SF(Z)
Rxk =---------
Xkk
bunda, Xkk qishloq xo`jaligi xususiy kapital qiymati.
Agar xususiy kapital rentabelligi koeffisiyenti 0 dan kichik bo`lsa, unda
qishloq xo`jalik korxonasi ushbu ko`rsatkich bo`yicha zarar bilan yakunlangan
hisoblanadi.
4.Permanent kapitalning rentabelligi koeffisiyenti korxona faoliyatiga
sarflangan kapitaldan (o`zining va karzga olingan) foydalanish samaradorligini aks
ettiradi.
SF(Z)
Rpk = ----------
P1+Xkk
bunda, P1-uz mablag manbalari](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_35.png)
![Agar permanent kapital rentabelligi koeffisiyenti 0 dan kichik bo`lsa,
korxona ushbu ko`rsatkich bo`yicha iqtiodiy nochor hisoblanadi.
5. Kapitalning umumiy aylanuvchanligining rentabelligi koeffisiyenti
korxona butun kapitalining aylanish tezligini aks ettiradi. Uning usishi korxona
mablag`lari oborotining jadallashganligini yoki narxlarning infilyasion o`sishini
anglatadi.
T
Rkua = ---- < 0
BYa
bunda: BYa - balans yakuni
Agar kapital umumiy aylanuvchanligining rentabelligi koeffisiyenti 0 dan
kichik bo`lsa, korxona ushbu ko`rsatkich bo`yicha iqtiodiy nochor hisoblanadi.
Rentabellikning ko`rsatkichlari ichida sotilgan mahsulotlarning tannarxiga
kiritilgan xarajatlar rentabelligi universal ko`rsatkich hisoblanadi. Bu ko`rsatkichni
ayrim korxona, tarmoq va mahsulotlar bo`yicha hisoblash mumkin.
Samarqand viloyatida qishloq xo`jaligining asosiy ko`rsatkichlari
Yillar 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022-yil
yanvar-
dekabr 2023-
yil
yanvar-
mart
Qishloq
xo`jaligi
ekinlari ekin
maydoni,
gektar 358
967,0 351
249,0 351
833,0 328
107,0 340
750,0 359
283,0 336
799,7
Qishloq
xo`jaligi
mahsuloti,
mlrd. so`m 17 088,6 21 506,8 25 658,0 28 379,5 33 759,4 41 206,1 41 833,9 5113,4
shu jumladan:
dehqonchilik
10 592,9 13 762,7 15 035,3 15 445,4 18 331,4 22 333,7 22 721,9 4665,8
chorvachilik
6 495,7 7 744,1 10 622,7 12 934,1 15 428,0 18 872,4 19 112,1 166,7
Qishloq
xo`jaligi
mahsulotlari
ishlab
chiqarish-ning 108,4 100,4 94,1 103,1 102,5 104,6 103,7 102,8](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_36.png)
![o`sish sur`ati,
o`tgan yilga
nisbatan
foizda
shu jumladan:
dehqonchilik
109,5 100,0 86,4 105,1 104,7 104,5 103,5 87,9
chorvachilik
106,7 101,0 107,9 100,2 99,9 103,4 104,4 156,0
3.1.1-jadval
Ushbu jadval ma’lumotlaridan Samarqand viloyatida qishloq xo’jaligi
sohasidagi o’zgarishlarni tahlil qilsak bo’ladi. Oxirgi yillarda Samarqand viloyatida
ekin maydonlari qisqarganligiga qaramasdan qishloq xo’jaligi mahsulotlarining
puldagi qiymati oshib brogan bu albatta samaradorlik oshganligidan dalolat beradi
3.2 Qishloq xo’jalik resurslaridan foydalanish samaradorligi
tushunchasi va uning ko`rsatkichlar
Inson mehnati, yer, suv, mehnat vositasi va mehnat predmeti qishloq
xo’jaligida mahsulotlarni ishlab chiqarish jarayonini amalga oshiruvchi zaruriy
sharoit va omillardir, binobarin uning resurslaridir. Demak, qishloq xo’jaligi ishlab
chiqarish resurslari–mehnat, yer, suv va moddiy resurslar -qishloq xo’jalik
mahsulotlari ishlab chiqarish va sotish jarayonida foydalaniladi va uning
potensialini tashkil etadi.
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish resurslari, sifat jihatdan bir-biridan farqqilsa
ham, ularning bir qator umumiy tomonlari mavjud:
-ishlab chiqarish jarayonida qatnashishning potensial imkoniyatlariga va
ularni iste’mol qilishning unumli xarakteriga ega. Mos ravishda, qishloq xo’jaligi
ishlab chiqarish resurslari ishlab chiqarish jarayoniga kirmaguncha alohida-alohida
bo’ladi. Jarayon boshlangandan keyin birlashadi;](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_37.png)
![- jamiyat iqtisodiy rivojlanishining har bir etapida hajm va tarkib jihatdan
chegaralanish xarakterlidir. Demak, xulosa shuki, mahsulot yaratishda
qatnashadigan elementlarning hammasi ham, ishlab chiqarish resurslari
bo’lavermaydi. Misol uchun, havo ishlab chiqarish jarayonida bevosita va aktiv
qatnashadi, lekin u iqtisodiy ma’noda ishlab chiqarish resursi hisoblanmaydi,
chunki u nazariy hamda amaliy jihatdan olganda chegaralanmagan. Shu bilan
birga, har bir ma’lum davrda ishlab chiqarish resurslarining chegaralanganligi,
jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishi darajasini, absalyut emas balki
nisbiy jihatdan xarakterlaydi. Ishlab chiqarish resurslarning nisbiy
chegaralanganligi, ba’zi hollarda kamyobligi, bir tomondan, ulardan ancha intensiv
va samarali foydalanishni, boshqa tomondan bir resursni boshqa resurs bilan
almashtirish, ularning bir-birini o’rnini qoplash imkoniyati zaruriyatini keltirib
chiqaradi. Yerlarning unumdorligini oshirish, ishlab chiqarishga kompleks
mexnizasiya va avtomatlashtirishni qo’llash mehnat resurslari va boshqalar
kamyobligini to’ldirishga yordam beradi. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarish jarayoni
ishlab chiqarish resurslarini iste’mol qilish bilan xarakterlanadi. Bu esa ularni
takror ishlab chiqarish lozimligini bildiradi. Har bir resurs turiga mos ravishda
ma’lum takror ishlab chiqarish manbai mos keladi. Masalan, mehnat resurslarining
manbai mehnatga yaroqli aholi, asosiy vositalarining manbai - kapital mablag’lar,
moddiy oborot vositalarining manbai - mahsulot sotishdan tushadigan pul va
boshqalar.
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishda muhim omil mehnat resurslaridir. Shuning
uchun jami ishlab chiqarish qurollari ichida, eng qudratli ishlab chiqaruvchi kuch
ishchilarning o’zi.
Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishning moddiy asosi sifatida yer resurslari
ishlab chiqarishning umumiy omili bo’lib, tarmoqdagi boshqa ishlab chiqarish
resurslarini birlashtirish uchun moddiy baza hisoblanadi. Chunki yer qishloq
xo’jaligida bosh ishlab chiqarish vositasi hamda mehnat predmeti hisoblanadi.
Iqtisodiyotda muhim iqtisodiy ko‘rsatkichlar mavjudki, ular yer-suv
resurslaridan foydalanishda ham muhim rol o‘ynaydi. Yer resurslaridan samarali](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_38.png)
![foydalanish, davlat organlari tomonidan yer va soliq siyosatining ratsional ravishda
olib borilishi uchun avvalo yer bahosini bilish zarur. Buning uchun eng avvalo
davlat tomonidan yer uchastkalarining kadastr bahosi hisobga olinadi
Kadastr qiymati deganda hisobdagi rentadan kelayotgan daromad ham
tushuniladi. Albatta quyidagi ko‘rsatkichlar tizimi yer resurslaridan foydalanishda
ishlatiladi:
- ekin hosildorligi, ts/ga;
- unumdorlik 1 ga olinadigan yalpi mahsulotning natural va qiymat
shaklidagi ko‘rinishi;
- 1 ga sarflangan xarajatlar, so‘m;
- 1 ga olingan yalpi mahsulot qiymati, so‘m;
- 1 ga yerning kadastr qiymati, so‘m;
- yerni iqtisodiy baholash ko‘rsatkichi ball boniteti, ball;
- sof foyda, so‘m va hokazo.
Qishloq xo‘jalik yerlaridan samarali foydalanish ko‘rsatkichlariga esa yer
qaytimi, yer sig‘imi, yo‘qotilgan hosil; qishloq xo‘jalik yerlaridan foydalanish
koeffitsenti, fond bilan ta’minlanganlik, tovar qaytimi kabi ko‘rsatkichlar kiritiladi.
Asosiy iqtisodiy ko‘rsatkich yerni iqtisodiy baholash, quyidagi formula
yordamida topiladi.
YAM
Xk=--------------
MT
Bunda X
k - xarajatlarni qoplash;
YAM - yalpi mahsulot;
MT - mahsulot tannarxi.
Qishloq xo‘jalik ekinlarining samaradorligi va sof foyda quyidagicha
hisoblanadi:
SF = YAM-Mt;
bunda SF - sof foyda;
YAM - yalpi mahsulot;](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_39.png)
![MT - mahsulot tannarxi.
Yerning iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari asosan qiymat
ko‘rsatkichlaridir. Bunga yer sig‘imi, yer qaytimi, iqtisodiy samara ko‘rsatkichlari
kiradi.
Yer sig‘imi bu qishloq xo‘jalik yerlari bahosining yalpi mahsulotga
nisbatidir:
EB
E
s =-----------; so‘mda
YAM
Yer qaytimi esa bu yer sig‘imiga teskari ko‘rsatkich bo‘lib, yalpi
mahsulotning yer resurslari bahosiga nisbatidir (so‘mda ifodalanadi).
YAM
E
k ------------; so‘m
EB
Iqtisodiy samaradorlik yalpi va tovar mahsulot hajmi orqali
ifodalanib, dehqochilikda ekin maydoniga nisbatan hisoblanadi:
YAM(TM) YAM
o‘ (TMo‘)
S
1 = ------------- yoki S
1 =--------------
S S
S
1 - samaradorlik S - ekin maydoni
YAM - yalpi mahsulot YAM
o‘ - o‘simlikchilikdagi yalpi mahsulot
TM - tovar mahsulot
Yerlarning samaradorligini hisoblashning 2-usuli quyidagicha aniqlanadi:
YAD
S
2 = -------------;
S
bu yerda YAD - yalpi daromad, so‘m
S - ekin maydoni, ga, bunda](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_40.png)
![YAD = YAM-MX
(MX-moddiy xarajatlar)
Yerlarning samaradorligini hisoblashning 3-usuli quyidagicha:
SF
S
3 = -------------;
S
SF - sof foyda, so‘m
S - ekin maydoni, ga
Bunda SF = YAM - T (T-tannarx) yoki SF = YAM -MH (MH - mehnat haqi)
Samaradorlikni hisobalashning 4 usuli quyidagicha:
F
S
4 =---------; F = UT-TT
S
F – foyda, so‘m; S - ekin maydoni, ga, bunda: UT - umumiy tushum, so‘m, TT -
to‘la tannarx, so‘m.
Qishloq xo‘jaligida tovar qaytimi quyidagicha hisoblanadi:
YAM yoki TM
T
q = -------------------;
S
bunda: Tq - tovar qaytimi, so‘m;
YAM - yalpi mahsulot, so‘m;
TM - tovar mahsulot, so‘m;
S - ekin maydoni, ga.
Qishloq xo‘jaligida fond bilan ta‘milanganlik ko‘rsatkichi
quyidagicha hisoblanadi;
AF
F
t = ---------------;
S
bunda; F
t - fond bilan ta’minlanganlik, so‘m;
AF - asosiy fondlar, so‘m;](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_41.png)
![S- ekin maydoni, ga.
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirishdagi natural ko‘rsatkichlar – bu
hosildorlik va yalpi mahsulotdir. Yerdan intensiv foydalanish orqali mahsulot ishlab
chiqarish samaradorligi oshib, bu holat qishloq xo‘jaligi yerlaridan foydalanish
koeffitsienti orqali aniqlanadi:
1. Yer resurslaridan foydalanish koeffitsienti:
Q/Xe
YERF
K = ------------; bunda
S
YERFk - yer resurslaridan foydalanish koeffitsienti;
Q/Xe - qishloq xo‘jalik yerlari, ga;
S - ekin maydoni, ga
2. Qishloq xo‘jaligi yerlaridan foydalanish koeffitsienti:
HS
Q/X
efk = ------------;
Q/Xe
Q/X
efk -qishloq xo‘jaligi yerlaridan foydalanish koeffitsienti;
HS - haydaladigan yer maydoni, ga;
Q/X
e - qishloq xo‘jaligi yerlari, ga.
Yer fondidan intensiv foydalanish uchun qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini
yer resurslari bilan joylashtirish; mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash;
mavjud resurslardan oqilona foydalanish; bozor talabi bo‘yicha mahsulot ishlab
chiqarish. Yer resurslarining holatini hisobga olmasdan ishlab chiqarishni tashkil
etish salbiy oqibatlarga olib keladi. Masalan, tuproqning yomonlashib ketishi
oqibatida hosildorlik tushib ketadi, ekinlarni joylashtirish samaradorligi pasayadi va
hokazo. Shunday holatlardan biri – tuproq unumdorligining kamayishi natijasida
yo‘qotilgan hosil quyidagicha aniqlanadi:
Hos o‘r .
Tupb
H Y =----------------------------
Tubb](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_42.png)
![Bunda: Hy - yo‘qotilgan hosil, ts/ga;
Hos o‘r - joriy yilda ushbu yerdan olingan o‘rtacha hosildorlik, ts/ga;
Tupb - tuproq unumdorligining pasayishi, ts/ga;
Tubb - tuproqning umumiy ball boniteti, ball.
Bonitet - tuproqning tabiiy unumdorligi bo‘lib, 100 ballik shkalada
baholanadi. Yerni iqtisodiy jihatdan baholash quyidagi formula bilan aniqlanadi.
H .
100
V =----------------------------;
YAMQ
Bunda:
V - baholanadigan yerning banitet bali,
H - 1 gektardan olingan hosil, ts/ga
YAMQ - yalpi mahsulot qiymati, so‘m.
Yuqoridagi ko‘rsatkichlarning barchasi yer resurslaridan samarali
foydalanishda nihoyatda ahamiyatli hisoblanadi.
Markaziy Osiyo davlatlararo suv xo‘jaligi koordinatsiya komissiyasi va Suv
resurslarini boshqarish xalqaro instituti bilan hamkorlikda, “Farg‘ona vodiysi suv
resurslarini uyg‘unlashgan boshqaruvi” loyihasi doirasida fermerlar va boshqa
qishloq xo‘jalik ishlab chiqaruvchilari uchun qulay bulgan sug‘orish me’yorlari va
muddatlarini aniqlash uslubiyoti ishlab chiqilgan . (Ïðoeêò "Èíòeãðèðoâaííoe
óïðaâëeíèe âoäíûìè ðeñóðñaìè â Ôeðãaíñêoé äoëèíe (ÈÓÂÐ-Ôeðãaía)", 2005).
Mazkur uslubiyatning mazmuni shundan iboratki, grunt suvlari chuqur joylashgan
erlarda dalaga suv berilish me’yori tuproqning ish qatlamini ildiz tizimini hisobga
olgan holda namlashga etarli darajadasida amalga oshiriladi. Bunda asosan
tuproqning tuyingan qatlamidan namlikni bug‘lanishi summasi hisobga olinadi.
Bug‘lanishning kunlik summasi hamda berilayotgan suv hajmini bilgan holda,
tuproqda qaysi muddatlarda qancha suv qolganini bilishimiz mumkin. Bunda,
fermer quyidagilarni bilishi zarur:
bug‘lanish haqida ma’lumotga ega bo’lishi va uning o‘zgarishini
dastlabki sug‘orishdan boshlab kuzatib borish](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_43.png)
![ dalaga berilgan suv hajmi haqida ma’lumotga ega bulishi (fermer
xo‘jaligi suvni hisobga olish uskunalariga ega bulishi lozim)
Samarqand viloyatidagi tumanlar kesimida qishloq xo’jalik mahsuloti
3.2.1-jadval
Yillar 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022-yil
yanvar-
dekabr 2022-yil
yanvar-
dekabr
Samrqand
viloyati 17088,6 21506,8 25658,0 28379,5 33759,4 28256,2 43933,0 5113,4
Samarqand sh. 129,6 246,5 167,2 214,9 264,7 203,4 308,9 25,2
Kattaqo'rg'on
sh. 76,6 75,3 100,7 151,9 184,4 131,1 227,2 19,0
tumanlar:
Oqdaryo 887,2 1 121,8 1 443,4 1 343,8 1 978,6 1 826,5 2 852,1 355,5
Bylung'ur 2 079,5 2 632,8 2 363,3 2 855,0 3 334,0 2 442,1 4 349,1 234,4
Jomboy 1 099,0 1 381,2 1 587,1 1 707,5 1 936,6 1 686,9 2 677,2 255,2
Ishtixon 1 369,9 1 685,9 2 381,0 2 564,0 3 007,7 2 486,6 3 694,9 455,9
Kattaqo'rg'on 1 215,6 1 443,4 2 546,4 3 453,3 4 204,3 2 541,5 5 392,8 377,0
Qo'shrabot 683,4 807,1 1 120,9 1 156,0 1 351,3 1 352,4 1 617,6 282,8](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_44.png)
![Narpay 629,1 913,7 921,3 1 189,4 1 424,0 1 081,1 2 093,5 201,4
Payariq 1 465,4 1 769,4 2 345,3 2 492,8 3 019,4 2 526,2 3 958,8 349,9
Pastdarg'om 1 434,5 1 784,4 1 917,0 2 203,3 2 554,8 2 137,5 3 611,5 427,0
Paxtachi 625,7 799,0 909,0 1 137,8 1 404,6 1 166,1 2 016,6 310,6
Samarqand 1 485,9 1 830,3 2 022,6 1 891,1 2 033,2 1 895,3 2 308,9 431,7
Nurobod 392,8 492,2 565,6 725,3 889,0 925,1 1 146,4 230,6
Urgut 2 063,5 2 490,8 3 225,3 3 311,2 3 811,1 3 415,2 4 708,2 652,2
Toyloq 1 450,9 2 033,0 2 041,9 1 982,2 2 361,7 2 439,2 2 969,3 505,0
Jadvala haqida umumiy aytganda deyarlibarcha tumanlarda o’sish sur’atlari
yaxwi holatda bo’lganligi tufayli Samarqand viloyatida yildan yilga qishloq xo’jalik
mahsulotlari hajmi ortib bormoqda bu albatta hosildorlik oshganligi sababli
kuzatilgan o’sish hisoblanadi. Tumanlar bo’yivha etibor qaratadigan bo’lsak eng
yuqori o’sish Kattaqo’rg’on tumanida kuzatilgan 7 yil ichida (2016-2022-yillar)
1215,6 dan 5392,8 ga oshganligini ko’rishimiz mumkin.
3.3 O’zbekiston Respublikasida qishloq xo’jaligi sohasining
rivollanishidagi o'zgarishlar tahlili
Agrar sohani isloh qilish, qishloq xo‘jaligida bozor mexanizmlarini,
zamonaviy innovatsion texnologiyalarni joriy qilishning normativ-huquqiy bazasini
takomillashtirish maqsadida jami 63 ta hujjatlar, shundan 6 ta O‘zbekiston
Respublikasining Qonuni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 9
ta Farmoni, 26 ta qarori, Vazirlar Mahkamasining 42 ta qarori qabul qilinib,
islohotlarning huquqiy asoslari yanada takomillashtirildi. Qishloq xo‘jaligida yer
munosabatlarini tartibga solish, oziq-ovqat sanoatini rivojlantirish hamda sohani
raqamlashtirish bo‘yicha qo‘shimcha vazifa, funksiya va vakolatlar vazirlikka
o‘tkazildi.
Dastlabki hisob-kitoblarga ko‘ra, joriy yilda 22 mln tonnadan ortiq meva-
sabzavotlar ishlab chiqarildi va o‘sish 106,1 foizni (sh.j: dehqonchilikda 107,5%)](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_45.png)
![tashkil etdi. Jumladan, 11,6 mln. tn (111,4%) sabzavotlar , 3,3 mln tn
(115,8%) kartoshka , 2,3 mln tn (108,6%) poliz , 3 mln tn (106,3%) meva , 1,8 mln. tn
(111,5%) uzum , shuningdek, 7,9 mln tn (104,8%) don va dukkakli don ekinlari,
qariyb 3,4 mln tn (110%) paxta xomashyosi yetishtirildi.
Davlat tomonidan agrar sohani qo‘llab-quvvatlash, iqtisodiy manfaatdorligini
oshirish bo‘yicha amalga oshirilgan tizimli tadbirlar natijasida joriy yilda 1
gektar maydondan olingan o‘rtacha daromad 47,2 mln so‘mni (o‘tgan yilga nisbatan
2 barobar ko‘p) tashkil etdi. Misol uchun, Andijon viloyatida 97,7 mln so‘mni,
Samarqandda 86,5 mln so‘mni, Buxoroda 85,3 mln so‘mni, Namanganda 66 mln
so‘mni, Farg‘onada 61,3 mln so‘mni, Navoiyda 52,3 mln so‘mni tashkil etib,
Respublika o‘rtacha ko‘rsatkichidan yuqori bo‘ldi.
Yer va suv resurslaridan foydalanishga bo‘lgan munosabatni tubdan
o‘zgartirish, samaradorligini keskin oshirish yo‘nalishida ham izchil islohotlar
amalga oshirilib, joriy yilda Yer va suv resurslaridan samarali foydalanish
konsepsiyasi doirasida jami 274,8 ming ga (2020 yilda 101,8 ming ga, 2,7 barobar
ko‘p) shundan, 99 ming ga sug‘oriladigan, 171 ming ga lalmi-yaylov va suv talab
qilmaydigan ekin ekiladigan yerlar hamda 5 ming ga o‘rmon yerlari foydalanishga
kiritildi.
O‘zlashtirish uchun Respublikada 1410 km sug‘orish tarmoqlari qurildi, 396
km kollektor tarmoqlari ta mirlandi,ʼ 1522 dona quduq qazildi, 221 dona nasos
agregatlari o‘rnatildi hamda 2169 km elektr uzatish tarmoqlari tortildi.
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni oshirish va oziq-ovqat
xavfsizligini ta minlash
ʼ uchun joriy yilda foydalanishga kiritilgan yerlarning 247
ming gektariga (o‘tgan yilga nisb. 145 ming ga ko‘p) qishloq xo‘jaligi ekinlari
shundan, 13 ming ga sabzavot, 18 ming ga poliz, 19,5 ming ga dukkakli, 12 ming ga
moyli, 5,7 ming ga sholi, 12,8 ming ga dorivor, 43,7 ming ga ozuqa va 51 ming ga
boshqa ekinlar joylashtirildi, shuningdek, 42,3 ming ga mevali bog‘lar hamda 29
ming ga tokzorlar barpo etildi.
Mavjud suv resurslaridan samarali foydalanish uchun PQ-4919-son qaroriga
muvofiq, hududlarda jami 512 ming ga yoki 2020 yilga nisbatan 5 barobar ko‘p](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_46.png)
![maydonda suv tejovchi texnologiyalar joriy qilindi. (367 ming ga paxta, 49 ming ga
g‘alla, 42 ming ga bog‘ va tokzorlar, 1 ming ga sabzavot-poliz hamda 53 ming ga
boshqa ekinlar). Jumladan, 194 ming ga tomchilatib, 11,2 ming ga yomg‘irlatib, 6
ming ga diskret, 78,8 ming ga egiluvchan quvur va 20,9 ming ga plyonka to‘shab
sug‘orish joriy etildi va 201 ming ga yerlar lazerli tekislandi.
Yerlarni unumdorligini saqlash, tiklash va oshirish bo‘yicha joriy yilda
jami 903 ming ga (Xorazmda 217 ming ga, Qashqadaryoda 453 ming ga, Andijonda
233 ming ga) yerlarda tuproq sifatini baholash tadbirlari bajarildi. Hududlarning
tuproq iqlim sharoiti, suv resurslari bilan ta minlanganligi hamda aholini asosiyʼ
turdagi qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga bo‘lgan talabini inobatga olgan holda 4 mln
843 ming gektarga (2020 yilga nisb. 644 ming ga ko‘p) qishloq xo‘jaligi ekinlari
joylashtirildi (asosiy maydonda 3,1 mln, bog‘-tok orasida – 223,2 ming ga, takroriy
– 816,4 ming ga, lalmi – 457,4 ming ga, o‘zlashtirilgan maydon – 198 ming ga).
Jumladan, 1 mln 38 ming ga g‘alla, 348 ming ga sabzavot, 171,5 ming
ga poliz, 78,2 ming ga kartoshka, 200 ming ga moyli, 448 ming ga dukkakli, 725,6
ming ga ozuqa va boshqa qishloq xo‘jaligi ekinlari ekildi.
Yerdan samarali foydalanish, aholiga yangi ish o‘rinlarini yaratish, yoshlarni
ish bilan band qilish maqsadida “Temir daftar”, “Ayollar daftari”, “Yoshlar
daftari” ga kiritilgan fuqarolarga dehqonchilik bilan shug‘ullanish uchun 175
ming ga maydonlar 0,1 gektardan 1 gektargacha o‘lchamda 613,5 ming
nafar yoshlarga ajratib berildi.
Mazkur maydonlardan joriy yilda jami 8,5 trln so‘mlik 2 mln tonna
qo‘shimcha qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirildi. QRda 10 ming ga yer (23,4
ming nafar), Andijonda 6 ming ga yer (30 ming nafarga), Buxoroda 23 ming ga yer
(92,4 ming nafarga), Jizzaxda 7,7 ming ga yer (11,1 ming nafarga),
Qashqadaryoda 4,4 ming ga yer (10,5 ming nafarga), Navoiyda 2 ming ga yer (6,5
ming nafarga), Namanganda 9 ming ga yer (49,5 ming nafarga), Samarqandda 63
ming ga yer (193,2 ming nafarga), Surxondaryoda 10,7 ming ga yer (47,7 ming
nafarga), Sirdaryoda 6,7 ming ga yer (13,1 ming nafarga), Toshkent viloyatida 5,7](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_47.png)
![ming ga yer (19,6 ming nafarga), Farg‘onada 18 ming ga yer (85,8 ming nafarga)
hamda Xorazmda 8,1 ming ga (33,8 ming nafar) yer maydonlari ajratib berildi.
Qishloq xo‘jaligida texnika ta minotini yaxshilash hamda zamonaviyʼ
resurstejamkor texnologiyalar bilan ta minlash maqsadida qiymati
ʼ 983
mlrd so‘mlik 8 990 ta yuqori unumli texnika va agregatlar xarid qilindi.
Aholini sifatli va kafolatli meva va uzum mahsulotlari bilan ta minlash hamda
ʼ
eksport salohiyatini oshirish maqsadida fermer va qishloq xo‘jaligi korxonalari
tomonidan 64 ming ga (2020 yilga nisb. 2 barobar ko‘p) mevali bog‘lar va 50,8
ming ga (2,5 barobar ko‘p) uzumzorlar barpo etilib, jami bog‘lar maydoni 293 ming
gektarga, tokzorlar 133,7 ming gektarga yetdi. Shu bilan birga, qariyb 800 gektar
maydonda qiymati 2,3 trln so‘mlik 398 ta zamonaviy issiqxona ishga tushirildi va
10 mingdan ortiq yangi ish o‘rinlari yaratildi. Respublikada issiqxonalar maydoni
5,5 ming gektarga yetkazildi.
Qulay agrobiznes muhitini va qo‘shilgan qiymat zanjirini yaratishda 25
ta paxta-to‘qimachilik (106 ming ga), 80 ta g‘allachilik (801 ming ga), 13 ta
sholichilik (17 ming ga) 2ta dorivor klasterlar yo‘lga qo‘yildi. Natijada joriy
yilda 122 ta paxta-to‘qimachilik (qamrovi 100%), 157 ta g‘allachilik (100%), 146
ta meva-sabzavotchilik (40%), 29 ta sholichilik, 9 ta dorivor o‘simliklar
yetishtiruvchi klasterlar faoliyat yuritdi.
Klasterlar tomonidan sohaga ilm-fan, innovatsiyalar hamda ilg‘or
texnologiyalarni joriy etish natijasida, 3,4 mln tonna paxta, 7,8 mln tonnaga yaqin
don yetishtirildi. O‘rtacha hosildorlik paxtada 29,8 sentnerdan 32,7 sentnerga
(110%), g‘allada 57,6 sentnerdan 64,1 sentnerga (111%) oshdi. Paxta-to‘qimachilik
klasterlari tomonidan qiymati 8,4 trln so‘mlik 54 ta , g‘allachilik klasterlari
tomonidan 783,7 mlrd so‘mlik 42 ta , meva-sabzavotchilik klasterlari tomonidan 328
mlrd so‘mlik 22 ta jami 118 ta loyihalar ishga tushirilib, 24 ming nafar yangi ish
o‘rinlari yaratildi.
Oziq-ovqat sanoatini rivojlantirish, sohada qayta ishlash quvvatlarini oshirish
bo‘yicha 463 ta yangi korxonalar ishga tushirildi va qayta ishlash quvvatlari meva-
sabzavotda 2 960 ming tonnaga, go‘shtda 575 ming tonnaga, sutda 2 650](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_48.png)
![ming tonnaga yetdi. Shuningdek, meva-sabzavot mahsulotlarini saqlash, logistika
quvvatlarini oshirish maqsadida, 8 ta (quvvati 88 ming tn) zamonaviy agrologistika
markazlari, 56 ta (51,5 ming tn) sovutgichli omborxonalar ishga tushirildi,
agrologistika korxonalari soni 59 ta ga, quvvati 826 ming tonnaga yetkazildi.
Oziq-ovqat mahsulotlarining sifat va xavfsizlik ko‘rsatkichlariga sifat
menejmenti talablari asosida xalqaro standartlar joriy etildi. Xususan, qishloq
xo‘jaligi va oziq-ovqat sanoati korxonalari tomonidan sifat menejmenti talablari
asosida jami 392 ta , shundan, 39 ta Global G.A.P., 5 ta Organic, 344 ta ISO
22000, 2 ta “HALAL” sertifikatlari olindi.
Nukus tumanida 52 ga sabzavot, Xo‘jaobodda 240 ga bog‘, Kitobda 189 ga
anor, Nurotada 157 ga uzum, Parkentda 3 445 ga uzum, Mirzaobodda 7 ga anor,
Yangiqo‘rg‘onda 386 ga meva-sabzavot, Quvasoy shahrida 400 ga bog‘, Baxmalda
250 ga olma bog‘lari organik mahsulotlar yetishtirishga ixtisoslashtirildi.
Xalqaro brendlarni jalb etish bo‘yicha Ukrainaning “Gruppa
Nutritek” kompaniyasi ( Nutritec brendi) bilan O‘zbekistonda bolalar taomlarini
ishlab chiqarishni mahalliylashtirish loyihasi bo‘yicha memorandum imzolandi .
Loyihaning qiymati 40 mln dollar, yillik quvvati 2-3 ming tn muddati 2022-2023
yy. 1-bosqichda 2 mln. doll, 2-bosqichda 28 mln . doll va 3-bosqichda 10
mln doll to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiya jalb etish kutilmoqda.
Meva-sabzavot mahsulotlarining eksport geografiyasi kengayib, Amerika
Samoasi, JAR, Makedoniya, Maldiv orollari, Marokash, Nepal, Sloveniya,
Xorvatiya, Shvetsiya, Yamayka mamlakatlari bozorlariga yangi yo‘nalishlar ochilib,
joriy yilda 961 mln dollarlik 1,5 mln tonnadan ortiq meva-sabzavotlar (70 ta davlat)
hamda 60 mln dollarlik oziq-ovqat mahsulotlari eksport qilindi. Eksport
ko‘rsatkichlari o‘tgan yilga nisbatan dukkakli mahsulotlarda 115 foiz, uzum
mahsulotlarida 105 foiz, quritilgan meva-sabzavotlar hamda moyli mahsulotlarda
113 foizga o‘sdi. XMIlar ishtirokida 7 ta loyiha doirasida jami 154 mln
dollar o‘zlashtirilib, 367 ta sub loyihalar moliyalashtirildi va 7173 ta yangi ish
o‘rinlari yaratildi. “O‘zbekiston Respublikasida meva-sabzavotchilik tarmog‘ini
rivojlantirish” loyihasi doirasida 10,29 mln doll . (79%), “Farg‘ona vodiysida](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_49.png)
![qishloq tadbirkorligini rivojlantirish” loyihasi doirasida 57,73 mln doll. (166%),
“Meva-sabzavotchilik tarmog‘ida qo‘shilgan qiymat zanjirini yaratish va
rivojlantirish” loyihasi bo‘yicha 10,52 mln doll . (105%), “Qishloq xo‘jaligini
diversifikatsiya va modernizatsiya qilish” loyihasi doirasida 27,03 mln doll . (100%)
hamda “Meva-sabzavotchilik tarmog‘ida qo‘shilgan qiymat zanjiri yaratishni
rivojlantirish” loyihasi doirasida 48,13 mln doll . (121%) mablag‘lar o‘zlashtirildi.
Loyihalarda 350 ga intensiv mevali bog‘lar barpo etildi, 160,5 ga zamonaviy
issiqxonalar, 5000 tonna muzlatgichli omborxonalar tashkil etildi, qariyb 4
ming bosh yirik va mayda shoxli qoramollar olib kelindi hamda 223 ming
boshga mo‘ljallangan parrandachilik komplekslari ishga tushirildi.
Jahon banki loyihasi (500 mln doll) doirasida 26 ta loyihalar
moliyalashtirilib, 10 mln dollar mablag‘lar o‘zlashtirildi.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi 5 ta loyiha doirasida
jami 17,4 mln dollar o‘zlashtirildi.
Shuningdek, sohada agrobiznes muhitini yaxshilash hamda qo‘shilgan
qiymat zanjirini yaratishni jadallashtirish bo‘yicha qiymati 71 mln dollarlik grant
mablag‘lar hisobiga 25 ta yangi loyihalar amalga oshirildi FAO dasturi 17 mln
doll. , (GIZ) «Orolbo‘yi hududlarida ekologik yo‘naltirilgan iqtisodiyotni
rivojlantirish» bo‘yicha 9,5 mln doll. , USAIDning «Agrar tadbirkorlikni qo‘llab-
quvvatlash» bo‘yicha 18,9 mln doll .
Shuningdek, sohaga tashqi beg‘araz ko‘mak mablag‘larini jalb etish
jaddalashib, joriy yilning o‘zida umumiy qiymati 93,4 mln dollarlik 29 ta yangi
grant va texnik ko‘mak loyihalari jalb qilindi.
Qishloq xo‘jaligida bilim va innovatsiyalar milliy markazi tashkil etilib,
Milliy markaz tizimida jami 23,1 mlrd so‘mlik 52 ta ilmiy loyihalar amalga
oshirildi.
Yuqorichirchiqda Agroxizmatlar markazi tashkil etilib, yagona darcha
tamoyilida 17 ta yo‘nalishda 100 dan ortiq xizmatlar shuningdek, xususiy sektor –
yirik agrokompaniyalar tomonidan 18 ta yo‘nalishda yangi texnologiyalarni joriy](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_50.png)
![etish bo‘yicha agroxizmatlar ko‘rsatish yo‘lga qo‘yildi. 15 dan ortiq xalqaro
ekspertlar jalb etildi.
Shuningdek, 5 ta laboratoriyada (o‘simliklarni himoya qilish, agrokimyo va
tuproq tahlili, oziq-ovqat mahsulotlari xavfsizligi, veterinariya va urug‘chilik
laboratoriyalari) hamda biznes rejalarni tuzish, qo‘shimcha qiymatni rivojlantirish,
bank xizmatlari, xorijiy kredit va grant liniyalarini taqdim etish kabi 45 dan ortiq
xizmatlarni ko‘rsatish yo‘lga qo‘yildi.
ToshDAU Nukus filiali negizida Qoraqalpog‘iston qishloq xo‘jaligi va
agrotexnologiyalar instituti hamda Termiz filiali negizida Termiz
agrotexnologiyalar va innovatsion rivojlanish instituti tashkil etildi. ToshDAU
dunyoning nufuzli 1 000 ta oliy ta lim muassasalari ro‘yxati THEning (Timesʼ
Higher Education) IMPACT RANKINGS xalqaro reytingida top-1000 taligidan
o‘rin egalladi.
“Agrobank” ATB va vazirlik tizimidagi oliy ta lim muassasalari bilan
ʼ
hamkorlikda “Fermerlar maktabi” o‘quv kursi tashkil etildi va fermerlar uchun 100
ta nomda kitob va talabalarga 85 nomda o‘quv adabiyotlari ishlab chiqildi.
“E-IJARA”, “Geoaxborot”, “Yagona agroplatforma” “Davlat sinovlaridan
o‘tgan, import qilingan va Respublikada ishlab chiqarilgan qishloq xo‘jaligi va
meloratsiya texnikalarning yagona davlat reyestri”, “Agrar sohada ajratiladigan
subsidiyalar yagona davlat axborot tizimi” sinov tariqasida ishga tushirildi.
Ma lumotlar ochiqligi asosida, ilg‘or xorijiy va mahalliy innovatsion
ʼ
tajribalarni qo‘llash orqali oziq-ovqat xavfsizligini ta minlash, geoaxborot
ʼ
texnologiyalarini qo‘llagan holda qishloq xo‘jaligi yerlari to‘g‘risidagi aniq va
shaffof ma lumotlarni shakllantirish, tahlil qilish va yangi xizmat turlarini yaratish
ʼ
maqsadida Vazirlikning Geoaxborot tizimi joriy etildi.
Sohaga malakali, salohiyatli kadrlarni jalb etish bo‘yicha Davlat xizmatini
rivojlantirish agentligi bilan hamkorlikda vazirlik va hududiy boshqarmalarda
mavjud vakant o‘rinlarga ochiq elektron tanlovlar o‘tkazilib, joriy yilning
o‘zida 358 ta o‘rinlarga tanlov asosida munosib mutaxassis va rahbar kadrlar ishga
qabul qilindi.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_51.png)
![O‘zbekiston Respublikasida barcha toifadagi xo‘jaliklarda yetishtirilgan
mevalar va rezavorlar to‘g‘risida ma'lumot (ming tonna)
Mahsulot turi 2017 y. 2018 y. 2019 y. 2020 y. 2021 y.*
1 Mevalar va
rezavorlar - jami 2 614,9 2 706,2 2 752,7 2 812,6 2 852,5
1.1 urug‘lilar 1 286,3 1 385,1 1 341,4 1 354,0 x
1.1.1 olma 1 028,8 1 130,3 1 132,6 1 148,5 x
1.1.2 nok 104,9 98,4 101,7 109,3 x
1.1.3 behi 109,5 76,9 84,7 96,2 x
1.2 danaklilar 1 060,6 1 052,1 1 109,8 1 125,5 x
1.2.1 olxo‘ri 116,0 134,9 130,0 130,1 x
1.2.2 olcha 57,1 56,7 64,7 70,6 x](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_52.png)
![1.2.3 gilos 136,6 172,0 175,4 185,1 x
1.2.4 o‘rik 532,6 493,8 535,7 529,1 x
1.2.5 shaftoli 193,3 161,9 188,2 184,3 x
1.3 yong‘oq mevalilar 111,0 85,7 90,6 111,6 x
1.3.1 yong‘oq 65,5 59,8 67,7 79,1 x
1.3.2 bodom 4,3 19,4 21,3 31,2 x
1.3.3 pista 2,0 0,6 0,3 0,3 x
1.4 subtropik mevalar 142,6 163,3 190,4 198,2 x
1.4.1 anjir 20,2 21,0 24,8 30,3 x
1.4.2 xurmo 63,6 73,6 84,2 85,1 x
1.4.3 anor 56,9 60,1 79,9 82,7 x
1.5 rezavor mevalar,
jami 11,0 8,1 11,0 13,3 x
1.5.1 qulupnay 9,6 5,6 7,1 11,5 x
1.5.2 malina 1,1 1,1 1,3 1,0 x
1.6 sitrus mevalar 3,4 11,9 9,5 10,0 x
1.6.1 limon 3,4 11,4 9,3 9,3 x
Yuqoridagi jadval ma’lumotlariga asoslanib respublikamizda
qishloq xo’jaligi mahsulotlarining hajmi yillar davomida sekin sur’atlarda
oshganligini ko’rishimiz mumkin. Bo’limlar bo’yicha to’xtalsak eng ko’p
o’sish subtropik mevalarda kuzatilgan. Aynan mevalar statistikasiga
etibor qaratsak eng ko’p kamayish miqdori behi mevasida kuzatilganligi
yaqqol namoyon bo’ladi.
4. SOVUTKICHLI OMBORXONALAR DA OLMANI SAQLASH
SAMARADORLIGINI OSHIRISH I MKONIYATLARI
4.1 Sovutkichli omborxonalar tavsifi va ularning respublikamizdagi
statistikasi
Qish mavsumiga zaxira qilingan mevalarni saqlashda o‘ziga xos me yor vaʼ
talablar mavjud. Zaxiradagi meva mahsulotlari faol shamollatish va muzlatgichli
statsionar omborlarda hamda aholi xonadonlarida-mavsumiy omborxonalarda
saqlanadi. Ana shu yo‘l bilan aholining meva va sabzavotlarga bo‘lgan ehtiyojini yil
davomida qondirish imkoniyati yaratiladi. Ya ni, har bir mahsulot qoida va
ʼ
me’yorlarda belgilangan ma lum harorat va havoning nisbiy namligida saqlanishi
ʼ
lozim.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_53.png)
![Mahsulotlarni saqlash jarayonida belgilangan havo haroratidan pasayib
ketishi mahsulotlarni muzlab qolishiga sabab bo‘ladi. Saqlash rejimi quyidagi
muhim omillarni o‘z ichiga oladi : harorat, havo namligi, havo almashinuvi, gaz
muhiti va yorug‘lik tarkibi.
Qishloq xo‘jaligiga mexanizatsiyaning keng joriy etilishi va muayyan
texnologik tartibotlarga rioya etish qishloq xo‘jaligi mahsulotlari sifati saqlab
qolinishini ta’minlamoqda. Sovutkichli omborlarning asosiy maqsadi hosilni chuqur
muzlatishsiz vaqtincha saqlashni ta’minlashdan iborat, shu orqali yo‘qotishlar
minimallashtiriladi. Bu meva va sabzavotlarning tovar ko‘rinishi va ta’mini
saqlashning samarali usulidir.
Hosil havo harorati yuqori bo‘lgani tufayli pishib yetiladi. Omborga kelib
tushgan meva va sabzavotlarni to‘g‘ri sovutish juda muhim: haroratning keskin
pasayishi sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Meva va sabzavotlar avvaliga vaqtinchalik muzlatgichlar yoki soya-salqin
joyda saqlanadi. Oldindan sovutib olgandan so‘ng, ular ichiga kimyoviy moddalar
eritib solingan suv bilan yaxshilab yuviladi va fumigatsiya qilinadi, ya’ni
oltingugurt dioksidi bilan ishlov beriladi. Bu mevalarni zararsizlantirishga yordam
beradi. Qayta ishlangan meva va sabzavotlar sovutkichli kameraga o‘tkaziladi.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_54.png)
![Olmalarni eng uzoq saqlash muddati +1…+4 °Ñ haroratda taxminan 12 oy, gilosni
esa 0…+2 °Ñ haroratda uchun 3–7 kun saqlash mumkin.
Mevalarni sovutgichlarda saqlashda mutaxassislar tomonidan har biri uchun
belgilangan vaqt ko‘rsatkichlari va harorat me’yorlari mavjud. Masalan, o‘rik
mevasi sovutgichda 1-3 haftagacha, -0,5-0 0
daraja haroratda saqlanishi kerak.
Sovutgichda -1-0,5 0
daraja haroratda saqlanishi kerak bo‘lgan gilos 2-3 hafta
saqlansa, uzum 1-6 oy muddatgacha o‘z sifatini yo‘qotmaydi. -0,5-0 0
daraja
haroratda saqlanadigan shaftoli sovutgichda 2-4 hafta saqlansa, anjirning saqlanish
muddati 7-10 kun, olxo‘riniki 2-5 haftani tashkil etadi. 0 0
daraja haroratda
saqlanadigan mevalarning saqlanish muddati: olchaniki 3-7 kun, kiviniki 3-5 oyga
teng. Olma -1, -2 0
daraja haroratda sovutgichda 1-12 oy sifatini yo‘qotmaydi.
Xurmo -1 0
daraja haroratda 3-4 oy saqlanadi. Anor mevasi esa 5 0
daraja sovuqqa 2-3
oy mobaynida saqlanishi mumkin. Osiyo va Yevropa noklari -1,5-0,5 0
daraja
haroratda sovutgichda 2-7 oygacha saqlanishi mutaxassislar tomonidan tavsiya
etiladi. Sitrus mevalar: apelsin 4-9 0
daraja haroratda 3-8 hafta saqlansa, mandarin 2-
4 hafta mobaynida yangi uzilgandek turadi.
Bugungi kunda sovutkichli omborlarda har xil turdagi avtomatlashtirilgan
namlantirish tizimlari qo‘llaniladi. Boshqarish tugmalari kameraning tashqi
tomonida joylashgan bo‘lib, nisbiy namlikni masofadan boshqarishga imkon beradi.
Sovutgichli omborlarda nisbiy namlikni yaratish va saqlash mahsulotlar namlik
miqdorini maksimal darajada oshirishga yordam beradi. Meva va sabzavotlar uchun
nisbiy namlik ularning kimyoviy tarkibiga qarab 80–95% ni tashkil qiladi. Biroq
piyoz uchun optimal namlik 65–75% atrofida bo‘lishi kerak.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_55.png)
![“Umumjahon sovutgich omborxona imkoniyatlari”ning 2016-yilgi hisobotiga
ko‘ra, O‘zbekiston sovutgich omborxonalar hajmi bo‘yicha eng yaxshi 20](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_56.png)
![mamlakat ro‘yxatiga kiritildi . Jurnal Umumjahon sovutgich zaxiralari
uyushmasining xalqaro dasturlar bo‘yicha direktori Richard Treysidan quyidagi
iqtibosni keltirgan:
“O‘zbekiston qisqa vaqt ichida yuqori natijalarga erishdi. Uning bu sohada
dunyo bo‘ylab kuchli 20 ta mamlakat qatoriga kirgani quvonarlidir. Bu nafaqat
iste’molchilarga yil davomida qishloq xo‘jaligi mahsulotlaridan bahramand bo‘lish,
balki fermerlarga olis bozorlarda o‘z mahsulotlarini yaxshi narxlarda sotish
imkoniyatini ham yaratadi. O‘zbekiston yaqin kelajakda ushbu sohada eng yaxshi
10 ta mamlakat qatoriga qo‘shiladi, deb umid qilaman”.
O‘zbekiston 2020-yil oxiriga qadar tizimning umumiy sig‘imini bir million
tonnagacha yetkazishni rejalashtirgan . 2018-yilda mamlakatda bir paytning o‘zida
800 ming tonnadan oshiq mahsulot saqlash imkonini beradigan 1,3 mingdan ortiq
maxsus omborxona mavjud. Yangi sovutgich kameralari paydo bo‘lishi sharofati
bilan mamlakat meva-sabzavotlar yo‘qotilishini kamida 10 foizga qisqartirishni
mo‘ljallangan.
Yangi omborxonalar qurilishiga 115 million dollar yo‘naltiriladigan savdo-
logistika markazlari tarkibiga kiradi. O‘zbekistonning barcha hududlarida 15 ta
shunday markaz ochilishi rejalashtirilgan. Yangi sovutgichlar va omborxonalarning
ko‘plab barpo etilayotgani 2020-yilga kelib mamlakatda meva-sabzavot
mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini ikki barobar — yiliga 32 million tonnagacha
oshirish vazifasi qo‘yilgani bilan izohlanishi ta’kidlangan.
2019 yil ma’lumotlariga ko’ra Respublikada umumiy sig‘imi 991 332 tonna
bo‘lgan jami 1 832 ta sovutgichli omborlar mavjud, xususan, Andijon viloyatida
152 555 tonna sig‘imga ega 429 ta, Samarqand viloyatida 149 230 ming tonna
sig‘imga ega 160 ta, Toshkent viloyatida esa 146 620 tonna sig‘imga ega 159 ta
muzlatgichli ombor mavjud. Hozirgi kunda (2022-yil) esa Respublikamizda meva
mahsulotarini saqlashga mo‘ljallangan 4426 tadan ortiq umumiy sig‘imi 1,5 mln
tonna bo ‘lgan sovutgichli omborxonalar mavjud. Sovutgichli omborxonalar
mamlakatimizning har bir hududida bor.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_57.png)
![Respublikamizda 2022-2023-yil qish mavsumiga 583 ming tonna qishloq
xo‘jaligi mahsulotlarini zaxira qilish rejalashtirilgan bo‘lib, amalda 640 ming
tonna zaxira qilingan
Tumanlar kesimida qishloq, o'rmon va baliqchilik xo'jaligi mahsulot (xizmat)
larining hajmi 4.1.1-jadval
Yillar 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022-
yil
yanvar
-
dekabr 2023-
yil
yanvar
-mart
Samarqand
viloyati 17
625,1 22
308,7 26
585,9 29
294,7 33
759,4 41
206,1 42
105,6 5 113,4
Samarqand
shahar 142,5 263,6 231,5 292,0 264,7 314,9 231,7 25,2
Kattaqo'rg'on
shahar 78,3 77,6 108,4 160,2 184,4 220,9 212,8 19,0
Oqdaryo 919,9 1 170,1 1 502,6 1 394,4 1 978,6 2 467,0 2 609,7 355,5
Bylung'ur 2 149,1 2 745,5 2 452,6 2 977,5 3 334,0 3 963,4 4 167,3 234,3
Jomboy 1 154,4 1 466,3 1 663,7 1 767,7 1 936,7 2 396,9 2 429,2 255,2
Ishtixon 1 406,1 1 741,5 2 427,4 2 597,6 3 007,7 3 473,3 3 636,0 455,9
Kattaqo'rg'on 1 253,5 1 499,3 2 634,0 3 559,7 4 204,3 5 252,2 5 205,7 377,0
Qo'shrabot 687,6 812,7 1 125,2 1 160,1 1 351,3 1 538,1 1 609,1 282,8
Narpay 651,4 948,5 971,0 1 244,3 1 424,0 1 812,3 1 925,2 201,4
Payariq 1 482,4 1 797,3 2 369,3 2 513,6 3 019,4 3 715,1 3 899,9 349,9
Pastdarg'om 1 483,6 1 858,8 1 975,9 2 247,8 2 554,8 3 276,1 3 536,5 427,0
Paxtachi 654,2 845,0 951,6 1 177,6 1 404,6 1 815,7 1 904,7 310,6
Samarqand 1 572,9 1 943,2 2 238,4 2 098,7 2 033,2 2 586,3 2 057,9 431,7
Nurobod 402,0 505,7 578,3 735,3 889,0 1 112,0 1 134,4 230,6
Urgut 2 079,0 2 510,5 3 243,2 3 321,1 3 811,1 4 464,3 4 692,0 652,2
Toyloq 1 508,2 2 123,1 2 112,8 2 047,1 2 361,7 2 797,6 2 853,5 505,0
Jadvalda ko’p ma’lumotlar berilgan umumiy aytganda 5 yil davomida (2016-
2021) qishloq o’rmon va baliqchilik xo’jaligidagi mahsulot hajmining o’sishi 2
baraavardan ortiq ya’ni 17 625,1 dan 41 206,1 ga oshgan. Tumanlar miqyosida
qarasak eng yuqori o’sish kattaqo’rg’on tumaniga to’g’ri kelgan ( 1 253,5 dan 5
205,7 ga oshgan)
4.2 Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash texnologiyalari
va ularning samaradorligini oshirish imkoniyatlari](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_58.png)
![Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlashning bir qancha texnologiyalari
mavjud. Asosiylarini ko’rib chiqamiz.
1. Fotokatalitik havoni tozalash
Fotokataliz - bu zararli moddalar zararsiz zarrachalarga parchalanadigan
jarayon. Fotokataliz yordamida havoni tozalash eng samarali, zamonaviy va
iqtisodiy echimlardan biri hisoblanadi. Ifloslantiruvchi moddalarni tuzatuvchi
filtrlar yordamida tozalash texnologiyasi o'z vaqtida texnik xizmat ko'rsatishni talab
qiladi. U muntazam ravishda tozalanishi kerak, chunki uzoq vaqt davomida
tozalashsiz havo o'zi ifloslanishiga olib keladi. Fotokatalitik havo tozalagichlarida
bunday kamchilik yo'q, chunki ular ichidagi ifloslanishni kechiktirmaydilar.
Fotokatalitik tozalagichning afzalliklari
Filtrlash asosidagi tozalash usulidan farqli o'laroq, fotatalitik tozalagichlar
eng kichik gaz zarralarini ham (0,001 mikrongacha) ushlay oladi.
An'anaviy filtrlar zich filtr orqali ko'p energiya sarflaydi. Katalizatorni
tozalash uchun bu talab qilinmaydi, buning natijasida energiya iste'moli
darajasi sezilarli darajada kamayadi
Kam shovqinli kam quvvat pompasi
U katta texnik xizmat ko'rsatish xarajatlarini talab qilmaydi, chunki UV
chiroqni uch yilda bir marta almashtirish kerak
Hosilni iloji boricha uzoqroq saqlash uchun ozuqaviy xususiyatlarini va
tashqi ko ' rinishini yo ' qotmasdan , mevalarni nafas olish intensivligi pasayadigan
maxsus sharoitlarni yaratish kerak . Buning uchun meva uchun maxsus tartibga
solinadigan gazni saqlash vositasini yarating : kislorod kontsentratsiyasini
kamaytirish orqali meva to ' qimalarining tabiiy parchalanish jarayoni sekinlashadi ,
bu sizga ta ' m xususiyatlarini tejashga imkon beradi .](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_59.png)
![2. Olma BG bilan saqlash (boshqariladigan gaz)
Boshqariladigan gaz texnologiyasi olma ma'lum miqdordagi kislorod va
karbonat angidrid (CO2) bo'lgan muhitda saqlashni o'z ichiga oladi. Oddiy
atmosferada azot 78%, kislorod 21% va CO2 0,03% ni tashkil qiladi.
Gaz muhitini yaratish uchun quyidagi texnologiyalar qo'llaniladi:
ILOS ( Initial Low Oxygen Stress ) - qisqa vaqt ichida xonadagi
kislorod darajasining ultra tez pasayishi;
RCA (Rapid Controlled Atmosphere ) Kislorod kontsentratsiyasi
texnologiyasi.
CO2 zarbalarini davolash - uglerod oksidi bilan zarbani davolash
texnologiyasi, uning tarkibida (30% gacha) CO2 miqdori ortadi.
LECA (Low Ethylene Controlled Atmosphere ) - kameradagi etilen
darajasini pasaytirish texnologiyasi.
DCA (Dynamic Controlled Atmosphere ) - dinamik boshqariladigan
atmosfera.
Saqlamoqchi bo'lgan xilma-xillikning xususiyatlarini hisobga olgan holda,
saqlash kamerasida 90% namlik va -2 dan -7 °C gacha harorat belgilanadi. Eng](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_60.png)
![muhim tafsilotlardan biri - xonadagi atmosferaning klassik tarkibi boshqasiga
almashtiriladi: kislorodning bir qismi atigi 5%, qolgan qismi karbonat angidrid va
azotdir. Bu olma pishib etish jarayonini sekinlashtirish va saqlash muddatini
ko'paytirish uchun amalga oshiriladi.
Nazorat qilinadigan gaz muhiti maxsus uskunalar yordamida tiklanadi:
Azot generatori. Azot generatori gaz azotini yaratish uchun
mo'ljallangan. Bu adsorbsiya texnologiyasi asosida ishlaydi. Butun jarayon to'liq
avtomatlashtirilgan va qo'shimcha nazorat talab etilmaydi.
Uglerod dioksidi skruberi. Ushbu uskuna mahsulotni nafas olish
paytida chiqariladigan karbonat angidrid miqdorini saqlab turish uchun javobgardir.
Skrubberga adsorbent beriladi, bu esa havoda CO2 miqdorini pasaytiradi.
Kamerada etilen kontsentratsiyasini kamaytiradigan etilen konvertorlari
Avtomatik boshqaruv tizimi. Tizim asbob-uskunalarni boshqarish
jarayonini soddalashtirish uchun yaratilgan, siz shunchaki kerakli parametrlarni
qo'yishingiz mumkin va tizim ularni qo'llab-quvvatlaydi. Bu havodagi gazlar
kontsentratsiyasini tahlil qilish tizimini, azot generatorini va skrubberni boshqarish
dasturini o'z ichiga oladi, bundan tashqari, nazorat qilish jarayonini to'liq
optimallashtirish uchun masofadan turib boshqarish va ma'lumotlarni ko'rish
mumkin.
Muhrlangan eshiklar. Qattiqlik sozlanishi mikroiqlimni saqlashda
muhim rol o'ynaydi va gazning to'liq o'tkazuvchanligini ta'minlaydi.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_61.png)
![Nima uchun boshqariladigan gaz usuli?
BG sizga uchuvchan organik birikmalar, masalan, etilenning
atmosferasini tozalashga imkon beradi, bu etilish jarayonini tezlashtiradi va
shuning uchun mahsulotni buzilishiga yaqinroq bo'ladi.
BG biokimyoviy reaktsiyalarni sekinlashtiradi, ularni amalda to'xtatadi,
mevalarning nafas olish intensivligini kamaytiradi. Bu sizga mahsulot sifatini
uzoqroq saqlashga imkon beradi: rangi, ta'mi, tuzilishi, ozuqa moddalari,
shirinligi va boshqalar. Bundan tashqari, BG-dan foydalanib, siz kamroq ishlab
chiqarishni yo'qotasiz.
Ichidagi havo bakteriyalar va zararli mikroorganizmlardan, nozik
changdan tozalanadi.
Bularning barchasi natijasida mahsulotning raf umri ko'payishi, ovqatlanish
xususiyatlari va tashqi ko'rinishi saqlanib qoladi
3. I ntensiv sovutis h texnologiyasi
O'rim-yig'imdan tortib to sotishgacha turli xil o'zgarishlar ro'y beradi, o'sish
davrida foydali moddalar to'planadi va saqlash vaqtida ularni yo'qotadi. Rezavorlar
saqlash murakkabligi, ular tez buziladigan mahsulotlar bilan bog'liq, deb aslida](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_62.png)
![tufaylidir. Saqlash davridagi asosiy vazifa iste'molchi uchun mahsulot sifati va
ko'rinishini saqlab qolish uchun maqbul mikroiqlim sharoitlarini ta'minlashdir.
Mevalar metabolizmni tezlashtiradigan, namlik, organik moddalar va
vitaminlarning yo'qolishiga olib keladigan yuqori haroratlar ta'siri ostida tezda qizib
ketadi. Shuning uchun uzoq muddatli (2 dan 10 oygacha) va qisqa muddatli (bir
necha kundan 2 oygacha) uchun mo'ljallangan berry mahsulotlari to'plamdan keyin
tezda sovutilishi kerak, bu esa potentsial raf umrini oshiradi.
Fitopatogen mikroorganizmlar va to'qimalarning qarishi uchun mevalarning
past qarshiligi kuchli sovutish rejimini o'rnatish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Bu sizning mevalaringizdagi hayotiy jarayonlarni sekinlashtiradi va namlik
yo'qotilishini kamaytiradi. To'plamdan so'ng mevalarni tezda sovutish orqali siz
vitaminlarning yuqori miqdorini, shuningdek mevalarning tabiiy ta'mini, ularning
taqdimotini va bozorga mahsulotning keyingi chiqishini saqlab qolasiz. Yuqori
sovutish texnologiyasi, ayniqsa, uzoq masofalarda transportdan oldin mevalarni
sovutish uchun eng samarali hisoblanadi.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_63.png)
![Operator mahsulot bilan Stack tubiga harorat sensori belgilaydi (tizimi sensorlar
soni cheklangan emas). Operator ishlab chiqarish hajmiga yoki turiga qarab tizimni
sozlash orqali fanning aylanish tezligini qo'lda sozlashi mumkin.
Chakana savdo tarmoqlari uchun berry mahsulotlari yemish muxlislar bilan
devor oldida qutilarga joylashtirilgan va qoplama materiallari bilan qoplangan
maxsus idishda, joylashtirilgan bo'lishi kerak. Shunday qilib, havo ishlab chiqarish
orqali teng ravishda o'tadi.
Bu usul har qanday meva uchun javob beradi. Sovutgandan so'ng mahsulot
sovutgichlarda saqlanadi va xaridorga jo'natiladi. Kamerada havo sovutish sovutish
uskunalari yordamida amalga oshiriladi — kompressor bloki (kameradan tashqarida
joylashgan) va xona ichidagi havo sovutgichlari. Sovuq havo oqimi butun hajmda
taqsimlanadi.
Devorga o'rnatilgan assimilyatsiya fanatlarining ta'siri ostida havo
sovutgichlaridan sovutilgan havo ishlab chiqarish bilan oldindan qoplangan Stack
orqali so'riladi. Shunday qilib, sovuq havo mahsulotni sovutish orqali qatlamning
qalinligiga jadal kirib boradi.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_64.png)
![Uskunalar, qish mavsumida ishlash uchun moslashtirilgan qaytib stantsiya,
quvvat boshqaruv paneli, zarur himoya qismlarini o'z ichiga oladi. Qurilmaning
joylashuvi kamera yaqinida joylashgan dvigatel xonasida taqdim etiladi .
Sovutgichning kondensatsiyasi uchun havo kondansatori ishlatiladi , uning
joylashuvi kondansat o r maydonchasida kompressor qurilmasiga yaqin joyda
ko ' chada taqdim etiladi .
Freonni havo sovutgichlariga etkazib berish butunlay avtomatik rejimda
xizmat ko ' rsatishni talab qilmaydigan elektron termostatik ventilyatorlar tomonidan
amalga oshiriladi . Elektron TRV tekshiruvi mahsulotni muzlatishdan himoya qilish
imkonini beruvchi sovutgichdagi chiqish haroratini sozlash imkonini beradi . Havo
sovutgichlarini eritish bir necha usulda amalga oshirilishi mumkin: operator
tomonidan qo'lda yoki avtomatik ravishda moslashtirilgan jadvalda. Taqdim etilgan
uskunalar uzluksiz ishlash va kelgusida xizmat ko'rsatish uchun barcha kerakli
elementlarni o'z ichiga oladi.
Uskunalar nazorat qilish, himoya qilish va asbob-uskunalar ishlashini nazorat
qilish uchun qalqonlarni o'z ichiga oladi. Sovutish tizimini avtomatlashtirish xavfli
ish rejimlaridan himoya qilishni, belgilangan parametrlarni saqlashni va](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_65.png)
![o'simliklarning asosiy yo'nalishlarini boshqarishni ta'minlaydi. Uskunalarni
avtomatlashtirish darajasi ularni avtomatik ravishda xizmat ko'rsatuvchi
xodimlarning doimiy ishtirokisiz ishlatishga imkon beradi.
Ushbu tizim imkon beradi:
xona ichidagi haroratni qayd qilish;
o'rnatish parametrlarini ro'yxatdan o'tkazish;
tizim ma'lumotlari arxivini yaratish;
favqulodda vaziyat rejimi haqida tahlil qilish va ogohlantirish;
ish parametrlarini masofadan boshqarish
4. Aspiratsiya devori texnologiyasi uskunani to'g'ri tanlash va saqlashga
joylashtirishga asoslangan. Hosilni saqlash muddatiga qarab quyidagilar
qo'llaniladi: shamollatish, sovutish va namlash tizimi. Texnologiya aspiratsiya
devori asosiy hisoblanadi va mahsulotni quritish, tozalash, tushirish va haroratni
saqlash uchun ishlatiladi.
Saqlash ichidagi to'siq oxirida tashqi devorga parallel ravishda vertikal
teshiklarga ega bo'lgan ushlab turuvchi devor o'rnatiladi. Bu teshiklar bo'ylab
idishlar ma'lum tartibda saflanadi. Ikki tutash qator konteynerlar maxsus aspiratsiya
qoplamasi bilan yuqori va qarama-qarshi abutting oxirida qoplangan uzun, baland
bo'yli yo'lni hosil qiladi.
Tashqi devor bilan teshikchalar bilan devor orasida havo-tayyorlash kamerasi
hosil bo'ladi. Bu kamerada poldan 2m balandlikda soxta Shift o'rnatiladi. Shundan
so'ng, yuqori bosimli egzoz muxlislari unga o'rnatiladi. Bu muxlislar devor
teshiklaridan orqali parchalar chiqindi havo so'rish yoki tashqarida qabul qilish
klapanlari orqali chiqindi havo chiqarish; bundan tashqari, toza havo bilan
chiqindilarni havo aralashtirib va saqlash qaytib uni ruxsat ular mumkin. Havo
harorati maxsus qabul qilish va emissiya klapanlari bilan tartibga solinadi.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_66.png)
![Konteynerlar orasidagi parchalar havosini so'rib, muxlislar bu nuqtalarda
depressiya zonalarini yaratadilar, undan konteynerlardan havo oqadi va mahsulotni
shamollatadi. Shu bilan bir vaqtda, o'tish yanada bo'lgan idishlar tashqi qismlari eng
shamollatish olish.
Kerakli haroratga ega bo'lgan havo konteynerlar ustiga yuqoridan saqlashga
tushadi va parchalardagi teshiklar orqali pastdan chiqariladi. Kerakli parametrlar
avtomatik boshqarish, namlash va sovutish tizimlari bilan ta'minlanadi. Ushbu tizim
aralashtirish kamerasi yonida joylashgan konteynerlar uchun eng yaxshi
mikroiqlimni taqdim etadi. Havo olib tashlanganda mikroiqlim yomonlashadi.
Ushbu tizim bilan bir necha cheklovlar mavjud:
1. Binoning kengligi idish hajmiga bog'liq. Agar idish standart o'lchamda
(1200x1600x1250mm) bo'lsa, bino kengligi 4m dan ko'p bo'lishi kerak,
ya'ni-12m, 16m, 20m, 24m.
2. Standart saqlash balandligi-5 katak (6m).
5. “Every Air” saqlash texnologiyasi havoni konteynerlardagi mahsulotlar
orqali, fanatlar tomonidan maxsus tashkil etilgan idishda havo o'tkazmaydigan
gilamcha bilan yopilgan idishlar orqali bosim o'tkazilishini ta'minlaydi, shuningdek
ortiqcha karbonat angidrid (CO2) va boshqa nafas olish vositalarini toza havo bilan
almashtiradi va shu bilan ta'minlaydi. eng past harorat farqi bilan mahsulotni bir
tekis shamollatish Ushbu saqlash texnologiyasi hozirgi vaqtda eng ilg'or
texnologiyalardan biridir. Texnologiya texnologik uskunalarni omborga to'g'ri
tanlash va joylashtirishga asoslangan. Hosilni saqlash muddatiga qarab quyidagilar
qo'llaniladi: shamollatish, sovutish va namlash tizimi. Har bir havo shamollatish
tizimi asosiy hisoblanadi va mahsulotni quritish, tozalash, tushirish va haroratni
saqlash uchun ishl atiladi. Sovutish tizimi yuqori tashqi haroratlarda (aprel, may,
iyun) saqlanganda yoki hosilni yig'ish va saqlash uchun saqlash vaqtida qisqa vaqt
ichida mahsulotning harorati tezda tushirilishi kerak bo'lgan hollarda ishlatiladi.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_67.png)
![Ushbu tizimdan foydalanishda bir qator cheklovlar mavjud:
1. Palataning kengligi idishning kattaligiga qarab ishlab chiqilgan.
1200x1600x1250 mm o'lchamdagi standart idish bilan kameraning kengligi 4
metrga ko'paytirilishi kerak, ya'ni: 12, 16, 20, 24 metr.
2. Kameraning uzunligi 30 metrdan oshmaydi, yuk ko'tarish
moslamalarini boshqarish uchun konteynerlar oldida 3,5 metr va assimilyatsiya
devorida 2 metr.
3. Saqlashning standart balandligi 5 qavat (6 metr), konteynerlar o'rnatish
va o'rnatish uskunalari manevrlari bilan 6 darajadagi saqlashga ruxsat beriladi.
4. Ixtisoslashgan idishdan foydalanish kerak.
5. Maxsus muhrlash yenglarini ishlatish kerak.
6. Dragon texnologiyasi, sabzavotlarni uzoq muddatli saqlash uchun zarur
shart-sharoitlarni yaratadi. Ushbu texnologiya sovutishni, ombor ichidagi havo](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_68.png)
![aylanishini va issiqlik va namlikning yagona maydonini, shuningdek ortiqcha
karbonat angidrid (CO2) va boshqa nafas olish mahsulotlarini toza havo bilan
almashtirishni ta'minlaydi.
Tizimning ishlashini ta'minlaydigan texnologik uskunalar bu sabzavot
mahsulotlarini saqlash uchun maxsus mo'ljallangan Dragon-M shamollatish
moslamasi. U ko'chadan havo olishni ta'minlaydi, uni belgilangan haroratgacha
kameraning qayta aylanib chiqadigan havosi bilan aralashtirib, mahsulotlarning
ustidagi shift ostida boqadi. Qishda, sovuq havodan tashqari, sabzavot do'konidagi
haroratni sovutish uchun ishlatiladi, bu esa sovutish uskunalariga ehtiyojni yo'q
qiladi. Tashqi havo harorati saqlash joyida zarur mikroiqlim parametrlarini ushlab
turishga imkon bermasa, havo qabul qilish moslamasida sovutish moslamalarini
o'rnatish ta'minlanadi.
7. Bosim devori texnologiyasi faqat sabzavotlarni konteynerda saqlash uchun
ishlatiladi va eng samarali hisoblanadi. Ushbu saqlash usuli uchun LSTK va
sendvich panellardan tekis devorli binolar mos keladi. Bosim devori
texnologiyasidan foydalanganda idishlar ma'lum bir ketma-ketlikda turadi. Aynan
shuning uchun omborlarning kengligi 4 metrga ko'paytirilishi kerak: 12, 16, 20, 24.
Omborlarning uzunligi 30 metrga etadi, ammo do'kon qancha uzoq bo'lsa,
mahsulotning shamollatish jarayoni shunchalik yomonlashadi. Eng maqbul uzunlik
- 24 metr.
Texnologik jihozlar joylashgan omborxonada shamollatish kamerasi tashkil
etilgan: fanatlar, kirish va chiqish klapanlari, servoslar, asboblar va datchiklar.
Shamollatish xonasi maxsus tarzda qurilgan. Tashqi devordan 1,5-2 metr masofada
konteynerlar bilan teng balandlikdagi mustahkam devor qurilgan. Ushbu devorda
vertikal teshiklar 0,4-0,5 metr kenglikda va ushlab turuvchi devorning 80% gacha
kesiladi. Teshiklarning ikkala tomonida mahsulotlar bilan to'ldirilgan konteynerlar
quriladi, bu esa konteynerlardan biron bir koridor shakllanishiga olib keladi. Devor
saqlanib qolganligi sababli kerakli harorat va namlikdagi tayyor havo ushbu
yo'lakka quyiladi.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_69.png)
![Havoning harakatlanishini konteyner orqali yo'naltirish uchun koridorning
yuqori va qarama-qarshi qismlariga "havo yostig'i" deb nomlangan o'z-o'zidan
tayyorlangan havo quvurlari o'rnatiladi. Asosiy havo oqimi tutqich devoridan
uzoqda joylashgan konteynerlarga taqsimlanadi. Shunga ko'ra, bu idishlarni
shamollatish, ushlab turuvchi devorning yoniga o'rnatilgan idishlarni
shamollatishdan yaxshiroqdir.
Soxta ship shamollatish xonasida polga parallel ravishda 2 metr masofada
o'rnatiladi. Bunga bosimli fanatlar o'rnatilgan, ular havoni yuqoridan pastga siljitadi
va uni vertikal teshiklar orqali omborga tushiradi. Shamollatish kamerasining tashqi
devoridagi fanatlar tepasida havo kiradigan teshiklar mavjud, ular orqali toza havo
omborga kiradi. Egzoz havosi bir xil devorda balandroq joylashgan egzoz klapanlari
orqali tortish orqali chiqariladi. Kirish va chiqish klapanlari odatda mintaqada bir xil
va sinxron ishlaydi.
Toza havo ta'minot klapanlari orqali omborga kiradi, fanatlardan o'tib,
konteynerlardan maxsus qurilgan koridorlarga tushiriladi. Bosim ta'sirida havo
namlik bilan to'yingan va CO2 ni chiqarib yuboradigan mahsulotdan o'tishga majbur
bo'ladi. Havo mahsulotni tark etgandan keyin u charchagan deb hisoblanadi va
egzoz klapanlari orqali tabiiy ravishda saqlash joyidan chiqariladi.
Shamollatish tizimining barcha ishlashi yuqori aniqlikdagi harorat, namlik va CO2
sensorlar ishlashiga asoslangan maxsus Croptimiz-R boshqaruvchisi tomonidan
boshqariladi.
8. Application texnologiyasi er osti kanallari havo osti kanallar orqali höyük
orqali havo aylanishini ta'minlaydi, ishlab chiqarish hajmida yagona harorat va
namlik yaratish, shuningdek, ortiqcha karbonat angidrid va boshqa nafas sabzavot
mahsulotlari toza havo almashtirish.
Quyma saqlash (saqlash qavatda ommaviy saqlash) Rossiyada saqlash eng
keng tarqalgan turlaridan biri hisoblanadi.
Saqlash ushbu turdagi tanlash kabi afzalliklari bilan belgilanadi:
Saqlash imkoniyatidan unumli foydalanish](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_70.png)
![ Optimal shamollatish va quritish ishlab chiqarish
Hatto haroratni saqlash, bu turdagi saqlash uchun yog'och idishlar kerak
emas.
Ommaviy saqlash kartoshka, piyoz, lavlagi kabi sabzavot turlari uchun javob beradi.
Bundan tashqari, ba'zan karam va sabzi uchun kamroq ishlatiladi.
9. Teshilgan havo kanallari texnologiyasini qo'llashda shamollatish tizimi
havo qatlamlari kanalizatsiyasidan, mahsulot hajmidagi bir xil harorat va namlikdan
foydalangan holda, mahsulotning havosi orqali havo aylanishini ta'minlaydi,
shuningdek uglerod dioksidi va o'simlik nafas olishning boshqa mahsulotlarini toza
havoga almashtiradi.
Mahsulotni omborxonada ommaviy holda saqlash, Rossiyada eng keng
tarqalgan saqlash usullaridan biridir. Ushbu saqlash turini tanlash bir qator
afzalliklar bilan belgilanadi, masalan: saqlash hajmidan samarali foydalanish,
mahsulotning butun hajmini maqbul shamollatish va quritish, haroratni bir xil
ushlab turish va saqlash uchun yog'och idishlardan foydalanish zarurati yo'qligi.
Ushbu usul sanoat miqyosida eng keng tarqalgan.
Kartoshka, piyoz, lavlagi uchun ommaviy saqlash usuli. Shamollatish tizimi
ushlab turuvchi devor (shamollatish xonasi), sabzavot omborining devorlari va pol
kanallaridan iborat. Tutashgan devorning kirish klapanlari orqali toza havo
aralashtirish kamerasiga kiradi, bu erda omborning qayta aylanish havosi bilan
aralashib, zarur harorat va namlikni oladi, mahsulot polga kanalizatsiya orqali
kiradi.
10. Birlashtirilgan tizim texnologiyasi. Bu texnologiyasini qo'llash
Birlashtirilgan shamollatish tizimi havoning mahsulot bilan konteyner orqali
aylanishini ta'minlaydi, shuningdek ortiqcha karbonat angidrid va boshqa nafas
olish vositalarini toza ko'cha havosi bilan almashtirishga yordam beradi.
Kombinatsiyalangan tizim havo sovutgichi va ta'minot havo klapanlarini
birlashtirish natijasida paydo bo'ldi, qo'shimcha fanatlar ehtiyojini yo'q qildi.
Birlashtirilgan tizim odatda kichik hajmlarni saqlash uchun ishlatiladi.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_71.png)
![Sovutish uskunalari kerak bo'lgan saqlash xonalarida toza havoga ta'sir
qiladigan va chiqaradigan shamollatish tizimi qo'shiladi. Qishda, havo harorati
mahsulotni saqlash haroratidan past bo'lganda, tizim sovutish uskunasidan
foydalanmasdan, mahsulotni sovutish va saqlab turish uchun sovuq havoni ishlatadi.
Sovutish tizimi yuqori tashqi haroratlarda (aprel, may, iyun) yoki yig'im-terim
paytida va saqlash uchun yotqizilganda mahsulotning harorati qisqa vaqt ichida
tezda tushirilishi kerak bo'lgan holatlarda qo'llaniladi. Sovutish tizimidan
foydalanish orqali omborxonadagi havoni sun'iy ravishda sovutish mahsulotlarning
sifatiga ta'sir qilmasligi, mahsulotlarning siqilib ketishi va havosini kamaytiradigan
tarzda ishlab chiqilgan.
11. Kagat texnologiyasi faol shamollatish chiqindilarda haroratni
pasaytirishning eng samarali usuli hisoblanadi. Pichoqlar ichidagi harorat havo
harorati 3 ° C dan oshsa, ishlatiladi.
Havo kanallari dala ichiga ikkita chiziqda joylashtirilgan: ular sirtga
yotqizilgan yoki erga ko'milgan. Eng keng tarqalgan xoch shamollatish naqshlari.
Kanallar bir-biridan taxminan 1,5 santimetr balandlikda joylashgan. Shamollatish
uchun havo hajmi 1 tonna saqlanadigan lavlagi uchun 30-60 m³ / soat me'yorlar
asosida hisoblanadi.
Faol shamollatish asosan issiq kuz davrida, asosan kechasi amalga oshiriladi.
Ildiz ekinlarini qisman muzlatib qo'ymaslik uchun havo harorati 0 ° C dan past
bo'lgan haroratda to'xtatish tavsiya etiladi.
Shuningdek, faol shamollatish paytida lavlagi so'nishini oldini olish uchun,
fanatlar tomonidan etkazib berilgan havoni namlash tavsiya etiladi. Eksenel fan
uchun suv sarfi 40-50 kg / soatni tashkil qiladi. Ushbu choralar pichoqlar ichidagi
haroratni pasayishiga olib keladi va lavlagi uchun maqbul namlikni (90-94%)
saqlaydi.
Qishki sovuq bo'lgan joylarda, tabiiy sovuq bilan, lavlagi muzlatish tavsiya
etiladi. Shu bilan birga, ayozli havo tashqarisida bir necha kun davomida fanatlar
tomonidan kagati bilan ta'minlanadi. Lavlagi harorat -12 / -15 ° C ga qadar
muzlaydi, ildizlari qotib qolgandek. Eritilmasligi uchun muzlatilgan lavlagi kagati](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_72.png)
![bilan qoplangan bo'lishi kerak. Muzlatilgan lavlagi may oyining oxirigacha deyarli
yo'qotmasdan saqlanadi.
Kagat lavlagi faol shamollatish texnologiyasining xususiyatlari:
1. Kagatni shamollatish va muzlatish imkoniyati.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_73.png)
![2. Havoni tozalash jihoz ichidagi eng yaxshi harorat va namlikni yaratadi,
bu esa rotning paydo bo'lishini kamaytiradi va jihoz ichidagi haddan tashqari
issiqlik va yonib ketishni oldini oladi.
3. Shakar tarkibidagi yo'qotishni kuniga 0,018-0,022% dan kuniga 0,012-
0,014% gacha kamaytirish.
4. Shamollatilganda raf umrini 100 kungacha va muzlatganda 260
kungacha oshirish.
5. Ushbu tizimni balandligi 9 metrgacha bo'lgan har qanday o'lchamdagi
kagagda ishlatish imkoniyati
O‘zbekiston Respublikasida 2018-2020 yillarda yetishtirilgan olma hosili to‘g‘risida
ma'lumot
4.2.1-jadval
¹ Ko'rsatkich
nomi 2018 y. 2019 y. 2020 y.
miqdori ulushi,
% miqdori ulushi,
% miqdori ulushi,
%
1 Jami 1 130
335,0 100,0 1 132
586,0 100,0 1 148
456,0 100,0
1.
1 fermer
xo‘jaliklarda 605 515,0 53,6 621 622,0 54,9 669 154,0 58,3
1.
2 dehqon
xo‘jaliklarda 501 678,0 44,4 465 606,0 41,1 409 230,0 35,6
1.
3 qishloq
xo‘jaligi
korxonalarida 23 142,0 2,0 45 358,0 4,0 70 072,0 6,1
Ushbu jadvalni tahlil qiladigan bo’lsak qishloq xo’jalik korxonalari va fermer
xo’jaliklari ulushi oshganligini, dehqon xo’jaligi ulushi kamayganligini, qolgan
ko’rsatkichlarga nisbatan fermer xo’jaliklari miqdori va ulushi oshganligini
ko’rishimiz mumkin.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_74.png)
![Mamlakatimizda 2022- yilning 1-noyabr holatiga tashish va saqlash
xizmatlarida faoliyat ko‘rsatayotgan korxona va tashkilotlar soni 20217 ta jami
korxona va tashkilotlar ulushining 3,5 % ni (581046 ta) tashkil etdi. Shunda
ularning so’nggi besh yildagi o‘sish dinamikasi quyidagi ko‘rinishda aks topdi:
4.2.2-jadval
Yil
2018 2019 2020 2021 2022
Korxonalar
soni 13099 15268 16969 18846 20217
Albatta , so ’ nggi 4 yil ichida yuqori o ’ sish kuzatilganligi jadvalda yaqqol aks etgan
Samarqand viloyatida olmachilikni rivojlantirish bo ’ yicha samarali ishlar
amalga oshirilyapti , xususan intensive olma bog ’ larni ko ’ paytirish , olma bog ’ lari
hosildorligini oshirish , olma sifatini oshirish kabi ishlar amalga oshirilmoqa va o ’ z
natijasini ko ’ rsatmoqda . Aniqroq aytganda Samarqand viloyati hamda Samarqand
tumanida olma bog ’ lari maydoni kamayishiga qaramasdan olma hosili oldingi
yillarga nisbatan ko ’ paygan . Albatta bunga sabab ushbu sohadagi izlanishlar va olib
borilgan tadqiqotlarni amaliyotga joriy etish natijasida yuz bergan ijobiy
o ’ zgarishlar tufayli hosildorlikning oshganligini aytishimiz mumkin . Quyidagi
jadvalda Samarqand viloyatida oxirgi yillarda yetishtirilgan olma miqdori haqidagi
ma ’ lumotlar aks etgan .
Samarqand viloyatida 2017-2020-yillarda yetishtirilgan olma hajmining miqdori
4.2.3-jadval
Yillar 2017 2018 2019 2020 2021
Yetishtirilga
n o lma
miqdori 194548 201901 219158 231346 253267](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_75.png)
![Ushbu jadval ma’lumotlarida Samarqand viloyatida olma hosili miqdori
doimiy ravishda oshib borayotganligini ko’rishimiz mumkin
Samarqand tumanida joylashgan kristall biznes stile korxonasi oxirgi 10 yilgi
statistikasini tahlil qilindi hamda 2013-2015 yillarda yuqotishlar ko’pligi aniqlandi.
Bunga sabab saqlashda BG ya’ni boshqariladigan gaz texnologiyasidan to’g’ri va
unumli foydalanilmagani hisoblanadi. 2016-yildan boshlab korxona birlashgan
tizim an’anaviy texnologiyasidan foydalana boshagan va ko’rsatkichlar
samaradorligi oshishi kuzatilgan. Quyidagi jadvalda ushbu korxona statistik
ma’lumotlari bilan tanishib chiqishingiz mumkin:
Kristall biznes stile korxonasining olmani saqlash bo’yicha statistikasi
4.2.4-jadval
Jadvaldan ko’rinib turibtiki korxona saqlash texnologiyasini o’zgartirgandan
so’ng yuqori ko’rsatkichlar kuzatilgan xususan mahsulot yuqotilishi miqdorining
kamayishi, (qo’yilgan mahsulotga nisbatan) saqlanayotgan olma hajmining
oshayotgani mijozlar ishonchining ortayotganligidan dalolat beradi Yillar kirgizilgan olma
miqdori (tonna) yuqotish
miqdori
(tonna) chiqarilgan olma
miqdori (tonna) saqlanish muddati (oy)
2013 580 90 490 7
2014 550 40 510 5
2015 510 45 465 6
2016 530 30 500 5-8
2017 585 45 540 4-7
2018 620 55 565 5-7
2019 635 50 585 5-7
2020 650 55 595 4-7
2021 680 60 620 4-8
2022 720 70 650 3-8](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_76.png)
![5. QISHLOQ XO’JALIK KORXONALARIDA MEHNAT MUHOFAZASINI
TA’MINLASH YO LLARIʻ
Qishloq xo`jaligida mehnat muhofazasining asosiy vazifalaridan
biri ishlovchilarning mehnat havfsizligini ta'minlashdir. Zamonaviy
agrosanoat ishlab chiqarishi muntazam yangi texnikalar, mikrobiologik
va kimyoviy moddalar etkazib berishni, chorva mollarini katta
komplekslarga va mayda fermerlik xo`jaliklariga birlashtirishni, ish
jarayonlarining yiriklashuvini, dehqonchilikdagi ishlarni bajarishni, ayrim
mehnat turlarini hamda vostialarini o`zgartirib borishni o`z ichiga oladi.
Mehnat havfsizligi – mehnat sharoitining shunday holatiki, unda
ishlovchilarga xavfli va zararli ishlab chiqarish omillarining ta'siri istisno
qilingan. Ishlab chiqarish sharoitida insonga jarohat etkazilishi bu
fizikaviy va kimyoviy xavfli ishlab chiqarish omillari borligini bildiradi.
Fizikaviy xavfli ishlab chiqarish omillari – bu harakatdagi
mashinalar, uskunalarning harakatdagi elementlarining to`silmaganligi,
qo`zg`aluvchi buyum, materiallar, uskuna va materiallari ustki qismining
qismining yuqori yoki past haroratda bo`lishi, elektr tarmoqlarining xavfli
kuchlanishi. yuqori bosimdagi havo va gazning portlagandagi energiyasi
va boshqalar.
Kimyoviy xavfli ishlab chikarish omillari–odam organizmiga
o`yuvchi, zaharli va qichitadigan moddalarning ta'sir qilishi bilan
ifodalanadi. Muayyan xavfli ishlab chiqarish omillarning kelib chiqishi
texnologik jarayon, uskuna konstruktsiyasi va ishni tashkil qilinganlik
darajasiga bog`liq bo`ladi.
Xavfli ishlab chiqarish omillarining kelib chiqish xususiyatiga
qarab, ko`rinib turgan va ko`rinmaydiganlarga bo`lish mumkin. Ko`rinib](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_77.png)
![turgan, xavfli, tashqi belgilari bilan yaqqol ifodalanadi: masalan,
mashinaning harakatlanuvchi qismlari, alanga, ko`tarilib va osilib turgan
yuk. Ko`rinmaydigan xavfli mashinalar, mexanizmlar, moslamalar va
asboblarda yashirin nuqsonlarning borligiga bog`liqdir. Yashirin xavfni,
shuningdek ish doirasining tiqishtirilganligi va ivirsiganligi, asbob,
moslamalarni o`z maqsadida foydalanmaganligi, uzilgan elektr simlari,
xodimlarning noto`g`ri va xato harakatlari va boshqalar tug`dirishi
mumkin.
Ishlab chiqarish jarohatlarining oldini olish - juda murakkab
kompleks bo`lib, avvalo, muhandis, texnik mutaxassislardan, shuningdek
tibbiy va boshqa sohadagi mutaxassislardan alohida e'tibor qaratishni
talab eatadigan muammodir.
Mashina va mexanizmlarning xavfli doiralari. Agar ishlovchilar
jarohatlantirishga sababchi bo`lgan xavfni keltirib chiqaruvchi mashinalar
bilan ma'lum masofada ishlamasalar ko`ngilsiz hodisa yuz berishi
mumkin.
Insonning hayoti va salomatligiga ta'sir etadigan xavfli maydoni
xavfli doira deb ataladi.
Xavfli doira mashinaning harakatlanuvchi, aylanuvchi qismlarida,
yuk yaqinida, ko`tarib-tushiradigan transport vositalarida
qo`zg`atiladigan yuk atrofida paydo bo`lishi mumkin. Ishlovchilarning
kiyim va sochlarini uskunalarning harakatdagi qismlarini tortib ketish
imkoniyatiga ega havfli doira xafv-xatar tug`diradi. Juda ko`p jarohatlar
ishchilardagi osilib yotgan kiyimlarni qishloq xo`jaligi mashinalarining
to`silmagan kardanli uzatmalari o`rab ketishi tufayli sodir bo`ladi.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_78.png)
![Strelali kranlarning xafvli doira o`lchamlari uning strela uzunligiga
bog`liqdir.
Ishlab chiqarish jarayonlariga qo`yiladigan xavfsizlik talablari.
Texnologik jarayonlarni bajarishda, tashkil qilishda va loyihalashda
GOST 12.3.002-75 va TS 46.0.141-83 quyidagilarni inobatga olish shart
deb belgilaydi.
Ishchilarni xavfli va zararli ta'sir ko`rsatishi mumkin bo`lgan
dastlabki materiallar, yarim mahsulotlar va chiqindi ishlab chiqarilishi
bilan bevosita aloqasini yo`qotish, xavfli va zararli ishlab chiqarish
omillari mavjud joylarni kompleks avtomatlashtirish hamda
mexanizatsiyalash, texnologik jarayonlarda nazorat va boshqarish
tizimini o`rnatish darkor. Bu ishlovchilarning himoyasini va ishlab
chiqarish jarayonlarining avariya holatda o`chirilishini ta'minlaydi.
Ishlab chiqarish chiqindilarini o`z vaqtida zararsizlantirish va
chiqarib tashlash, ular xavfli va zararli ishlab chiqarishning oldini olishga
yordam beradi.
Texnologik jarayonlarga qo`yiladigan xavfsizlik talablari texnologik
hujjatlarda ko`rsatilgan bo`lishi shart. Ish joyidan tashqarida
bajarayotganda xonalarni va maydonlarni tanlashga katta e'tibor qaratmoq
kerak. Shuningdek, uzluksiz ishlab chiqarish jarayonlarining
xavfsizligini, uskunalarni to`g`ri joylashtirish va ish joylarini oqilona
tashkil qilish bilangina ta'minlash mumkin. Materiallarni, tayyor
mahsulotni va ishlab chiqarish chiqindilarini saqlaganda, xavfli ishlab
chiqarish omillarining sodir bo`lishidan himoyalanish kerak.
Ishlab chiqarishda ishlashga ruxsat etilgan shaxslarning fizik
imkoniyatlarini va mehnat xususiyatlarini hisobga olish shart. Xizmat](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_79.png)
![qiluvchi xodimlar bajarayotgan ishlariga muvofiq mehnat xavfsizligi
bo`yicha kasbiy tayyorgarlikdan o`tgan bo`lishi lozim.
2. Barcha mashina va mexanizmlarga xavfsizlik texnikasi va ishlab
chiqarish sanitariyasi bo`yicha yagona talablar qo`yiladi. Ana shu
talablarga muvofiq mashina va mexanizmlarni boshqarishning asosiy
richaglari o`ng qo`l ostiga joylashgan bo`lishi, har qaysi mashinada
tovush signali, orqani ko`rish oynasi, burilish va to`xtash signallari
bo`lishi kerak.
Ish jarayonida mashina va mexanizmlardagi mahkamlangan joylar
bo`shashadi, zazor (tirqish) lar kattalashadi, moy, suv yoki yonilg`i siza
boshlaydi va hokazo. Shu boisdan pala-partish ko`rsatilgan texnik xizmat
avariya va baxtsiz hodisalarga sabab bo`lishi mumkin. Masalan, traktor
yurish qismining mahkamlangan joylarini o`z vaqtida tekshirib va
taranglab turilmasa, u ag`darilib ketishi mumkin. Agar mashina
ishlayotgan vaqtda inson hayoti yoki salomatligiga xavf soladigan nuqson
payqalsa, ishni darhol to`xtatish kerak. Har bir traktorchi, kombaynchi,
haydovchi mashinani ishlatishdan oldin uning texnik holatini tekshirib
ko`rishi kerak.
Mashinadagi har bir harakatlanuvchi detal havflidir. aylanayotgan
val, yulduzcha, tishli g`ildirak qo`lni, turmaklanmagan sochni yoki
kiyimni ichkariga olib ketishi mumkin. Shu boisdan mashina va
mexanizmlarning harakatlanuvchi qismlari qalpoq, g`ilof, kojux, to`siqlar
bilan berkitiladi. Ammo harakatdagi barcha qismlarni ham himoya
qurilmalari bilan berkitib bo`lmaydi. Shu sababdan xavfli zonada ham
ishlashga to`g`ri keladi. Xavfli doira hamma mashina va mexanizmlarda
bor. Ular mashinalarning tashqi qismida (kombaynning parragi, qirquvchi](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_80.png)
![apparat iva h.k.) va ichki qismida (yanchish barabani, tozalash
ventilyatori, konveyerlar) bo`lishi mumkin. Harakatga keltiruvchi
dvigatelning aylanayotgan maxovigi atrofidagi doira xavfli hisoblanadi.
Shu sababdan agar dvigatelni yurgizib yuborishning iloji bo`lsa,
maxovikni qo`l bilan aylantirish man etiladi. Yurib ketayotgan
mashinaning o`zi ham xavfli doira hisoblanadi. Shuning uchun dvigatel
ishlayotganida yoki mashina yurib ketayotganida uni moylash, rostlash va
nuqsonlarini bartaraf qilish man etiladi. Mexanizatsiyalashtirilgan
agregatlarga xizmat ko`rsatayotganlar ish vaqtida xavfsizlik texnikasi
qoidalariga rioya qilishi: ishlab turgan mashina yaqinida echinib-
kiyinmasligi, o`ziga mos bo`lmagan jomakorda ishlamasligi, kiyimining
etaklari (barlari) shalvirab osilib turmasligi kerak.
Traktor, kombayn va avtomobilda haydovchi asboblarining to`la
jamlanmasi, birinchi yordam ko`rsatish uchun aptechka, ichimlik suv
solingan idish, zavod tomonidan beriladigan qo`llanma bo`lishi shart.
3. Mehnat xavfsizligini ta'minlashning texnik vositalari. Har qanday
xo`jalikka, korxonalarga etkazib beriladigan har qanday qishloq xo`jaligi
mashinasi, agregati, mexanizm iva uskunalari baxtsiz hodisalarning oldini
oladigan zamonaviy himoya vositalari bilan jihozlanadi. Mehnat
xavfsizligi to`siq, tormoz, blokirovka, saqlash qurilmalari, signalizatsiya,
shaxsiy himoyalanish vositalarini ishlatish, shuningdek ularning yaxshi
ishlashini nazorat qilish bilan ta'minlanadi.
To`siq qurilmalar. Xavfli zonalarni himoyalash uchun oddiy,
ishonchli va arzon to`siq qurilmalar keng ko`lamda ishlatilmoqda. To`siq
qurilmalar insonni xavfdan himoyalash uchun xizmat qiladi. Ular qanday
maqsadga mo`ljallanganiga qarab har xil tuzilmali bo`ladi. Shunga ko`ra](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_81.png)
![to`siqlar doimiy yoki vaqtinchalik bo`lishi mumkin. Masalan, traktor orqa
ko`prigining, tasmali uzatmalar qutisining korpuslari doimiy to`suvchi
qurilmalardir. Doimiy to`siqlarning afzalligi shundaki, agregat
ishlayotganda ishchi xavfli zonaga kira olmaydi. Doimiy to`siqlar
siljuvchan va qo`zg`almas bo`ladi. Siljuvchan to`siqlarni to`siqlarning
olib qo`yish yoki chekkaga surib qo`yish mumkin. Vaqtinchalik to`siqlar
korxona, sex, uchastka territoriyasidagi ishlarni bajarish vaqtida
ishlatiladi. Ularga misol sifatida muhofaza ekranlari, metall shchitlar,
parda va boshqalarni keltirish mumkin. Sexda payvandlash ishlarini
bajarishda atrofdagilarni elektr yoyning ravshan shu'lasi ta'siridan
muhofaza qilishda, qurilish maydonchalari, transheyalarni to`sishda,
boshqa er ishlarini bajarishda vaqtinchalik to`siqlar ishlatiladi.
Himoya to`siqlari panjara, to`rlardan iborat. Agar mexanizm ishini
ko`z bilan kuzatib turish zarur bo`lsa, bunday hollarda to`siq shaffof
material (organik shisha, selluloid va boshq.)dan tayyorlanadi.
Himoya qurilmalari. Mashina va uskunalarga qo`yiladigan mavjud
talablarga muvofiq har bir mashina, traktor yoki agregatda avariya
holatidagi ish rejimiga mo`ljallangan himoya qurilmalari bo`lmasa,
bunday mashina ishga yaroqli emas deb hisoblanadi. Himoya
qurilmalarining ishlashini nazorat qilish parametri (zo`riqish, bosim,
harorat va h.k.) ruxsat etiladigan chegaradan chiqqanida avtomatik
to`xtaydi.
Tormozlash qurilmalari. Mashina va uskunalarning
harakatlanayotgan (aylanayotgan) elementlarini tez va asta-sekin
to`xtatish uchun tormozlash qurilmalari ishlatiladi. Bunlan tashqari, ular
mashinalarni qiyaliklarda tutib turish, ko`tarilgan yukning o`z-o`zidan](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_82.png)
![pastga tushib ketishidan saqlash maqsadlarida ham ishlatiladi. Masalan,
g`ildirakli traktorlarning tormozlash qurilmalari traktorning og`irligi 4
tonnagacha bo`lganida 20 km boshlang`ich tezlikda tormoz berilganda
quruq beton yo`lda traktorni to`xtatib qo`yish kerak – tormoz yo`li 6 m
dan ko`p bo`lmasligi lozim. To`xtatib qo`yish tormozining samaradorligi
mashinalarni 36 % ga (200) ko`tarilish yoki tushishda ishonchli tutib
turishiga qarab aniqlanadi.
Blokirovka qurilmalari. Blokirovka – bu mexanizmlarni yoki
ularning qismlarini muayyan holatda ishonchli mahkamlashni
ta'minlaydigan vositalardir. Mashina, mexanizmda blokirovka
qurilmalarining va boshqa saqlagich vositalarning bo`lishi ishlovchining
xavfsizligini ta'minlay olmaydigan hollarda qo`llaniladi. Masalan,
agregatda to`siq bo`lishi ishchi shikastlanmaydi, degan gap emas, chunki
ba'zi hollarda mexanizm yoki mashina to`siqlarsiz ham ishlashi mumkin.
Lekin ajralish tekisligiga to`siq olinganda elektr zanjirni uzadigan
kontaktlar o`rnatilsa, bunda to`siq bo`lmaganda uskuna ishga tushmaydi.
Uskuna to`siq o`rnatilgandan va kontakt ulangandan keyingina ishga
tushadi. Bunday konstruktsiyadagi blokirovka qurilmalari metallga ishlov
beradigan stanoklarning barcha turlarida o`rnatiladi.
Zamonaviy qishloq xo`jaligi texnikasida sodir bo`lgan yoki sodir
bo`lishi mumkin bo`lgan xavfsizliklardan ximoyalash uchun
signalizatsiyadan keng foydalaniladi. Vazifasiga qarab signalizatsiyalar
ogohlantiruvchi (mehnat xavfsizligiga rioya qilish to`g`risida
ogohlantiradi, transport vositalarining harakatini boshqarish), avariya
haqida (xavfli ish tartibi sodir bo`lganligi to`g`risida xabar) nazoratlovchi
(ishlab chiqarish jarayonidagi harorat, bosim, suyuqlik miqdori va](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_83.png)
![boshqalarni nozorat etish) va gaplashishga oid (bir mexanizm yoki
agregatga xizmat ko`rsatuvchi, bir guruh odamlar bilan operativ, ovozli
va ko`rish signallarini shartli bog`lanishlaridir).
Harakati bo`yicha quydagi turdagi signalizatsiyalardan
foydalaniladi: yorug`lik, ovozli, rangli, va belgi o`rnatish. Yorug`lik
signalizatsiyalari transport vositalarida xavfsizlik vositasi sifatida keng
foydalaniladi. Ular oldindan va orqadan kelayotgan transportdan
ogohlantiradi. Shu maqsadda transportvositalari har xil signalizatsiya
yoritish asboblari: faralar, o`lchamlarini, burilishni ko`rsatuvchi
chiroqlar, stop-signallar bilan jihozlanadi.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_84.png)
![XULOSA VA TAKLIFLAR
O`zbekiston sharoitida meva va ularni qayta ishlab chiqarishdan olingan
asosiy mahsulotlarning iqtisodiy samaradorligini oshirish xalq xo`jaligida muhim
ahamiyatga ega. Meva mahsulotlarini ishlab chiqarish va sotish jarayonlarida
nisbatan juda katta hajmda mehnat, yer-suv va buyumlashgan moddiy va
intellektual resurslardan keng foydalaniladi. Tarmoqdagi resurslardan samarali
foydalanish orqali xalqimizning mehnat qilish va yashash sharoitlarini tubdan
yaxshilash imkoniyatini yaratish, bugungi kunning asosiy talablaridan biridir.
Respublikamizda 2022-yilda 368930,0 ming tonna meva va rezavorlar yetishtirildi..
Bunday yutuqqa erishishda qishloq xo`jaligini mexanizatsiyalashtirish,
yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, fermer xo`jaliklariga berilayotgan
imtiyozli kreditlar, ularga mineral o`g`it, sifatli urug`lik, yoqilg`i-moylash
materiallarini o`z vaqtida yetkazib berish bo`yicha yaratilgan kompleks tizimning
samarali ishlayotgani puxta zamin bo`lganini ta’kidlash lozim.
Shu asosda Samarqand tumanida olmachilikda ishlab chiqarishni yangilash va
modernizatsiya qilish jarayonida olma mahsulotlari ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish imkoniyatlarini aniqlash borasida amalga oshirilgan ilmiy
tadqiqot natijasi quyidagi xulosalar qilish imkoniyatini berdi:
1. Samarqand viloyatida olma mahsulotlarini yetishtirishda oxirgi yillarda
yiliga 20000 tonna atrofida oshganligi ma’lum bo’ldi.
2. Samarqand tumanida mahsulot sotishdan olingan daromad 2022 yilda 2020
yilga nisbatan 34543.0 mln so’mga oshganligi va foyda ham 2022 yilda 2020 yilga
nisbatan 9337 mln so’mga oshganligi ma’lum bo’ldi.
3. Samarqand tumanida olmani yetishtirishda yer maydoni kamaygan bo’lsada
hosildorlik va samaradorlik oshganligi evaziga mahsulot hajmi oshgan ammo
4. Shu bilan birga olma yetishtirishda rentabellik darajasi ham muhim
hisoblanadi. Rentabelik darajasi 2022 yilda 2020 yilga nisbatan 1,8 punktga
oshganligi ma’lum bo’ldi.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_85.png)
![5. Tumanda olma narxi ham oshganligi ma’lum bo’ldi. Bunga sabab albatta
birinchi o’rinda aholi ko’payishi hisobiga talabning taklifdan oshib ketishi
hisoblanadi.
Yuqoridagi xulosalardan kelib chiqib, Samarqand tumanida olma mahsulotlari
samaradorligi va uni oshirish imkoniyatlarini aniqlash bo`yicha quyidagi takliflarni
beramiz:
1. Samaradorlikni oshirishda va mahsulot hosildorligini oshirishda yuqori
sifatli va iqlimga mos yangi tur va navlardan foydalanish.
2. Iqtisodiy samaradorlikning asosiy ko`rsatikichi bo`lgan foyda va
rentabellikni oshishiga qishloq xo`jalik mahsulotlarini mahsulot sotishdan keladigan
tushum ijobiy ta’sir etadi. Shuning uchun tumanda qishloq xo`jalik mahsulotlarini
sotishning yangi yo`nalishlarini qidirib topish va uni oshirish bo`yicha muntazam
tadqiqotlar olib borish lozim.
3. Olma yetishtirish va saqlash imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda ishlab
chiqarish xarajatlarini kamaytirish. Bunda asosiy e’tiborni ishchi kuchidan
foydalanishni kamaytirish va xizmat ko`rsatish korxonalari bilan shartnomaviy
munosabatlarni takomillashtirish.
4. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishida agrotexnik tadbirlarni to`g`ri va o`z
vaqtida o`tkazilishini tashkil etish va tuman tabiiy-iqlim sharoitlaridan kelib chiqib,
suvsizlikka va issiqqa chidamli navlarini joriy qilish.
5. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishida mehnat resurslaridan barcha
tarmoqlorda samarali foydalanishda moddiy va ma’naviy rag`batlantirish
imkoniyatlaridan to`laroq foydalanish va shu yo`l bilan mehnat unumdorligi
ko`rsatkichlarini oshirish lozim.
6. Olma yetishtirish va saqlash imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda optimal
texnologiyallardan foydalanish.
Taklif etilayotgan fikrlarimiz ishlab chiqarishga joriy etilishi tuman ishlab
chiqarishni yangilash va modernizatsiya qilish jarayonida q ishloq xo`jaligi
mahsulotlarini tannarxini pasaytirishga va olma mahsulotlarini hajmini oshirishga
xizmat qilgan bo’lar edi.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_86.png)
![Faydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
I. Rahbariy adabiyotlar:
1.1. Karimov I . A . Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir .- Toshkent :
O ’ zbekiston , 1996. -216 b .
1.2. Karimov I . A . O ’ zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti
Islom Karimovning mamlakatimizni 2015 - yilda ijtimoiy - iqtisodiy rivojlantirish
yakunlari va 2016 - yilga mo ’ ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor
yo ’ nalishlariga bag ’ ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma ’ ruzasi .// Xalq
so ’ zi , 2016 - yil 16 yanvar
1.3. O ’ zbekiston Respublikasining Prezidenti Shavkat Mirziyoevning
2017-2021 - yillarda “ O ’ zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning
beshta ustivor yo ’ nalishi bo ’ yicha Harakatlar strategiyasi ” http :// strat
egy . regulation . gov . uz / uz / document /2
1.4. O ’ zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning
Qishloq xo ’ jaligi xodimlari kuniga bag ’ ishlangan tantanali marosimdagi
nutqi .//( Xalq so ’ zi .2017 - yil ,10 dekabr](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_87.png)
![II. O’zbekiston Respublikasining qonunlari:
2.1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.T.,O’zbekiston, 2017.
2.2. O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi, T. ,Adolat, 2014.
2.3. O’zbekiston Respublikasining 1993 - yil 6 maydagi «Suv va
suvdan foydalanish to’g’risida»gi qonuni.// O’zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining Axborotnomasi.-1993.-№ 5.-221-modda.
2.4. O’zbekiston Respublikasining 2002 - yil 13 dekabrdagi “Yer osti
boyliklari to’g’risida”gi qonuni. // Xalq so’zi-2003. - 23 yanvar.
2.5. O’zbekiston Respublikasining 1998 - yil 30 apreldagi Yer kodeksi.
// O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi.-1998.-№ 5-
6. - 82-modda.
2.6. O’zbekiston Respublikasining «Dehqon xo’jaligi to’g’risida»gi
qonuni, 2018 - yil
O’zbekiston Respublikasining «Fermer xo’jaligi to’g’risida»gi qonuni
2018 - yil
2.7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Qishloq xo’jaligida
islohotlarni chuqurlashtirishning eng muhim yo’nalishlari to’g’risida» 2003 - yil
24 martdagi PF-3226-son Farmoni
2.8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Qishloq xo’jaligida
islohotlarni chuqurlashtirishning eng muhim yo’nalishlari to’g’risida»gi
Farmoni, 2003 - yil 24 mart. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
Axborotnomasi, 2003 - yil, 3-4-son, 55-modda.
2.9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 - yil 27
oktyabrdagi “2004-2006 - yillarda fermer xo’jaliklarini rivojlantirish
konsepsiyasi to’g’isida”gi PF-3342-sonli farmoni.O’zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining Axborotnomasi.2003, №9-10,168-modda.
2.10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 - yil 16 fevraldagi](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_88.png)
![«Uy-joy qurilishi va uy-joy bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
to’g’risida»gi PQ-10-sonli Qarori // O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari
to’plami, 2005.-№ 7.-54-modda.
2.11. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 - yil 24 iYuldagi
«YUridik shaxslar va fuqarolarning binolari hamda inshootlari bilan band
bo’lgan yer uchastkalarini xususiylashtirish to’g’risida»gi PF-3780-sonli
Farmoni // O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2006.- № 30.-
288-modda. Xalq so’zi, 2006 - yil. 26 iYul.
2.12. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yuridik shaxslar va
fuqarolarning binolari hamda inshootlari bilan band bo’lgan yer uchastkalarini
xususiylashtirish to’g’risida”gi 24 iYul 2006 - yilda qabul qilgan Farmoni.
2.14. 2007 - yil 18 iYundagi 123-sonli “Qishloq xo’jaligida lizing
xizmatlarini yanada kengaytirish hamda Qoraqalpog’iston Respublikasi va
Xorazm viloyati qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarini davlat
tomonidan qo’llab-quvvatlash chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori.
2.15. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ”Tadbirkorlik
faoliyatining jadal rivojlanishini ta’minlashga,xususiy mulkni har tomonlama
himoya qilishga va ishbilarmonlik muhitini sifat jihatidan yaxshilashga doir
qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi Farmoni. //Xalq so’zi, 2016 - yil 6
oktyabr
2.16. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017-2021 - yillarda
qishloq joylarda yangilangan namunaviy loyihalar bo’yicha arzon uy-joylar
qurish dasturi to’g’risida”gi qarori.// Xalq so’zi,2016 - yil 22 oktyabr
2.17. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017-2020 - yillarda
shaharlarda arzon ko’p kvartirali uylarni qurish va rekonstruksiya qilish
dasturini samarali amalga oshirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar
to’g’risida”gi Qarori.// O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2017
y., 3-son, 42-modda
2.18. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017-2021 - yillarda
ko’p xonadonli uy-joy fondini saqlash va undan foydalanish tizimini yanada](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_89.png)
![takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori.// //Xalq so’zi, 2017 - yil
26 aprel
2.19. O’zbekiston Respublikasining Prezidentining Fermer, dehqon
xo’jaliklari va tomorqa yer egalari faoliyatini takomillashtirish bo’yicha
qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risidagi Qarori.//Xalq so’zi,2018 - yil,27 aprel
2.20. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 - yil 14
avgustdagi «SHaharlar, tuman markazlari va shahar tipidagi posyolkalarning
bosh rejalarini ishlab chiqish va ularni qurish tartibi to’g’risidagi nizomni
tasdiqlash haqida»gi 320-sonli qarori.//O’zbekiston Respublikasi Hukumati
qarorlari to’plami, 2000.- № 8.-52-modda.
2.21. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014 - yil 7
yanvardagi, 1-sonli “Ko’chmas mulkka bo’lgan huquqlarni davlat ro’yxatidan
o’tkazish tartibini takomillashtirish to’g’risi” dagi qarori //O’zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2014 y., 2-son, 19-modda, 23-son, 269-
modda.
2.22. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014 - yil 7
yanvardagi 1-son qaroriga asosan tasdiqlangan” Ko’chmas mulkka bo’lgan
huquqlarni va u haqda tuzilgan bitimlarni davlat ro’yxatidan o’tkazish tartibi
to’g’risida”gi,2-son qarori
2.23. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Fermer
xo’jaliklarini Yuritish uchun berilgan yer uchastkalari maydonlarini
maqbullashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori // O’zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2015 y., 50-son, 627-modda.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_90.png)
![III. Asosiy adabiyotlar:
3.1. Aminjonova M.A.,Xolmirzaeva B.I.Fermer xo’jaligi tashkil etishga
doir qonunlarning bajarilishini nazorat qilish.Ilmiy-amaliy qo’llanma.-
Toshkent.-2007.,55-bet.
3.2. Жураев Й.О. Вопросы право собственности на природныэ
ресурсы в Узбекистане//Экономика и право. 2000, №3, стр 12-18
3.3. Raximov F.X.Qishloq xo’jaligi sohasida qonunchilikni buzganlik
uchun javobgarlik.Toshkent.-“Qonun himoyasida”-2005.,86-bet.
3.4. Холмўминов Ж.Т.Прававой режим земел совхозов в условях
орашаемого земледелия.Тошкент. Узбекистон, 1991, стр.138.
3.5. Xolmo’minov J.T. Yer huquqi. Toshkent,Falsafa va huquq instituti.
2005. 44-bet.
3.6. Xolmo’minov J.T .E kologik tahdidlarning oldini olish va ularni
bartaraf etish huquqiy muammolarining ilmiy-nazariy tahlili.
Monografiya.Toshkent:TDYUU, 2016.-344-bet.
3.7. Xolmo’minov J.T.O’zbekistonda iqlim o’zgarishi va boshqa
ekologik muammolar,muqobil energiya manbalari bo’yicha ma’lumotlar.
//Fermerlar uchun qo’llanma.Toshkent. 2016.92-bet.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_91.png)
![IV. Qo’shimcha adabiyotlar:
4.1. Башмачников В.Ф. Особенности развития фермерского
движения в Западной Эвропе.//Агрополитика России.-2012.-№ 6.-С. 76-80.
4.2. Башмачников В.Ф. Рол семейных фермерских хозяйств в
развитии отрасли селского хозяйства в США.//Регионы России.-2012.-№8.-
С.2-16.
4.3. Бобышева И.Н., Орлова О.А. Особенности развития малых
фермерских хозяйств в зарубежных странах.//Азимут научных
исследований.-2015.-№ 1 (10).-С.24-26.
4.4. Boboqulov Sh.O.Yer uchastkalariga umirbod egalik qilish
huquqi.//Xo’jalik va huquq. 2003. № 5, 35 -37 bet.
4.5. Baratov M.X. Mamlakatimizda yerga nisbatan xususiy mulkchilik
istiqbollari, muammo va echimlar.//Yer qongunchiligini takomillashtirish
muammolari mavzusidagi ilmiy-amaliy konferensiya
materiallari.Toshkent.TDYuI.2005, 92-97 bet.
4.6. Жураев Ю.О. Вопросы право собственности на природныэ
ресурсы в Узбекистане//Экономика и право.-Ташкент, 2000.-№3.-С. 12-16.
4.7. Мирзаабдуллаева М.Р. Фермер хўжаликларининг сувдан
фойдаланишини ҳуқуқий масалалари.// Правовое регулирование
ползование и охраны водных и рыбных ресурсов Республики Узбекистан.
Материал круглого стола. - Ташкент.: ТДЮИ, 2006.-С.33-35.
4.8. Raximov F.Qishloq xo’jaligi sohasida qonunchilikni buzganlik
uchun javobgarlik. Ilmiy-amaliy qo’llanma.-Toshkent.//Qonun himoyasida,
2005.-B. 25.
4.9. Павлова Э.И. Аграрное право и право собственности во
Франции. Гос.и право, №7,1988,92-102-стр.4.10.Usmanov M.B. Er va
qonun.-Toshkent: Adolat, 1994,96-bet.
4.10. Usmonov M.B. Tadbirkorlikning yerdan foydalanish huquqi.
T.2001. 35-bet.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_92.png)
![4.11. Usmonov M.B.,Mirzaabdullaeva M.R.,Uzakova G.SH.
O’zbekistonda yer huquqining nazariy muammolari. Monografiya //Mas’ul
muharrir: Yu.f.d., prof. J.T.Xolmo’minov.-Toshkent: TDYuI, 2011.-348 bet.
4.12. Xolmo’minov J.T Er resurslarini ekologik-huquqiy muhofaza
qilish:xorijiy va milliy qonunchilik tahlili.//TDYuI axborotnomasi, 2012, №3.
98- 101 betlar.
4.13. Холмўминов Ж.Т Некоторыэ вопросы рассматрения системы
земелного права.//Вестник госкомземкадастр, 2013,№1,63-65 стр.
4.14. Холмўминов Ж.Т Эколого-правового обеспечения
исползования и охраны земел.//Вестник Госкомземкадастр, 2015,№3,47-
51стр.
4.15. Холмуминов Ж.Т.,Вопросы обеспечения эколого-правового
исползования и охраны земел и недр в Республики Узбекистан.
//Актуалныэ проблемы гражданско-правовых наук.Сборник научных
статей, Тошкент.ТДЮУ, 2016 г,23-46-стр.](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_93.png)
![Internet resurslar
1. www.Agro.uz
2. www . Agriculturale . uz
3. www . digitalmarketing . uz
4. www . discovertoday . com
5. www . e - library . sbtsue . uz
6. www.Lex.uz
7. www.marketing.uz
8. www.Stat.uz
9. www.uza.uz
10. www.ziyonet.uz](/data/documents/7105c208-327a-493d-a9b4-22db30663578/page_94.png)
Mavzu: “Olma hosilini saqlash samaradorligini oshirish yo’llari” (Samarqand tumani “Kristall biznes stile” korxonasi misolida MUNDARIJA KIRISH ………… ……………………………………… ………… 3 -5 1. MAVZUNI NAZARIY ASOSLASH VA ADABIYOTLAR SHARHI…………………………………………………………… 6-9 2. QISHLOQ XO’JALIGI MAHSULOTLARINI SAQLASHDA RESURSLAR SALOHIYATI VA ULARDAN FOYDALANISH HOLATI ………………………… ………………………… 1 2.1. Qishloq xo’jaligi mahsolotlarini saqlash omborxonalari..…. 1 2.2. Mehnat resurslari va ulardan foydalanish………………… 1 2.3. Moddiy resurslar va ulardan foydalanish…………………... 1 3. MAMLAKATNI MODERNIZA T SIYALASH SHAROITIDA QISHLOQ XO’JALIK RESURSLARIDAN FOYDALANISH SAMARADORLIGINING HOZIRGI HOLATI TAHLILI………. 2 3.1. Iqtisodiy samaradorlik tushunchasi ko rsatkichlari va ularni hisoblash ʻ usullari………………………………….………. .. 2 3.2. Qishloq xo’jalik resurslaridan foydalanish samaradorligi tushunchasi va uning ko`rsatkichlari … . ...………………… 3 3.3. O’zbekiston Respublikasida qishloq xo’jaligi sohasining rivollanishidagi o'zgarishlar tahlili………… . …………… 4 4. SOVUTKICHLI OMBORXONALAR DA OLMANI SAQLASH SAMARADORLIGINI OSHIRISH I MKONIYATLARI… ……… 2 4.1. Sovutkichli omborxonalar tavsifi va ularning respublikamizdagi statistikasi ………………………………… 4 4. 2 . Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash texnologiyalari va ularning samaradorligini oshirish imkoniyatlari ... . . …… 5 5. QISHLOQ XO’JALIK KORXONALARIDA MEHNAT MUHOFAZASINI TA’MINLASH YO LLARI…………………… ʻ 6 XULOSA VA TAKLIFLAR…………………………………….. ... . 6 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI… ʻ ………….. .. 7
KIRISH Mavzuning dolzarbligi . O ’ zbekistonda meva mahsulotlari qishloq xo ` jaligining muhim tarmog ` idan biri hisoblanib , uning mamlakat xalq xo ` jaligida o ` rni beqiyos shu sababdan ham Respublikamizning deyarli barcha tumanlari meva yetishtirish bilan shug ` ullanadi . Q ishloq xo’jalik resurslridan samarali foydalanish ayniqsa respublika hamda qishloq xo’jalik korxonalari iqtisodiyotidagi o’rnini, ahamiyatini e’tiborga olgan holda kelajakda ularni rivojlantirish va samaradorligini yuksaltirish eng asosiy vazifalardan biridir. Tabiiy resurslardan samarali foydalanish, xududlarning tabiiy resurs saloxiyatini keng miqyosda o’rganish va ularning imkoniyatlaridan majmuali, ilmiy asoslangan tarzda foydalanish mamlakatimiz oldida turgan dolzarb masalalardandir. Bu muammoni ijobiy hal etish uchun, avvalo, erkin bozor talablarini e’tiborga olgan holda qanday turdagi dehqonchilik mahsulotlarini va qancha miqdorda yetishtirish zarurligini aniqlab olish lozim.. Xo’jaliklar boshqa iste’molchilarning qisqa va uzoq muddatli talablarini ham chuqur o’rganishlari, o’z ichki ishlab chiqarish ehtiyojlari hamda boshqa talablarini aniqlab olishlari lozim. Qaysi mahsulotni va qancha miqdorda yetishtirish maqsadga muvofiq ekanligini aniqlashda ularning samaradorligini, albatta, e’tiborga olish zarur. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir xo’jalik o’z talabini qondiradigan miqdorda foyda keltiradigan mahsulotlarni yetishtirish bilan shug’ullanishi lozim Dasturlarda oziq-ovqat mahsulotlari xom ashyo bazasini, meva-sabzavot mahsulotlarini chuqur qayta ishlashni yanada rivojlantirish, ichki iste`mol bozorini mahalliy mahsulotlar hisobiga to'ldirish va yuqori qo'shimcha qiymatga ega bo'lgan mahsulotlarni eksport qilishni kengaytirishga alohida e`tibor qaratilgan. Shulardan kelib chiqib, oxirgi 5 yilda mahsulotlarni tayyorlash, saqlash, birlamchi qayta ishlash, va eksporti bilan shug'ullanuvchi zamonaviy uskunalar bilan jihozlangan jami 310 ming tonna xom ashyoni qabul qilish quvvatiga ega, qo’shimcha 11 ta savdo-logistika markazlarini tashkil etildi.
Ma’lumki, O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining barqaror rivojlantirish, aholini turmush darajasini oshishi ko`p jihatdan qishloq xo`jaligini samaradorligini oshirish bilan bog`liqdir. Chunki, bu soha mamlakatimiz iqtisodiyotida muhim o`rin tutadi. Oxirgi yillarda ham mamlakatimiz aholisining 50 foizidan oshiqrog`i qishloq joylarda yashashi, 35-40 foiz mehnat resurslarning qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishida bandligi, valyuta tushumlarining 45-50 foizi agrar mahsulotlariga to`g`ri kelayotganligi, 27 foiz yalpi ichki mahsulot tarmoqda yaratilayotganligi, iqtisodiy tarmoqlarning 70 foizi bevosita qishloq xo`jaligi bilan bog`liqligi va mamlakat aholisini oziq-ovqat mahsulotlariga bo`lgan talabini qondirishdagi ahamiyati tarmoqni samarali rivojlantirish uning xalq xo`jaligida muhim ahamiyatga ega ekanligini ko`rsatadi. Xalq xo`jaligining barcha tarmoqlarida, shu jumladan, qishloq xo`jaligida bozor munosabatlarini shakllanishida islohotlarning ustuvor yo`nalishlari, uning nazariy asoslari, amalga oshirish xususiyatlari, Respublika Prezidenti asarlarida, farmoyishlarda, qonunlarda, Respublika Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilingan qarorlarda bayon etilgan. Hozirgi davrda bosh vazifa bozor iqtisodiyoti qonunlari, mexanizmlari, kategoriyalari talablarini hisobga olgan holda ko`proq, sifatliroq va raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish, ularning iqtisodiy samaradorlik ko`rsatkichlarini, shu jumladan, mehnat unumdorligini oshirish, tannarxni pasaytirish, sotish baholarini takomillashtirish hamda xarajatlar rentabelligini oshirish imkoniyatlarini qidirib topish va ulardan oqilona foydalanish hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi - iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida Samarqand tumanida qishloq xo’jalik mahsulotlari ular ichidan aynan olma mevasini muzxonalarda saqlashning hozirgi holatini va unga ta’sir etuvchi omillarni o`rganish va tahlil qilish asosida ularni saqlashning iqtisodiy samaradorligini oshirishga tegishli xulosa va takliflar ishlab chiqishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishida tadqiqot vazifalari quyidagilardan iborat: - Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash samaradorligining nazariy asoslarini yoritish;
- Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash samaradorligi holatini baholash; - Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash samaradorligiga ta’sir etuvchi omillarni tahlil qilish; - Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash samaradorligini oshirish yo`llarini aniqlash; - Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash samaradorligini oshirish bo`yicha xulosalar olish va takliflar berish. Bitiruv malakaviy ishi maqsadiga erishish uchun quyidagi vazifalarni belgilab oldik: - Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash omborxonalari faoliyatini tahlil qilish va ulardan foydalanish darajasini o`rganish. - Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash sovutgichli omborxonalaridan oqilona foydalanish darajasining hozirgi holatini tahlil qilish. - Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash omborxonalari dan foydalaish samaradorligini oshirish imkoniyatlarini o`rganish. - Samarqand tumanida qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash omborxonalari dan samarali va oqilona foydalanish samaradorligini oshirish bo`yicha olib borilayotgan tadbirlarning qishloq xo’jalik tarmog’iga tasirini o’rganish
1.Mavzuni nazariy asoslash va adabiyotlar sharhi . O’zbekistonda agrosanoat tarmoqlarini rivojlantirish , tabiiy resuslardan foydalanish va samaradorligini oshirishga, jumladan qishloq xo’jaligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish va qishloq xo`jalik mahsulotlari ishlab chiqarish iqtisodiy samaradorligini oshirish masalalari bo’yicha mamlakatimiz iqtisodchi olimlaridan A.A.Abdug’aniyev, A.M.Qodirov, A.Q.Ismoilov, A.M.Jo’rayev, F.J.Jo’rayev, O.Murtazayev, F.B.Ahrorov, Sh.Hasanov, I.G’aniyev, I.I.Raskin, L.I.Raskin, Q.A.Choriyev, A.A.Shokirov, F.Q.Qayumov, M.Q.Husanov, R.Q.Husanov va boshqalarning ilmiy tadqiqotlari tarmoq rivojlanishi va takomillashishi uchun muhim ahamiyat kasb etgan. Ushbu ishlarda qishloq xo’jalida resurslardan foydalanish va uni takomillashtirish, mahsulot ishlab chiqarish va sotish samaradorligini oshirish qator masalalar o’rganilib tegishli takliflar berilgan. Quyida bitiruv malakaviy ishini bajarish davomida foydalanilgan ayrim adabiyotlarga izoh berib o`tamiz: 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida. PF- 4947-son, 2017 yil 7 fevral . Ushbu farmonda 2017 — 2021 yillarda Qishloq xo’jaligini modernizasiya qilish va jadal rivojlantirishda: tarkibiy o’zgartirishlarni chuqurlashtirish va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini izchil rivojlantirish, mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini yanada mustahkamlash, ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish, agrar sektorning eksport salohiyatini sezilarli darajada oshirish; fermer xo’jaliklari, eng avvalo, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish bilan bir qatorda, qayta ishlash, tayyorlash, saqlash, sotish, qurilish ishlari va xizmatlar ko’rsatish bilan shug’ullanayotgan ko’p tarmoqli fermer xo’jaliklarini rag’batlantirish va rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish; qishloq xo’jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlash, yarim tayyor va tayyor oziq-ovqat hamda qadoqlash mahsulotlarini ishlab chiqarish bo’yicha eng zamonaviy yuqori texnologik asbob-uskunalar bilan jihozlangan yangi qayta ishlash korxonalarini qurish, mavjudlarini rekonstruksiya va modernizasiya qilish bo’yicha investisiya loyihalarini amalga oshirish; qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash, tashish va sotish, agrokimyo, moliyaviy va boshqa zamonaviy bozor xizmatlari ko’rsatish infratuzilmasini yanada kengaytirish ko’zda tutilgan.