Samarqand tumani o'lkashunosligi tarixi MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………3-8 I.BOB. SAMARQAND TUMANI TARIXI VA TOPONIMIKASI. I.1. Samarqand tuman tarixi………………………………………...…9-14 I.2. Samarqand tumanining qishloq va mahallalarining nomlarining kelib chiqishi tarixidan…………………………………………………….…15-30 I.3. Samarqand tumani geografiyasi va iqlimi……………………..…31-33 II.BOB. SAMARQAND TUMANI DEMOGRAFIYASI VA ETNOGRAFIYASI. II.1. Samarqand tuman aholisi………………………………….….…..34-48 II.2. Samarqand tumanida saqlanib qolgan urf-odatlar…………..….48-52 XULOSA………………………………………………………….……...53-54 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI…………..…...…55-56 KIRISH 1

Mavzuning dolzarbligi. Geografik nomlar qadim zamonlardan beri insoniyat tarixida muhim o‘rin egallagan. Ular ko'p asrlar, ko'pincha ming yillar davomida mavjud bo'lib, nafaqat ularni yaratganlardan, balki ular paydo bo'lgan tildan ham o'tib ketgan. Shuning uchun ular o'tmishning eng qimmatli guvohlari bo'lib xizmat qiladilar. Inson geografik nomlarni tarixning eng qadimiy davridayoq bir joyni boshqa joydan ajratish zarurati tufayli yaratgan. Ibtidoiy odamning lug'at boyligi juda cheklangan bo'lgani uchun ism qo'shishda ham cheklovlar mavjud edi. Jamiyat rivojlanishining dastlabki bosqichidan boshlab deyarli har bir ob'ekt, insonning o'zidan tortib, tabiat ob'ektlarigacha o'z nomiga ega. Shu sababli, qadimgi nomlar mustaqil ravishda rivojlanganga o'xshaydi, chunki ularni kim va qaysi tilda yaratganligi noma'lum. Tarixning eng qadimiy davrida ham odamlar o'z atrofidagi ob'ektlarni nomlay boshladilar, bu esa inson bilimining o'sishi bilan bog'liq edi. Samarqand va tarixida qadimiy davr va ilk o‘rta asrlar mamlakatimiz va xorijiy tarix fanining yutuqlariga qaramay, hali ham kam o‘rganilgan yoki o‘rganilmaganligicha qolmoqda, chuqur tahlil va munosib baho berishni talab qiladigan ko‘plab muammolar mavjud. Hozirda ana shunday dolzarb muammolardan biri bu hududlar toponimlarining shakllanishi va o‘zgarishi masalasidir. Uzoq tarixga ega bo‘lgan Samarqand va aholisining madaniy-tarixiy o‘rni insoniyat tarixida alohida o‘rin tutadi. U umuminsoniy madaniyatning bir qismi sifatida jahon sivilizatsiyasiga katta ta'sir ko'rsatdi. Tabiiy va iqlim sharoiti turli etnik guruhlarning yashash joylarini topish harakatlariga katta ta'sir ko'rsatdi. Shu bilan birga, xalqlarning urf-odat va an’analari, tili va madaniyati bilan bog‘liq tarixi bir-biridan farq qiladi va bu ma’lum bir jamiyat uchun ham, tarixning har qanday davri uchun ham tabiiydir. Toponimlarning shakllanishi ma'lum bir 2

hududda ma'lum bir davrda mavjud bo'lgan tarixiy sharoitlarga bog'liq edi. Shu munosabat bilan toponimlar bir necha asrlar davomida etnik guruhlarning yashash joylarini, harakat yo'nalishlarini, iqtisodiy xususiyatlari va madaniy hayotini aniqlashga yordam beradi.Xususan Samarqand tumani toponimikasini o’rganish mavzusiga oid muammolarning dolzarbligi bo’yicha bir necha sabablar mavjud: Birinchidan toponimlar moddiy madaniyat yodgorliklari, qadimgi va o rtaʻ asr mualliflari ma lumotlari bilan bir qatorda qimmatli manba bo lib, xalqlar ʼ ʻ tarixiga oid muhim ma lumotlarni beradi. ʼ Ikkinchidan til, moddiy va ma’naviy madaniyat yodgorliklari sifatida shaharlar, aholi punktlari, geografik ob’ektlar, turli elatlarning nomlari bir necha asrlikdir. Ular o'z ijodkorlarining tili va madaniyati haqida ma'lumot beradi. Material va yozma manbalar yetarli bo lmagan taqdirda toponimik materiallar ʻ birlamchi manba bo lishi mumkin ʻ Bitiruv malakaviy ishining xronologik doirasida Samarqand tumanidagi toponimlarini o‘rganish ushbu tarixiy-madaniy hudud tarixining dolzarb masalalarini yanada ochib berish imkonini beradi. Unda toponimlarning shakl va ma’nosini o‘zgartirgan, Samarqand aholisi madaniyatida jiddiy o‘zgarishlarga olib kelgan voqealar mohiyati ochib berilgan. Shu nuqtai nazardan qaraganda, toponimika tarixi, uning tarkibi, asl shakli, ma’nosi va o‘zgarishidan qat’i nazar, tadqiqot ishlarida doimo barqaror va dolzarb bo‘lib qoladi. Toponimlarni o‘rganish tufayli tarix, etnografiya, me’morchilik, arxeologiya va madaniyat fanlarida yangi sahifalar ochiladi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Samarqand tumanidagi toponimlarini o‘rganish ushbu tarixiy-madaniy hudud tarixining dolzarb masalalarini yanada ochib berish yuzasidan ushbu mavzuning o’rganilganlik darajasini bir necha guruhga bo’lish maqsadga muvofiqdir: 1.Xorijiy tadqiqotchilar tomonidan nashr etilgan manbalar va adabiyotlar. 3

2. SSSR olimlari tomonidan nashr etilgan mavzuga oid ilmiy asarlar va tadqiqotlar turkumi tashkil etadi. 3. Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan tadqiqotlar. Sharqning eng buyuk tarixchisi, rus sharqshunoslik maktabining yaratuvchisi akademik V.V. Bartold. U birinchilardan bo‘lib Tojikistonda tarix fanining shakllanishi va rivojlanishining negizida turdi. V.V. Bartold O rta Osiyo xalqlariʻ tarixining o rta asrlar va yangi davrdagi barcha davrlarini qamrab oluvchi keng ʻ ilmiy qiziqishlarga ega edi. U o z asarlarida O rta Osiyoning So g d, Farg ona, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Ustrushona va boshqa hududlari tarixi, tarixiy geografiyasi va madaniyati masalalarini yoritgan. 1 Yana bir rus tadqiqotchisi V.V. Grigoryev. U olim sifatida Sharq xalqlari tarixini chuqur bilgan. U o‘z asarlarida boshqa tadqiqotchilar tomonidan ko‘tarilgan masalalarni hamisha yangicha yoritgan. V.V asarlari orasida. Grigoryev, ayniqsa, O‘rta Osiyoning qadimiy tarixiga oid asarlarga, jumladan, Aleksandr Makedonskiy va sak etnik guruhlarining yurishlariga alohida to‘xtalib o‘tadi. 2 Samarqand etnologiyasi va toponimiyasi muammolarini o'rganish jarayonida boshqa rus sharqshunoslari - F. Yefremov 3 , F. Nazarov 4 , V.L. Vyatkina 5 , I.A. Castanier 6 L.F. Kostenko 7 , A.A. Kushakevich 8 ,N. Lykoshina 9 ,lar katta hissa qo’shganlar. 1 Bartold V.V. Buxoro. Op. T.III. - M.: Nauka, 1965. - B. 378-393; O'zining. Turkiston madaniy hayoti tarixi. Insholar. T.2. 1-qism. - M.: Sharq nashriyoti. Adabiyot, 1963. - B. 169-433; O'zining. Turkistonning sug'orish tarixi haqida. Op. T.III. – M., Nauka nashriyoti, 1965. – B. 97-236; O'zining. Naqd pul. Op. T.III. - M.: Nauka, 1965. - B. 460-462; O'zining. Qo'qon. Op. T.III. – M.: Nauka, 1965. - B. 462-466; O'zining. So'g'd. Op. T.III. – M.: Nauka, 1965. – B. 487-488; O'zining. Turkiston mo g ullar istilosi davrida. Op. T.I. – M.: Sharqiy nashriyot. lit., 1963. - B. ʻ ʻ 45-586; O'zining. Hofizi Abru va uning asarlari. Op. T.8. – M.: Nauka, 1973. – B.74-97. 2 Grigoriyev V.V. Iskandar Zulqarnaynning G arbiy Turkistonga yurishi // Xalq ta limi vazirligi jurnali. CCXVII ʻ ʼ qism. - Sankt-Peterburg: Bosmaxona V.S. Valashina, 1881. - B. 24-207; O'zining. Skif xalqi saklar haqida. – Sankt- Peterburg: Imperator Fanlar akademiyasining bosmaxonasi, 1871. - 211 p. 3 Efremov F. To‘qqiz yillik sargardonlik. - M., 1952 yil. - 79 c. 4 Nazarov F. Markaziy Osiyoning ayrim xalqlari va yerlari haqida eslatmalar. - M.: Nauka, 1968. – 80 b. 5 Vyatkin V.L. Samarqand viloyatining tarixiy topografiyasiga oid materiallar // Samarqand viloyati ma’lumotnomasi. jild. VII. - Samarqand, 1902. – B. 35-63. 6 Kastanet I. Uratyube va Shahriston qadimiylari // PTKLA. Yil 20. Nashr. I. - Toshkent, 1915. – B. 32-52. 7 Kostenko L.F. Turkiston viloyati: Turkiston harbiy okrugining harbiy-statistik tekshiruvi tajribasi: Rossiya geografiyasi va statistikasi uchun materiallar. T.1. – Sankt-Peterburg: A. Transhklya tomonidan tipografiya va xromolitografiya, 1880. – 452 b. 8 Kushakevich A. Xojent tumani eskizlari // Turkiston gazetasi. - 1872. - 14-son. – 74-79-betlar. 9 Лыкошин Н.С. Очерк археологических изысканий в Туркестанском крае, до учреждения Туркестанскаго кружка любителей археологии // Средне-Азиатский вестник. – Ташкент, 1896. - С. 1-34. 4

So g dologiyaning rivojlanishida O.I.ning ahamiyati katta. Smirnova. Uningʻ ʻ asarlari So g dning qadimgi va o rta asrlar tarixi, Zaravshon vodiysining tarixiy ʻ ʻ ʻ toponimiyasi va topografiyasi, so g dlarning musulmongacha bo lgan e tiqodlari ʻ ʻ ʻ ʼ muammolariga bag ishlangan. ʻ 10 O rta Osiyo toponimikasini o rganish davomida ʻ ʻ O.I. Smirnova uning bir qator toponimlari qadimgi ziyoratgohlar nomlariga borib taqalishiga e'tibor qaratdi. Qashqadaryo vodiysi So g dning janubiy qismini tashkil qilgan. So g dning ʻ ʻ ʻ ʻ bu qismiga oid tarixiy-etnografik materiallarni A.S.ning asarlarida uchratish mumkin. Sagdullaeva. Qadimgi So‘g‘dning ikkinchi poytaxti, antik davrda Janubiy So‘g‘dda o‘rnashib qolgan aholi punktlari muammolarini ko‘rib chiqdi, qadimgi so‘g‘d manzilgohlarini, qadimgi O‘rta Osiyodagi etnikmadaniy jarayonlarni, Samarqand shahrining o‘rniqadimiy urbanizatsiya tizimi. A.S. Sagdullaev temir asrida O`rta Osiyoning janubiy rayonlari madaniyati genezisi muammosiga ham e`tibor bergan. 11 Toponimika sohasidagi yirik mutaxassis A.L. Xromov. Uning asarlarida Zarafshonning yuqori oqimidagi so‘g‘dlik toponimlarning etimologiyasini uchratish mumkin. U Transoxiana toponimiyasining asosiy qismini tashkil etadi, deb hisoblagansharqiy erondan kelib chiqqan geografik nomlar. A.L. Xromov fors- tojik geografik nomlarining O rta Osiyoda toponimikaning shakllanishidagi o rni ʻ ʻ haqida ham yozgan. 12 . 10 Smirnova O.I. Qadimgi Penjikent manzilgohidagi tangalar katalogi. - M.: Sharq adabiyoti nashriyoti, 1963. - 172 b.; O'ziniki. Yuqori Zaravshonning tarixiy topografiyasi va toponimiyasi masalalari // SSSR IIV. - 1950. - 15-son. – B.56-66; Smirnova O.I. O'rta Osiyoda musulmongacha bo'lgan kultlarning joylari // Sharq mamlakatlari va xalqlari, jild. 10. - M., 1971. - B. 90-108 11 Sagdullaev A.S. So'g'diyonaning ikkinchi poytaxti masalasida // SA. – 1988. - No 4. - B. 223-230; O'zining. Antik davrda Janubiy So‘g‘dda o‘troq joylashish xususiyatlari // Baqtriya-Toxariston va So‘g‘d shahar madaniyati. Sovet-fransuz kollokviumining materiallari. – Toshkent, 1987. – B. 131-134; O'zining. Qadimgi so‘g‘d manzilgohlarini o‘rganish uchun yangi ma’lumotlar // O‘zbekistonda ijtimoiy fanlar. – 1989. - No 12. - B. 40-42. 12 Xromov A.L. Zaravshonning yuqori oqimining so‘g‘d toponimiyasi // Sharq toponimiyasi. - M., 1969 yil. - 87- 99-betlar; O'zining. Yuqori Zaravshon va Yagnob vodiylarining tojik mikrotoponimiyasi // O rta Osiyo ʻ onomastikasi. – M., 1978 yil. – 58-62-betlar; O'zining. O rta Osiyoda IX-XIX asrlarda toponimikaning ʻ shakllanishining ayrim xususiyatlari. // Sharq toponimiyasi. - M., 1980. - B. 132-139. O'zining. “Sug d” ʻ toponimining talqini tarixiga doir // O zbekiston onomastikasi. Abstrakt. II rep. ilmiy-amaliy konf. (Qarshi, 1989 yil ʻ 14-16 sentyabr) / Rep. ed. T. N. Nafasov. – Toshkent: nashriyot B.I., 1989. - B. 88-89. 5