SAMARQAND SUG’DINING ILK O’RTA ASRLAR TARIXI VA MADANIYATIGA DOIR YOZMA MANBALAR
SAMARQAND SUG’DINING ILK O’RTA ASRLAR TARIXI VA MADANIYATIGA DOIR YOZMA MANBALAR 1
MUNDAREJA Kirish .............................................................................................. 3-7 bet I.BOB . ILK O’RTA ASRLAR SAMARQAND SUG’DINING TARIXSHUNOSLIGI VA MANBASHUNOSLIGINING NAZARIY ASOSLARI. 1.1. Ilk o’rta asrlar Sug’dning tarixiy manbalar tavsifi....................... 8-17 bet 1.2 Tarixiy manbalarda Sug’d atamasining qo’llanilishi va uning moxiyati….18-33 bet 1.3 Ilk o’rta asrlarda Sug’d ijtimoiy iqtisodiy va madaniy hayoti.....34-42 bet II.BOB. SAMARQAND VA UNING KO’HNA TARIXI HAQIDA TURLI TILLARDAGI MANBALAR UMUMIY TAVSIFI. 2.1 Xitoy yilnomalarining Sug’d ijtimoiy hayotida tutgan o’rni va ahamiyati…42- 52 bet 2.2 Islom davri tarixiy manbalarida Sug’d tarixi va madaniyatining yoritilishi…53- 57 bet III.BOB. SUG’D TARIXIGA DOIR TADQIQOTLAR TARIXI. 3.1 Sug’dda shahar madaniyatining shakillanishi ………………..58-65 bet 3.2 Arxeologik va etnografik manbalar……………………… 65-75 bet XULOSA ……………………………………………..76-78 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR… ………………………….. 2
KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati . Jahon tarixshunosligining bugungi kunga qadar o z kuchini saqlab kelayotgan dolzarbʻ muammolaridan biri insoniyatga haqqoniy tarixni ochib berishdir. O tmishning ʻ o chmas izlarini bag rida asrab kelayotgan ko hna yurtimiz tarixini muarrixlar ʻ ʻ ʻ tomonidan yozib qoldirilgan manbalar, turli tarixiy ashyolar va arxeologik izlanish natijalarini chuqur tahlil etish orqali yoritib berish tarixshunoslar oldida turgan muhim vazifalardan biri va umumjahon miqyosida amaliy ahamiyatga ega hisoblanadi. Dunyoning qator mamlakatlari, halqaro ilmiy-tadqiqot markazlarida O rta ʻ Osiyo xususan, Samarqand tarixi va tarixshunosligi masalalari yuzasidan ko pgina ʻ izlanishlar olib borilmoqda. Samarqandning ilk o’rta asrlar davrida voha tarixiy geografiyasi, tarixiy topografiyasi, moddiy-ma naviy yodgorliklari va ularning ʼ saqlanishi masalalari yo nalishlarida tadqiqotlar amalga oshirilmoqda. ʻ O’zbekistonda ham mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab o’zbek xalqi davlatchiligi tarixini o’rganishga, milliy o’zlikni, ma’naviy qadryatlarni tiklashga jiddiy etibor qaratila boshlandi. Ushbu zaruriyatning nazariy metodologik asoslari O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimov tomonidan ishlab chiqilib, tarixch olimlar uchun o’zbek xalqi va uning uch ming yillik davlatchiligi tarixini o’rganishda dasturul amal qilib berildi. Ushbu konseptual talab asosida o’zbek xalqi davlatchiligi tarixining ilk o’rta asrlar bosqichini chuqur va har tomonlama o’rganish alohida ahamiyatga ega. Sug’dning qadimgi Markaziy Osiyo –Hindiston yo’li bo’ylab keyinchalik esa Buyuk ipak yo’li orqali halqaro savdo-iqtisodiy, madaniy munosabatlarda yuzaga kelgan ananaviy vositachilik vazifasi turli bosqichlarda uni o’ziga tobe qilishdan manfaatdor saltanatlarni qiziqtirib kelgan 1 . Bu esa Sug’d yerlarining shakillanishiga imkoniyat yaratgan Turk hoqonligi tarkibiga kirgan holda turli darajada nisbiy mustaqil amal qilgan mahalliy hukmdorliklar tarixini yaxlit, tizmli 1 Karimov I . A Tarixiy xotirasiz kelajak yo ’ q . Biz kelajagimizni o ’ z qo ’ limiz bilan qurami - Toshkent : O ’ zbekiston , 1999.- T . VII . – B .132-152. 3
o’rganish jiddiy ilmiy muammolar majmuini tashkil etad. Bu esa o’z navbatida dissertatsiyaning dolzarbligini belgilaydi. Muammoning o rganilganlik darajasi.ʻ So’g’dning madaniy tarixiy merosi XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlarigacha tariximizning sirli jumbog’i bo’lib keldi. XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib fan doirasidagi manbalar asosida bir qator ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilgan. Shu jarayon bilan bog’liq holda Sug’d tarixning lmiy tarixnavisligi boshlanadi. Markaziy So’g’dning tarixiy topografiyasi, rustoqlari, shaharlarining lokalizatsiyasi bo’yicha V.L. Vyatkin, A.YU. Yakubovski, I.A. Sxarev, G.V. Grigorev, A.I. Terenojkin. V.A. Shishkin, V.V.Bartold, kabilar ilmiy izlanishlar olib brogan 2 . Ushbu tadqiqotlarda Markaziy So’g’dning turli davrlarda mamuriy hududiy birliklari bo’linishi ayrim arxeologik yodgorliklarning yozma manbalarda qayd etilgan shahar va qishloqlarning lokalizatsiyasi masalaari yoritilgan. Keyinchalik O.G. Bolshakov O’rta Osiyoning tarixiy hududlari, jumladan Markaziy Sug’ddagi shahar va qishloqlarni yozma manbalar asosida tahlil qilib ularning aloqalari masalalariga aniqlik kiritishga muvaffaq bo’ladi 3 . Mustaqillik yillarida Samarqand Sug’dining janubiy sharqiy qismi qishloq makonlari masalalari Maymurg’ mulkligining o’rta asrlardagi moddiy madaniyati masalalari o’rganilgan. Xozirgi kunda Markaziy So’g’dning tarixiy topografiyasi keng yoritilganiga qaramasdan maskur muammo bilan bog’liq ko’pgina masalalar, shu jumladan ayrim shahar va qishloqlarning lokalizatsiyasi ular o’rtasidagi munosabatlar geografik chegaralari hamda ularning markazlarini aniqlash yangi tadqiqot usullari yordamida ushbu masalaga oid ilmiy ma’lumotlarni ilmiy qayta ahlil qilish dolzarb masala bo’lib qolmoqda. Tadqiqotning maqsadi: Yozma va arxeologik manbalar asosida Samarqand Sug’dining ilk o’rta asrlar tarixiga oid manbalar tavsifini yoritishdan iborat. 2 Якубовский А.Ю. Из истории археологического изучениея Самаркандаю.ТОВЭ.Т. II - Л -1940.213- 138 3 Болъшаков О.Г. Средневековъй город Ближнего Востока VII -середина XIII в.Сот щиалъно- эканомические отношения-М, 1984 . 4