logo

AKADEMIK V. V. BARTOLD ILMIY MEROSIDA SAMARQAND TARIXI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

153.4619140625 KB
AKADEMIK V. V. BARTOLD ILMIY MEROSIDA SAMARQAND TARIXI
MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………… 3-7 bet
I BOB. AKADEMIK V. V. BARTOLDNING SAMARQAND TARIXIGA 
OID ILMIY FAOLIYATI TARIXSHUNOSLIGI
1.1. Akademik V. V. Bartoldning hayoti va ilmiy faoliyati tarixshunosligi… 8-17
bet
1.2. V. V. Bartoldning Samarqand tarixiga oid asarlari tasnifi………… 17-25 bet
II BOB. V. V. BARTOLDNING TADQIQOTLARI NATIJASIDA 
SAMARQANDNING TARIXIY GEOGRAFIYASI VA TOPOGRAFIYASI 
MASALALARI
2.1. V. V. Bartold asarlarida Samarqandning tarixiy geografiyasi…… 25-34 bet
2.2. V. V. Bartold tomonidan Samarqand shaxri tarixiy topografiyasining tadqiq 
etilishi…………………………………………………………………….. 34-49 bet
  III BOB. V.V. BARTOLD ASARLARIDA SAMARQAND MODDIY VA 
MA’NAVIY MADANIYATI TARIXI
3.1. V. V. Bartold – Samarqand madaniy va etnomadaniy jarayonlarining o’ziga 
xos xususiyatlari…………………………………………………………50-59 bet
3.2. V. V. Bartold asarlarida Samarqand hududidagi me’moriy obidalar va 
arxeologik yodgorliklarni o’rganish va saqlash to’g’risidagi qarashlari.. 60-77 bet
XULOSA………………………………………………………………..  78-81 bet
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………    
1 KIRISH
Dissertatsiya   mavzusining   dolzarbligi   va   zarurati .   Jahon
tarixshunosligining   bugungi   kunga   qadaro zkuchini   saqlab   kelayotgan   dolzarbʻ
muammolaridan   biri   insoniyatga   haqqoniy   tarixni   ochib   berishdir.   O tmishning	
ʻ
o chmas   izlarini   bag rida   asrab   kelayotgan   qo hna   yurtimiz   tarixini   muarrixlar	
ʻ ʻ ʻ
tomonidan yozib qoldirilgan manbalar, turli tarixiy ashyolar va arxeologik izlanish
natijalarini   chuqur   tahlil   etish   orqali   yoritib   berish   tarixshunoslar   oldida   turgan
muhim   vazifalardan   biri   va   umumjahon   miqyosida   amaliy   ahamiyatga   ega
hisoblanadi. 
Dunyoning   qator   mamlakatlari,   halqaro   ilmiy-tadqiqot   markazlarida   O rta	
ʻ
Osiyo xususan, Samarqand tarixi va tarixshunosligi  masalalari  yuzasidanko pgina	
ʻ
izlanishlar   olib   borilmoqda.   Samarqand   tarixining   qadimgi   davridan   XX   asr
boshlarigacha   bo lgan   davrida   voha   tarixiy   geografiyasi,   tarixiy   topografiyasi,	
ʻ
moddiy-ma naviy   yodgorliklari   va   ularning   saqlanishi   masalalari   yo nalishlarida	
ʼ ʻ
tadqiqotlar amalga oshirilmoqda. 
O zbekistonda   XIX   asr   oxiri   -   XX   asr   boshlarida   faoliyat   olib   borgan	
ʻ
sharqshunos,   manbashunos   va   tarixshunos   olimlarning   ilmiy   faoliyatini   tadqiq
etishga   ham   alohida   e tibor   qaratilmoqda.   Tarixchilar   tomonidan	
ʼ
Samarqandshunos   olim,   akademik   V.V.   Bartold   (1869-1930)   va   uning   ilmiy
merosiga   oid   bir   qator   tadqiqotlar   amalga   oshirilgan   bo lsa-da,   Samarqand   tarixi	
ʻ
masalalariga   bag ishlangan   asarlari   yuqori   ilmiy   qiymatga   ega   ekanligiga	
ʻ
qaramasdan,   alohida,   yaxlit   tadqiqot   sifatida   o rganilmagan.   Respublikamizda	
ʻ
bozor   munosabatlariga   asoslangan   raqamli   iqtisodiyot   jadal   rivojlanayotgan
bugungi   kunda   yuqori   turizm   salohiyatiga   ega   bo lgan   Samarqand   tarixi	
ʻ
tarixshunosligini o rganish ilmiy amaliy ahamiyat kasb etadi.	
ʻ
Muammoning o rganilganlik darajasi.	
ʻ   Jahon tarixshunosligidaSamarqand
tarixi masalalariga bag ishlangan tadqiqotlarning ko lami juda katta bo lib, mazkur
ʻ ʻ ʻ
tadqiqotlar   o zining   uslubi   va   mavzu   yo nalishi   jihatidan   bir-biridan   farq   qiladi.	
ʻ ʻ
Ularni to rt guruhga: Rossiya imperiyasi, sovet va mustaqillik davri hamda xorijda	
ʻ
yaratilgan tadqiqotlarga ajratish mumkin.
Rossiya   imperiyasi   davrida   mavzu   doirasidagi   ilmiy   tadqiqotlar   qatoriga
I.Yu.Krachkovskiy 1
, V.L.Vyatkinlarning 2
 V.V. Bartold ilmiy merosi va Samarqand
1
  Крачковский   И.Ю.   К переизданию трудов В.В.Бартольда //   -   ИЖ. 1944. № 1 (125), -с. 95 - 98; ў ша   муаллиф,
Избранные сочинения, Т. V, -М. - Л., 1958, -с. 434 . ;   Ў ша   муаллиф, Памяти В.В.Бартольда,- «Красная газета»
(вечерний   выпуск),   -Л.   1930,   №   192   (2555);   Ў ша   муаллиф   В.В.Бартольд   в   истории   исламоведения   //   ИАН
СССР, сер. VII, ООН, 1934, -с. 5-18
2
Вяткин   В.Л.   Отчет   о   раскопках   обсерватории   Улугбека,   //   “Известия   Русского   комитета   для   изучения
Средней   и   Восточной   Азии   в   историческом,   археологическом,   лингвистическом   и   этнографическом
2 tarixi   masalalariga   bag ishlangan   asarlarini   kiritish   mumkin.   V.V.   Bartold   ushbuʻ
tadqiqotlarga   Samarqand   tarixini   o rganish   borasida   fundamental   asarlar   sifatida	
ʻ
murojaat qilgan.
Sovet   davrida   V.V.   Bartoldning   hayoti   va   ilmiy   faoliyati   hamda   asarlari
tahliliga   bag ishlab   D.Yu.Arapov,	
ʻ 3
  N.M.Akramov, 4
  I.I.Umnyakov, 5
A.Yu.Yakubovskiy 6
,   B.V.Lunin, 7
  N.N.Tumanovich, 8
  I.Yu.Krachkovskiy, 9
N.A.Kuznetsova, 10
  L.M.Kulagina   kabilar   tomonidan   ko plab   tadqiqotlar   amalga	
ʻ
oshirilgan va olim asarlariga sharhlar berib borilgan. 
отношениях”,   -СПб.,   1912,   №   11.   серия   II,   -с.   76-93. Ўша   муаллиф.   Вакуфний   документ   Ишратхан ы   .:   Т-
1958г.  Ўша муаллиф. Об археологических находках в Самарканде.: С-1904, №29(8/21. VI . ).
3
Арапов   Д.Ю.   Бухарское   ханство   в   русской   востоковедческой   исторографии.   - М. :   Восточная   литература,
1981;  Ў ша  муаллиф, Некотор ые вопросы истории  Бухарского ханства в творчестве академика В.В.Бартольда
//   Вестник Московского университета, серия №3, История,1978. №3 , (соавт. А.Д. Васильев, Т.В. Кютюкова,
А.С. Орлов). In memoriam: Дмитрий Юрьевич Арапов // Восток, 2016, № 4. -с. 222-224 ;     М.А. Волхонский,
В.М. Муханов, А.А. Ярлыкапов.  Памяти Дмитрия Юрьевича Арапова (1943 - 2015) // Кавказский сборник. Т.
10. -М . : Аспект пресс, 2018. -с. 382-391.
4
Акрамов Н.М. Выдающийся русский востоковед В.В.Бартольд. Научно-биографический очерк (Под 
редакцией кандидата исторических наук Б.А.Литвинского).  - Душанбе: Изд. АН Таджикской ССР. 1963. - с.2
5
Умняков   И.И.   Аннотированная   библиография   трудов   В.В.   Бартольда.   -М.:   Наука,   1976.   -с.   7-229;   Ўша
муаллиф:   Значение   трудов   В.В.   Бартольда   по   истории   Средней   Азии   //   Первая   всесоюзная   конференция
востоковедов. (Тезисы, доклады и сообщения). -Т. : Академии наук Узбекской ССР,  1957. -с27-33.
6
Якубовский   А.Ю.   Розен   как   историк   //   Памяти   академика   В.Р.   Розена.   - М.;   Л.,   1974.   - с.   21; Ў ша
муаллиф: Проблема   социальной   истории   народов   Востока   в   трудах   академика   В.В.   Бартольда   //   Вестник
Ленинградского университета.  - 1947.  - № 12.  -  с. 64 - 65.
7
  Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика В.В.Бартольда. -Т.: Фан, 1981; Ў ша муаллиф:  Средняя Азия в
дореволюционном  и   советском   востоковедении.-Т.:  Наука,   1965;   Ў ша  муаллиф:   Бартольд   и  Туркестанская
Публичная   библиотека.   (Библитотеки   Узбекистана.   Сборник   статьей).   -Т.:   Наука ,   1968;   Ў ша   муаллиф:   По
следам   послеоктябрьских   поездок   В.В.Бартольда   в   Среднюю   Азию   (организация   востоковедческих
исследований,   состояние   и   деятельность   библиотек   и   музеев   в   20-е   годы   и   наши   дни)   //   Бартольдовские
чтения,   1978   год   -   четвертый.   Тезисы   докладов   и   сообщений .   - М . :   Восточн ая   литература ,   1978.   - с .
38; BregelYu.   Barthold   and   Modern   Oriental   Studies   //   International  Journal  of Middle East  Studies   Vol. 12, No. 3
(Nov., 1980) , pp. 385-403 (19 pages) Published By: Cambridge University Press   / https://www.jstor.org/stable/163008 ,
Восточный факультет. (Краткий очерк истории Востфака Таш ГУ) Ташкент: изд ТашГУ, 1981.
8
  Туманович Н.Н. О работе академика В.В. Бартольда над восточными рукописями: (По материалам  фонда
архива   АН   ССР)   //   Археографический   ежегодник   за   1969   г.   - М.:   Наука,   1971.   -с.   174-179 ;   Ўша
муаллиф: Обзор  фонда  академика   В.В.  Бартольда  в   архиве  АН   СССР  //   Бартольдовские   чтения.  1978  год  –
четвертый.   Тезисы   докладов   и   сообщений.   - М.:   Восточн ая   литература,   1978.   -с.   60-61 ;   ўша   муаллиф:
Описание   архива   академика   В.В.   Бартольда   //   Умняков   И.И.   Аннотированная   библиография   трудов
академика В.В. Бартольда.  М.: Наука,  1976.-с. 233-364.
9
  Крачковский   И.Ю.   Вступительное   слово   на   заседании   Ассоциации   арабистов   при   Институте
востоковедения   АН   СССР   25   января   1938   г.   в   память   30-летия   со   дня   смерти   В.Р.   Розена   //   Памяти
академика В.Р. Розена.  - М. - Л.: АН СССР, 1947.  - с. 7 - 8.
10
  Кузнецова Н.А., Кулагина Л.М.:   Из истории советского востоковедения, 1917-1967 .   - М . : Наука, 1970 .
3 Mustaqillik   yillarida   B.Ahmedov 11
,   H.Ziyoyev,   T.Saidqulov, 12
  D.A.
Alimova, Yu.S.Fligin, 13
  A.A.Madraimov, 14
  N.S.Abdusamadova, 15
  M.Xujamovlar 16
V.V.   Bartoldning   Turkiston   tarixiga   oid   ishlari   tahliliga   bag ishlangan   bir   qatorʻ
risola   va   maqolalar   yozganlar.   Mazkur   mualliflar   V.V.   Bartoldning   Turkistonga
ilmiy   safari   va   tadqiqotlari   bilan   bog lik   masalalarni   yoritishga   harakat   qilganiga	
ʻ
qaramay,   Samarqand   tarixiga   tegishli   masalalar   deyarli   ochilmay   qolganligini
ta kidlash mumkin.	
ʼ
Hozirda   xorijiy   tadqiqotchilardan   V.V.Naumkin, 17
  V.V.Papov, 18
M.M.Olimov, 19
  A.Nazarov, 20
  V.V.Voropoyeva, 21
  N.D.Nurtazina, 22
S.S.Sharofiddinov, 23
  Ye.G.Zastrojnovalar 24
  akademik   V.V.   Bartoldning   hayoti,
ilmiy   faoliyati   hamda   tadqiqot   ishlariga   oid   ilmiy   tadqiqotlarni   amalga
oshirmoqdalar. Mazkur tadqiqotchilar ko proq olimning ilmiy faoliyatini umumiy	
ʻ
tahlil qilgan. V.V. Bartoldning Turkiston tarixiga oid ilmiy ishlari  va tadqiqotlari
deyarli o rganilmagan.	
ʻ
Tadqiqotning   maqsadi   akademik   V.V.   Bartoldasarlari   asosida   Samarqand
tarixini tarixshunoslik nuqtai nazaridan o rganishdan iborat. 	
ʻ
Tadqiqotning vazifalari:
11
  Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар.-Т.:  Ўқитувчи,  1994. 428 б.
12
  Саидқулов Т. Ўрта Осиё халқлари тарихининг тарихшунослигидан лавҳалар. -Т.: Ўқитувчи, 1993 .
13
  Флыгин Ю.С . Знаток Востока: жизненный путь и научная деятельность академика Василия 
Владимировича Бартольда.,  -Т.: Turon zamin ziyo, 2016.  -с.  79.
14
Мадраимов   А.А.История   эпохи   Амира   Темураи   Темуридов   в   научн о м   наследии   В.В.Бартольда   и
А.З.Валидова  //  Автореф ерат  дисс сертации  д.ф.ист.наук.-Т .:  Ўзбекистон тарихи журнали таҳририяти. 2019.
15
Абдусаматова   Н.С.   Академик   В.В.Бартольд   –   рус   шарқшунослиги   ва   Ўрта   Осиё   тарихига   катта   ҳисса
қўшган олим// Хоразм Маъмун академияси .  2019 2(51) . - б . 72 .
16
Хужамов М. О вкладе русских и узбекских исследователей в изучении истории Туркестанского края 
(вторая полoвина XIX – начало XX века) // Сборник материалов международной научной конференции 
«Историко-культурные связи России и Узбекистана И перспективы гуманитарного сотрудничества в 
современный период»  Серия: «Евразийский перекресток». Вып. 10, Оренбург-Ташкент: Университет, 2018. 
-с.69 .
17
Наумкин В.В.  Ислам и мусульмане: культура и политика.   -М.-Н. Новгород: Медина, 2008.; Ўша муаллиф, 
CentralAsiaand Transcaucasia: Ethnicity and Conflict”  -Leiden (Holland): Brill Publishing house, 2004
18
Попов В.В. Евразийская сущность Российской цивилизации   // Религия и общество на Востоке. №3, 2019. -с.
154-190.
19
Олимов М.М. В.В.Бартольд о национальном размежевании в Средней Азии. // "Восток", № 5, 1991, -с. 95-
99 .
20
Назаров   А .   Формировал   научный   кругозор   (академик   В.В.Бартольд   в   Верном) . опубликовано   в   газете
«Фокус» ., http://alnaz.ru/almaty/akademik-bartold.html  
21
Воропаева   В.А. Классик  мировой  ориенталистики  (о Бартольде В.В.) . http://history.krsu.edu . kg/index2.php?
option=com_content&task=view&id=243&Itemid=0&pop=1&page=0
22
Нуртазина   Н.Д.   Вклад   академика   В.   В.   Бартольда   в   изучение   истории   исламизации   тюрков     -
https://cyberleninka.ru/article/n/vklad-akademika-v-v-bartolda-v-izuchenie-istorii-islamizatsii-tyurkov
23
Шарофуддинов С . С .   Вклад академика В.В.Бартольда в изучении истории и культуры таджикского народа
IX-XV вв.: диссертация кандидата исторических наук .  -Душанбе, 2014. 161 с.
24
ЗастрожноваЕ.Г . Бартольд Василий Владимирович // Ученые  -  фондообразователи Санкт-Петербургского 
филиала Архива Российской академии наук   : Краткий биографический справочник   : А - В   / науч. ред. и сост. 
Басаргина Е.Ю. ,  Тункина И.В.  - СПб.: Реноме, 2018.  -с .   45 - 47. -  196 с   -  (Ad fontes. Материалы и исследования 
по истории науки   ; т.   13).   - ISBN 978-5-00125-105-7 .   -   doi : 10.25990/yzap-3482 .
4 Akademik V.V. Bartoldning Samarqand tarixiga oid asarlarini tasniflash;
olimning xayoti, ilmiy faoliyati va uning ilmiy merosini yoritib berish;
sharqshunos   olim   asarlarida   Samarqand   tarixiy   geografiyasi   xususida   keltirilgan
ma lumotarni tahlil qilish;ʼ
Samarqand   moddiy-ma naviy   madaniyati   tarixi   va   shahar   yodgorliklarining	
ʼ
saqlanish holatiga V.V. Bartoldning munosabatini tahlil qilish;
Samarqandning ilk o rta asrlarda va undan keyingi davrlardagi tarixini yoritish;	
ʻ
Tadqiqotning obyekti  sifatida akademik V.V. Bartold ilmiy merosi asosida
Samarqand tarixi tarixshunosligi tanlab olingan.
Tadqiqotning   predmetini   V.V.   Bartoldning   ilmiy   asarlari   va   Turkistonga
safari davrida to plagan manbalari tashkil etadi.	
ʻ
Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
Akademik V.V. Bartold ilmiy merosining Samarqand tarixiga bag ishlangan	
ʻ
asarlari alohida tadqiqot doirasiga ega ekanligi asoslanib, mazkur asarlar ma lumot	
ʼ
berish darajasiga ko ra tasniflab chiqish.	
ʻ
Olimning   Turkistonga   shu   jumladan,   Samarqandga   tashriflari,   ularning
ilmiy-amaliy   ahamiyati,   shuningdek,   tashriflar   davomida   olib   borilgan
tadqiqotlarning bugungi kunda ham amaliy ahamiyati mavjudligi ajratib ko rsatish.	
ʻ
Zarafshon   vohasinig   ya ni,   Samarqandning   tarixiy   geografiyasi   bo yicha	
ʼ ʻ
olim tomonidan olib borilgan tadqiqotlarini yoritish.
Samarqand tarixiy topografiyasi masalalarining sharqshunos olim tomonidan
qo lyozma   manbalarga   tayangan   holda   o rganilishi   va   uning   hozirga   qadar   o z	
ʻ ʻ ʻ
ahamiyatini   yo qotmaganligi   aniqlanib,   V.V.   Bartold   asarlarida   O rta   Osiyo	
ʻ ʻ
tarixini   yoritishga   nisbatan   ilmiy   adabiyotlarda   uchraydigan   tanqidiy   fikrlarga
muqobil ravishda, olim tomonidan Samarqand tarixi  sof ilmiy nuqtai-nazar  bilan,
mafkuraviy og ishlarsiz o rganilganligi asoslangan.
ʻ ʻ
Samarqandada   islomgacha   mavjud  bo lgan  e tiqod  turlari,  ularning  kishilar	
ʻ ʼ
hayotida   tutgan   o rni,   islomgacha,   islomning   kirib   kelishi   va   Mug’ullar   davrida	
ʻ
ijtimoiy-siyosiy   munosabatlar   borasida   olim   tomonidan   keltirilgan   qimmatli
ma lumotlarning bugungi kun uchun ham ilmiy va amaliy ahamiyatga ega ekanligi	
ʼ
aniqlab,   V.V.   Bartold   tomonidan   keltirilgan   barcha   qimmatli   ma lumotlar	
ʼ
manbaviy xarakterga ega ekanligi isbotlash.
5 Tadqiqotning amaliy natijalari quyidaglardan iborat:
V.V.   Bartoldning   Samarqand   tarixiga   bag ishlangan   asarlariga   nisbatanʻ
mamlakatimiz   va   jahonda   bildirilayotgan   munosabatni   aks   ettiruvchi   manbalar
ko rgazmasi tashkil etish;	
ʻ
Bartold asarlari asosida Samarqand tarixiga oid yangi ma lumotlar, hujjatlar	
ʼ
va materiallar yoritib berish;
V.V.   Bartoldning   qarashlariga   tayanib,   Samarqand   moddiy   va   ma naviy	
ʼ
yodgorliklarini   saqlab   qolish   hamda   Samarqand   tarixiga   oid   mal lumotlar   sonini	
ʼ
oshirish.
Tadqiqot   natijalarining   ishonchliligi.   Tadqiqotda   tarix   va   boshqa   fanlarda
qo llanilgan   ilmiy   yondashuvlar   va   usullar   asosida   birlamchi   manbalar,   ilmiy	
ʻ
manbalardan foydalanilgan bo lib, xulosa, taklif va tavsiyalarning amaliyotga joriy	
ʻ
etilgani,   olingan   natijalarning   vakolatli   tuzilmalar   tomonidan   tasdiqlangani   bilan
izohlanadi.
Tadqiqot   natijalarining   ilmiy   va   amaliy   ahamiyati.   V.V.   Bartoldning
mavzuga doir asarlari tasnifi, Samarqand tarixiy geografiyasi, tarixiy topografiyasi,
qadimiy   e tiqod   turlari   va   madaniy   hayot   tarixi   bilan   bog liq   ishlari   yangi	
ʼ ʻ
tadqiqotlar olib borish uchun zaruriy manba bo lib xizmat qiladi.	
ʻ
Tadqiqotning   amaliy   ahamiyati   vatanimiz   tarixiy   merosini   saqlash,   tadqiq
etish   va   kelgusi   avlodlarga   yetkazishga   qaratilgan   davlat   dasturlarini   bajarishga,
milliy va umuminsoniy qadriyatlarni  saqlash  hamda targ ib etishga bag ishlangan	
ʻ ʻ
loyihalarni ishlab chiqishga xizmat qiladi.
Dissertatsiyaning   tuzilishi   va   hajmi.   Dissertatsiya   kirish,   uch   bob,   xulosa,
foydalanilgan   adabiyotlar   ro yxati   va   ilovadan   iborat.   Dissertatsiyaning   umumiy	
ʻ
hajmi 80 betni tashkil qiladi.
6 I BOB. AKADEMIK V. V. BARTOLDNING SAMARQAND TARIXIGA
OID ILMIY FAOLIYATI TARIXSHUNOSLIGI
1.1. Akademik V. V. Bartoldning hayoti va ilmiy faoliyati tarixshunosligi
XIX   asr   oxiri   -   XX   asr   boshlarida   sharqshunos   olimlar   tomonidan   O rtaʻ
Osiyo   tarixini   tadqiq   etish   harakatlari   jadallashdi.   Amalga   oshirilgan   qator
tadqiqotlar   natijasida   o lkaning   asrlar   davomida   ochilmagan   va   kam   o rganilgan	
ʻ ʻ
tarixi ilmiy muhokamalarga tortildi.  Bu ilmiy jarayonda V.V. Bartoldning ham o z	
ʻ
o rni   bor.   Akademik   V.V.   Bartold   (1869-1930)   mohir   manbashunos,   taniqli	
ʻ
turkolog,   dunyo   e tirof   etgan   sharqshunos,   O rta   Osiyo   xususan,   Samarqand	
ʼ ʻ
tarixini   o rganishga   katta   hissa   qo shgan   olimlardan   biri   hisoblanadi.   Olim	
ʻ ʻ
tomonidan yaratilgan Sharq xalqlari tarixiga oid asarlar dunyo ilmiy olamida keng
shuhrat   topgan   va   bugungi   kunga   qadar   sharqshunoslik   ilmida   erishilgan   ulkan
yutuqlarni butun jahonga namoyish qilishga xizmat qilib kelmoqda.
Sharqshunos olim V.V. Bartoldning ibratli hayoti va ilmiy faoliyatiga e tibor	
ʼ
o zi   yashab   faoliyat   ko rsatgan   davrdan   to   hozirgacha   susaygan   emas.   Vasiliy	
ʻ ʻ
Vladimirovich Bartold 1869-yilning 15-noyabrida Rossiyaning Peterburg shahrida,
ruslashgan   nemislar   (burjua)   oilasida   tavallud   topgan.   (2019-yilda   V.V.   Bartold
tavalludining 150 yilligi keng nishonlandi). Olimning otasi (asli rigalik) aksiyador
Vladimir   Vasilyevich   Bartold,   onasi   esa   Emma   Yegorovna   Peterburg   banki
xo jayinining  qizi  bo lgan. Olimning  ma lumotiga  ko ra:  onasining  bobosi  buyuk
ʻ ʻ ʼ ʻ
Lyuteran pastori Gamburgdan Rossiyaga ko chib kelgan. 	
ʻ
V.V.   Bartoldning   shaxsiy   va   kasbiy   fazilatlaridagi   o ziga   xoslik,   ayniqsa,	
ʻ
uning takrorlanmas  iqtidori tadqiqotchilar  va biograflar  diqqatini  o ziga jalb qilib	
ʻ
kelgan   va   uning   hayotiga   bag ishlab   ko pgina   asarlar   bitilishiga   sabab   bo lgan.	
ʻ ʻ ʻ
V.V.   Bartoldning   hayoti   va   ilmiy   faoliyatiga   bag ishlab   yozilgan   asarlar   qatoriga	
ʻ
I.I.Umnyakov 25
,   N.N.Tumanovich 26
,   B.V.Lunin 27
,   N.M.Akramov 28
,
Yu.S.Fligin 29
larning     biografiya   va   risolalarini   kiritish   mumkin.   Shuningdek,   B.
25
Умняков И.И. Аннотированная библиография трудов В.В. Бартольда. -М.: Наука, 1976. -с. 7-229;
26
  Туманович Н.Н. О работе академика В.В. Бартольда над восточными рукописями: (По материалам фонда 
архива АН ССР) // Археографический ежегодник за 1969 г. - М.: Наука,  1971
27
  Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика В.В.Бартольда. -Т.: Фан, 1981
28
  Акрамов Н.М. Выдающийся русский востоковед В.В.Бартольд. Научно-биографический очерк (Под 
редакцией кандидата исторических наук Б.А.Литвинского).  - Душанбе: Изд. АН Таджикской ССР. 1963.  -с. 2
29
  Флыгин Ю.С . Знаток Востока: жизненный путь и научная деятельность академика Василия 
Владимировича Бартольда.,  -Т.: Turon zamin ziyo, 2016.  -с.  79.
7 Ahmedov 30
,   A.Nazarov, 31
  V.V.Voropoyeva, 32
  N.D.Nurtazina, 33
S.S.Sharofiddinov, 34
  Ye.G.Zastrojnova 35
    va   boshqalarning   tadqiqotlarida   ham
muayyan   darajada   olimning   hayoti   va   ilmiy   faoliyati   yoritilgan.   Akademik   V.V.
Bartoldning   sevimli   shogirdi   I.I.Umnyakov 36
  uning   hayoti   va   faoliyatini   batafsil
yoritgan ilk biograf hisoblanadi. 
O zbekiston Okrugi Markaziy Davlat Arxivi N.P. Ostroumov arxiv fondidaʻ
sharqshunos   olim   V.V.   Bartoldning   hayoti   va   ilmiy   faoliyatini   yanada
oydinlashtiruvchi   1893-1930   yillar   davomida   islomshunos   olim   bilan   turli
mavzularda   yozilgan   277   ta   yozishma   saqlanadi.     Arxiv   hujjatlari   olimning
N.P.Ostroumov   bilan   ilk   tanishuvidan   umrining   oxiriga   qadar   o zaro	
ʻ
yozishmalaridan   iborat   bo lib,   ikkala   tomonning   biografiyasi   va   qalin   do stlik	
ʻ ʻ
aloqalari   haqida  batafsil  ma lumot  beradi.  Mazkur   hujjatlar  O rta   Osiyo  ijtimoiy-
ʼ ʻ
siyosiy va ilmiy hayoti xususida ham ma lumotlarga boy hisoblanadi	
ʼ 37
.
V.V. Bartoldning yoshlikdan tarixga qiziqishini va shu yo nalishda iste dodi	
ʻ ʼ
borligini   sezgan   otasi   bo lajak   tarixshunosni   to liq   qo llab-quvvatlaydi   .   V.V.	
ʻ ʻ ʻ
Bartold   1887-yilda   8-Peterburg   gimnaziyasini   oltin   medal   bilan   bitiradi.
Yu.S.Fliginning   arxiv   hujjatlariga   tayanib   ma lumot   berishicha,   bo lajak   olim	
ʼ ʻ
gimnaziyada   tahsil   olgan   vaqtida   Sharq   tarixi   bilan   alohida   qiziqa   boshlaydi   .
Shundan   so ng   Peterburg   universitetining   arab-fors,   turk,   tatar   turkumidagi   sharq	
ʻ
tillari   fakultetiga   o qishga   kiradi.   V.V.   Bartold   universitetda   tahsil   olish   yillarida	
ʻ
N.I.Veselovskiy,   V.A.Jukovskiy,   K.P.Patkanov,   V.D.Smirnov,   V.R.Rozen   kabi
mahoratli sharqshunos ustozlarining saboqlarini oladi. 
V.V. Bartold Peterburg universitetidagi ta lim yillarida talabalar orasida o z	
ʼ ʻ
qobiliyati   bilan   ustozi   V.R.Rozenning   e tiborini   o ziga   tortgan.   Fakultetda	
ʼ ʻ
o qitiladigan   zaruriy   fanlarni   tirishqoqlik   bilan   o rgangan   bo lajak   olimda	
ʻ ʻ ʻ
sharqshunoslikka nisbatan erta qiziqish paydo bo lgan. 	
ʻ
30
Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар.-Т.:  Ўқитувчи,  1994 . 5-11 б.
31
  Назаров А .  Формировал научный кругозор (академик В.В.Бартольд в Верном) . опубликовано в газете 
«Фокус» ., http://alnaz.ru/almaty/akademik-bartold.html
32
Воропаева   В.А. Классик мировой ориенталистики (о Бартольде В.В.) . http://history.krsu.edu . kg/index2.php?
option=com_content&task=view&id=243&Itemid=0&pop=1&page=0 .
33
  Нуртазина Н.Д. Вклад академика В. В. Бартольда в изучение истории исламизации тюрков   - 
https://cyberleninka.ru/article/n/vklad-akademika-v-v-bartolda-v-izuchenie-istorii-islamizatsii-tyurkov
34
Шарофуддинов С . С .  Вклад академика В.В.Бартольда в изучении истории и культуры таджикского народа 
IX-XV вв.: диссертация кандидата исторических наук .  -Душанбе, 2014. 161 с.
35
ЗастрожноваЕ.Г . Бартольд Василий Владимирович // Ученые  -  фондообразователи Санкт-Петербургского 
филиала Архива Российской академии наук   : Краткий биографический справочник   : А - В   / науч. ред. и сост. 
Басаргина Е.Ю. ,  Тункина И.В.  - СПб.: Реноме, 2018.  -с .   45 - 47. -  196 с   -  (Ad fontes. Материалы и исследования 
по истории науки   ; т.   13).   - ISBN 978-5-00125-105-7 .   -   doi : 10.25990/yzap-3482 .
36
И.И. Умнияков « Byullten » 1926 г.  с-14.
37
  Лунин Б.В.  Ўрта Осиё халқлари тарихи билимдони  В.В.Бартолднинг  ҳаёти ва фаолияти. -Т.: Фан, 1970.
8 V.V.   Bartoldning   ustozlari   xotirlashicha   uning   kelgusida   Sharq   tarixchisi
bo lib   yetishishi   ravshan   bo lib,     betakror   qobiliyati   bilan   boshqa   talabalardanʻ ʻ
farqlanib   turgan   .  Sharq  tillarining  zo r   bilimdoni   va   mutaxassisi,   o rta  asr   Sharq	
ʻ ʻ
yozuvlari,   yodgorliklarini   chuqur   tahlil   qilish   usullarini   mohirona   egallagan
akademik V.R.Rozen yosh Bartoldning sevimli o qituvchisi va ustozi bo lgan. 	
ʻ ʻ
V.V. Bartold Sankt-Peterburg universitetiga o qishga kirgan vaqtdan Yaqin	
ʻ
va O rta Sharq tarixini o rganishni o z oldiga qat iy maqsad etib belgilaydi. Sharq	
ʻ ʻ ʻ ʼ
tillari   fakultetida   tahsil   olayotganida   u   arab,   fors   va   turk   tillarini   mukammal
o rganadi   va   keyinchalik   yevropaliklarga   Sharqning   ma lum   bo lmagan   ko plab	
ʻ ʼ ʻ ʻ
qo lyozmalarining   ilmiy   tarjimalarini   taqdim   etgan   hamda   ularning   ommaviy
ʻ
o rganilishiga   imkon   yaratib   bergan.   Olimning   ushbu   qobiliyatini   ustozlari
ʻ
V.R.Rozen,   N.I.Veselovskiy   va   boshqalar   payqashgan   va   tadqikot   ishlariga
moyilligini e tirof etishgan.	
ʼ
V.R.Rozenning   maslahati   bilan   o z   bilimlarini   oshirish   va   ilmiy	
ʻ
tadqiqotlarga   kirishish   uchun   ilk   bor   xorijiy   mamlakatlarga:   Finlyandiya,
Germaniya, Shveysariya, Shimoliy Italiya, Avstro-Vengriyaga safarga chiqadi.
Bartoldning   Gall   shahrida   bo lishi   ayniqsa   foydali   bo lib,   bu   yerdagi	
ʻ ʻ
universitetda   u   norasmiy   talaba   sifatida   g arbiy   Yevropaning   yirik   sharqshunos	
ʻ
olimi Avgust Myullerning ma ruza va mashg ulotlariga qatnashib turgan. Myuller	
ʼ ʻ
(1848-1892 yy.) ham rus ilmiy adabiyotiga e tibor bilan qarar va rus tilini yaxshi	
ʼ
bilar   edi.   Bartoldiipg   o zi   ham   keyinchalik   Myuller   bilan   tanishgani   uning	
ʻ
xayotidagi   eng   yaxshi   xotiralardan   biri   ekanligini   ta kidlab,   ma ruzalaridan	
ʼ ʼ
foydalanish   baxtiga muyassar   bo lganini,  marhum   ustozinnng  xotirasini  har  doim	
ʻ
samimiy minnatdorchilik bilan eslashini kayd qilib o tgan.	
ʻ
Shuningdek,   Bartold   Eduard   Meyer   (1855-1930),   Teodor   Neldeks   (1836-
1930)   va   boshqa   tanikli   olimlarning   ma ruzalarini   tinglash   baxtiga   ham   sazovor	
ʼ
bo ladi.   Bartold   chet   ellarda   bo lgan   vaqtida   Sharq   tillari   bo yicha   o z   bilimini	
ʻ ʻ ʻ ʻ
oshirib, sanskrit tilini o rganishga kirishadi.	
ʻ
V.V. Bartold G arbiy Yevropa olimlarining chuqur ilmiy bilimlariga va o z
ʻ ʻ
sohalarining   ulkan   bilimdoni   ekanliklariga   tan   bergan   holda,   ayni   chog da,	
ʻ
ularning   umum   tarixiy   qarashlariga   qo shilmaydi.   Ayrim   olimlarning   Sharq	
ʻ
xalqlari   va   ularning   tarixiy   o tmishini   mensimasliklari   Bartoldning   g azabini	
ʻ ʻ
qo zg atdi. 	
ʻ ʻ
V.V.   Bartold   ilmiy   faoliyati   davomida   sayohat   va   ilmiy   xizmat   safarlari
bilan   bir   necha   bor   xorijiy   mamlakatlarga   safar   qildi,   masalan   1895-yilda   u
9 Vildbad,   Parij,   London,   Oksford   shaharlarida   ishladi,   Gollandiyada   bo ldi;   1898-ʻ
yilda Germaniya (Bavariya), Gollandiya, Belgiya, Angliya, Fransiyada; 1905-yilda
Germaniya  (Prussiya,   Saksoniya)  va  Shveysariyada   (Tirolda);   1906-yilda  Avstro-
Vengriya   (Serbiyada),   Bolgariya,   Turkiya,   Misrda;   1908-1909   yillarda
Finlyandiya,   Italiya,   Avstro-Vengriyada   (Budapesht);   1911-yilda   Angliya,
Amerika, Germaniya, Fransiyada; 1921-yilda Vena, Tyubengen, Gamburg, Lyubek
shaharlarida; 1912-1913 yillarda Shvetsiya va Norvegiyada; 1914-yilda Shvetsiya,
Daniya,   Angliya,   Italiya,   Gretsiya,   Bolgariya,   Ruminiyada;   1917-yilda
Finlyandiyada;   1921-1923   yillarda   Finlyandiya,   Angliya,   Belgiya,   Gollandiya,
Germaniya, Estoniyada; 1926-yilda Turkiyada; 1929-yilda Germaniyada bo ldi.	
ʻ
Xorijiy mamlakatlarga qilingan safarlar jarayonida O rta Osiyo to g risidagi	
ʻ ʻ ʻ
manbalarni   chuqur   o rganish   bilan   shug ullanish   zarur   degan   fikr   V.V.   Bartoldni	
ʻ ʻ
butunlay qamrab olgan. Bartold Rozenga yo llagan maktublaridan birida: “Tarixiy	
ʻ
rivojlanishning   Yevropa   tarixi   uchun   ishlab   chiqilgan   qonuniyatlarini   qo llagan	
ʻ
holda, qiyosiy usul yordamida O rta Osiyo tarixining aqalli bir qismini o rganishga	
ʻ ʻ
biror   kishi   urinib   ham   ko rmagan   bo lsa   kerak”,   -deb   yozadi.   “O rta   Osiyo	
ʻ ʻ ʻ
tarixidan jiddiyroq ilmiy kurs yaratishni... hozir tasavvur qilish qiyin. O z- o zidan	
ʻ ʻ
ma lumki, buni (O rta Osiyo tarixini) men yaratolmayman, lekin vujudga kelishini	
ʼ ʻ
o z asarlarim bilan (agar o lmasam va salomat bo lsam) aqalli birmuncha tayyorlab	
ʻ ʻ ʻ
ketish umididaman” 38
.
Nixoyatda   kamtar   va   o ta   talabchan   Bartold   O rta   Osiyoniig   ilmiy   tarixini	
ʻ ʻ
yaratish   vazifasi   o z   zimmasiga   tushishini   aslo   o ylamagan   vabu   xususda   o z	
ʻ ʻ ʻ
vazifasini shu tarixning “vujudga kelishini aqalli birmuncha tayyorlash”dan iborat
deb   bilgan   edi   .   Bartold   bu   vazifani   sharaf   bilan   va   o z   zamonasi   uchun   imkoni	
ʻ
bo lgan darajada ado etdi.	
ʻ
V.V.   Bartold   1893-yilda   ustozi   V.R.   Rozenning   maslahati   bilan   o lka	
ʻ
tarixini chuqurroq o rganish maqsadida O rta Osiyoga tashrif buyuradi. Ilk tashrifi	
ʻ ʻ
omadsiz   bo lib,   bir   umr   hassaga   tayanib   qolishiga   qaramasdan,   V.V.   Bartold	
ʻ
Turkiston   tarixini   qunt   bilan   o rganish   fikrida   dadil   qoldi.   Uning   bu   boradagi	
ʻ
qiziqishlari   kuchayishiga   ustozi   V.R.   Rozenning   xizmati   katta.   U   o z   shogirdiga	
ʻ
yozma   manbalardan   tegishli   Sharq   mamlakati   va   viloyatlarining   tarixiy
geografiyasi   hamda   siyosiy,   iqtisodiy   va   madaniy   hayotiga   doir   bo lgan,	
ʻ
shuningdek,   xronologiya   va   voqealar   borishini   aniq   belgilashda   yordam   beruvchi
ma lumotlarni mumkin qadar ko proq bilib olish bo yicha zaruriy uslubiy yordam	
ʼ ʻ ʻ
ko rsatgan.   V.V.   Bartold   ustozi   V.R.   Rozenning   Sharq   mamlakatlari   va
ʻ
38
  Лунин В.Б. Жизнь и деятельность академика В.В.Бартольда. -Т.: Фан, 1981. -с. 220.
10 xalqlarining   jahon   tarixida   o ynagan   roli   to g risidagi   qarashlarini   ham   qabulʻ ʻ ʻ
qilgan.
Konservativ   g arb   olimlari   tomonidan   bu   rolni   pasaytirish,   jahon   tarixi	
ʻ
solnomasida   Sharqni   ikkinchi   yoki   uchinchi   darajali   o ringa   tushirishga,   Sharq	
ʻ
tarixini   mensimaslikka   karatilgan   urinishlar   Rozen   singari   Bartold   uchun   ham
doimo   yot   tushuncha   bo lgan.   V.V.   Bartold   ustozi   izidan   borib,   irqchilik	
ʻ
ko rinishlariga,   Sharq   xalqlari   tarixiga,   jumladan,   insonga   dushmanlik   bilan	
ʻ
qarashga qarshi chiqqan.
V.V.   Bartoldning   ustozi   V.R.   Rozenga   Yevropaga   qilgan   safari   vaqtida
yullagan   maktubida   nemis   professorlaridan   o rganish   mumkin   va   lozim,   biroq	
ʻ
ularga   ergashish   kerak   emas,   degan   fikrda   ekanini   ma lum   qiladi.   Shunisi	
ʼ
xarakterliki,   V.V.   Bartold   G arbiy   Yevropa   olimlarining   o z   sohalarini   chuqur	
ʻ ʻ
bilishi   va   ulkan   ilmiy   bilimlar   egasi   ekanligini   e tirof   etsa-da,   ularning	
ʼ
umumtarixiy karashlariga qo shilmaydi. B.V. Lunin V.V. Bartoldning bu maktubi	
ʻ
alohida   diqqatga   sazovor   ekanligini   hamda   yigirma   uch   yoshli   olim   tasavvurida
paydo bo lgan qarashlarni  yuqori  baholaydi. V.V. Bartold ustozi  V.R. Rozenning	
ʻ
vasiyatlariga sodiq   qolib, shunday  xotirlaydi:  “Baron Rozenning vasiyatlari  qon-
qonimga   singib   ketdi,   men   uning   vasiyatlarini   vujudimga   go yo   ona   suti   bilan	
ʻ
birga   kirgandek   his   etaman.   Men   V.R.   Rozen   maktabidan   kim   bo lib   chiqqan	
ʻ
bo lsam, shundoqligimcha qabrga kiraman”	
ʻ 39
. 
V.V.   Bartoldning   ilmiy   qiziqishlarini   turk,   fors,   arab   tillaridagi   matnlar,
xalqaro   huquq,   siyosiy   iqtisod,   sharq   tarixi,   semit   xalqlari   tarixi,   turk,   arman,
tillari, fors, hind, yahudiy adabiyotlarini o rganish borasidagi faoliyati tasdiqlaydi.	
ʻ
V.V. Bartold talabalik davridan boshlab arab va fors tillaridan rus tiliga, rus
tilidan turkchaga tarjimalar bilan mashg ul bo lgan. 1899-yili Stanley Lanpulning
ʻ ʻ
“Musulmon sulolalari” tarjima kitobi V.V. Bartoldning ko pgina tuzatishlari bilan	
ʻ
nashr etiladi. V.V. Bartold 1891-yilda universitetni a lo darajada tamomlab, 1892-	
ʼ
yildan   shu   dargohda   faoliyat   yurita   boshlaydi.   1900-yilda   “Turkiston   mo g ullar	
ʻ ʻ
bosqini davrida” mavzusida dissertatsiyasini  himoya qilib (1-va 2-qismlar, Sankt-
Peterburg, 1898-1900) V.V. Bartold “Sharq tarixi doktori” ilmiy darajasini olgan.
Shundan so ng olim mashhur sharqshunos bo lib yetishadi. Dissertatsiya himoyasi	
ʻ ʻ
1900-yil   19-noyabr   (2-dekabr)   kuni   Peterburg   universitetining   Sharq   tillari
fakulteti   majlisida   o tkaziladi.   Bu   vaqtda   V.V.   Bartoldning   dissertatsiyaga   asos	
ʻ
qilib olgan tadqiqotlari kitob holida ikki qismda bosmadan chiqqan: uning birinchi
-   “Tekstlar”   qismi   1898-yilda,   ikkinchi   “Tadqiqotlar”-   qismi   1900-yilda   nashr
etilgan.
39
  Лунин В.Б. Жизнь и деятельность академика В.В.Бартольда. -Т.: Фан, 1981. -с. 220
11 Olimning   so ziga   qaraganda,   asarning   ikkinchi   qismida   u:   “O lkaningʻ ʻ
mo g ullar   kelguniga   qadar   bo lgan   davrdagi   tarixi   nima   bilan   belgilanadi,	
ʻ ʻ ʻ
mo g ullar Turkistonga nima olib keldi va o lkani zabt etish kanday sodir bo ldi”,-
ʻ ʻ ʻ ʻ
degan   savollarga   javob   berishga   intiladi.   Olimning   mazkur   tadqiqot   ishi
nomlanishiga ko ra Mo g ullar bosqini arafasida O rta Osiyoning tarixini yoritishi	
ʻ ʻ ʻ ʻ
kerak bo lsa-da, xronologik jihatdan asar Turkistonning qadim tarixini yoritishdan	
ʻ
boshlanadi. 
V.V.   Bartold   1903-yilda   Markaziy   va   Sharqiy   Osiyoni   o rganish   uchun	
ʻ
tashkil etilgan Rossiya qo mitasining kotibi lavozimida faoliyat ko rsatgan. 1904-	
ʻ ʻ
yilda Samarqand atrofida arxeologik qazish ishlarini amalga oshirgan bo lsa, 1906-	
ʻ
yilda   Sankt-Peterburg   universitetida   oddiy   professor   sifatida   favqulodda
tayinlanadi.   1910-yilda   Fanlar   akademiyasining   tegishli   a zosi,   1913-yilda   esa	
ʼ
“Osiyo xalqlarining adabiyoti va tarixi” yo nalishida akademik etib saylandi.	
ʻ
A.Yu.   Yakubovskiy   sharqshunos   olim   tomonidan   Sharq   tarixining   dunyo
tarixida   alohida   o ringa   ega   ekanligini   isbotlashga   bo lgan   urinish   xususida	
ʻ ʻ
mulohaza   yuritadi   va   uning   ilmiy   faoliyatiga   quyidagicha   ta rif   beradi:   “V.V.	
ʼ
Bartold   V.R.   Rozen   maktabidan   Sharq   tarixisiz   chinakam   jahon   tarixini   yaratib,
insoniyatning   tarixiy   rivojlanish   qonuniyatlarini   to la-to kis   ochib   bo lmaydi,	
ʻ ʻ ʻ
degan   xulosani   chiqarib   oldi.   Rozenning   boshqa   shogirdlari   singari   Bartold   ham
Sharq   xalqlarining   madaniy   yutuklarini   yuksak   baholadi.   Bu   madaniyatning
qadimda va o rta asrlar davrida Yevropa madaniyatiga ko rsatgan ta sirini tan oldi	
ʻ ʻ ʼ
va   bu   ta sirni   xalqlar   tarixidagi   faktlarda   hamda   tasviriy   san at,   me morchilik	
ʼ ʼ ʼ
hamda madaniy hayotning boshqa sohalarida ko rsatishga harakat qildi”.	
ʻ
V.V.   Bartold   tadqiqotlarining   deyarli   barchasini   sharq   tarixini   o rganishga	
ʻ
bag ishlagan.   Olimning   dunyo   bo ylab   sayohatlari   va   ilmiy-tadqiqot   faoliyatini	
ʻ ʻ
dadil   davom   ettirishiga   otasi   tomonidan   taqdim   etilgan   mablag lar   imkoniyat	
ʻ
yaratib bergan 40
. Juda katta mablag  bilan ta minlangan V.V. Bartold o quv hamda	
ʻ ʼ ʻ
ilmiy   faoliyatida   moliyaviy   muammolarga   duch   kelmagan.   Muammolarga   duch
kelmagan va o ziga qoldirilgan barcha mablag larni ilmiy izlanishlari yo lida sarf	
ʻ ʻ ʻ
qilgan   olimning   harakatlarini   ilm   yo lidagi   haqiqiy   fidokorona   mehnat   deya	
ʻ
baholashimiz mumkin.
V.V.   Bartold   1893-1928   yillar   davomida   O rta   Osiyoga   o lka   tarixini	
ʻ ʻ
o rganish maqsadida yeti marotaba o’z sayohatlarni amalga oshirgan. Olim dastlab	
ʻ
Toshkentda 1893-1894 yillarda, ya’ni o’zining Turkistonga qilgan birinchi safarida
V.V.   Bartold   “ Туркестанских   ведимосты ”   va   “ Окриана ”   gazetalari   bilan
yaqindan hamkorlik qildi. Qo lyozma manbalar bilan bog liq masalalarni aniqlash	
ʻ ʻ
40
  Лунин В.Б. Жизнь и деятельность академика В.В.Бартольда. -Т.: Фан, 1981. -с. 227
12 uchun   ko pincha   u   Turkiston   Arxeologiya   Xavaskorlar   to garagi   tomonidanʻ ʻ
Toshkentdagi oliy o quv yurtlarida ham ma ruza qilishga tez-tez taklif etilgan.	
ʻ ʼ
1893-yilda V.V. Bartoldning O rta Osiyoga birinchi marta uyushtirgan ilmiy	
ʻ
ekspeditsiyasi   tarkibida   rassom   va   etnograf   S.M.   Dudin   ham   bor   edi.   Ular   o’sha
yilning   yozida   Toshkentga   yetib   keldilar   va   bu   yerda   bir   necha   kun   dam
olganlaridan so’ng, Avliyo Otaga (xozirgi Jambul) jo’nab ketdilar. Ular o’sha yili
Sayram,   Chimkent,   Avliyo   Ota   va   ularning   tevarak   atrofidagi   diqqatga   sazovor
joylarni,   shuningdek,   Talos   vodiysini   ko’zdan   kechirib   ulgurdilar   xolos.   Ushbu
safardan   ko zlangan   asosiy   maqsad   “Bu   o lkaning   o tmishi   to g risidagi   yozma	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ma lumotlarga qo shimcha o laroq qadimiy xalqlar  manzilgohlaridan qolgan izlar	
ʼ ʻ ʻ
to g risida   ma lumotlar   to plash   hamda   qadimiy   shahar   va   istehkomlar
ʻ ʻ ʼ ʻ
xarobalarining mumkin qadar qisqacha ta rifini keltirish”dan iborat edi	
ʼ 41
.
O rta   Osiyo   tarixi   bo yicha   hali   umumlashtirilgan   katta   va   jiddiy   asarlar	
ʻ ʻ
yaratilmagan   bo lib,   bunday   turdagi   asar   yaratish   uchun   o sha   vaqtlarda   olimlar	
ʻ ʻ
qo lida faktik materiallar juda xam ozchilikni tashkil qilardi.	
ʻ
V.V.   Bartold   haqiqiy   olimlarga   xos   mukammal   xislatlarga   ega   ajoyib   olim
bo lgan. Uning hayoti va faoliyati tadqiqodchi olimlar uchun ibrat namunasi bo la
ʻ ʻ
oladi. B.V. Luninning olim haqida keltirgan fikri ayniqsa e tiborli: “Bartold doimo	
ʼ
vaqtni   qattiq   hisobga   olar,   o zining   butun   kuch   va   quvvatini   ilmiy   ishlarga	
ʻ
bag ishlab,   har   soat,   har   daqiqadan   unumli   foydalanishga   tirishardi.   U   nihoyatda	
ʻ
serg ayrat odam edi. Bartold keraksiz mavzulardagi tuturiqsiz gap-so zlarni yomon
ʻ ʻ
ko rar,   fan   olamida   daydib   yurgan   tasodifiy   kishilarga   munosabati   keskin   va
ʻ
murosasiz edi ” 42
.
  Bundan   tashqari   B.V.   Lunin   o z   asarida   qator   olimlarning   V.V.   Bartold	
ʻ
haqida   bildirgan   fikrlarini   keltirib   o tadi.   Shulardan   professor   A.Yu.Yakubovskiy	
ʻ
ustozi   V.V.   Bartold   to g risida   shunday   yozadi:   “U   naqlga   aylanib   ketgan   zo r	
ʻ ʻ ʻ
xotiraga   va   o zini   soat   yanlig   aniq   harakat   qiladigan   mexanizmga   aylantirib	
ʻ ʻ
yuborgan ishchanlik qobiliyatiga ega edi” . A.Yu. Yakubovskiyning mazkur ta rifi	
ʼ
V.V. Bartoldga nisbatan bir necha olimlar tomonidan bildirilgan iliq qarashlarning
mazmunini   yanada   mustahkamlaydi.   Bartold   hech   kimning   munofiqligini,   agar   u
o zining tug ishgan birodari bo lsaham sira kechirmasligini akademik N.Ya. Marr	
ʻ ʻ ʻ
ta kidlab o tgan. 
ʼ ʻ
1902-yilgi   tashrif   doirasida   V.V.   Bartold   Toshkentdan   tashqari   Ashxobod,
Samarqand,   Qo’qon,   Marg’ilon,   Andijon   va   O’shda   ham   bo’lib,   bu   shaharlarda
41
  Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар.-Т.:  Ўқитувчи,  1994 й . 5 б
42
  Лунин Б.В.  Ўрта Осиё халқлари тарихи билимдони  В.В.Бартолднинг  ҳаёти ва фаолияти. -Т.: Фан, 1970.
13 saqlanayotgan va ilm faning bir talay soxalariga oid ko’pgina qo’lyozma asarlarni
diqqat   e’tibor   bilan   ko’zdan   kechirdi.   Masalan,   toshkentda   u   bir   qancha   jamoat
muassasalari  va shaxsiy  odamlarga tegishli  kutubxonalar bilan tanishish sharafiga
muvaffaq   bo’ldi.   Turkiston   xalq   kutubxonasi   (1870   y)da   tublangan   maxsus
qo’lyozma   asarlar   kolleksiyasi   bilan   yaqindan   tanishadi.   O’sha   paytda   bu
kolleksiya 281 jilddan iborat edi xolos. V.V. Bartold o’zining ilmiy hisobotida shu
asarlardan   ikkitasiga:   G’iyosiddin   Alini   Jahonigir   Amir   Temurning   1398-1399
yillarda   Hindistonga   uyushtirilgan   yurishi   tarixini   o’z   ichiga   olgan.   “Ruznoma-i
g’azovot-i   Hindiston”   (1399-1403   y)   hamda   xorazmlik   muarrix   O’tamish   hoji
qalamiga mansub bo’lgan “Chingiznoma” asari (XIII asr boshi)ga tuxtalib o’tgan 43
.
“Bartoldning   oq   ko ngil,   qalbi   ochiq,   kamtar,   ilmdagi   o z   safdoshlarigaʻ ʻ
sodiq do st, yosh olimlarga g amxo r ustoz bo lgan chin inson ekanligini har kim	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ham darhol bilib olmas edi”- degan B.V. Luninning qarashlari V.F. Minorskiyning
xotiralariga   hamohang:   “Ish   sohasida   Bartold   bilimdon,   sodiq   do st   hamda	
ʻ
birovning iqtidor va tashabbusini birinchi bo lib qo llab-quvvatlaydigan kishi edi”.	
ʻ ʻ
Har   ikki   ta riflashda   ham   olimning   inson   qadri   va   ilmga   nisbatan   yuksak   hurmat	
ʼ
bilan qarashi ta kidlab o tilgan.	
ʼ ʻ
A.N.   Kononov   “Bartold   tarjimaning   filologik   aniqligini   qo lyozmaning	
ʻ
o ziga xos badiiy xususiyatlari bilan chinakam mohirona birlashtirgan olim” – deb	
ʻ
ta riflaydi   .   Shu   o rinda   ta kidlash   muhimki,   arab,   fors,   tojik,   eski   o zbek   va
ʼ ʻ ʼ ʻ
boshqa   sharq   tillarini   a lo   darajada   bilgan   V.V.   Bartold   hayoti   davomida	
ʼ
sermashaqqat ilmiy mehnat yo lini bosib o tgan.	
ʻ ʻ
Rus   geografiya   jamiyati   Turkiston   bo limining   sobiq   kotibi   N.P.	
ʻ
Arxangelskiy   shunday   eslaydi:   “Vasiliy   Vladimirovichning   o sha   vaqtlarda	
ʻ
Peterburgda   ta lim   olayotgan   turkistonlik   talabalarga   ko rsatgan   g amxo g ligini	
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
alohida ta kidlash lozim”.	
ʼ 44
S.F. Oldenburg va I.Yu. Krachkovskiy ta biri bilan aytganda qomusiy olim	
ʼ
yozib   qoldirgan   asarlari   olamshumul   ahamiyatga   ega.   Uning   qiziqish   doirasi
nihoyatda   keng   bo lib,   uni   hammadan   ko proq   odamlar   qiziqtirardi.   U   faqat	
ʻ ʻ
olimgina emas, balki otashin jamoat arbobi edi.
V.V.   Bartold   1916-yili   yana   Turkistonga   keladi   va   Toshkentdan   tashqari
Qo’qon,   Samarqand,   Samarqand   va   Chorjuy   shaharlarida   ham   bo’ldi   va   qadimiy
madaniyat   yodgorliklari,   shuningdek   shaxsiy   kolleksionerlar   bilan   ham   yaqindan
tanishdi.   Chunki   Turkiston   tarixiga   oid   qadimiy   qo’lyozma   asarlarini   aniqlash   va
43
  Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар.-Т.:  Ўқитувчи,  1994 й . 6 б
44
  Лунин В.Б. Жизнь и деятельность академика В.В.Бартольда. -Т.: Фан, 1981. -с. 228
14 o’rganish   olimning   har   bir   sahifadan   ko’zatgan   asosiy   maqsadi   edi.   Masalan,
Toshkentda   bo’lgan   kezlari   A.A.   Semyonov   va   Boqijonboy   va   boshqalarning
shaxsiy kutubxonasida saqlanayotgan qo’lyozma asarlarini ko’rib chiqdi. O’shanda
V.V. Bartold Boqijonboyning kutubxonasida saqlanayotgan sharqiy Turkistonning
XV-XVI   asrlardagi   ijtimoiy-siyosiy   tarixidan   hikoya   qiluvchi   Shohmahmud
Churos   qalamiga   mansub   bo’lgan   “Tarix”   nomli   qimmatli   asariga   alohida   e’tibor
berdi.
Bundan   tashqari   u   1920-yil   Toshkentda   ta’sis   etilgan   Turkiston
universitetining ilmiy va tashkiliy ishlariga qatnashadi. Universitet huzurida Sharq
kafedrasini  tashkil  etish  va uni  malakali  kadrlar  bilan taminlash  ishining tepasida
turdi.   Tarix   filologiya   fakultetida   Turkistonning   qadimgi   va   o’rta   asrlar   tarixidan
mil.avv.   IV   asrdan   to     mil.   XIX   asrgacha   bo’lgan   tarixi   bo’yicha   dars   berdi,
aspirant va talabalarning ilmiy munozaralarida ishtirok etdi. 45
 
Sharqshunoslik   bilimlarini   yanada   rivojlantirish   manfaatlari   yo lida   V.V.ʻ
Bartoldning   katta   ilmiy   merosini   qancha   ko p   va   chuqur   o rgansak   va   undan	
ʻ ʻ
tanqidiy   foydalansak,   uning   nomi   jahon   sharqshunos   olimlarining   nomi   bilan
yonma-yon   turishiga   ko proqishonch   hosilqilamiz.   V.V.   Bartoldning   hayot   yo li	
ʻ ʻ
o z   mazmuniga   ko ra,   yuksakiqtidorli   va   ko pqirrali   olim   faoliyatining   tashkil	
ʻ ʻ ʻ
topishi   va   rivojlanishining   ajoyib   namunasidir.   Yuksak   prinsipiallilik,   halollik   va
fikrlashda   dadillik,   o ziga   va   o zgalarga   nisbatan   qattiq   talabchanlik	
ʻ ʻ
xususiyatlariga   ega   bo lgan   inson   va   olim   V.V.   Bartoldning   ichki   dunyosi   ancha	
ʻ
murakkabdir .
Mutaxassislar   V.V.   Bartoldning   manbalarni   tanqidiy   tahlil   qilishi,   ishining
aniqligi   va   to g riligi   haqida   ma lumot   beradi.   Olim   shaxsiy   fazilatlari   bilan   o z	
ʻ ʻ ʼ ʻ
davridayoq ko plab e tiroflarga sazovor bo lgan. Ayniqsa, olimning sharq xalqlari
ʻ ʼ ʻ
tarixini   o rganishga   butun   umrinini   fido   qilishini   yuksak   insoniy   fazilat   sifatida	
ʻ
baholash mumkin. 
V.V.   Bartold   qadimdan   qolgan   obidalarnig   saqlanishi   va     buning   borasida
Samarqand   va   Shahrisabzda   olib   borilayotgan   ishlarning   ko’lami   bilan   yaqindan
tanishdi   yuqorida   tilga   olinga   qo’mitaning   majlislarida   ishtirok   etdi.   Shuning
bilann birga olim bo’sh paytlarida Toshkentda ham boshqa shaharlarda bo’lganida
ham   jamoat   va   shaxsiy   odamlarning   kutubxonalarida   bo’lgan   qo’yozma   asarlar
bilan   tanishishda   davom   etadi.   Yangi   topilgan   asarlar   haqida   o’zining   fikr
mulohazalarni bildirdi.
45
  Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар.-Т.:  Ўқитувчи,  1994 й . 7 б
15 V.V.   Bartold   o’zining   Turkistonga   qilgan   so’nggi   safari   1927-1928-yillar
vaqtida   Turkiston   Universitetida,   Qozoq   Oliy   pedagogika   institutida   va   boshqa
ilmiy   tekshirish   muassasalarida   Turkistonning   mug’ullar   istolosidan   to   XIX
asrgacha bo’lgan tarixi O’rta Osiyoning turkey xalqlari ularning kelib chiqishi va
tarixi   haqida   dars   o’qidi.   Qadimiy   yodgorliklar   sa’nat   va   tabiatni   o’rganish   o’rta
osiyo qo’mitasi va o’lkashunoslik jamiyatlarining ishlari bilan tanishdi. 46
Akademik   V.V.   Bartoldning   xayoti   fanning   rivojlanishida,   Sharq
xalqlarining   boy   tarixiy   o tmishini   o rganish,   sharqshunoslik   sohasida   o ziga   xosʻ ʻ ʻ
maktab yaratish yo lida qilingan fidokorona mehnatning yorqin namunasidir.V.V.	
ʻ
Bartoldning tanqidiy va tahliliy ma lumotlarga boy asarlari, bayon etilgan ko pgina	
ʼ ʻ
ilmiy  materiallarga  berilgan  muhim   xulosalari   va  kuzatuvlari   natijasida  qoldirgan
beqiyos   ilmiy   merosiga   hozirgi   vaqtda   ham   turli   mamlakatlarda   minglab
tadqiqotchilar murojaat qilmoqdalar.
Atoqli   sharqshunos   V.V.   Bartold   1930-yil   19-avgustda   o z   vatanida   vafot	
ʻ
etadi.   U   Smolenskdagi   Lyuteran   qabristoniga   dafn   etilgan.   V.V.   Bartoldning   42
yillik ilmiy faoliyati davomida 400 dan ortiq ilmiy asarlari chop etiladi. 1963-1977
yillarda olimning ilmiy merosi to qqiz tomda nashr etilgan. V.V. Bartold asarlarini	
ʻ
mutaxassis olimlar, o lkashunoslar, muzey xodimlari, o qituvchilar, umuman O rta	
ʻ ʻ ʻ
Osiyo   ,   Yaqin   va   O rta   Sharq   xususan,   Markaziy   Osiyo   xalqlari   tarixi   bilan
ʻ
qiziquvchi   barcha   kishilar   qunt   bilan   o qimoqda.   Olimning   asarlariga   o z	
ʻ ʻ
davridayoq  keng  ko lamda  ijobiy munosabat  shakllanib,   dunyoning  turli   tillariga:	
ʻ
ingliz, nemis, fransuz, ispan kabi qator Yevropa tillariga va e tiborlisi o zbek tiliga	
ʼ ʻ
ham tarjima qilingan. 47
1.2.  V. V. Bartoldning Samarqand tarixiga oid asarlari tasnifi.
Akademik   V.V.   Bartold   Samarqand   tarixi   masalalarini   yoritishda   bir   qator
manbalarning davriy ahamiyati va mazmuniy jihatlariga alohida diqqat bilan qarab,
voha va shahar tarixiga tegishli manbalardan unumli foydalangan. Arab, fors, turk
tillarini   mukammal   bilgan   V.V.   Bartold   Samarqand   tarixiga   oid   shu   tillarda
bitilgan qo lyozmalarni bemalol tarjima qilib, ulardan foydalanishda qiyinchilikka	
ʻ
uchramagan.   Samarqand   tarixini   o rganish   davomida   sharqshunos   olim   murojaat	
ʻ
etgan   manbalarni   tahlil   qilish   natijasiga   ko ra,   davriy,   mazmuniy   va   hududiy	
ʻ
jihatdan quyidagicha tasniflash  mumkin:
- qadimgi Xitoy, Eron va Yunon manbalari (islomgacha bo lgan manbalar),	
ʻ
46
  Ўша китоб 8 б  .
47
  Лунин Б.В.  Ўрта Осиё халқлари тарихи билимдони  В.В.Бартолднинг  ҳаёти ва фаолияти. -Т.: Фан, 1970.
16 -mahalliy   manbalar   (birlamchi,   qo lyozmalar,   hukmdorlarga   atab   zamondoshʻ
muarrixlar tomonidan bitilgan asarlar),
-   rus   sharqshunoslari   asarlari   (O rta   Osiyo   tarixiga   bag ishlab   XVIII   asrdan
ʻ ʻ
boshlab   yozilgan   va   XX   asr   boshlarida   olib   borilgan   tadqiqotlar   davomida
yaratilgan maxsus asarlar hamda arxeologik izlanish natijalari),
- g arbiy Yevropada yaratilgan manbalar.	
ʻ
Mazkur   tadqiqotlarning   aksariyati   maqola   va   taqrizlardan   iborat   bo lib,   ilk	
ʻ
marotaba kompleks holda ilmiy tahlilga tortilmoqda. Yana shuni aytish mumkinki,
olimning   Samarqand   tarixidan   darak   beruvchi   ishlarining   mavzu   qamrovi   keng
bo lib o lka tarixini kengroq yoritishga xizmat qilgan. Masalan, Samarqand tarixiy	
ʻ ʻ
geografiyasi  “Mo g ullar bosqini  davrida Turkiston” asarining “Movarunnahrning	
ʻ ʻ
geografik   tavsifi”   bobi,   “Zarafshon”,   Arablar   bosqini   va   Somoniylar   davrida
“Turkiston”, “Rus sharqshunosligining Turkistondagi vazifalari” asarlarida batafsil
yoritilgan.
Samarqand   shahri   tarixshunosligi   va   tarixiy   topografiyasi   to g risida	
ʻ ʻ
olimning “Samarqand”, “Turkistonga safar hisoboti”, “Turkistonga safar hisoboti.
Avgust-dekabr   1920-y.”   asarlaridan   qimmati   ma lumot   olish   mumkin.   Nihoyat,	
ʼ
1925-yilning   mart   oyida   Qadimiy   yodgorliklar,   san’at   va   madaniyatni   o’rganish
O’rta   Osiyo   qo’mitasi   ( Средазкомстарис )   taklifi   bilan   olim   yana   Turkistonga
otlandi. V. V. Bartold qadimdan qolgan obidalarning saqlanishi va buning borasida
Samarqand, Shahrizabz va Buxoroda olib ishlar bilan yaqindan tanishdi, yuqorida
tilga olingan qo’mitaning majlislarida qatnashadi va bu paytda o’zining birqancha
maqolalarini chop etadi 48
. 
Samarqandda   diniy   e tiqod   va   etnomadaniy   jarayonlar   hamda   tarixiy	
ʼ
yogorliklarning saqlanish holati “Samarqand va uning atroflarida islomdan oldingi
e tiqodning   o rni”,   “Turkiston   madaniy   hayoti   tarixi”,   “Arablarning   O rta   Osiyo	
ʼ ʻ ʻ
bosqini   tarixi”,   “XVII   asr   O zbek   xonlari   saroy   marosimlari”,   “Samarqand	
ʻ
yodgorliklari   va   ularning   taqdiri”,   “1916-yil   yozdagi   Turkiston   o lkasiga   safar	
ʻ
hisoboti” hamda “Islom Ensiklopediyasi”ga yozilgan bir qancha maqololarda keng
tadqiq etilgan.
Akademik   V.V.   Bartold   Samarqandning   islomgacha   bo lgan   davri   tarixi	
ʻ
haqida ma lumotlar yetarli emasligini aytadi. Shunday bo lishiga qaramasdan olim	
ʼ ʻ
asarlarida Samarqandning qadimgi davr tarixi haqida jahon manbalariga yuzlangan
holda   qimmatli   ma lumotlar   qoldirgan.   Bunday   ma’lumotlardan   biri   Xitoylik	
ʼ
48
  Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар.-Т.:  Ўқитувчи,  1994 й .  8  б
17 sayyoh   Syuan   Szyanning   “Estaliklar”   kundaligi   (V   asr)   muxim   manba   bo’lib
xizmat qilgan
V.V.   Bartold   Otamalik   Juvayniyning   “Tarixi   jahonkushoy”   (Fotihlik   tarixi
XIII   asr)   asarini   Samarqand   tarixidan   ma lumot   beruvchi   nodir   asarlardan   biriʼ
sifatida   tilga   oladi.   Olim   tadqiqotlari   davomida   Juvayniyga   ko p   marta   murojaat	
ʻ
qiladi. Ayniqsa “Tarixi jahonkushoy” asrida XIX. Samarqandni fatx etilishi bobida
keltirilgan ushbu ta’rifni;- Dunyoda jannatni ko’rishni  istasang, Samarqandni kur.
Agar Balx tuprog’ini u bilan bir deb bilgan kemsa, shaker bilan cherik qovunni bir
deb biliur, U yerning tuprog’i mushku anbar, daryolari esa sharob kabi oqayotgan
bir joydir, 49
 - degan so’zlarini keltirib utadi. 
V.V.   Bartold   voha   tarixi   haqida   aksariyat   islomdan   keyingi   davr
adabiyotlaridan   ma lumot   olish   mumkinligini   ta kidlaydi.   Bu   borada   olimning	
ʼ ʼ
quyidagicha fikri mavjud: “Samarqand haqidagi ma lumotlarni biz asosan X asrda	
ʼ
Istaxriy va uning musulmon dunyosi tavsifiga bag’ishlangan “Kitab al-masalik val-
mamalik”, 50
  Ibn   Havqalning   “Kitob   sur’at   al-adr” 51
  kitobining   Movarounnahr
qismi,   al-Mustag’fariy   tomonidan   yozilgan   “Tavorixi   Samarqand”   asarilari,   va
XIX   asrda   yozilgan   Abu   Tohirxoja   tomonidan   yozilgan   “Samariya” 52
  orqali   bilib
olamiz   .Bilamizki,   bu   asarlar   maxsus   geografik-tarixiy   asarlar   bo lib,   Samarqand	
ʻ
tarixiga   oid   geografik   qimmatli   ma’lumotlar   uchraydi”.   Bu   asarlar   tarixga
bag ishlangan     asarlar   bo lganligi,   keng   qamrovliligi,   tarixiy   geografiya   va	
ʻ ʻ
topografiyaga   oid   mualliflar   ma lumotlarining   nisbatan   aniqligi   hamda   ko pligi,	
ʼ ʻ
sof   shaharsozlik   tarixini   aks   ettirishi   bilan   tarixiy   manba   sifatida   qadrlanadi   va
ushbu asralarga bo lgan ilmiy-ma rifiy ehtiyoj hamon yuqoriligicha qolmoqda. 	
ʻ ʼ
Sharqshunos   olim   asarlarda   keltirilgan   ma lumotlardan   tadqiqotlarida   keng	
ʼ
foydalanish   bilan   birga,   ba zi   o rinlarda   asarlarga   tanqidiy   munosabat   ham	
ʼ ʻ
bildiradi.   Al-Mustag’fariy   qoldirgan   ma lumotlarga   u   tomonidan   shubha   bilan	
ʼ
qaralgan   holatlarni   ham   kuzatish   mumkin.   Shunga   qaramay,   asar   faktik
ma lumotlarga   boyligi   bilan   ilk   mahalliy   tarixnavislikning   diqqatga   sazovor	
ʼ
namunasidir.   Har   qanday   vaziyatda   ham   olimning   Samarqand   tarixi   masalalarini
yoritishda   foydalangan   manbalari   orasida   mazkur   asar   yetakchilik   rolini   saqlab
qoladi.   V.V.   Bartoldning   “Mo g ullar   bosqini   davrida   Turkiston”   nomli   klassik	
ʻ ʻ
asarida   Movarounnahrning,   jumladan,   Samarqandning   qadimgi   davrlardan   XIII
asrgacha   bo lgan   tarixi   yozma   manbalar   xususan   mazkur   asar   asosida   to laqonli	
ʻ ʻ
aks   ettirilgan.   Olimning   bu   tadqiqoti   Samarqand   va   uning   atrofida   islomgacha
49
  А.О. Жувайний – Тарихи жахонгушо.  Т .: “ Мумтоз с ўз” 2015. 159 б
50
  Истахрий – Китаб ал-масалик вал-мамалик. Т.: “Фан” 2015.
51
  Ибн Ҳавқал – Китоб сурат ал-ард. Т.: “Ўзб.М.Э” 2011.
52
  Абу Тоҳирхўжа – Самария. А. Сатторий таржимаси, ЎзФАШИ №600.
18 mavjud   bo lgan   bir   necha   turdagi   e tiqod   vakillarining   hamjihatlikda   istiqomatʻ ʼ
qilishlari   e tirof   etilgan.   Shu   bilan   birga   buddaviylik,   zardushtiylik,   nasroniylik,
ʼ
otashparastlik, (moh) oyga sig inish va tangrichilik ibodatxonalari, arablar  istilosi	
ʻ
davrida   ularning   masjidga   aylantirilishi,   Samarqand   shahrining   tarixiy
topografiyasi va toponimikasi, qadimgi shahriston darvozalari to g risida qimmatli	
ʻ ʻ
ma lumotlar   beradi.   Ushbu   asarni   yozishda   V.V.   Bartold   Beruniy,	
ʼ 53
  Narshaxiy, 54
Tabariy, 55
  Sam oniy,	
ʼ 56
  Maqsudiyning,   asarlariga   va   o ziga   zamondosh	ʻ
tadqiqotchilarining ma lumotlariga tayanadi.	
ʼ
V.V.   Bartold   Samarqand   shahri   tarixiy   toponimlari   taqdiri   uchun   ham
qayg urgan   olim   sifatida   tarixga   muhrlangan.   Samarqand   viloyat   Davlat   arxivida	
ʻ
Qadimiy   yodgorliklar,   san at   va   tabiatni   o rganish   O rta   Osiyo   qo mitasi	
ʼ ʻ ʻ ʻ
( Средакомстарьс )ning   bo limi   Buxkomstarisning   yig ilishida   sharqshunos
ʻ ʻ
olimning   ishtiroki   va   uning   Samarqanddagi   tarixiy   yodgorliklarni   saqlash
borasidagi fikrlari diqqatga sazovordir . 
V.V.   Bartold   tomonidan   1927-yilda   yozilgan   “Turkiston   madaniy   hayoti
tarixi”  asari   Samarqand   tarixida  juda  muhim  tadqiqot  bo lib,  qiziquvchilar  uchun	
ʻ
muhim qo llanmadir. V.V. Bartoldning “O zbek xonliklari saroyidagi marosimlar”	
ʻ ʻ
asari   Buxoro   xonlik   saroyidagi   etnomadaniy   masalalarni   yoritish   bilan   birga
Samarqandni   ham   uzviy   bog’liq   holda   yorutuvchi   manbadir.   Bu   asarda   Buxoro
xonlarining   taxtga   chiqishi,   marosimi   ham   Samarqanda   o’tqazilishi
ishtirokchilarining   jarayondagi   joylashish   tartibi,   etnik   mansubligi,   lavozimi,
to g risida muallif batafsil ma lumot beradi	
ʻ ʻ ʼ 57
. 
V.V.   Bartold   Ali   ibn   Husayn   al   Koshifiyning   “Rashohot   ayn   ul-hayot”
asarida   diniy   va   dunyoviy   ilm   namoyondalari   va   fan   homiysi   sifatida   mashhur
bo lgan   Mirzo   Ulug bek   vafoti   haqida   yozilgan   ma lumotlarni   tadqiqotlarida
ʻ ʻ ʼ
yuqori e tirof bilan qayd etadi.	
ʼ
Shuningdek,   V.V.   Bartold   Zayniddin   Vosifiyning   “Badoye   ul-vaqoye”,
Mahmud   ibn   Valining   “Baxrul   asror   fi   manoqib   al-   axror”,   Ibn     Battuta
“Sayohatnoma”,   “Tarixi-Sayid   Sharif     Rahim”   nomli   xronlogik   to plamlarida	
ʻ
Samarqandning   o rta   asrlar   tarini   yorituvchi   qimmatli   ma lumotlar   mavjudligini	
ʻ ʼ
ta kidlab o tgan. 	
ʼ ʻ
53
  Абу Райхон Беруний – Қадимги халқларидан қолган ёдгорликлар. Т.: ЎзбССР “Фан” 1968.
54
  Наршахий – Бухоро тарихи. Т.: ЎзбССР “Фан” 1966.
55
Табарий – «Тарихи Табарий»
56
Самоний – «Китоб ал-ансоб»
57
  Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар.-Т.:  Ўқитувчи,  1994 й. 9 б
19 Zayniddin   Vosifiyning   qalamiga   mansub   “Badoye   ul-vaqoye”   nomli   asari
Shayboniy Ubaydullaxon davri ma naviy hayot haqida xabar beradi. V.V. Bartoldʼ
tomonidan   ta kidlab   o tilganidek   Zayniddin   Vosifiyning   Ubaydullaxonga	
ʼ ʻ
zamondosh ekanligi asar ma lumotlarining ishonchliligini oshiradi. 	
ʼ
V.V. Bartold XVII asr Samarqand tarixini yoritishda Mahmud ibn Valining
“Baxrul   asror   fi   manoqib   al-axror”   asarining   alohida   ahamiyatga   ega   ekanligini
ta kidlaydi.	
ʼ
Samarqandda   XVI-XVII   asrda   qurilgan   binolar   haqida   1701-1702   yillarda
yozilgan   “Tarixi-Sayid   Sharif     Rahim”   nomli   xronlogik   to plamda   ma lumotlar	
ʻ ʼ
uchraydi.   Mazkur   asar   ham   sharqshunos   olimning   izlanishlar   davomida   diqqati
qaratilgan manbalardan biri hisoblanadi.
V.V.   Bartoldning   Samarqand   tarixiga   doir   ma lumotlarini   ba zan   tanqidiy	
ʼ ʼ
qabul qilish, ayrimlarining eskirganligini e tirof etish va uning o rniga yangilarini	
ʼ ʻ
taqdim   etish   zarur.   V.V.   Bartold   Samarqand   tarixshunosligi   va   manbashunosligi
borasidagi   izlanishlarida   ilmiy   sinchkovlik   va   tanqidiy-tahlil   usulida   yondashishi
bilan tadqiqotlarining qimmatli xususiyatlarini namoyon eta olgan.
Akademik   V.V.   Bartold   Samarqand   tarixini   o rganish   borasida   ulkan	
ʻ
faoliyatni   amalga   oshirgan   bo lib,   uning   ensiklopedik   ahamiyatga   ega   ilmiy	
ʻ
merosidan joy olgan Samarqand tarixidan darak beruvchi asarlarini ilmiy tahlildan
o tkazish dolzarb ahamiyatga ega. 	
ʻ
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Samarqand tarixining sharqshunos olimlar
tomonidan   ilmiy   o rganilishi   masalasiga   akademik   V.V.   Bartoldning   munosabati	
ʻ
va   olimning   tadqiqot   ishlaridagi   ishtirokini   tahlil   qilish   mazkur   tadqiqotninig
muhim   jihatlarini   ochishga   yordam   beradi.   Bu   davrga   kelib,   sharqshunoslar
tomonidan   vohaning   ko p   asrlar   davomida   o rganilmagan   tarixini   ilmiy	
ʻ ʻ
manbalarga   tayangan   holda,   tanqidiy   va   xolisona   tadqiq   etish   harakatlari   yangi
bosqichga   ko tarildi.   Sharqshunos   olimlarning   O rta   Osiyo   tarixiga   qizqishi,	
ʻ ʻ
xususan,   Samarqand   moddiy   va   ma naviy   merosini   ilmiy   jihatdan   o rganishga	
ʼ ʻ
intilishlari kuchayib, yangi tadqiqotlar uchun cheksiz imkoniyatlar eshigi ochildi.
Samarqandshunos olimning o lka tarixiga bag ishlangan asarlarini turli davr
ʻ ʻ
manbalari   bilan   qiyoslab,   zamonaviy   tarixshunoslik   nuqtai   nazaridan   tahlil   etish
orqali   olim   tomonidan   Samarqand   tarixining   yoritilishi   holatiga   baho   berish,
masalaning   ochilmagan   va  kam   o rganilgan   qirralarini   aniqlab,   zaruriy   yechimini
ʻ
topish   va   ilmiy   xulosaga   erishish   hamda   natijalarni   ilmiy   muomalaga   kiritish
20 tadqiqotning asosiy vazifalaridan biri sifatida belgilab olingan. Mazkur vazifalarni
belgilangan maqsadga muvofiq bajarishga harakat qilamiz.
V.V. Bartoldning shogirdi I.I. Umnyakov ustozi qoldirgan ilmiy merosning
mufassal   ro yxatini   tuzib   chiqqan   bo lib,   ushbu   asarʻ ʻ 58
    bugungi   kunda   ham   o z	ʻ
ahamiyati   va   qiymati   bilan   tarixchi   olimlar,   umuman,   keng   ilmiy   jamoatchilik
tomonidan qadrlanadi. Asarda V.V. Bartoldning Samarqand tarixiga bag ishlangan	
ʻ
ilmiy   ishlari   hamda   ularning   qaysi   tillarga   tarjima   qilingani   xususida   ma lumot	
ʼ
berilgan. 
V.V.   Bartold   haqida   yozgan   N.M.   Akramov   olimning   shaxsiy   arxividagi
xatlar   va   kundaliklariga   tayangan   holda   kitobxonlarga   atoqli   olimning   hayoti   va
ilmiy   merosi   hamda   Samarqand   tarixiga   oid   yangi   ma lumotlarni   e lon   qiladi	
ʼ ʼ 59
.
Ushbu   asar   haqida   B.V.   Lunin   yozgan   taqrizda   ham   fikrlar   bildirilgan.
Sharqshunos   olimning   ilmiy   faoliyati   haqida   B.   Ahmedov   quyidagicha   yozadi:
“Shuni aytish kifoyaki, olim chop ettirgan 685 asarning qariyb yarmi, aniqroq qilib
aytadigan  bo lsak,  320  nafari,  Turkistonning  tarixi,  ijtimoiy-iqtisodiy  va  madaniy	
ʻ
hayoti   tahliliga   bag ishlangan”.   Bundan   tashqari,   V.V.   Bartold   Turkistonda	
ʻ
xususan,   Toshkent,   Samarqand   va   Buxoroda   ilmiy-pedagogik   va   o lkashunoslik	
ʻ
muassasalarini ta sis etish va ularning faoliyatini rivojlantirish ishiga ham munosib	
ʼ
hissa qo shgan.	
ʻ
B.   Ahmedov   o z   maqolasida   V.V.   Bartoldning   Turkistonga   ilmiy   safari   va	
ʻ
arxeologik   tadqiqotlari   bilan   bog lik   masalalarni   yoritishiga   qaramay   Samarqand	
ʻ
tarixiga tegishli masalalar deyarli ochilmay qolganligini aytish mumkin.
Umuman   olganda   V.V.   Bartoldning   Samarqand   tarixiga   bag ishlangan	
ʻ
asarlari   tasnifi   yaxlit   holatda   amalga   oshirlamagan   bo lib,   bugungi   kun	
ʻ
tarixshunosligida bu masalaga extiyoj mavjud.
Sharq   tarixining   chuqur   bilimdoni   akademik   V.V.   Bartold   Samarqand
o tmishini   o rganish   borasida   juda   ko p   faoliyat   yuritdi.   Uning   qalamiga   mansub	
ʻ ʻ ʻ
bir   qancha   mashhur   asarlarda,   xususan   “Turkiston   mo g yllar   istilosi   davrida”,	
ʻ ʻ
“Orol   dengizi   va   Amudaryoning   quyi   oqimlari   haqida   ma lumotlar.   Qadimgi	
ʼ
davrdan   to   XVII   asrga   qadar”,   “Turkistonni   sug orish   tarixiga   doir”,   “Turkiston	
ʻ
tarixi”, “Yevropa va Rossiyada Sharqni o rganish tarixi”, “Turkistonning madaniy	
ʻ
hayoti   tarixi”   va   boshqalarda   Samarqand   tarixiga   oid   xilma-xil   ma lumotlar	
ʼ
mavjud.
58
  Умняков И.И. Аннотированная библиография трудов В.В. Бартольда.- М.: Наука, 1976.-с.7-229
59
  Акрамов Н.М. Выдающийся русский востоковед В.В.Бартольд. Научно-биографический очерк (Под 
редакцией кандидата исторических наук Б.А.Литвинского).  - Душанбе: Изд. АН Таджикской ССР.1963.- с.2
21 V.V.   Bartold   Samarqand   tarixiga   bag ishlab   maxsus   hisobot,   maqolalar   vaʻ
asarlar yozgan ham yaratgan. Masalan , “Отчет о поездке в Самарканд”(1904) 60
,“
Поездка   в   Самарканд”   (1905) 61
,   “ Н ародное   движение   в   Самарканде”(1906) 62
,
“Справочная   книжка   Самаркандской   области”(1906) 63
,   “Археологические
работы в Самарканде”(1924) 64
.
Atoqli   sharqshunos   o ʻ zining  “ Mo ʻ g ʻ ullar   bosqini   davrida   Turkiston ” 65
  nomli
klassik   asarida   O ʻ rta   Osiyoning   jug ʻ rofiy   qiyofasini   batafsil   yoritib   bergan .   Ushbu
asar   nomlanishiga   nisbatan   mazmuniy   qamrovi   kengroq   va   xronologik   chegarasi
ham   musulmonlikdan   oldingi   davrlardan   boshlanadi .   Ma ʼ lumotlar   nafaqat
mo ʻ g ʻ ullar   bosqini   arafasidagi   voqealar   tafsiloti   balki ,   qadimgi   davrdan   boshlab
asosan   mahalliy   yozma   manbalarga   tayangan   holda   ularning   jahon   manbalari   bilan
qiyosiy   tahlili   orqali   keltirib   o ʻ tilgan .   Asarning   juda   katta   qismi   O ʻ rta   Osiyo
xususan ,   Samarqand   tarixiy   geografiyasining   tavsifiga   bag ʻ ishlangan   bo ʻ lib ,
Samarqandning   qadimgi   davrlardan   XIII   asrgacha   bo ʻ lgan   tarixi   yozma   manbalar
asosida   yoritilgan .   Somoniylar   davlatining   yirik   savdo   shahari   sifatida
Samarqandning   Movarounnahr   va   Xuroson   madaniy - siyosiy   hayotida   tutgan   o ʻ rni
haqida   ham   asarda   batafsil   ma ʼ lumot   majudligini   kuzatish   mumkin .
Asar   to ʻ liq   o ʻ qib   chiqilmaguniga   qadar   nomlanishiga   ko ʻ ra   XIII   va   XIV
asrning   o ʻ rtalarigacha   bo ʻ lgan   davrda   mo ʻ g ʻ ullarning   O ʻ rta   Osiyoga   hujumi
tafsilotlarini   o ʻ z   ichiga   olishi   zarurligini   tushinish   mumkin .   Ammo   asarning
mazmun   ko ʻ lamidan   kelib   chiqib   boshqacha   xulosa   chiqadi ,   ya ʼ ni   uning
nomlanishini   biroz   o ʻ zgartirish   kerak   edi .   Har   qanday   vaziyatda   ham   asar   o ʻ z
mazmuni   va   qimmatli   ma ʼ lumotlar   ega   ekanligi   bilan   qadrlanadi . 
Rus   sharqshunosligida   Turkiston   tushunchasi   Movarounnahrga
tenglashtiriladi. V.V. Bartold shu nuqtai-nazardan kelib chiqqan holda yondashgan
bo lishi   mumkin.   Bundan   tashqari   olim   yashagan   davrda   Rossiya   imperiyasiga	
ʻ
qarashli Turkiston general-gubernatorligining Samarqand, Buxoro va Xiva ustidan
o rnatgan   protektorat   tartibi   ham   ilmiy   doira   vakillariga   o z   ta sirini   ko rsatgan.
ʻ ʻ ʼ ʻ
Shu bilan birga Podsho Rossiyasi  ilmiy jamoatchiligi uchun bu usulda yondashuv
orqali   tushunarli   bo lishi   osonroq   edi.   Tabiiy   joylashuvi   hamda   asl   mohiyatiga	
ʻ
ko ra Turkiston va Samarqand alohida geografik makon sifatida tilga olinadi va bu	
ʻ
mahalliy, shuningdek jahonning boshqa adabiyotlarida o z aksini topgan	
ʻ 66
.
60
  Бртольд В.В -  “ Отчет о поездке в Самарканд” .: ИРСКА.  1904
61
  Бртольд В.В -  “ Поездка в Самарканд ” .: РАО  1905
62
  Бртольд В.В -  “ Н ародное движение в Самарканде”  .: ЗВОРАО  1906
63
  Бртольд В.В   -  “Справочная книжка Самаркандской области” .: ЗВОРАО  1906
64
  Бртольд В.В   -  “Археологические работы в Самарканде” .: ИРАИМК  1924
65
  Бартольд В.В  -  Сочинения в  9-ти томах.  Т. I,  - М. : Наука , 1963. -с.763
66
  Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар.-Т.:  Ўқитувчи,  1994 й .  10  б
22 Samarqand   tarixiy   topografiyasi,   darvozalarining   joylashuvi   va   sho rolarʻ
davrida   tarixiy   yodgorliklarning   ahvoliga   oid   qilingan   qimmatli   tadqiqotlari
ahamiyatiga   xolisona   baho   berish   va   bugungi   qilinayotgan   yangi   ilmiy
izlanishlarda   Samarqand   tarixining   qadimgi   va   o rta   asrlar   davri   tarixiga   oid	
ʻ
ma lumotlar   tahlil   qilinar   ekan,   ushbu   ilmiy   tadqiqot   Samarqand   tarixini   yanada	
ʼ
chuqurroq o rganishga yordam beradi.	
ʻ
Samarqandning   eng   qadimgi   davrdan   XIII   asr   boshlarigacha   bo lgan   tarixi	
ʻ
fundamental   tadqiqotlar   asosida   keng   o rganildi.   Boy   tarixga   ega   ko hna   va	
ʻ ʻ
navqiron   Samarqand   qadimdan   dunyo   tarixnavislari   diqqatini   o ziga   qaratib	
ʻ
kelgan. Mahalliy va jahon tadqiqotchilari tomonidan Samarqand tarixiga qiziqish,
uning   o rganilishi   zarur   bo lgan   jihatlarini   aniqlab,   belgilangan   masalalarning	
ʻ ʻ
yechimini   topish   borasidagi   ilmiy   izlanishlar   hozirgi   kunda   ham   jadal   davom
etmoqda.
V.V.   Bartold   Samarqand   tarixi   masalalarini   yoritishda   bir   qator
manbalarning davriy ahamiyati va mazmuniy jihatlariga alohida diqqat bilan qarab,
voha   tarixidan   xabar   beruvchi   manbalardan   unumli   foydalana   olgan.   Arab,   fors,
turk   tillarini   mukammal   bilgan   V.V.   Bartold   Samarqand   tarixiga   oid   shu   tillarda
bitilgan   qo lyozmalar   asar   va   hujjatlarni   bemalol   tarjima   qila   olgan   hamda   bu	
ʻ
olimga manbalardan foydalanishda qulaylik yaratgan.
Olim   birlamchi   manbalardan   o z   asarlarini   yaratishda   asos   sifatida	
ʻ
foydalanishiga   qaramasdan,   keltirilgan   ma lumotlarga   tanqidiy   munosabat	
ʼ
bildirgan holatlar ham mavjud. 
XIX   asrning   ikkinchi   yarmida   rus   sharqshunoslari   tomonidan   Markaziy
Osiyoning   tarixiy,   geografik   va   etnografik   o rganilishi   natijasida   bir   qator   noyob	
ʻ
ma lumotlarni o zida jamlagan asarlar  yaratildi. V.V. Bartold Samarqand tarixiga	
ʼ ʻ
bag ishlab   maxsus   hisobot,   maqolalar   va   asarlar   yozgan   ham   yaratgan.   Masalan,
ʻ
“ Отчет   о   поездке   в   Самарканд ”(1904), 67
  “ Поездка   в   Самарканд ”(1905) 68
,
“ Рародное   движение   в   Самарканде ”(1906) 69
,   “ Справочная   книжка
Самаркандской   области ”(1906) 70
,   “ Археологические   работы   в
Самарканде ”(1924) 71
,   V.V.   Bartold   Samarqand   tarixi   masalalarini   yoritishda
mahalliy   manbalardan   foydalanish   bilan   bir   qatorda   rus   sharqshunoslarining
tadqiqotchilariga   ham   murojaat   qilib,   o lkaning   asrlar   davomida   o rganilmagan	
ʻ ʻ
jihatlarini yangicha ilmiy izlanishlari bilan ochib berdi. 
67
   Бртольд В.В -  “ Отчет о поездке в Самарканд” .: ИРСКА.  1904
68
  Бртольд В.В -  “ Поездка в Самарканд ” .: РАО  1905
69
Бртольд В.В -  “ Н ародное движение в Самарканде”  .: ЗВОРАО  190 6
70
Бртольд В.В   -  “Справочная книжка Самаркандской области” .: ЗВОРАО  1906
71
Бртольд В.В   -  “Археологические работы в Самарканде” .: ИРАИМК  1924
23 Nafaqat Samarqand, balki O rta Osiyo tarixiy shaharlarining birortasida hamʻ
XX   asrga   qadar   hech   qanday   arxeologik   yoki   tarixiy   topografik   tadqiqotlar
o tkazilmaganiga   V.V.   Bartold   tanqidiy   munosabat   bildiradi.   Shunigdek,   O lka	
ʻ ʻ
tarixi haqida rus sharqshunoslaridan ortiq ish qilinmaganini va Sharq tarixi haqida
g arbiy   Yevropa   mamlakatlarida   yozilgan   ma lumotlar   ham   yetarli   emasligini
ʻ ʼ
ta kidlaydi. 
ʼ
V.V.   Bartold   tomonidan   Samarqand   tarixini   tadqiq   etishda   murojaat   etgan
manbalarni tahlil qilish natijasiga ko ra ularni quyidagicha tasniflash mumkin.	
ʻ
- qadimgi Xitoy va Eron manbalari (islomgacha bo lgan manbalar);	
ʻ
- mahalliy manbalar  (birlamchi  qo lyozmalar, mahalliy hukmdorlarga zamondosh	
ʻ
muarrixlar tomonidan bitilgan asarlar);
-   rus   sharqshunoslari   asarlari   (XVIII   asrdan   boshlab   yaratilgan   va   XX   asr
boshlarida   olib   borilgan   tadqiqotlar   davomida   yaratilgan   maxsus   tadqiqotlar   va
ilmiy izlanish natijalari)
- g arbiy Yevropada yaratilgan manbalar	
ʻ
V.V.   Bartold   1916-yil   18-iyundan   4-iyulgacha   Samarqandda   bo’ladi   va
undagi   ko’pgina   arxeologik   yodgorliklar   bilan   tanishgan   holda   “1916-yilgi
Turkistonga   o’lkasiga   safar   hisoboti” 72
ni   tarixiga   bag ishlangan   ilmiy   ishlarini	
ʻ
tahlil   etish   davomida   olim   tomonidan   foydalanilgan   manbalarni   maqolada
tasniflagan. 
V.V.   Bartold   mazkur   manbalardan   Samarqand   tarixiga   oid   ilmiy
ma lumotlar   olish   bilan   bir   qatorda   asarlarning   umumiy   mazmuniga   bergan	
ʼ
ma lumotiga   ilmiy-tahliliy   munosabat   bildiradi.   Manbalarga   ushbu   yo sinda
ʼ ʻ
murojaati   bilan   olim   o zining   ilmiy   sinchkovlik   va   tanqidiy   tahliliy   yondashuv	
ʻ
xususiyatlarini   namoyon   eta   olgan.   Bir   so z   bilan   aytganda   V.V.   Bartold	
ʻ
Samarqand tarixini o rganishda manbalardan samarali foydalana olgan. 	
ʻ
2.1. V. V. Bartold asarlarida Samarqandning tarixiy geografiyasi.
Dunyoning qadimiy shaharlari tarixini o rganish doimo tarixshunoslar diqqat	
ʻ
markazida bo lib kelgan. Samarqand tarixi va shaharsozligining o ziga xos jihatlari	
ʻ ʻ
borasida   mahalliy   va   jahon   tarixchi   olimlari   tomonidan   bir   qancha   tadqiqotlar
amalga   oshirilgan.     XIX   asr   oxiri-XX   asr   boshlarida   rus   sharqshunoslari   va
mahalliy   o lkashunoslarning   Samarqand   tarixini   o rganish   borasidagi   amalga	
ʻ ʻ
72
  Бартольд В.В.Отчет о командировке в Туркестанский край летом 1916 году .   Сочинения: в 9-ти томах.   I V . -
М.: Наука,  1973 .  – с 243 -261
24 oshirgan mehnatlari beqiyosdir. Bu davrda shaharning paydo bo lish tarixiga ilmiyʻ
yondashgan tarixshunos olimlardan biri akademik V.V. Bartold hisobdanadi. 
Sharqshunos   olimning   Samarqand   tarixiga   doir   qarashlarini   tarixshunoslik
tahlil   qilish   nuqtai   nazaridan   dolzarb   ahamiyatga   ega.   Tadqiqotchi   asarlarida
shahar   tarixining   o ziga   xos   jihatlari   to g risidagi   ma lumotlari   boshqa	
ʻ ʻ ʻ ʼ
sharqshunoslarning ilmiy ma lumotlaridan farqlanib turadi.	
ʼ
Akademik V.V. Bartold Samarqand tarixi masalalarini  yoritishda   mahalliy
va   xorijiy   manbalarga   tayanib   ish   ko radi.   Tadqiqotchi   asarlarida   o zi   bilan	
ʻ ʻ
zamondosh tarixchi olimlarning Buxoro shahri tarixi borasidagi ilmiy izlanishlarini
ham   diqqat   bilan   kuzatib,   bu   kabi   tadqiqot   natijalarini   mavzu   yuzasidan   e lon	
ʼ
qilgan maqolalarida va ilmiy doiralarda so zlagan ma ruzalarida qayd etib borgan.	
ʻ ʼ
V.V. Bartold Istaxriydan quydagi ma’lumotlarni yozadi, Samarqand Sug di	
ʻ
biz   aytgan   eng   obod   uchta   joyning   biri   dir.   Gullab-yashnagan   Sug d   vodiysi	
ʻ
Buxorodan   Buttam   chegarasigacha   o ng   va   so l   tomondan   uzluksiz   tutashib	
ʻ ʻ
ketgan.   U   yashil   bog lari   bir-biriga   ulashgan   sakkiz   kunlik   masofadagi	
ʻ
ko kalamzor   maydonlardan   iboratdir.   Doimiy   oqib   turuvchi   daryolar   bilan	
ʻ
o ralgan.   Bog lar   va   maydonlarida   hovuzlari   bor.   Yam-yashil   daraxtzor   va
ʻ ʻ
ekinzorlari   vodiyning   ikki   tarafi   bo ylab   davom   etadi.   Ularning   ortini   dalalar	
ʻ
to ldiradi. Ulardan keyin chorva yaylovlari boshlanadi	
ʻ 73
.
V.V.   Bartoldning   takidlashicha,   Samarqand   tuprog i   eng   unumdor   va	
ʻ
quruqdir.   Ko chalari   va   hovlilaridagi   oqarsuvlar   ko p   bug lanmaganida   va	
ʻ ʻ ʻ
daraxtlari mo l bo lmaganida, bu quruqlik ularga zarar yetkazardi. Uylari paxsa va
ʻ ʻ
yog ochdan   qurilgan,   odamlari   ajoyib   va   go zaldirlar.   Muruvvat   va   saxovatni	
ʻ ʻ
Xuroson   shaharlaridan   ortiq   qiladilar,   bu   mollariga   ham   ta sir   etadi.   Samarqand	
ʼ
Movarounnahr   qullari   to planadigan   joydir.   Qullarning   eng   yaxshisi   ham	
ʻ
Samarqandda bo ladi. U bilan eng yaqin tog lar oralig i 1 marhala chiqadi. Kichik	
ʻ ʻ ʻ
Kuhaktog i   bilan   tutashgan,   uning   bir   tarafi   Samarqand   devorigacha   cho zilgan,	
ʻ ʻ
uzunligi   yarim   milga   teng.   Shaharlarining   toshi,   idishlari   uchun   tuproq,   ohak,
shisha va boshqa narsalar undan olinadi. Undagi oltin va kumushdan foydalanishga
ruxsat berilmasligi menga ma lum bo ldi. Ba zilaridan tashqari shaharning barcha	
ʼ ʻ ʼ
yo llari, mahallalari, ko chalariga tosh yotqizilgan. Suvi Sug d daryosidan keladi,	
ʻ ʻ ʻ
u   Buttam   tog larida,   Sag aniyon   orqasida   boshlanadi.   Unda   Jan   deb   ataladigan	
ʻ ʻ
kichik   dengizga   o xshash   ko li   bor.   Atrofida   qishloqlari   bor   bu   tuman   Barg ar	
ʻ ʻ ʻ
deyiladi.   Suv   undagi   tog larni   oralab   Banjikatga   yetib   boradi.   So ngra   “To g on	
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshi”ni  anglatuvchi  Varag sar  deb ataladigan joyga o tadi. U yerdan Samarqand	
ʻ ʻ
daryolariga     bo linadi.   Vodiyning   g arbida   Samarqand   tomondagi   rustoqlar   bilan	
ʻ ʻ
73
  Истахрий – «Китаб ал-масалик вал-мамалик » Т.: 2019 й 131  б
25 tutashadi.   Sharqiy   tarafdagi   ariqlar   boshi   Varag sar   qarshisidagi   G ubarʻ ʻ
mavzesidadir.   Bu   joyda   tog lar   ajralib,   ekin   ekiladigan   yerlar   boshlanadi.	
ʻ
Varag sardan   Barsh,   Barmish   va   Bashmin   daryolari   chiqadi.   Barsh   daryosi	
ʻ
Samarqand   yuqorisida   davom   etadi,   boshidan   oxirigacha   unga   tutash   shahriston,
devor va qishloqlar ariqlari undan suv oladi 74
.
Movarounnahrda   doiralar   bor.   Birinchisi,   Xurosondan   Jayhunning   kechuv
joyiga   yaqini   Buxorodir.   Unga   Samarqandga   qarashli   Sug d,   Ushrusana,   Shosh,	
ʻ
Farg ona, Kesh, Nasaf va Sag aniyon tutashadi. Uning ma muriy hududlari Xuttal	
ʻ ʻ ʼ
va   Jayhun   bo ylab   davom   etadigan   Termiz,   Quvaziyon,   Axsisak,   Xorazmdir.	
ʻ
Xurosonga   chiqiladigani   Maydon   qapug i   deyiladi.   Sharq   tomonida   Ibrohim	
ʻ
qapug i,   Riv   qapug i,   Mardaqsha   qapug i,   Kalaboz   qapug i.   Bu   va   Mardaqsha	
ʻ ʻ ʻ ʻ
qapug laridan   Nasaf   va   Balxga   chiqiladi.   Kalabozdan   keyin   Navbahor   qapug i.
ʻ ʻ
Samarqand   ad-doxil   qapug i,   undan   Samarqand   va   Movarounnahrning   boshqa	
ʻ
yerlariga boriladi. Fag askun qapug i, Ramisiniya qapug i, Haddi Shirvan qapug i	
ʻ ʻ ʻ ʻ
– u Xorazm  yo lidadir. Undan so ng G ashaj  qapug i keladi. Rabadning o rtasida	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bozorlari darvozalari bor. Ular: Hadid darvozasi,  keyin Hasson ko prigi darvozasi	
ʻ
va Maj masjidi yonida ikki qapug , u ikkisidan keyin Ruxna darvozasi, keyin Abu	
ʻ
Hishom   al-Kin   aniy   qasri   yaqinidagi   darvoza,   Suvayqa   ko prigi   yaqinidagi	
ʻ
darvoza,   keyin   Forjak   darvozasi,   keyin   Darvozaja   darvozasi,   keyin   Mug on   yo li	
ʻ ʻ
darvozasi,  keyin Samarqand  ad-doxil   darvozasi   keladi. Etagi     Varka qishlog idan	
ʻ
boshlangan,   Kesh   va   Samarqand   orasidan   Samarqandgacha   yastangan   bu   tizma
Buttam   tog lariga   ulanadi.   Ushrusana   va   Farg ona   kengliklariga   yetib,   Shalji	
ʻ ʻ
tumani va Tarazga o tadi. Bu tog da, Buttam  tumani  va Samarqanddagi    Savadar	
ʻ ʻ
tog larida   issiq   va   sovuq   suvlar   bor.   Yozda   kunlar   isib   ketganida   buloqlar	
ʻ
muzlaydi. Qotib qolganidan hatto, buloq og zini  to sib qo yadi. Qishda suvi  issiq	
ʻ ʻ ʻ
bo ladi va isinishi uchun chorvalarini u yerga haydab keladilar	
ʻ 75
.
V.V. Bartold yozishicha, Samarqand atrofida unga qarashli o’n ikkita rustoq
bo’lib, oltitasi Zarafshon janubida (Bundjikat yoki Panjiket, Varag’sar, Maymurg’,
Sanjarfag’n,   Darg am   va   Abg’ar)   va   shimolda   oltita   (Yorkat,   Burnamad,	
ʻ
Buzmajon,   Kabudanjkat,Vidar   va   Marzban).   Rustoqlar   sharqdan   g arbga   qarab	
ʻ
tartiblangan,   ularning   ba’zilari   masalan,   Maymurg’   (ilgari   Varag’sar   va
Sanjarfag’n ham bo’lgan), Kabudanjkat va Abg’ar musulmonlardan oldingi davrda
alohida mulklikni tashkil qilgan. 
Varag’sar, Maymurg , Sanjarfag’n va Darg am rustoqlari Varag’sardan oqib	
ʻ ʻ
o tuvchi   ariqlar   bilan   sug orilgan,   Darg am   maydoni   ayniqsa   unumdor   va	
ʻ ʻ ʻ
74
  Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. -с.134
75
  Истахрий – «Китаб ал-масалик вал-мамалик » Т.: 2019 . 135 б
26 uzumzorlari   bilan   mashhur   hisoblangan.   Abg’arda   (hozirgi   Chashmaob)   sun iyʼ
sug orish yo q edi, yaylovlar va yomg’irli ekin erlaridan iborat bo’lgan, biroq ular	
ʻ ʻ
katta   hosil   bergan,   boshqa   rustoqlarga   qaraganda   ko proq   qishloqlar   bor   edi.   Ibn	
ʻ
Havqal   o’rim-yig’im   yilida   Abg’ar   dalalari   mahsuloti   butun   So’g’d   aholisini
to’ydirishi mumkinligi haqida ma’lumotlarni uchratamiz 76
. 
Samarqanddan 2 kunlik yo’l pastda, janubiy qirg’og’ida, daryodan ajratilgan
Fay (yoki Payariq), 2 kunlik yo’lga cho’zilgan u tomonidan sug’oriladigan maydon
So’g’dning eng unumdor va aholi gavjum qismi hisoblangan. Fay ham bir paytlar
mulk bo lgan. Janubdagi rustoqlarda Zarafshondan alohida bo lgan Samarqanddan	
ʻ ʻ
boshqa yirik shaharlar yo q edi, sobor masjidi faqat Panjiketda edi. Shahar atrofida	
ʻ
ko’plab   mevali   daraxtlar   bor   edi.   Ayniqsa,   bodom   va   yong’oqlar   soni   bo’yicha
Panjiket   rustoqi   birinchi   o’rinni   egallagan.   Maymurg’da   qasrlar   ko’p   bo’lgan,
ammo   bu   erda,   bu   rustoqning   asosiy   qishlog’i   Rivdadda   ixshidlar,   ya’ni   so’g’d
qal’alarining musulmongacha bo’lgan egalari bo’lgan.
XII   asrda   bu   yerda   yilning   ma’lum   bir   vaqtida   harbiy   lager   bo’lgan.
Samarqand   viloyati   janubga   Shovdor   tog’larigacha   cho’zilgan   bo’lib,   u   maxsus
rustoqni   tashkil   etgan   bo’lib,   bu   erda   Istaxriy   tilga   olgan   va   Ibn   Havqal   batafsil
tasvirlab bergan Nestorian qishlog’i Vazgird bor edi balki Samarqanddan 4 farsax
uzoqlikdagi   Shovdordagi   Somoniyda   zikr   etilgan   Vazd   yoki   Vizd   qishlog’i   bilan
bir   xildir.   Rustoq   10   farsaxdan   ortiqroqqa   cho zilgan   va   eng   sog lom   va   go zal	
ʻ ʻ ʻ
joylardan biri hisoblangan. Nestorianlarning bu yerda cherkovi va hujralari bor edi.
Ibn   Havqal   u   erda   tanho   va   sog’lom   havodan   zavqlanish   uchun   kelgan
ko’plab   Mesopotamiya   nasroniylarini   ko’rdi.   M.   E.   Vyatkin   bu   nasroniy
qishlog’ini   hozirgi   Urgut     mintaqasidagi   Qing’ir   qishlog’i   bilan   belgilaydi.
Shimoliy   rustoqlarga   kelsak,   ulardan   ikkitasi,   ya’ni   Yorkat   va   Burnamad   keyingi
mintaqa   Ushrusana   bilan   chegarada   joylashgan.   Bu   yerga   Zarafshon   suvi
kelmagan, ekin maydonlari buloq suvi va yomg’ir suvlari bilan sug’orilgan 77
. 
V.V.   Bartold   Somoniy   va   Yaqubiy   ma’lumotlariga   tayanib   quyidagicha
yozadi,   Yorkat   allaqachon   Ushrusana   tarkibiga   kiritilgan.   Yaqubiyning
malu’motlarida   esa   Burnamadni   Ushrusanaga   ham   qo’shib   yuboradi.   Burnamad
Zomindan   4   farsax   uzoqlikda,   Samarqanddan   katta   yo l   bo yida   joylashgan.	
ʻ ʻ
Buzmajon rustoqi shu nomdagi kanal orqali sug orilgan, uning bosh shahri Barket	
ʻ
yoki Abarket hisoblangan. 
76
  Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. -с.135
77
  Ўша асар -с 136
27 Samarqanddan   Sirdaryoga   olib   boradigan   katta   yo’lda   4   farsax   uzoqlikda
edi.   Somoniy   va   Yoqubiy   ma’lumotlariga   ko’ra,   shahar   ham   bir   muncha   vaqt
Ushrusana   tarkibiga   kirgan.   Vidar   Sinavab   kanali   orqali   o’tib,   Ishtixanga   yetib
boradi,   Kabudanjkat   va   Marzbon   rustoqlari   Samarqand   ro parasidagi   daryodanʻ
oqib   o tadigan   maxsus   ariq   orqali   sug orilgan.   Kabudanjkat   va   Vidar	
ʻ ʻ
shaharlarining har biri Samarqanddan 2 farsax masofada joylashgan edi 78
.
Tomashek   Kabudanjkatni   hozirgi   G’ubdan   qishlog iga   yoki   G’ubdunga	
ʻ
yaqinlashtiradi.   Vidar   shahri   ham   shu   rustoqning   ba zi   qishloqlari   kabi,   birinchi	
ʼ
sonli   shaharning   markazi   bo lgan.   Ibn   Havqal   davrida   arab   aholi   punktining	
ʻ
qisqarishi   allaqachon   sezilarli   bo’lgan,   ammo   hali   ham   bu   erda   qoldiqlar   mavjud
edi. Marzbon o z nomini   sug d dehqonlari bilan birga xalifa saroyiga chaqirilgan	
ʻ ʻ
bu rustoqning hukmdori Marzbon ibn Turg ash nomidan olingan.	
ʻ
Istaxriyga   ma’lumotlariga   ko’ra,   Darg am   rustoqlar   ichida   ekini   eng	
ʻ
yaxshisidir.   Uzumlari   ko pligidan   u   yerdan   boshqa   rustoqlarga   ham   olib   ketiladi.	
ʻ
Abg ar   dasht,   qishloqlari   Samarqand   rustoqlaridagidan   ko p,   yuqori   hosil	
ʻ ʻ
beradigan   yerdir.   Menga   ma lum   bo lishicha,   bir   qafizga   ekin   ekilsa   yuz   qafizga	
ʼ ʻ
ko payar   ekan.   Unda   yana   ko plab   o tloqlar   bor.   Bu   rustoqlar   bari   vodiyning	
ʻ ʻ ʻ
janubidagilaridir.   Yorkat   shimoldagi   rustoqlarning   eng   yuqorisida,   Ushrusanaga
tutashgan, minbar yo q. Suvi Sug d daryosidan emas, buloqlardan keladi, dashtlari	
ʻ ʻ
ko p,   o tloqlari   keng   va   mo ldir.   Burnamad   ham   Ushrusana   tomonda,   minbari	
ʻ ʻ ʻ
yo q, qishloqlari kam. Buzmajaz Samarqand tomonida Yorkat rustoqiga tutashgan,
ʻ
shahri   Barkat.   U   bilan   Kabuzanjkat   rustoqi   tutashadi,   qishloqlari   daraxtlarga
chulg angan,   shahri   Kabuzanjkatdir.   Uningorqasida   Vizar   rustoqi   bor,   shahri	
ʻ
Vizar, ekinlari  ko p va hosildor. Tekislik va tog lari, oqar suvlari, ekin zorlari  va	
ʻ ʻ
o tloqlari bor. Vizar va bu rustoqlarning ko p qishloqlari sibo iylar nomli Bikr ibn	
ʻ ʻ ʼ
Voil qavmiga tegishli, Samarqandda ularning viloyatlari, mehmonxonalari bo lgan,	
ʻ
xulqlari   chiroyli   edi.   U   bilan   Marzbon   rustoqi   tutashadi.   U   Sug d   dehqonlari	
ʻ
qatorida Iroqqa chaqirib olingan Marzbon ibn Turksafiydir 79
.
Samarqandning   shimoli-g arbida   Ishtixan   rustoqlari   va   maxsus   ma’muriy	
ʻ
birlikni   tashkil   etgan.   Shuning   uchun   Samarqand   rustoqlari   tarkibiga   kirmagan.
Samarqanddan   Ishtixan   7   farsax   masofada   joylashgan.   Ishtixandan   Kushoniyga
o tish 5 farsaxlik masofa. 	
ʻ
Ibn   Havqal   ma’lumotlariga   ko’ra,   Ishtixan   –   alohida   joylashgan   shahar,
havosi   juda ham  sog’lom, atroflarida  bog’lar,  qishloqlar, o’tloqlar,  sayr   qiladigan
joylar   va   qamishzorlar   ko’p.   Umuman   olganda,   as-Sug’d   yerlari,   unumdorligi,
78
  Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. -с.13 8
79
  Истахрий – «Китаб ал-масалик вал-мамалик » Т.: 2019  164 б
28 gullab-yashnaganligi,   daraxtlari,   mevalari,   ekinzorlari,   ko’kalamzorligi   va
sog’lomligi bilan bir-biriga o’xshahshdir. Faqat al-Kushoniya bundan istisnodir. U
as-Sug’dning yuragi va uning eng aholisi ko’p qismidir 80
.
Ishtixanda   madina   ichida   joylashgan   quhandiz,   shuningdek   rabod ,   uzluksiz
ariqlar va qishloqlar bor. Uning qishloqlaridan birida Ujayf ibn Anbasa tug’ilgan.
U   yerda   unga   qarashli   bo’lgan   qishloqlar,   ekinzorlar   va   bozorlarni   xalifa   al-
Mu’tasim   undan   tortib   olgan.   Keyinchalik   al-Mu’tamid   ularni   Muhammad   ibn
Tohir ibn Abdulloh ibn Tohirga iqto’i    mulki sifatida bergan.
V.V.   Bartold   Somoniy   va   Yoqubiyning   ma’lumotlarini   tasdiqlagan   holda
shularni yozadi,  X asrda Ishtixan muhim shahar edi. Shahriston, qal’a va raboddan
iborat bu shaharga VIII asrda Arablar Samarqandni bosib olingandan keyin, so g dʻ ʻ
ixshidlari   o z   poytaxtlarini   shu   yerga   ko chirdilar.   Ishtixan   bozorlari   va   ba zi	
ʻ ʻ ʼ
qishloqlar   xalifalar   tarixida   qayd   etilgan   Anabasi   tomonidan   qo mondon   Ufajga	
ʻ
tegishli   bo lgan.   Xalifa   Mo’tasim   (870-892   y)   ularni   musodara   qilgan.   Bu	
ʻ
daromadlarni   Xuroson   hukmdori   Muhammad   ibn   Tohirga   (862-873)   bergan.
Ishtixan   rustoqi   uzunligi   bo yicha   5   kunlik   va   eni   bo yicha   1   kunlik   sayohatga	
ʻ ʻ
cho zilgan,   uning   shimoli-sharqiy   chegarasi   Sagarj   tog’lari   edi.   Somoniy   va	
ʻ
Yoqubiy   ma’lumotlariga   ko ra,   bu   Samarqanddan   5   farsax   uzoqlikdagi   Ishtixan	
ʻ
atrofidagi   qishloqning  ham   nomi  bo lgan. Xuddi   shu  hududda  VII  asrda  qurilgan	
ʻ
Afarinket yoki Faranket, zamonaviy Frinkent yoki Prinkent shahri joylashgan edi.
Bu   nomning   kelib   chiqishi   Afarunga   ya’ni,   Samarqand   hukmdori   G’urakning
ukasiga bog’lanadi 81
. 
V.V.   Bartold   keyin   Kushoniya   rustoqi   haqida   quyidagilarni   yozadi,
Kushoniya   rustoqi   eni   bo yicha   Ishtixanga   teng   bo lgan   (Maqsudiy   ma’lumotiga	
ʻ ʻ
ko’ra, 2 kunlik sayohatda uning kengligini aniqlaydi)  va uzunligi  bo yicha undan	
ʻ
ancha   kam   edi.   Kushoniya   shahri   So’g’dning   eng   gullab-yashnagan   shahri
hisoblangan   (albatta,   Samarqanddan   keyin),   Istaxriy   uni   “So’g’d   shaharlarining
yuragi” deb ataydi. Musulmongacha bo’lgan davrda Kushoniya alohida mulk edi,
kushonshoh   unvoni   bilan  bu   mulk  boshqarilganligi   Tabariy  tomonidan   ham   qayd
etilgan. Ibn Xordodbeh   ma lumotlariga ko ra, butun Movarounnahr hukmdori bir	
ʼ ʻ
vaqtlar   Kushonshoh   deb   atalgan.   Bu   ehtimol,   yuechjilar   ya’ni,   kushonlar
hukmronligi   davriga   ishora   qiladi.   Kushonlar   nomi   mamlakatning   keyingi
hukmdorlari Xaytallar yoki Eftalitlarga ham o tgan. Istaxriy Ishtixan va Kushoniya	
ʻ
Samarqanddan   Buxoroga   boradigan   katta   yo lda   joylashgan   shaharlar   sifatida
ʻ
80
  Ибн Ҳавқал – “Китоб сурат ал-ард”(Мовароуннаҳр) Т.: 2011 
81
  Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. -с.  139
29 ko rsatadi.   Ishtixandan   Zirmangacha   1   farsax   masofa   bo lgan.   Kushoniyadanʻ ʻ
Rabinjon yoki Arbinjangacha - 2 farsax 82
. 
V.V.   Bartold   Ibn   Havqal   ma’lumotlariga   tayanib   quydagicha   yozadi,   al-
Kushoniya   –   al-Sug’d   shaharlari   ichidagi   eng   aholisi   ko’p   shahardir.   U   bilan
Ishtixan   kattaligi   jihatidan   bir-biriga   yaqin.   Lekin   al-Kushoniyaning   bosh   shahri
kattaroq   va   aholisiko’proq,   uning   qishloqlari   ham   ko’proqdir,   aholisi   esa
bilimliroq.   Chunki   Ishtixan   hududi   Sog’arj   tog’laridagi   Yag’on   orqasidan
boshlanib, al-Kushoniya hududigacha uzunligi taxminan ikki kunlik yo’l, kengligi
esa   taxminan   bir   kunlik   yo’lni   egallaydi.   Bu   ikkala   shahar   as-Sug’d   daryosidan
shimolda   joylashgan.   Arbinjan   ad-Dabusiyadan   ko’ra   kattaroq,   aholisi   ko’proq,
rustoqlari va qishloqlari ko’proqdir, chunki ad-Dabusiyada rustoqlar va qishloqlar
ko’p   emas,   va   u   Arbinjandan   kichikroqdir.   as-Sug’d   shaharlarining   yuragi   al-
Kushoniyadir, uning axolisi as-Sug’dning boshqa shaharlarining aholisiga nisbatan
boyroqdir 83
.
Samarqand   bilan   Buxoro   o rtasidagi   yo l   yoki   Movarounnahrning   asosiy	
ʻ ʻ
shaharlarini tutashtiruvchi “shoh yo’li” (“shoh-rax”) hamisha katta ahamiyatga ega
bo lgan.   Samarqanddan   Buxorogacha   37   yoki   39   farsax   va   6   yoki   7   kunlik   yo’l	
ʻ
hisoblagan.   Bu   yo’lda   birinchi   qishloq   Samarqanddan   7   farsax   uzoqlikda
joylashgan   Zirman   edi.   Qishloq   VIII   asrdayoq   tilga   olingan.   Ehtimol,   hozirgi
Chimboy   o’rnida   joylashgan.   Samarqand   va   Zirman   o rtasida   birinchi   2   farsax	
ʻ
uzoqlikda Alkamiy qal asi bor edi. 	
ʼ
Keyingi   shahar   Arbinjan   yoki   Zirmandan   5   yoki   6   farsaxda   joylashgan
Arbinjan   haqida   ham   ma’lumotlar   VIII   asrda   tilga   olinadi.   Aftidan   bu,   hozirgi
Kattaqo’rg’ondan biroz g’arbda, Zirabuloq balandliklaridan uncha uzoq bo’lmagan
joyda   joylashgan   edi.   XII   asrda   shahar   Xorazmshoh   Elarslon   (1158)   bosqinida
vayron qilingan. Arbinjon va uning atrofi bilan, masofalarga qarab, yuqorida qayd
etilgan   Pay   yoki   xuddi   shu   nomdagi   ariq   orqali   sug’oriladigan   Fay   rustoqi   bor.
Ushbu   yo’nalishdagi   quyidagi   asosiy   yo’nalishlar   bir   xil   qadimiylik   bilan   ajralib
turardi xususan, Dabusiya, Karminiya va Tavovis xarobalar bilan tutashgan Qal’a-i
Ziyaaddin tepaligi, bu mahalliy aholining qarorgohi bo’lgan 84
. 
N.   F.   Sitnyakovskiy   so’zlariga   ko’ra,   “katta   hukmdor   qabristoni   bu   yerda
haqiqatan ham shahar  bo’lganligini tasdiqlaydi” 85
. Qal’aning qurilishini XV asrga
bog’laydi ya’ni Jaloliddinga, oxirgi Xorazmshoh (xato bo’lsa kerak). Dabusiyadan
5   farsax   masofada   Karminiya,   hozirgi   Karmina   edi.   Buxorodan   Karminiya   qadar
82
  Ўша асар –с 140
83
  Ибн Ҳавқал – “Китоб сурат ал-ард”(Мовароуннаҳр) Т.: 2011
84
  Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. -с. 143
85
  Ўша асар –с.144
30 16\17 farsax masofa Narshaxiyda shu ma’lumot beriladi, Somoniy va Yoqubiy esa
18   farsax   deya   takidlanadi.   Narshaxiy   keltirgan   mahalliy   afsonaga   ko’ra,   shahar
dastlab   Bodayi-xurdah   deb   nomlangan.   XII   asr   mahalliy   ulamolaridan   birining
Somoniy bergan baxtsiz etimologiyasiga ko’ra, u o’zining yangi nomini arablardan
oldi,   ular   shahar   atrofini   “Armanistonga   o’xshash”   (ka-Arminiya)   tuproq
unumdorligi va suv miqdori nuqtai nazaridan shunday nomlaydilar.
V.V Bartold asarida qayd etishicha, Somoniy shaharni xaroba holatda topdi,
bu Xorazmshoh Elarslonning ishi bo’lsa kerak, XV asrda bu yerda allaqachon katta
shahar   bo lgan.   Karminiyadan   1   farsax   (Somoniy   bo yicha   —   2   farsax)   sharqda,ʻ ʻ
katta yo ldan shimolda, XII asrda Xudimankan qishlog i - “hadis izdoshlari”, ya ni	
ʻ ʻ ʼ
shofiylarga   mansub   bo lib,   sobor   masjidiga   ega   bo lgan.   Daryoning   shimolida,	
ʻ ʻ
Karminiyadan   1   farsax   masofada   Xarg’ankat   qishlog i   va   uning   yonida	
ʻ
Mazyamajkat   qishlog i   bo lgan.   Tomashek   Xarg’ankat   (hozirgi   Qalqon-Ota)ni	
ʻ ʻ
xitoy   ma lumotlariga   ko ra,   Kushoniya   va   Buxoro   oralig ida   joylashgan   Xo-xan	
ʼ ʻ ʻ
mulki nomiga yaqinlashtiradi 86
.
Istaxriy   o’z   asarida   quyidagi   ma’lumotlarni   beradi,   Mug kan   shahardan   5	
ʻ
farsax,   Baykand   yo lining   o ng   tomonida,   yo l   bilan   orasi   3   farsaxdir.   Zandana	
ʻ ʻ ʻ
shaharning   shimol   tomonida   4   farsaxdir.   Tumajkat   Tavavisga   ketaverishda   chap
tomonda   4   farsax,   yo l   bilan   orasi   yarim   farsaxga   yaqin.   Karminiyadan   Sug d	
ʻ ʻ
tomondagi   Xudimankanga   1   farsax.     Xudimankan   bilan   Samarqand   orasi   yo li	
ʻ
chap   tomonda   bir   g alva   masofadir.   Mazyamajkat   Sug d   vodiysi   ortida	
ʻ ʻ
Xudimankandan 1 farsax yuqorida. Xarg ankat Karminiya qarshisida, daryo ortida	
ʻ
5 farsax masofada.
Keyingi yirik aholi punkti, Buxorodan 7 yoki 8 farsax uzoqlikdagi Tavovis
Buxoroni   chekka   hududlari   bilan   o rab   turgan   devor   ichida   bo lgan.   Arablar	
ʻ ʻ
birinchi   bo’lib   bu   yerda   saqlanayotgan   tovuslarni   ko’rgan.   Narshaxiy
malumotlariga ko ra	
ʻ 87
, mahalliy boylarning uylarida, Tabariyga ma’lumotlari ko ra	ʻ
—   qishloqda;   Qishloqning   qadimiy   nomi   Arfud   edi.   Ibodat   ibodatxonadan
tashqarida   qilingan.   XII   asrda   Arslonxon   Muhammad   Iskidjikatda   rabotida   va
Shargda sobor masjidi qurdirdi. Sharg va Iskidjikat yaqinida Bamidjikat qishloqlari
(Buxorodan 4 farsax, yo lning shimolida 1/2 farsax masofada) joylashgan. 	
ʻ
V.V. Bartold ma’lumotlariga ko’ra, turkiy ko’chmanchilarning bosqinlaridan
atrof-muhit   himoyalash   maqsadida   Samarqand   shohi   Yazid   ibn   G’urak,   So’g’d
misolida,   bunday   devorlarning   qurilishi   tufayli   to’liq   xavfsizlik   ta’minlangan.
86
  Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. -с. 145
87
  Наршахий – “Бухоро тарихи” Т.: “Фан” 1966
31 Darvozalar va minoralar bir-biridan 1/2 milya (ya’ni, taxminan bir verst) masofada
qurilgan. Butun qurilish faqat 215/830 yilda tugallangan.
V.V.   B а rtold   takidlashicha,   Mas’udiy   bir   ma’lumotida   Salmuiy   (yoki
Salmaveyha)   “Abbosiylar   sulolasi   va   Xuroson   amirlari   haqida”   kitobiga   ishora
qilib,   So’g’d   podshohi   tomonidan   eski   va   qadimiy   devorlarni   qurdirganligini
aytadi, ammo Fazl ibn Sulaymon vaqtida bu devorlar yemirilib ketadi 88
. 
Istaxriy   ma’lumotlariga   ko’ra   esa,   Buxoro   devori   bilan   chegaralangan
hududning   uzunligi   12   farsax,   eni   ham   bir   xil   bo’lgan.   Devor   Tavovisdan   sharq
tomonda   Samarqand   yo’lini   kesib   o’tgan,   ya’ni   7   farsaxdan   ortiq   masofada
joylashgan. Shahar Xuroson shaharidan 3 farsax masofada. Bundan tashqari, devor
ichida   Mukkan   (Buxorodan   5   farsax   va   Xuroson   yo lidan   3   farsax   shimolda)   vaʻ
Zendan  (4 farsax shimolda) qishloqlari bor edi. Devorlarni har yili ta’mirlash katta
mablag’ talab qilib, aholi zimmasiga og’ir yuk bo’lgan.
Faqat   Ismoil   Somoniy   davrida   tashqi   xavfsizlik   ta’minlangan   va   aholi   bu
vazifadan ozod qilingan edi. Shundan so’ng devor vayronaga aylangan. XII asrda
uni   Kampyrak   (“Keksa   ayol”)   deb   atashgan.   Bu   devorlarning   qoldiqlari   hozirgi
kungacha   qal’a   shaklida   saqlanib   qolgan,   u   mahalliy   aholi   orasida   Kampir-duval
nomi   bilan   mashhur   bo’lib,   N.   F.   Sitnyakovskiy   tomonidan   o’rganilgan,
qo’rg’ondan   sharqqa   qarab   Karminiyagacha   cho’zilgan,   uning   shimoliy   tomoni
qisman Zarafshonning chap baland qirg og i bo ylab cho zilgan	
ʻ ʻ ʻ ʻ 89
.
V.V.   Bartold   Istaxriyning   usbu   malumotlariga   alohida   etibor   berib,
Samarqand   pullari   ismoiliyya,   mukassara   va   dinordir.   Ularda   temir,   mis,   kumush
va   boshqa   metallar   qorishmasidan   tayyorlanadigan   Muhammadiyya   dirhami   ham
bor edi. Ishtixan Samarqanddan alohida, rustoqlari, ko plab qishloqlari, bog lari va	
ʻ ʻ
manzarali   joylariga   ega   ma muriy   birligi   bo lgan   shahardir.   Uning   shahriston,	
ʼ ʻ
quhandiz, rabad va doimiy oqadigan daryolari bor. Qishloqlaridan birida Ujayf ibn
Anbasa   yashagan.   Unga   qarashli   Ishtixan   bozorlarini   Mu tasim   tortib   olgan.	
ʼ
Mu tamid ularni Muhammad ibn Tohir ibn Abdulloh ibn Tohirga iqto qilib bergan.	
ʼ
Kushoniya   Sug d   shaharlarining   eng   obodi   va   Ishtixanga   kattalikda   yaqin	
ʻ
keladigan   shahardir.   Qishloq   va   rustoqlari   son   jihatidan   Ishtixandagi   kabi   emas.
Dabusiya   va   Arbinjan   vodiyning   janubida   Xurosonga   boradigan   kata   yo lda	
ʻ
joylashgan.   Rabinjan   rustoqi   Dabusiyadan   kattaroq   Sug d   shaharlarining   markazi	
ʻ
Kushoniyadir.  Buttam  –  Birinchi,  O rta   va  Ichki  Buttam   deb  ataladi.  Samarqand,	
ʻ
Sug d va Buxoro suvi O rta Buttamdan keladi. Boshi Mink – Qutayba ibn Muslim	
ʻ ʻ
88
  Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. -с.  145
89
  Ўша асар -с. 146
32 urushgan   joy.   U   yerda   Afshin   istehkomi   bor.   Movarounnahrda   Samarqand   va
Tunkatdan boshqa zarbxona yo qʻ 90
.
Samarqand Buxorodan farqli o laroq qadimda qayerda tashkil topgan bo lsa,	
ʻ ʻ
hozir   ham   shu   yerda   qad   rostlab   turibdi.   Oxirgi   ming   yil   ichida   tez-tez   bo lib	
ʻ
turgan   ko chmanchi   va   bosqinchilarning   hujumlariga   qaramasdan     shaharning	
ʻ
hatto   rejasi   (plan)   ham   o zgarmagan.   V.V.   Bartoldning   Samarqand   topografiyasi	
ʻ
xususida   ilgari   surgan   ushbu   g oyasi   keyingi   davr   arxeolog   va   tarixchilari	
ʻ
tomonidan o z tasdig ini topdi.	
ʻ ʻ
2.2. V.   V.   Bartold   tomonidan   Samarqand   shaxri   tarixiy
topografiyasining tadqiq etilishi.
Samarqand   tarixiy   geografiyasining   o ziga   xos   jihatlari   sharqshunos   olim	
ʻ
V.V.   Bartold   tomonidan   sinchiklab   o rganilgan.   Olimning   voha   geografiyasi	
ʻ
to g risida qoldirgan ma lumotlari boshqa tadqiqotlarda uchramasligi va o lkaning	
ʻ ʻ ʼ ʻ
alohida xususiyatlarini o zida aks ettirishi bilan ilmiy tahlillarga asos bo ladi. 	
ʻ ʻ
V.V.   Bartold   “Turkiston   mo g ullar   bosqini   davrida”   klassik   asarining	
ʻ ʻ
“Movarounnahrning   geografik   tavsifi”   nomli   birinchi   bobida   Samarqand   tarixiy
geografiyasi   xususida   batafsil   ma lumot   bergan.   Olim   Zarafshon   daryosi   yuqori	
ʼ
oqimida   joylashgan   Samarqand   Turkistonning   eng   katta   shahri   ekani   va   uning
islom davrigacha bo lgan tarixi haqida ma lumotlar juda ozligini ta kidlab o tgan.	
ʻ ʼ ʼ ʻ
Shuningdek,   olim   eronliklar   bu   yerda   anchagina   oldin   o zlarining   qishloq   va	
ʻ
shaharlariga   ega   bo lishganini   taxmin   qiladi.   U     o z   fikrini   Aleksandr	
ʻ ʻ
Makedonskiy   davrida   So g d   (Sogdiana)da   Maroqand   (Samarqand)   Zarafshon	
ʻ ʻ
daryosining yuqori oqimidagi bu shahar Samarqand shahri bo’lgani bizga ma’lum.
V.V. Bartoldning ta kidlashicha, xijriy davr birinchi asrlarida bu yerlardagi
ʼ
ko pgina   aholi   yashash   maskanlarini   Samarqanddan   ko hna   va   qadimiy   deb	
ʻ ʻ
hisoblashgan. Samarqand atamasining kelib chiqishi xususida quyidagi qarashlarni
V.V.  Bartold   o’z  asarida   keltirib  o’tadi:   -   Qadimgi   yunon  manbalarida   bu  shahar
Marakanda   (Maracanda),   xitoy   manbalarida   esa   Kan   va   Samouszyan   (Katta
shahar)   shaklida   qayd   etilgan.   Sug d   tilidagi   manbalarda   uning   nomi   smarkanu	
ʻ
shaklida   qayd   etilgan.   Tarixiy   manbalarda   Samarqand   shahrining   nima   sababdan
bunday atalishi haqida turlicha talqinlar mavjud 91
.
Abu   Rayhon   al-Beruniy   va   Mahmud   Koshg ariy   ma lumotiga   ko ra,   bu	
ʻ ʼ ʻ
shaharning nomi qadimgi turkiy tillardagi semiz va kand so zlaridan iborat bo lib,	
ʻ ʻ
“semiz shahar”, ya ni “katta shahar” ma nosini bildiradi.	
ʼ ʼ
90
  Истахрий – «Китаб ал-масалик вал-мамалик » Т.: 2019 . 176 б.
91
Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. -с.  148
33 Ispan   elchisi   Rui   Gonzales   de   Klavixoning   yozishicha,   Samarqand
(Samarkant)   shahrida   hamma   narsa   mo l-ko l   bo lgan.   Shuning   uchun   uniʻ ʻ ʻ
Simeskant  (Simeskant)  – “boy qishloq” deb ataganlar. Ularning tilida simes so zi	
ʻ
“katta”, kant esa “qishloq”   ma nosini bildirgan. 	
ʼ
Mahmud   ibn   Vali   va   Xofizi   Abrularning   yozishicha,   Samarqand   nomi   bu
shaharga   asos   solgan   qadimgi   Yaman   podshohi   Samar   ibn   Afriqish   ismidan
olingan. 
Abu   Tohirxo jaga   ko ra	
ʻ ʻ ,   Samar   ismli   turk   xonining   ismi   bilan   bog liq	ʻ
bo lishi   mumkin.   XIII   asrda   chizilgan   Yevropa   xaritalarida	
ʻ     Xazar   mamlakatida
Samarcha yoki Samarcan nomli shahar qayd etilgan. O rta asrlarda G arbiy O rol	
ʻ ʻ ʻ
tog  yonbag irlarida oqib	
ʻ ʻ    O tgan daryo ham Samar yoki Samur deb atalgan.	ʻ
  “Tarixi   tabariy”da   yozilishicha,   Samar   degan   bir   xon  shahar   soldiradi.   Bu
shaharga   eng   avval   “qand”   nomli   turk   qavmi   kirib   o rnashadi.   Shuning   uchun	
ʻ
shahar   “Samarqand”   deb   ataladi.   “Tarixi   Bal amiy”da   Samarqand   etimologiyasi	
ʼ
xususida shunday ma lumot bor: -”Xurosonga keldi va u yerdan Hasson yuborgan	
ʼ
bu  o g ilga   yordam   berish   maqsadida   Turkistonga   –   Chinistongacha   bo lgan   turk	
ʻ ʻ ʻ
yeriga yo naldi. Shammar Samarqandga keldi. Samarqand mustahkam qal alardan	
ʻ ʼ
edi.   U   qal alarni   zabt   etdi   va   ko p   o ldirib   shaharni   vayron   qildi.   Uning	
ʼ ʻ ʻ
(Samarqandning) oldingi ismi boshqacha edi. So ng odamlar shaharni obod qildilar	
ʻ
va   bunga   forschada   Samarkand   deb   nom   berdilar.   “Kand”   turkchada   “shahar”
demakdir. Buni arabchaga o girib, Samarqand deb nomladilar”	
ʻ 92
.
V.V.   Bartold   Samarqand   tarixini   yorituvchi   ko plab   yozma   manbalar	
ʻ
saqlangan   bo lib,   shular   orasida   (keyingi,   qayta   ishlangan   shakli   bo lsa   ham)	
ʻ ʻ
332/943-44   yillarda   yozilgan   Al-Mustag’fariyning   maxsus   Samarqand   tarixiga
bag ishlangan   asarini     beqiyos   deb   ta riflaydi.   Ibtidoiy   davrdan   to   X   asrga   qadar	
ʻ ʼ
Samarqand shuningdek, Nasaf(Qarshi), va kesh (Shahrisabz) viloyatlarning tarixini
ham   o’z   ichiga   olgan   bu   asar   bizgacha   faqat   nomigina   yetib   kelgan   xolos.   V.V.
Bartold ta kidlaganidek, O rta Osiyoning boshqa shaharlari tarixiga bag ishlab, bu	
ʼ ʻ ʻ
kabi asar bitilmagan.
Sharqshunos olimning ilmiy merosida Samarqand tarixi masalalariga jiddiy
e tibor   qaratilgan   bo lib,   turli   xil   qo lyozma   asarlar   asosida   fikrini   asoslashga	
ʼ ʻ ʻ
harakat   qiladi.   Masalan,   uning   Hofizi   Abruyga   tayanib   ma lumot   berishicha:	
ʼ
“Hozirgi   paytda   Samarqandning   oldingi   hududidan   faqatgina   10   qismi   qolgan
bo lsa ham, bu shahar boshqa Movarounnahr shaharlaridan ko ra beqiyos darajada	
ʻ ʻ
go zal,   shu   bois   uni   Jannat   bog i   deb   atasa   bo ladi   (bu   uning   yerlarining
ʻ ʻ ʻ
92
  Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. –с  149
34 hosildorligi   va   tinch-totuv   hayoti   uchun   berilgan   nom).   Ko hak   (Zarafshon)ʻ
daryosi   haqida   gapirganda,   uning   suvlari   (ko paygan   davrlarda)   Amudaryogacha	
ʻ
borar ekan”. V.V. Bartold matnning arab imlosida yozilgan shaklini  ham keltirib,
Samarqand   tasviri   ancha   qisqa   ekanligini,   asosan   Somoniylar   davri   haqida
ma lumotlar bilan cheklanganligini ta kidlaydi. 	
ʼ ʼ
V.V.   Bartold   asarida   arab   manbalaridagi   ushbu   ma’lumotlarni   keltirib
o’tadi;-   al-Buttam   yoki   al-Butman   tog’laridan   oqib   chiqadigan   daryo   bu   nom
Amudaryo   va   Sirdaryoning   yuqori   oqimi   o’rtasidagi   butun   tog’li   mamlakatni
anglatardi   va   birinchi,   o’rta   va   tashqi   Buttam   (taxminan,   Hisor,   Zarafshon   va
Turkiston  tog’   tizmalari),  Zarafshon  O rtadan,  Barg’ar  hududi  hamda   Sag aniyon	
ʻ ʻ
chegaralari   yaqinida   oqib   o tgan,   bu   yaqinda   ko lga   o xshash   Jind   suv   ombori	
ʻ ʻ ʻ
bo lib,   uning   atrofida   aholi   punktlari   joylashgan.   Daryo   manbalaridan	
ʻ
Samarqandgacha,   20  dan   30  farsaxgacha   hisoblangan.   Fan   yoki   Fay     daryo   hatto
kamroq ahamiyatli chap irmoqlardan biri bo’lgan. 
Barg’ar hududidada Mesxi daryosi bo’lib (Mesia daryosi yoki Metsa, hozirgi
Matcha,   Zarafshonning   asosiy   manbai)   Usrushana   viloyatidan   oqib   o tuvchi	
ʻ
daryoga   ushbu   daryo   oqib   tushgan.   Biroz   pastroqda   Bunjikat   shahri   (ya’ni
Pyandjiket)   edi.   Bu   shahar   bilan   Samarqand   orasidagi   masofa,   geograflarning
ta kidlashicha,   9   farsax,   Samoniy   va   Yoqutning   fikricha,   atigi   6   farsax   ammo,	
ʼ
birinchi   masofa   to g riroq.   Undan   ham   biroz   pastroqda,   Samarqanddan   4   farsax	
ʻ ʻ
uzoqlikdagi   Varag’sar   (“to g on   boshi”)   o rnida   to g on   qurilgan   va   daryo   bir	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
necha irmoqlarga tarqatilgan. Ulardan eng uzuni, Barsh Samarqanddan oqib o tgan	
ʻ
ehtimol, u hozirgi  Darg am  arig’iga ham  tegishli  bo lib, undan shahar  ariqlari  11	
ʻ ʻ
ta, janubida Xorajdan Barmish (taxminan 1 kunlik yo l) va Bashmin (eng qisqasi)	
ʻ
ariqlari bo lgan. Varag’sar yangi Rabot-i Xo’jaga to’g’ri keladi, undan uchta kanal	
ʻ
keyinchalik   Darg am,   Abbos   va   Qoraunas   (hozirgi   Darg am,   Yangi-ariqlar   va	
ʻ ʻ
Qozon-ariq).   Varag’sar   ro parasida,   G’ubar   o rnida   Samarqandning   shimoliy	
ʻ ʻ
volostlarini sug orib turuvchi uchta ariq, ya ni Buzmojan, Sinavab va Ishtixon oqib	
ʻ ʼ
chiqqan 93
. 
Eng   yirik   kanallar   ya ni   Barsh   va   Barmish   bo ylab,   faqat   rafting   bo lgan,	
ʼ ʻ ʻ
chunki   Ma’sudiyning   so zlariga   ko ra,   o sha   paytda   ham,   hozirgidek,   haqiqiy	
ʻ ʻ ʻ
navigatsiyani   faqat   Amudaryo   va   Sirdaryo   bo ylarida   ko’rish   mumkin   edi.	
ʻ
Umuman olganda, bu sug’orish tizimi, islomdan oldin ham  mavjud bo’lgan, buni
hokim   Asad   ibn   Abdulloh   (735   yoki   736   y.)   Varag’sarda   to g on   qurish   orqali	
ʻ ʻ
Samarqandliklarni   suvdan   mahrum   qilish   uchun   qurdirgan   edi.   Istaxriyning
ma’lumotlari   shuni   ko rsatadiki,   Samarqand   janubidan   oqib   o tuvchi   ariqlar	
ʻ ʻ
93
  Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. -с.  150
35 alohida   uzunliklari   bilan   farq   qilmagan   va   Monas   ariqlari   uning   ma lumotlarigaʼ
ko ra   ushbu   hududlarda,   Qarshidan   tashqariga   katta   miqdorda   suv   olib   yurgan	
ʻ
kanallar  yo’q edi.
Samarqand hududdi aholi soni jihatidan hamisha, Somoniylar davrida ham,
Buxoro   davlatning   poytaxti   bo lgan   o sha   asrlarda   ham   Movarounnahrning	
ʻ ʻ
birinchi   shahri   bo lgan.   Shaharning   bu   ahamiyati   birinchi   navbatda   uning	
ʻ
geografik joylashuvi, Hindistondan (Balx orqali), Forsdan (Marv orqali) va turklar
mulkidan   keladigan   asosiy   savdo   yo llari   tutashgan   joyida   joylashganligi   bilan	
ʻ
izohlanadi.   Shahar   atrofining   g’ayrioddiy   unumdorligi   ham   juda   ko’p   odamlarni
bir   joyda   birlashtirishga   imkon   berdi.   Qadimda   esa   Samarqand   Somoniylar
davridagidek   keng   emas   edi.   Shaharning   tashqi   devorining   aylanasi   70   stadiya
(taxminan   15   verst),   Syuan   Szyangga   ko’ra   -   hatto   atigi   20   li   (taxminan   7   verst)
edi. Shaharning kelib chiqishi haqidagi ba’zi mahalliy afsonalar Nasavi tomonidan
bildirilgan   ma’lumotlarga   ko’ra,   shahar   Qutayba   bosqini   paytida   (ya’ni,   VIII-asr
boshlarida) devor bilan o’ralgan bo’lgan 94
.
V.V.   Bartold   ilmiy   merosida   Samarqand   tarixiy   toponimlari   xususida   bir
qator   qimmatli   ma lumotlar   mavjud.   Olim   asarlarida   keltirilgan   ma lumotlar	
ʼ ʼ
Samarqanddagi   qadimiy   joy   nomlarini   har   tomonlama   o rganishga   imkon   beradi.	
ʻ
Tarixiy   jarayonlarda   bir   necha   bor   tashqi   ta sirga   uchragan   Samarqand   vohasi	
ʼ
toponimlarning etimologik xususiyatlari ham turlicha ko rinishga ega. Bir qancha	
ʻ
jihatlarni   o zida   mujassamlashtirgan   Samarqand   tarixiy   toponimlarini   ilmiy	
ʻ
jihatdan   o rganish   ehtiyoji   mavjud.   V.V.   Bartold   asarlarini   tahlil   etish   orqali
ʻ
Samarqand   tarixiy   toponimlarini   davriy   jihatdan   tasniflashga   va   etimologik
xususiyatlalarini aniqlashga harakat qilamiz.
Tarixshunos   V.V.   Bartold   o z   asarlarida   “Samarqand”   tarixiy   toponimi	
ʻ
to g risida dastlabki  ma lumotlar Xitoy manbalarida uchrashini  ta kidlaydi. Biroq	
ʻ ʻ ʼ ʼ
olim   Samarqand   tarixini   yoritishda   ko’proq   arab   tarixchilari   va   sayyohlari
asarlaridan   foydalanadi.   Bu   borada   olimning   quydagicha   ta rifi   mavjud:   Hozirda	
ʼ
Samarqand   allaqachon   2250   yoshda,   ammo   shaharni   birin-ketin   boshqargan   atigi
13   ta   shoh   ma’lum   xolos,   arablar   istilosi   sodir   bo’lgan   sulolani   nazarda   tutgan
bo’lsa   kerak.   Bir   afsonaga   ko’ra,   shaharning   asoschisi   yoki   hech   bo’lmaganda
uning bir qismini tiklagan Aleksandr Makedonskiy bo’lgan 95
.
Musulmon   Samarqandning   eng   qadimiy   tavsifi   Ibn   al-Faqihga   tegishli
ma’lumotlarda   uchratishimiz   mumkin.   Unga   ko ra   Samarqand   ham   Balx   va	
ʻ
Buxoro   kabi   atrofi   bilan   birga   12   ta   darvozali   12   farsaxlik   devor   bilan   o ralgan	
ʻ
94
  Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. -с. 152
95
  Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. -с.  135
36 bo’lgan,   darvozalar   yog’ochdan   qurilgan   va   ikki   paqadan   iborat   bo’lgan,   har   bir
darvoza   ortida   yana   boshqa   darvozalar   ham   bo’lgan   ya’ni,   qo’shaloq   darvozalar
birinchi va ikkinchi darvozalar orasida darvozabonlarning turar joylari bor edi. Shu
bilan   birga   ikki   qator   devor   mavjudligini   ko’rishimiz   mumkin.   Shahar   atrofi
(shahar chekkasi bo lgan shahar bo lsa kerak) 6000 jerb, shaharning o zi 5000 jerb,ʻ ʻ ʻ
ichki   shahar   (shahriston)   2500   jerb   joyni   egallagan.   Ichki   shahristonning   ichida
masjid   va   hukmdorning   saroyi   joylashgan   qal’a   bor   edi.   Qal’aning   ikkita   temir
darvozasi   bo’lgan.   Demak,   Samarqandda   Buxorodan   farqli   ravishda   qal’a,   ba’zi
boshqa   shaharlardagi   kabi   (masalan,   Ushrusana   poytaxti)   Shahriston   tarkibiga
kirgan.
Tarixchilar   Samarqandning   relyefi   va   uning   bosqichma-bosqich   o’zgarishi
haqida   bizga   juda   kam   ma’lumot   beradilar.   V.V.   Bartoldning   yozishicha,
Tabariyning ma’lumotlariga ko’ra, Abu Muslimga shahar devorlarining qurilishini
bog’laydi,   xuddi   shu   tarixchi   ma lumotlariga   ko ra,   isyonchi   Rofi   ibn   Lays,	
ʼ ʻ
qo’zg’alonida   bosib   olgan   edi,   ammo   qo’mondon   Harsama   tomonidan   bu   shahar
qattiq qamal qilingan 96
.
Yoqubiyning   ma’lumotlariga   tayanib   esa,   Samarqand   katta   devor   bilan
o’ralgan   bo’lib,   u   vayronaga   aylangan   va   Horun   ar-Rashid   buyrug’i   bilan
tiklangan.
Nasafiy   so’zlariga   ko’ra,   shaharning   tashqi   devorlarini   quruvchini   ustani
Abu   Numon   deb   ataydi.   Ehtimol,   muallif   Samarqandga   olib   kelgan   yarim
afsonaviy   Yaman   podshohlaridan   birini   nazarda   tutgan   bo’lsa   kerak   shekilli,
ulardan biri Shammar nomi bilan tanilganligi ma’lum. 
Istaxriy   ham   Samarqandning   bir   darvozasida   ximyoriy   tilida  
“Samarqanddan San ogacha ming farsax” degan yozuvni ko rganini aytadi. Ammo	
ʼ ʻ
isyon yuz berib, darvoza yoqib yuboriladi va darvozani Abu Muzaffar Muhammad
ibn Luqmon ibn Nasr ibn Ahmad ibn Asad uni qaytadan yozuvsiz tiklaydi 97
.
Shu o’rinda V.V. Bartoldning bu ma’lumotlari Ibn Havqal asaridagi ushbu –
“Ba’zi   odamlarning   ta’kidlashicha   Samarqand   Madinasini   qadimgi   Yaman
podshohlari qurdirgan, Zulqarnayn esa faqat uning bir qismini qurib bitirgan. Abu
Bakr   ad-Damashqiy   menga   quyidagilarni   aytdi:   «Men   shaharning   “al-Kabr”
darvozasida   o’rnatilgan   qandaydir   yozuvli   bir   temir   lavhani   ko’rganman.
Samarqand   ahli   takidlashicha,   bu   yozuv   himyoriy   tilida   bo’lib,   ularda   avloddan
avlodga   naql   qilib   kelinayotgan   ma’lumotga   ko’ra,   uni   qadimgi   Yaman
96
  Ўша асар. –с. 136
97
  Истахрий – «Китаб ал-масалик вал-мамалик » Т.: 2019 . 22 б.
37 podshohlari   o’rnatganlar   va   unda   yozilishicha,   San’o   shahridan   Samarqandgacha
masofa ming farsaxdir. Bu esa shundan dalolat beradikil bu taxtani San’o shahrinig
quruvchisi   o’rnatgan   va   Samarqand   ustidan   hukmronlik   qilgan.   Aytishlaricha,   u
San’oda   bir   yil   yashab   keyin   bir   yil   Samarqandda   yashagan.   Samarqandda   bir
isyon   yuz   berganida,   bu   yozuvli   lavha   qoqilgan   darvoza   yoqib   yuborilgan.   Abul
Muzaffar   Muhammad   ibn   Luqmon   ibn   Nasr   ibn   Ahmad   ibn   Asad   darvozani
qaytadan   temirdan   qurdirgan,   lekin   u   yozuv   o’zgarib   ketgan»”   ma’lumotlarni
tasdiqlaydi 98
.
V.V.   Bartold   asarida   quydagi   malumotlar   bilan   davom   etadi:-   Nasafiyning
yozishicha,   Abu   Muslim   752—53   yillarda   darvozalar   yonida,   jangovar   qorovul
minoralari qurdirgan, butun devorning uzunligi 7 farsax edi. Abu Muslim  uni 360
qismga ajratdi. Har 200 gaz (arshin) uchun bitta minora bor edi. Nasafiy farsaxda
12   000   gaz   hisoblaganligi   sababli,   bu   hisobda   barcha   minoralar   soni   450   ta   edi.
Devorning   balandligi   4   gaz   edi.   X   asr   geografik   olimlari   asosan   shahristonni
tasvirlangan   bo lib,   boshqa   shaharlardagi   kabi   to rtta   darvozasi   bo lgan.   Sharqdaʻ ʻ ʻ
Xitoy   -   bir   tepalikda,   undan   ko’p   zinapoyadan   Zarafshonga   tushishi   ta’kidlanadi.
G’arbda – Naubekhar (Navbahor) yoki Temir. Shimolda - Buxoro yoki Ushrusana
darvozalari. Janubda - Kesh yoki Katta darvoza kabilar bo’lgan. Shahriston devori,
islomdan   oldingi   davrda   qurilgan,   uni   qurish   uchun   juda   ko’p   loydan
foydalanishgan, shuning uchun uning atrofida katta ariq paydo bo’lgan, suvni shu
xandaq   orqali   shaharga   olib   borish   uchun   “Medniki”   (as-Safforun)   o rnida   tosh	
ʻ
to g on   qurilgan.   Shahristonga   suv   Kesh   darvozasi   orqali,   asosiy   bozorlar	
ʻ ʻ
joylashgan   va   shahar   aholisi   asosan   to’plangan   “G’umba   boshlig’i”   (Ras   at-Toq)
joyidan   kirar   edi.   XII   asrda   Kesh   darvozasi   yaqinidagi   hudud   Samarqandning
ko zga   ko ringan   mahallalaridan   biri   bo lgan.   Ariq   islomgacha   bo lgan   davrda
ʻ ʻ ʻ ʻ
qazilgan   va   devor   xandaqlari   ustidan   o tgan,   uning   butun   qirg’og’i   qo’rg’oshin	
ʻ
bilan   qoplangan.   Yer   maydonlaridan   olingan   daromadlar   kanal   qirg’og’ida,   uni
saqlash   uchun   omborlar   mavjud   bo’lgan.   To’g’onni   ta’mirlash   Samarqandlik
otashparastlarning tabiiy burchi bo’lib, ular buning uchun soliqdan ozod qilingan.
Bu   ma lumotlarga   ko ra,   o rta   asr   Samarqand   shahrining   joylashuvi   to g risida	
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
aniq   tasavvur   hosil   qilish   juda   qiyin.   Ammo   hozirda   Shahriston   hozirgi   shahar
shimolidagi   Afrasiyob   deb   nomlangan   aholi   punktiga   to g ri   kelishi   to liq	
ʻ ʻ ʻ
aniqlangan 99
.
V.V. Bartold Samarqand toponimining kelib chiqishi bilan bog liq bir-biriga	
ʻ
o xshash ma lumotlarning qadimdan mahalliy va jahon manbalarida uchrashini va	
ʻ ʼ
keyingi   davrlarda   ham   shu   tarzda   talqin   qilinishini   o z   qarashlariga   asos   sifatida	
ʻ
98
  Ибн Ҳавқал – “Китоб сурат ал-ард”(Мовароуннаҳр) Т.: 2011. 54 б.
99
  Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. -с. 155
38 keltiradi.   Yuqoridagi   mulohazalardan   shunday   xulosa   kelib   chiqadi:   Samarqand
toponimining   etimologiyasi   islomgacha   bo lgan   davrda   shakllangan   bo lib,ʻ ʻ
mazmuni ko proq “boy shahar” ma nosini beradi degan qarashlar yetakchilik qilib	
ʻ ʼ
kelmoqda.
V.V.   Bartoldning   ma lumot   berishicha,   Samarqand   shahrinig   o zida   ikkita	
ʼ ʻ
ariq  oqib keluvchi  joy mahalliy  aholi  tomonidan  “Navbahor”  nomi  bilan  atalgan.
Navbahorning joylashgan o rni tadqiqotchi tomonidan aniq ko rsatilmagan. Biroq
ʻ ʻ
olim Ibn Havqal ma’lumotlariga tayangan holda Samarqand ariqlarini quydagicha
tavsiflaydi:- Ularning suvlari as-Sug’d daryosidan oqib keladi. Bu daryoning boshi
– al-Buttam tog’larida, as-Sag’oniyon orqasidadir. Unda Jan nomli ko’lga o’xshash
bir   suv   xavzasi   mavjud   bo’lib,   uning   atrofida   qishloqlar   joylashgan.   Bu   nohiya
Barg’ar deb ataladi. Suv toglari orasidagi o’sha nohiyadan oqib chiqib, Bunjikatga
keyin   esa   “Tug’on   boshi”   nomini   anglatuvchi   Varag’sar   nomli   bir   yerga   yetib
boradi.  Bu  yerdan Samarqand  ariqlari  oqib  chiqadi  va  vodiyning g’arbiy qismida
Samarqand tomonidagi rustoqlar   ularga bevosita tutashadi 100
.
Vodiyning   sharqiy   qismidagi   ariqlar   esa   Varag’sar   qarshisidagi   G’ubor
nomli yerdan boshlanadi, chunki aynan shu yerda tog’lar ayrlib, ekin ekish va ariq
o’tqazish uchun mumkin bo’lgan yerlar boshlanadi.
Varag’sardan   Nahr   Barsh,   Nahr   Bormish   va   Nahr   Bashmin   nomli   ariqlar
boshlanadi.   Nahr   Barsh   Samarqand   shahrining   G’arbiy   qismigacha   oqib   borib,
undan   madina   ariqlari   va   bu   ariqlar   bo’ylab   boshidan   oxirigacha   joylashgan
qishloqlarning ariqlari suv oladi.
Nahr   Bormish   shu   ariqdankeyin   janub   tomonda   joylashgan   bo’lib,   uning
bo’larida   boshidan   oxirigacha   joylashgan   bir   kunlik   yo’l   masofada   qishloqlar
joylashgan.
Nahr Bashmin arig’iga kelsak, u Bormish arig’idan janubroqdan oqib o’tadi
va   boshidan   oxirigacha   joylashgan   ko’p   sonly   qishloqlarni   so’g’oradi,   lekin   u
yuqorida zikr etilgan ikkala ariqdan oldinroq tugaydi 101
.
Bu   anhorlarning   eng   kattasi   Barsh,   keyin   Bormishdir.   Ularning   ikkalsida
ham   qayiqlar   yuradi.   Bu   ariqlardan   kichikroq   ariqlar   ajralib   chiqqan   bo’lib,
ularning   soni   juda   ham   ko’p,   shu   tufayli   ular   yordamida   qishloqlar   va   ekinzorlar
gullab yashnaydi. Varag’sardan katta ariq oxirigacha maydonni ad-Darg’am nomli
rustoq   egallaydi,   uning   uzunligi   10   farsax ,   eni   esa   taxminan   4   farsaxdan   1
farsaxgacha.
100
  Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. -с. 157
101
  Ўша асар –с. 158
39 Bu   yerda   joylashgan   rustoqlar   Varag’sar,   Maymurg’,   Sanjarfag’n   va   ad-
Darg’am deb ataladi.
Fubor arig’idan oqib chiqadigan ariqlar quyidagilar: Nahr, Ishtixan, Nahr as-
Sinovob va Nahr Buzmojan.
as-Sinovob arig’i Buzmojan arig’ining orqasidan oqib o’tib, Vidor rustoqiga
yetib   borgunicha   bir   nechta   ariqlarni   so’g’oradi,   so’ngra   undan   o’tgandan   keyin
Ishtixantumaning   oxirigacha   oqib   boradi   va   boshidan   oxirigacha   taxminan   2
marhala masofaga guyo bir yaxlit qarohni   tashkil qiladi.
Buzmojan   arig’i   undan   pastroqda,   shahar   tomonda   joylashgan   bo’lib,
Buzmojan nomli rustoqni sug’oradi. 
Ishtixan arig’ining  boshidan  taxminan  4 farsax   masofagacha  uning suvidan
foydalanilmaydi,   keyin   u   kichik   ariqchalarga   bo’linadi.   Ishtixan   shahriga   yetib
borgunicha   9   farsax   maydoni   sug’oradi.   Keyin   u   Ishtixan   shahrini   va   uning
rustoqlarini sug’oradi. U mazkur ariqlarning eng yirigi xisoblanadi.
Bu   ariqlarining   hammasi   as-Sug’d   daryosidan   ajralib   chiqadigan
boshlang’ich   ariqlardir.   Daryoning   g’arbiy   tomonida   to   Samarqanddan
o’tmaguncha undan birorta ham ariq ajralib chiqmagan 102
.
Daryoning   boshidan   Samarqand   shahriga   yetguncha   bo’lgan   masofa   20
farsaxdan   ko’proqdir.   Daryo   Samarqanddan   taxminan   ikki   kunlik   yo’l   masofa
o’tganidan  keyin  undan fay  nomli   ariq  ajralib chiqadi.  Bugun  as-Sug’dda  boshqa
bunday ariq yo’qki, uning bo’ylarida ishlov berilgan yerlarning maydoni, aholining
zichligi, dehqonlarning   boyligi, qasrlarning muhtashamligi, qishloqlarining gullab
yashnashi   va   istehkomlarning   soni   Faynikidan   ko’proq   bo’lsa.   U   butun   as-
Sug’dning yuragidir. Fay arig’idan ko’plab ariqchalar oqib chiqadi, lekin men ular
haqida   aniq   ma’lumotga   ega   bo’la   olmadim.   Bu   ariq   ikki   kunlik   yo’lidan   ortiq
maydonni sug’oradi.
Undan   keyin   as-Sug’d   daryosidan   uning   butun   uzunligi   davomida   ko’plab
ariqlar   ajralib   chiqadi:   har   bir   shahar,   qishloq   va   rustoq   tomonga   alohida   ariq,
keyin daryo Arbinjan hududlaridan chiqib, Karminiyaga va Buxoro chegaralariga
yetib boradi. Daryo Buxoro hududlariga kirib borgunicha, undan Arbinjan ariqlari,
ad-Dabusiya ariqlari va Karminiya ariqlari ham ajralib chiqadi.
Bu   daryoning   sharqiy   tomoniga   kelsak,   undan   Samarqand   qarshisida   bir
nechta   ariqlar   ajralib   chiqadi.   Ular   Nahr   Kayanjkat   va   u   yerdagi   qishloqlarning
102
  Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. -с.  159
40 ariqlari   bo’lib,   Kayanjakt   va   al-Marzubon   va   boshqa   rustoqlarni   sug’oradi.   Bir
qishloqning   ikki   yoki   uch   arig’i   bo’lishi   mumkin.   Ko’pchilik   qishloqlarning
daryodan   suv   oluvchi   alohida   arig’i   bor.   Keyin   undan   har   bir   qishloqqa   ariqlar
ajralib   chiqib,   uning   aholisiga   hayot   bag’ishlaydi.   Undan   al-Kushoniya   ariqlari
boshlanadi,   keyin   daryo   undan   o’tib,   Buxoro   devori   hududlariga
kiradi.Qishloqlarning soni ko’p bo’lganidan, bu ariqlarning soni ham juda ko’p.
Bu   daryoning   Varag’sardan,   Buxoro   devorlarning   ichki   tomonida   oquvchi
mazkur ariqlar boshlanadigan yerdan Buxoro chegarasigacha bo’lgan uzunligi olti
kunlik yo’lni tashlik etib, ketma-ket qishloqlar bog’lar va ariqlar orasidan o’tadi 103
.
Agar   kishi   as-Sug’d   daryosiga   tog’   ustidan   nazar   tashlasa,   uzluksiz
ko’kalamzorlarni ko’radi, uning orasida esa quhandiz yoki baland qurilgan qasrdan
boshqa   hech   narsa   ko’rinmaydi.   Ko’kalamzorlardan   holi   maydon,   ishlov
berilmagan yerlar yoki yaroqsiz yerlar esa ko’zga tashlanmaydi.
Samarqandda   suv   ta’minotining   bosh   boshqaruvchisi,   shuningdek
ariqlarning o’zani va to’g’onlarni mustahkamlash va suv g’ovlarini tushirish uchun
maxsus   tayinlangan   odamlar   bor.   Varag’sarda   uzumzorlar   va   bog’lar   bo’lib,
ularning   egalari   xiroj   to’lovidan   ozod   etilgan,   buning   evaziga   esa   ularga   shu
to’gonlarni tuzatib turish vazifasi yuklatilgan.
Daryodan   men   yuqorida   zikr   etgan   ariqlar   ajralib   chiqqandan   keyin   uning
qolgan   qismi   Bob   Samarqand   darvozasi   yonidagi   Jirad   ko’prigi   tagidan   oqadi   va
suv   ko’payganida,   uning   sathi   deyarli   ko’prikgacha   ko’tariladi.   Uning   balandligi
uch   bo’i   va   undan   ko’proq,   kengligi   esa   uzunligi   bilan   bir   hil.   Bu   daryodan   as-
Sug’d   yog’ochlari   Samarqandga   oqizib   keltiradi.   Bu   daryoning   suvi   yozda   al-
Buttam, Usrushana va Samarqand tog’laridagi qorlarning erishi hisobiga kupayadi.
Ba’zan   suv   shunchalik   ko’p   bo’ladiki,   u   Jirad   ko’prigining   to’g’onidan
toshib   chiqadi   va   haddan   tashqari   mo’l   va   ko’p   bo’lgan   toshqinni   to’sish
Samarqand aholisiga katta qiyinchilik tug’diradi 104
.
Samarqanddan   7-8   farsax     sharqda   joylashgan   yana   bir   joy   haqida   V.V.
Bartold   asarlarida   ma lumot   uchraydi.   Bu   joy   arablar   tomonidan   “Tavovis”   deyaʼ
nomlangan.   “Tavovis”   arabchadan   “tovuslar”   degan   ma noni   bildiradi.	
ʼ
Narshaxiyning ma lumot berishicha, tavovisliklar boy kishilar bo lib, har birining	
ʼ ʻ
uyida bir yoki ikki va undan ko p tovuslari bo lgan. Tavovis Samarqand va Qarshi	
ʻ ʻ
shaharlaridan   teng   uzoqlikda,   uzun   devorlardan   ichkarida   bo lgan.   Sitnyakovskiy	
ʻ
tadqiqotlari natijasida Tavovisning asl joyi “Shahri vayron” nomi bilan ataladigan
103
  Ибн Ҳавқал – “Китоб сурат ал-ард”(Мовароуннаҳр) Т.: 2011. 59 б.
104
  Ибн Ҳавқал – “Китоб сурат ал-ард”(Мовароуннаҳр) Т.: 2011.  60 б.
41 xarobalar   o rnida   joylashgan   deya   xulosaga   kelingan.   V.V.   Bartold   Zimin   vaʻ
Sitnyakovskiyning izlanishlari natijasida bergan xulosalariga tayanib, ushbu fikrni
ma qullaydi.   Ammo,   “Shahri   vayron”   Hazora   qal asining   qoldiqlari   bo lishi   ham	
ʼ ʼ ʻ
mumkin degan taxmin tadqiqotchilarni biroz o ylantiradi.	
ʻ
V.V.   Bartold   o’z   asarida   quydagicha   ma’lumotlarni   keltiradi:-   Shahriston
tashqarisida   Kuxak   (“Gorka”,   hozirgi   Cho’pon-Ota)   degan   tepalik   bor   edi,   uning
uzunligi   Istaxriy   ma’lumotlariga   ko’ra   1/2   chaqirim   bo’lib,   to’g’ridan-to’g’ri
shahar devorlariga yaqinlashib qolgan, u yerdan shahar uchun tosh olib kelishgan,
idishlar   va   boshqa   buyumlar   ishlab   chiqarish   uchun   qum   va   loy   olingan.   Xitoy
darvozasidan o’sha paytda mavjud bo’lgan yo’l daryoga tushgan 105
. 
Ibn   Havqal   asarida   Jirad   nomini   olgan   ko’prikdan   o’tish   uchun
mo’ljallangan   keyingi   ko’prik   qoldiqlari   hali   ham   ko’rinib   turibdi   ammo   ular
Afrasiyobdan biroz masofada joylashgan deya ta’kidlaydi. Xalq an analari ko prik	
ʼ ʻ
qurilishini   mamlakatdagi   barcha   binolar   singari   Temur   yoki   Buxorolik
Abdullaxonga   bog laydi,   lekin   aslida   u   Shayboniyxon   tomonidan   XVI-asr	
ʻ
boshlarida qurilgan. Ko’prik ostidagi daryoning chuqurligi 2 qismga teng bo’lgan
(odam   bo’yiga   mos   keladigan   o’lchov),   tog’larda   qor   erishi   paytida.   Ba’zan
ko’prikdan suv ko’tarilib, Samarqand aholisi suv toshqinlarini to’xtata olmagan 106
. 
Yana   bir   kichikroq   ko’prikni   tarixchi   Utbiy   tilga   oladi.   Somoniyning
so’zlaridan   bilamizki,   ko’prik   XII   asrda   “shaharning   o’zida”   joylashgan   Gatfer
kvartaliga tutashgan deyarli hozirgi shaharga to’g’ri keldi. Naubekhar (Navbahor)
darvozalari   Afrasiyobning   g arbiy   tomonida   joylashgan   edi.   Hozirgi   Sangresan	
ʻ
qabristoni   shu   darvozalar   yonida   joylashgan.   Qo’rg’on,   xarobalardan   ko’rinib
turibdiki,   Afrasiyobning   shimoliy   qismida   joylashgan.   Hofiz-i   Abru   Chingizxon
tomonidan   vayron   qilingani   haqida   gapiradigan   “qal’a”   nafaqat   X   asr   qal’asini,
balki Afrasiyobning butun hududini bildiradi. Buxoro darvozalari shimol tomonda,
Kesh darvozalari Afrasiyobning janub tomonida edi. 
Aholisi   juda   ko’p   bo’lgan   shahar   bloki   Ras   at-Toq   (X   asr   geograflari
tomonidan)   yoki   Darvoza-i   Kesh   (Somoniy   tomonidan)   deb   ataladigan   shahar
hozirgi   shahar   hududida,   uning   shimoliy   qismida   joylashgan   edi.   Kesh   darvozasi
yaqinidagi   hudud   islomdan   oldin   ham   shaharning   bir   qismi   bo’lganligini   Istaxriy
o’z   ma’lumotlarida   tasdiqlaydi.   Bu   darvozalarda   bo’lgan   tushunarsiz   yozuvlari
bo’lgan.   Aholi   bu   bitikning   ximyoriy   tilida   bo lganligini   va   uning   mazmuni	
ʻ
avloddan-avlodga   o tib   kelayotganini   da vo   qilgan,   Yamanning   poytaxti   San o	
ʻ ʼ ʼ
bilan Samarqand va boshqa ba zi nuqtalar orasidagi masofani belgilab berdi. Lekin	
ʼ
105
  Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. -с. 146
106
  Ибн Ҳавқал – “Китоб сурат ал-ард”(Мовароуннаҳр) Т.: 2011. 61 б.
42 haqiqat   X   asrda   bo’lib   qolmoqda.   Kesh   darvozalarida   yashovchilarning   o’zlari
uchun tushunarsiz yozuvi bo’lgan darvoza bor edi. 
Istaxriy Samarqandda bo lgan vaqtda qo zg olonchilar tomonidan darvozalarʻ ʻ ʻ
vayron qilingan, keyinchalik ular shahar hokimi Lo’qmon ibn Nasr ibn Ahmad ibn
Asad (amir Nasrning ikkinchi amakivachchasi) tomonidan yana temirdan qurilgan
biroq,   yozuv   tiklanmagan.   Shaharning   tashqi   devori   Istaxriy   tomonidan   quyidagi
so’zlar   bilan   tasvirlangan:-   “Robod   bilan   shahar   (shahriston)   o’rtasida   So’g’d
daryosi oqib o’tadi, devor daryo bo’ylab, Afshina deb nomlanuvchi joydan Kuxak
darvozasidan o’tib, keyin Varsanin, Fanak darvozasi, Rivdod darvozasi, Farruxshid
darvozasi   va   G’adovad   darvozasini   ketma-ket   chetlab   o’tadi,   keyin   shimol
tarafdagi rabod uchun ariq bo lib xizmat qiladigan daryoga cho ziladi. Samarqand
ʻ ʻ
rabodini o rab turgan devorlarning har bir tomonining uzunligi 2 farsax	
ʻ 107
. 
Bu   erda,   albatta,   qarama-qarshilik   bor.   Agar   daryo   shahriston   bilan   rabod
oralig idan   oqib   o tgan   bo lsa,   u   “shimol   tomondan   rabod   uchun   xandaq”   bo’lib	
ʻ ʻ ʻ
xizmat   qila   olmas   edi.   Boshqa   joylarda   Istaxriy   va   Maqsudiyda   jami   sakkizta
darvoza   borligi   aytiladi.   Bular:   G’adovad,   Isbiskat,   Suxashin,   Afshina,   Varsanin,
Kuhak,   Rivdod  va   Farruxshid.   Fanak   darvozasi   bu  erda   tilga   olinmagan,   shuning
uchun u Isbisket darvozasi yoki Suxashin darvozasi bilan bir xil. Fanak Samarqand
atrofida,   shahardan   1/2   farsax   masofada   joylashgan   qishloq   sifatida   Somoniy   va
Yoqubiy   tomonidan   tilga   olingan.   Gadavod   Samarqand   yaqinida,   1   farsax
masofada   bir   chorak   edi,   Isbisket   (Yoqut   Isbasket   yaqinida)   —   Samarqanddan   2
farsax   uzoqlikdagi   qishloq.   Varsanin,   yoki   Varsian,   -   Samarqand   kvartallaridan
biri,   Rivdod   qishlog ini,   keyinroq   ko ramiz,   u   shahardan   janubda,   1   farsax	
ʻ ʻ
masofada   joylashgan   edi.   X   asrda   rabodning   barcha   darvozalari   Somoniylar
hukumatining buyrug’i bilan aholining isyonkor kayfiyati tufayli vayron qilingan.
Xoja   Abdi   Dorun   (ichki   “Xo’ja   Abdi”).   Xanikov   takidlashicha   deb   qayd
etadi   V.V.   Bartold   hozirgi   shahardan   4   verst   g arbda   Samarqandning   eski	
ʻ
devorlarining g arbiy tomonidagi xarobalar hozirgacha mavjud edi. Janubi g arbda,	
ʻ ʻ
Samarqanddan   yarim   kunlik   masofada   joylashgan   eski   shahar   devorlarining
xarobalari   tilga   olinadi,   Temur   bu   yerda   (hozirgi   Angarsak   volostidagi   qishloq)
Dimashk   shahrini   qurdi.   Bu   xabar   rabod   devoriga   ishora   qiladi,   uning   qoldiqlari
bugungi   kunda   ham   ko’rinib   turadi   va   1903-yilda   Rossiya   Markaziy   va   Sharqiy
Osiyoni o’rganish qo’mitasi tomonidan o’rganilgan. Devor Devor-i Qiyomat yoki
Kundalang deb nomlanadi, taxminan 40 verstdan iborat, uzunligi va taxminan ushr
maydonni egallaydi 108
. 
107
  Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. -с.  149
108
  Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. -с. 153
43 Albatta,   bunday   shaharning   muhim   qismini   bog’lar   egallagan   yoki   deyarli
har   bir   uyda   bog’   bor   edi,   Qal’aning   tepasidan   shaharga   qarasalar,   bog’larning
daraxtlari   ortida   birorta   ham   imorat   ko’rinmasdi.   Albatta,   bizda   Samarqand
aholisining soni haqida statistik ma’lumotlar yo’q. 
Chang   Chin   ma’lumotlariga   ko’ra,   Chingizxon   bosqinidan   oldin   shaharda
100 minggacha oila bo’lgan. Agar bundan bir necha yil oldin shahar Xorazmshoh
tomonidan   talon-taroj   qilinganini,   qoraxoniylar   davri   umuman   madaniyatning,
binobarin,  shahar   hayotining  tanazzul  davri   bo’lganini  inobatga   oladigan   bo’lsak,
mubolag’asiz taxmin qilish mumkin. 
Somoniylar   davrida   Samarqandda   500   mingdan   ortiq   aholi   yashagan.
Istaxriy   aytgan   bog’dorchilikning   keng   rivojlanishi   sun’iy   sug’orishni   sezilarli
darajada rivojlantirishni taqozo etdi. X asr geografik olimlari, afsuski, Samarqand
ariqlari   haqida   bizga   to liq   ma lumot   bermaydilar   ba’zi   ma’lumotlar,   garchi   judaʻ ʼ
noaniq bo’lsa ham, biz topib o’rganishga harakat qilmoqdamiz.
Nasafiy   so zlariga   ko ra,   daryo   shaharga   g arbiy   darvoza   orqali   kirgan   va	
ʻ ʻ ʻ
to rtta kanalga, har bir kanal keyin yana ikkita irmoqga bo lingan, shuning uchun	
ʻ ʻ
jami   sakkizta   ariqga   bo lingan   to’rtta   kanal   bor   edi   bular:   Chokardiza,   Muzaxin,	
ʻ
Iskan   Darg am,   Asangin   va   Sangresan,   oxirgi   ikki   ism   bir   xil   kanalning   ikkita	
ʻ
shoxini   bildiradi.   Ular   tomonidan   sug’oriladigan   yerlarining   maydoni   habllarda
belgilanadi, har bir habl 60 zira. Umuman olganda, Samarqandda atrofi bilan birga
14600 ta habl  (boshqa bir  qo lyozmaga  ko ra atigi  4600 ta)  va 670 (yoki  680 ta)	
ʻ ʻ
to g on bor deb hisoblangan	
ʻ ʻ 109
. 
V.V.   Bartold   Istaxriy   va   Maqsudiyda   tilga   olingan   ushbu   ma’lumotlarni
keltiradi:-   musulmonlardan   oldingi   kanal   bilan   bir   xil   bo lgan   shahristonni	
ʻ
sug organ Chokardiza kanali 1067 hablni sug organ, uning uzunligi 17240 gaz, 59	
ʻ ʻ
ta to’g’on bor edi. Muzaxin yoki Mazdaxin  kanali 45 shoxga bo linib, 2900 habl	
ʻ
yoki 2750 (boshqa qo lyozmaga ko ra 2785) jift (jift — jug um kabi bir juft buqa	
ʻ ʻ ʻ
bilan bir kunda yetishtiriladigan kenglik) sug orilgan. Iskan Darg am kanali - 1486	
ʻ ʻ
jift;   Asangin   va   Sangresan   kanallari   -   2750   jift   maydonni   sug’organ.   Bu
kanallarning barchasi  faqat shaharning o’zini va uning atrofini g’arb va janubdan
suv   bilan   ta’minlagan   aftidan,   shimoldan   va   sharqdan   tevarak-atrof,   hozirgidek,
faqat   soylardan   burilib   ketgan   Siyob   (“Siyah-ab”   turkiy   tilda   esa   Qora   suv   yoki
Suvi   qora)   yoki   Bobur   tilga   olgan   Ob-i   Rahmat   kabi   kanallar   orqali   sug’orilgan.
Istaxriy so’zlariga ko’ra, aftidan, nafaqat Zarafshonni, balki Siyobdan ham X asrda
deyarli har bir uyga suv olib kelingan 110
.
109
  Ўша асар
110
  Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. –с .
44 XII   asrda   Chokardiza   nomi   ulamolar   va   zodagonlar   dafn   etilgan   qabriston
bo’lgan   Samarqand   mahallalaridan   biriga   kirgan.   Yuqorida   aytib   o’tilganlardan
tashqari, bizga quyidagi nomlar ham ma’lum. Samarqand mahallalari: 
1) Shahristondagi Asfizar, Somoniylar saroyi bilan; 
2) Ushtabdizning keng kvartaliga tutashgan Bobdeston; 
3) Panjxin (katta blok); 
4) Zagrimash (katta blok); 
5) Sangdiza (fors tilida), yoki Radrada (arabchada “Kichik toshlar”); 
6) Farzamitan (rabodda); 
7) Fagidiza; 
8) Sangvan; 
9) Raboddagi Moturid (yoki Moturit), hozirgi shaharning shimoli-g’arbidagi
Motrid qishlog’i, (badavlat fuqarolar uchun yozgi uy ma’nosida); 
10)   Gurjmin   (yoki   Kerjumin),   Tamg achxon   ibn   Ibrohim   saroyi   bilan   al-ʻ
Husayn; 
11) Kibob; 
12) Varsnin mahallasi ham Yarket deb atalgan vashulardan iborat bo’lgan 111
.
V.V.   Bartold   takidlashicha,   Somoniy   bundan   tashqari,   Xayyan   devorining
uchta   ko’chasi   nomini   beradi,   bu   ko’chalar,   ya’ni   Abdek   ko’chasi   va   Solih
ko’chasi   (Gatfer   kvartalida)   va   shaharning   alohida   binolaridan   quyidagilar   qayd
etilgan: 
1)   arab amirlarining  qal’adagi  eski  saroyi;   (Istaxriy  davrida  saroy  hali  ham
buzilmagan edi, lekin Ibn Havqal uni vayron bo’lgan holatda topdi);
2)   qal’ada   ham   qamoqxona   bo’lganni   va   Ibn   Havqal   faqat   o’z   davrida
qurilganligini aytadi, lekin bu haqda allaqachon Istaxriyda eslatib o’tilgan; 
3)  sobor  masjidi,  Shahristonda,  qal’a yaqinida, u bilan qal’a o’rtasida  katta
yo’l   bor   bo’lgan,   ushbu   masjidning   Afrasiyobdagi   qal’aning   g’arbida   joylashgan
joyi 1904-1905 yillarda M. E. Vyatkin tomonidan topilgan edi; 
111
  Ўша асар-с. 140
45 4) Rofi ibn Lays qal’asi. Shahar ko’chalari, bir nechta, tosh yo’laklarga ega
edi. Binolar, hozirgi kabi asosan, loy va yog’ochdan qurilgan 112
. 
Bozorlar asosan rabodda, Kesh darvozasi yaqinida joylashgan edi. Shahar va
rabodda   muz   bilan   tekin   suv   olish   mumkin   bo’lgan   2000   tagacha   joy   bor   edi.
Buning   uchun   mablag’   xayriyachilar   tomonidan   berilgan,   suv   favvoralarda   yoki
mis ko’za va sopol idishlarda saqlangan va xizmat qilgan. 
V.V.   Bartold   yozishicha,   Samarqand   maydonlarida   (islom   dinining   asosiy
qoidalariga  zid  ravishda)  turgan ba’zi   hayvonlar   tasvirlari  haqida  Ibn  Havqalning
so’zlari   ham   diqqatga   sazovordir   unga   ko’ra:-   “Otlarning   hayratlanarli   suratlari,
buqalar,   tuyalar   va   yovvoyi   echkilar   ular   bir-biriga   qarshi   turishadi,   go’yo   bir-
birlarini   tekshirib,   jangga   yoki   raqobatga   kirishni   xohlashayotgandik”   deya
takidlaydi o’z asarida 113
.
 Shu o’rinda yana bir ma’lumotni qo’shimcha qilsam Ibn Havqal o’z asarida
Samarqanddagi   ushbu   hodisani   quydagicha   tasvirlaydi:-   as-Sug’ning   poytaxti
Samarqand   sug’d   daryosidan   janubda,   undan   baland   joyda   joylashgan   shahardir.
Unda quhandiz ,  madina va   rabod bor. Quhandizda bizning davrimizda qamoqxona
qo’rilgan.   Hokimning   qasri   ham   u   yerda   joylashgan,   lekin   u   xarobaga   aylangan.
Men   qo’rg’oning   ustiga   chiqib,   u   yerdan   insoning   nazari   tushgan   va   o’ziga   zavq
olgan   manzaralar   ichidagi   eng   go’zal   manzarani   tomosha   qildim,   ya’ni,
daraxtlarning sof yam-yashilligini, charaqlagan qasrlarni, oqar suvlarni va cheksiz
dalalari   ko’rdim.   Shaharni   qaysi   yeriga   nazar   tashlasang,   u   albatta   senga   yoqimli
tuyuladi,   qaysi   narsaga   boqsang,   uni   albatta   go’zal   va   o’ziga   maftun   etuvchi   deb
topasan.   Maydonlar   ajralib   turibdi,   shaharni   bezab   turgan   binolar   qad   ko’tarib
turibdi.   U   yerda   sarv   daraxtlar   chiroyli   kesilgan   bo’lib,   ulardan   har   xil
hayvonlarning – fillar, tuyalar, hukizlar va boshqa yovvoyi hayvonlarning g’aroyib
shakllari yasalgan. Ular huddi bir-biriga hujum qilayotgandek va bir-birini ko’zdan
kechirayotgandek   guyo   jangga   yoki   bellashuvga   hozirlanayotgandek   bir-biriga
qarama qarshi qo’yilgan 114
.
V.V.   Bartold   Shohizinda   haqida   esa   quydagicha   yozadi,   Shahar
ziyoratgohlari orasida birinchi o’rinni doimo Qusam ibn Abbos qabri egallagan. U
56/676 yilda Said ibn Usmon bilan birga Samarqandga kelgan payg’ambarning bu
amakivachchasi   haqida   biz   arablarning   o’zidan   bir-biriga   zid   xabarlarni
uchratamiz,   ba’zilarga   ko’ra   o’ldirilgan,   boshqalarga   ko’ra   tabiiy   o’lim.   Ba ziʼ
ma lumotlarga ko ra, u hatto Samarqandda emas, Marvda vafot etgan. Qusam ibn	
ʼ ʻ
112
  Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. –с 141
113
  Ўша асар –с.143
114
  Ибн Ҳавқал – “Китоб сурат ал-ард”(Мовароуннаҳр) Т.: 2011. 55 б.
46 Abbosning   xayoliy   yoki   haqiqiy   qabri,   uning   qarindoshlari   bo’lgan   Abbosiylar
ehtimol,   ularning   ishtirokisiz,   musulmon   dinining   mavzusiga   aylandi.   Qusam   ibn
Abbos   hozirda   xalq   orasida   Shoh-zinda   (“Tirik   podshoh”)   nomi   bilan   tanilgan,
afsonaga   ko’ra,   u   o’ldirilmagan,   lekin   kofirlardan   qochib,   mo’jizaviy   ravishda
uning   oldida   ochilgan   qoya   ichiga   kirgan   va   yopilganligi   ta’kidlanadi.   Bobur
davrida   ham   qabr   Mozori   Shoh   (“Podshoh   qabri”)   deb   atalgan   ehtimol,  bu   yerda
islomdan   oldin   tub   aholi   hurmat   qiladigan   qandaydir   qabr   bo’lgan   va   bu   qabrga
sig’inish   Musulmon   avliyosiga   topshirilgan.   XII   asrda   ham   hozir   bo’lgani   kabi
Qusam   ibn   Abbos   qabri   yonida   alohida   hurmatga   sazovor   bo’lgan   shaxslar   dafn
etilgan, Qusam ibn Abbos nomidagi madrasa ham tilga olingan. Qabrning batafsil
tavsifini birinchi marta Ibn Battuta bergan, bu ta rifdan ko rinib turibdiki, bu yerdaʼ ʻ
Temurgacha bo lgan davrda o zining ulug vorligi bilan hozirgi maqbaradan ancha	
ʻ ʻ ʻ
ustun   bo lgan   bino   bo lgan.   Ibn   Battuta   bu   binolarni   mo g ullar   davridan   oldingi	
ʻ ʻ ʻ ʻ
davrlarga, uning fikricha, turklarga tegishli bo lgan butparast edilar, ziyoratgohga	
ʻ
nafaqat zarar yetkazmagan, balki u yerda qilingan mo’jizalarni ko’rib, uni hurmat
qila   boshlaganlar.   Maqbara   quyidagi   so’zlar   bilan   tasvirlangan:-   “Samarqand
tashqarisida   Qusam   ibn   Abbos   ibn   Abdu   al-Muttalibning   qabri   bor.
Samarqandliklar   har   Payshanbadan   jumaga   o’tar   kechasi   qabrni   ziyorat   qilish
uchun bu  yerga kelishadi.  Uni   ziyorat  qilish  uchun  keling, unga  qasam  iching  va
sigir,   qo’chqor,   dirham   va   dinor   bering,   bularning   barchasi   Inn   va   muborak
qabrning   tashrif   buyuruvchilari   va   xizmatkorlari   manfaati   uchundir”,   tepasida
to rtburchakli gumbazli bino qurilgan, har bir burchakda ikkita marmar ustun bor,	
ʻ
yashil,   qora,   oq   va   qizil   marmar.   Binoning   devorlari   zarhal   bezaklar   (yoki
yozuvlar)   bilan   rang-barang   marmardan   qurilgan,   tomi   qo’rg’oshindan   qilingan.
Qabr   qora   daraxt   bilan   qoplangan,   qimmatbaho   toshlar   bilan   bezatilgan,   uning
burchaklari   kumush   bilan   qoplangan,   tepasida   uchta   kumush   chiroq   yonadi.
Gumbaz qopqog’i jun va paxta qog’ozidan qilingan. Bino tashqarisida joylashgan
mehmonxonani   kesib   o’tuvchi   katta   ariq   oqadi   ikkalasining   ham     qirg’oqlarida
daraxtlar,   uzum   va   yasemin   o’sadi,   mehmonxonada   tashrif   buyuruvchilar   uchun
turar-joylar mavjud 115
.  
Akademik   V.V.   Bartoldning   Samarqand   toponimlari   borasida   qimmatli
ma lumotlar   va   izlanish   xulosalari   qayd   etilgan   asarlarini   tahlil   etish   natijasida,
ʼ
tarixiy   joy   nomlarining   etimologiyasi   va   muomalada   faolligi   xususiyatidan   kelib
chiqib, uch guruhga ajratish mumkin:
a)   qadimda   paydo   bo lib,   shu   toponim   bilan   bog liq   joy   o rni   hozirda	
ʻ ʻ ʻ
saqlanmagan va muomalada faol bo lmagan arxaik toponimlar;	
ʻ
115
  Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. –с 159
47 b) tarixiy davrda paydo bo lgan, o z tarixiy o rnini saqlab qolgan va hozirdaʻ ʻ ʻ
tor doirada qo llaniladigan - tarixiy toponimlar;	
ʻ
c) o tmishda paydo bo lgan, o z o rnini saqlab qolgan va hozirda o sha joyda	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
hayot davom etayotgan tarixiy-zamonaviy toponimlar.
V.V. Bartold asarlarini o rganish jarayonida Samarqand toponimlari haqida	
ʻ
ba zida   yetarlicha   asoslangan,   ba zida   esa   ilmiy   asoslanmagan   ma lumotlar	
ʼ ʼ ʼ
mavjudligini kuzatish mumkin. Bu esa olim tomonidan qoldirilgan ma lumotlarni	
ʼ
sinchkovlik   bilan   o rganishni   taqozo   etadi.   V.V.   Bartold   Samarqanddagi   joy	
ʻ
nomlari haqida fikr yuritar ekan, mahalliy va xorijiy manbalarga murojaat qilganini
ta kidlab   o tadi.   Ayniqsa,   joy   nomlarining   paydo   bo lish   davri   bilan   bog liq	
ʼ ʻ ʻ ʻ
ma lumotlarni qayd etishda, tadqiqotchi o sha toponimning paydo bo lish davriga
ʼ ʻ ʻ
taaluqli   manbani   ham   keltirib   o tadi.   Bu   bilan   V.V.   Bartold   Samarqand	
ʻ
toponimlari   borasidagi   o z   fikrlarini   davriy   manbalar   orqali   dalillashga   harakat	
ʻ
qiladi.   Akademik   V.V.   Bartold   asarlarida   Samarqand   toponimlari   tarixining
yoritilishini ijobiy baholab, kelgusida mavzu yuzasidan keng ko lamli tadqiqotlarni	
ʻ
davom ettirish mumkin 116
.
Akademik   V.V.   Bartold   asarlarini   tahlil   qilish   davomida   Samarqand
atrofidagi   qadimiy   joylar   haqida   qimmatli   ma lumotlar   mavjudliginii   e tirof   etish	
ʼ ʼ
mumkin. Olim vohaning qadimiy aholi yashash  joy (qishloq, shahar qo rg on)lari	
ʻ ʻ
tarixini   yoritishda   Narshaxiy,   Istaxriy,   Sam oniy,   Maqdisiy,   Beruniy,	
ʼ
Tabariylarning   asarlariga   hamda   o ziga   zamondosh   tadqiqotchilarning   ilmiy	
ʻ
xulosalariga tayanib ish ko radi.	
ʻ
3.1. V.V.   Bartold   asarlarida   Samarqand   madaniy   va   etnomadaniy
jarayonlarining o’ziga xos xususiyatlari
Rossiyaga   qo shib   olingan   boshqa   musulmon   viloyatlaridan,   xususan,	
ʻ
Volgabo yi   va   G arbiy   Sibirdan   farqli   o laroq,   O rta   Osiyoda   Rossiya   musulmon	
ʻ ʻ ʻ ʻ
madaniyati   rus   xalqi   tomonidan   nasroniylikni   qabul   qilishdan   ancha   oldin   yuqori
darajada   rivojlangan   va   XX   asrda   aholi   yashagan   hududlarni   o z   ichiga   oldi.	
ʻ
Ularning   islomni   qabul   qilishlari   ortida   uzoq   madaniy   hayot   davri   bor   edi.   O rta	
ʻ
Osiyoning   bizga   ma lum   bo lgan   eng   qadimiy   madaniy   xalqlari   Zarafshondagi	
ʼ ʻ
so g dlar   va   Amudaryoning   quyi   oqimi   bo yidagi   xorazmliklar   Eron   qabilasiga	
ʻ ʻ ʻ
mansub   edilar.   Ularning   hududlari   tarixda   ma’lum   bo’lgan   birinchi   jahon
imperiyasi - Ahamoniylarning Fors davlati tarkibiga kirgan. Shoh Doro I (mil. avv.
522-486)   o’z   bitiklarida   o’ziga   bo’ysungan   xalqlar   orasidan   sug’dlar   va
xorazmliklar   nomini   ko’rsatadi.   Persepol   xarobalari   yonidagi   Doro   I   qabridagi
116
Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. –с 160
48 mashhur   barelyefda   podshoh   taxtini   qo llab-quvvatlovchi   millat   vakillari   orasidaʻ
so g dlik   va   xorazmlik   ham   tasvirlangan.   Kserksning   Yunonistonga   qarshi	
ʻ ʻ
yurishida sug d va xorazmliklarning qo’shinlari qatnashadi. Dardanelning Yevropa	
ʻ
sohilidagi Sesta shahriga Xorazmlik Artaikt boshliq etib tayinlandi.
So’g’diylar   va   xorazmliklar   hududlari   qachon   va   qanday   qilib   Fors
podshohligiga   qo’shilganligi   haqida   ishonchli   ma’lumotlarga   ega   emasmiz.
Eronliklarning harakati, aftidan, shimoli-sharqdan janubi-g arbga, O rta Osiyodan	
ʻ ʻ
Forsgacha   bo lgan   alohida   millatlar,   keyinchalik   nemislar   kabi,   xalqlarning   katta	
ʻ
ko’chishi   davrida,   bir-biridan   mustaqil   ravishda   ko’chib   o’tdilar   va   turli   joylarga
joylashdilar. 117
Aleksandr   yurishlari   tarixchilari   o rta   osiyolik   eronliklarning   midiya   va	
ʻ
forslarga nisbatan madaniy darajasi pastligi faktini qayd etadilar. Baqtriyaliklar va
so g diylar   urf-odatlari   ko chmanchilar   urf-odatlaridan   unchalik   farq   qilmagan.	
ʻ ʻ ʻ
Amudaryoning   janubida   yashovchi   baqtriyaliklar   esa   madaniy   jihatdan   shimoliy
qo shnilariga   nisbatan   birmuncha   yuqori   bo lgan.   Biroq   o sha   davrda
ʻ ʻ ʻ
Amudaryoning   shimolidagi   o lkada   sun iy   sug orishga   asoslangan   dehqonchilik	
ʻ ʼ ʻ
madaniyati   bilan   bir   qatorda   Zarafshon   bo yicha   hudud   tavsiflanganda	
ʻ
madaniyatning   suv   borligiga   bog liqligi   qayd   etilgan   shahar   hayoti   ham   mavjud	
ʻ
edi.   So’g’dlarning   Zarafshondagi   asosiy   shahri   joylashuvi   va   nomi   jihatidan
Maroqand   hozirgi   Samarqandga   taxminan   to’g’ri   kelgan.   Ma’lumotlarga   ko’ra,
shahar aylana bo’ylab 70 gektarga yaqin maydonni egallagan, ehtimol bo’rttirilgan
bo’lishi   ham   mumkin.   Zamonaviy   olimlardan   birining   tadqiqotlariga   ko’ra,
Aleksandr  istilolari  natijasida  yuzaga kelgan geografik adabiyotning asosiy  vakili
Eratosfen bosqichi    70 stadion (11 km.kv)  tashkil  etgan. Arablar  istilosidan  oldin
Turkistonda   bunday   yirik   shaharlar   bo’lmagan.   Aleksandr   tomonidan   Sirdaryoda
bunyod etilgan shaharning maydoni 6 rim mili yoki 48 stadiyaga (7,56 km.kv) teng
edi.   Shaharning   maxsus   devor   bilan   o’ralgan   qal’asi   alohida   tilga   olinadi.   Xuddi
shu   daryo   bo’yida,   quyi   oqimda   so’g’dlarning   yana   bir   “shoh   shahri” 118
  bo’lgan,
uning   nomi   ko’rsatilmagan;   “qirollik”   iborasini   biron   bir   mahalliy   hukmdorga
murojaat qilish kerakmi yoki yo’qligi ham noma’lum.
Turkistonda   moddiy   va   ma’naviy   madaniyatning   muvaffaqiyati   uchun
muhimroq   narsa   mil.   avv.   II   asrda   yuzaga   kelgan.   Uzoq   va   Yaqin   Sharq
mamlakatlari   o rtasidagi   karvon   yo li.   Bu   munosabatlarning   birinchi   moddiy	
ʻ ʻ
yodgorligi   mil.   avv.   I   asrning   birinchi   o n   yilliklariga   oid   O rta   Osiyo   Eron	
ʻ ʻ
117
  В.В. Бартольд. История культурной жизни Туркистан. Домусульманской период. Сочинения 9-ти томах   
II , часть 1. М .: 1963 - с 182   
118
  So’g’ddagi «shoh shahri» (Baziliya) haqidagi yagona xabar Arrianning «Aleksandrning Anabasis» asarida 
mavjud (IV t, 5- 3 b). Ushbu xabarda «Basileia» so’zi, balki, matnning keyinchalik buzilishi natijasida paydo 
bo’lgan (hudud nomi - Basista o’rniga).
49 shevalaridan   biridagi   ish   hujjatlarida   va   sayyoh   Shtayn   tomonidan   Buluntsir
bo’yidagi hududda topilgan, o’sha paytda u yuzgaa yaqin edi. Bu hujjatlar tili O rtaʻ
Osiyoda   topilgan   buddist,   manixey   va   xristian   diniy   adabiyotining   ancha   keyingi
(VII asrga tegishli) yodgorliklari tiliga yaqinlashtiriladi fanda bu til Turkistonning
musulmongacha   bo lgan   ikki   adabiy   tilidan   biri   nomi   bilan   “so g d   tili”   deb	
ʻ ʻ ʻ
atalgan, bu til haqida XI asr musulmon olimi Beruniy so g diylar va xorazmliklar	
ʻ ʻ
taqvimi   haqida   ma lumot   beradi   va   so g diy   kalendarining   muddatlari   O rta	
ʼ ʻ ʻ ʻ
Osiyodan topilgan yodgorliklarning muddatlari bilan mos kelgan. Hozirgacha faqat
Xitoy   Turkistoni   viloyatlari   bu   topilmalar   Samarqanddan   Xitoygacha   bo’lgan
barcha   hududlarda   keng   tarqalgan,   degan   fikrni   bildirgan.   Arablar   istilosidan
oldingi   davr   uchun   bizda   Xitoy   va   musulmonlar   so g dlar   tomonidan   so zning	
ʻ ʻ ʻ
to g ri ma nosida qurilgan mustamlakalar, ya ni Zarafshon qirg oqlari kabi chekka	
ʻ ʻ ʼ ʼ ʻ
hududlarda tashkil etilganligi to g risida xabarlar bor.	
ʻ ʻ 119
Ptolemey   ma’lumotlaridan   shunday   xulosaga   kelish   mumkinki,
so’g’dlarning   Xitoy   bilan   savdodagi   ishtiroki   o’sha   paytda   ikkinchi   darajali
ahamiyatga   ega   edi.   Unda   So g diyona   karvonlarining   Amudaryoning   yuqori
ʻ ʻ
havzasining  tog li   hududlarida Baqtriyadan  kelgan  karvonlarga  qo shilishi   haqida	
ʻ ʻ
so z boradi. Marvdan Chorjuy, Samarqand va Farg’ona orqali o’tadigan to’g’ridan-	
ʻ
to’g’ri   yo’l   va   shimoliy   yo’llar   yunonlar   uchun   noma’lum   bo’lib   qoldi.
Ptolemeyning   O rta   Osiyo   shaharlari   va   ularning   joylashuvi   haqidagi   fikri	
ʻ
nihoyatda   noaniq   edi.   U   “Maroqandaliklar”   u   tomonidan   So’g’diyonada   emas,
balki   Baqtriyada,  bundan  tashqari,   ushbu  mintaqaning  asosiy  shahri  Zariaspaning
janubida   joylashgan.   Ptolemey   Zariaspani   Baqtradan   ajratib,   Zariaspani   44°
Baqtriya poytaxti 41°, Marakandani shimoliy kenglik 39° da joylashtiradi. Bunday
sharoitda Samarqandning kengligini juda to’g’ri aniqlashni tasodif deb e’tirof etish
kerak   va   ba’zan   bildirilgan   fikrga   zid   ravishda,   Samarqandning   o’zida   hech   kim
tomonidan astronomik kuzatuvlar amalga oshirilganligini ko’rsatmasa ham bo’ladi.
Samarqand   o’rnida   bu   davrda   shahar   qolgani   shubhali.   G arb   bilan   Samarqand	
ʻ
shisha   sanoatining   boshlanishini   belgilab   berdi.   Buni   arxeologik   topilmalar   ham,
Xitoy yangiliklari ham tasdiqlaydi. “Kichik Xan tarixi”da “Rangli shishalar”  Rim
imperiyasidan   eksport   qilinadigan   mahsulotlar   orasida   qayd   etilgan.   Keyingi
manbalarda   V   asrdan   boshlab,   Yuechjilar   mamlakatida   shisha   ishlab   chiqarish
haqida   so’z   boradi   va   bu   shisha   “o’zining   yorqinligi   bilan   G’arb   davlatlaridan
eksport   qilinadigan   oynadan   ustun   turadi”.   Xitoyliklar   Markaziy   Osiyoning
shimoliy hududlarida shisha ishlab chiqarish haqida ma’lumotlar berilmaydi. 120
119
   В.В. Бартольд. История культурной жизни Туркистан. Домусульманской период. Сочинения 9-ти томах   
II , часть 1. М.: 1963 -с183
120
  В.В. Бартольд. История культурной жизни Туркистан. Домусульманской период. Сочинения 9-ти томах   
II , часть 1. М.: 1963 -с   186
50 Ayrim   bekliklar   orasida   Zarafshon   havzasi   bekliklari   siyosiy   va   iqtisodiy
ahamiyati   bilan   ajralib   turardi.   V   asrda   Aleksandr   davridan   keyin   birinchi   marta
Samarqand shahri yana tilga olinadi. Lekin hali butun hududning asosiy shahri deb
atalmagan. Ko’rinib turibdiki, o’shanda birinchilik Samarqanddan bir oz masofada,
Zarafshondan   janubda   joylashgan   hududdagi   Rivdod   shahri   bilan   Maymurg’
bekligiga   tegishli   bo’lgan   (musulmon   ma’lumotlariga   ko’ra,   Samarqanddan
Rivdodgacha   faqat   bir   farsax,   ya’ni   6-7   verst   masofa   bor   edi).   Rivdodda   va
musulmonlar davrida “So g d ixshidi”, ya ni so g diylarning butun mintaqasiningʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
oliy   hukmdori   qal alari   bo lgan.   Maymurg   shimoli-sharqda   Ushrusana   bilan	
ʼ ʻ ʻ
chegaradosh   edi   (bu   hudud   odatda   Xo jand   va   Jizzax   o rtasidagi   hududga   to g ri	
ʻ ʻ ʻ ʻ
kelgan,   biroq   o shanda   ham   u   Zarafshonning   yuqori   oqimini   o z   ichiga   olgan),	
ʻ ʻ
janubi-g arbda Shahrisabz viloyati bilan Maymurg ning siyosiy ahamiyati shundan	
ʻ ʻ
dalolat   beradiki,   faqat   Maymurg dan   V   asrda   (451-yilda)   Xitoyga   elchixona	
ʻ
yuborildi.   Hatto   musulmon   geograflari   ham   Maymurg’ga   dastlab   Varag’sar
(“to’g’on   boshlig’i”,   hozirgi   Raboti   Xo’ja)   qishlog’ini   o’z   ichiga   olgan   u   yerdan
magistral kanallar Zarafshon janubidagi hududni sug’oradi, shu jumladan Darg’om
kanali ham shu yerda. Samarqand shahri va uning atrofi butunlay bog’liq bo’lgan
Zarafshon   havzasidagi   boshqa   bekliklar   orasida   Maymurg’ning   eng   muhim
ahamiyatini   to’liq   tushuntiradi.   VII   asr   boshlarida   Maymurg’   Samarqand
shahzodasiga   bo’ysunganligi,   uning   oliy   hokimiyati   Zarafshon   bo’yidagi
hududlardan   tashqari   Qashqadaryo   bo’yidagi   hududlarga,   hattoki   Amudaryoning
janubi   va   g’arbidagi   ba’zi   hududlarga   ham   cho’zilganligi   aytiladi.   arablar   istilosi
davrida “So g d ixshidi” unvoni ham Samarqand hukmdori kabi Anxoy va Chorjuy	
ʻ ʻ
hududiga   tegishli   bo lgan.   Samarqandning   siyosiy   yuksalishi,   So’g’d   savdosi   va	
ʻ
madaniyatining o’sha muvaffaqiyatlari bilan bog’liq bo’lib, buni yozma manbalar
va arxeologik topilmalar tasdiqlaydi. Xitoy va O’rta Osiyo o’rtasidagi quruqlikdagi
savdoda   so’g’diylarning   asosiy   vositachi   ekanligi   haqidagi   ma’lumotlar   mavjud.
Xitoy   ipaklari   dastlab   Forsda,   so’ngra   bu   urinish   muvaffaqiyatsizlikka
uchraganidan   keyin   Vizantiyada.   Ko’rinib   turibdiki,   bu   so’g’dlarning   G’arb
davlatlari bilan savdo aloqalarini o’rnatishga birinchi urinishlari edi. O’sha paytda
Fors ham, Vizantiya ham o’zlarining ipakchilikka ega ekanligi ular uchun yangilik
edi. So g d savdogarlari turk elchilari bilan birga 567-yil oxirida Konstantinopolda	
ʻ ʻ
bo lgan.   Buning   evaziga   Vizantiya   elchixonasi   boshqa   narsalar   qatori   So’g’dlar	
ʻ
hududi orqali ham o’tdi. 121
V.V. Bartoldning yozishicha, 630-yilda O rta Osiyo bo ylab sayohat qilgan	
ʻ ʻ
yana   bir   xitoylik   buddist   sayohatchi   Syuan   Szyangning   hikoyasi   o tgan   asrlarga	
ʻ
nisbatan   shahar   hayoti   sezilarli   darajada   rivojlanganidan   dalolat   beradi.   Oldinlari
121
  В.В. Бартольд. История культурной жизни Туркистан. Домусульманской период. Сочинения 9-ти томах   
II , часть 1. М.: 1963 -с 188-89
51 faqat   ko chmanchilar   yashagan   Chu   daryosi   vodiysida   Yettisuvda   turliʻ
saltanatlardan savdogarlar to plangan shahar bo lgan. Bu shaharning Suyob nomini	
ʻ ʻ
bizga musulmon manbalari aytadi. 
Suyobning   g arbida   bir   necha   o nlab   shaharlar   bor   edi.   Har   birining	
ʻ ʻ
boshqalardan   mustaqil   bo’lgan   o’z   boshlig’i   bo’lgan,   lekin   barcha   boshliqlar
turklarga bo’ysungan. Ushbu shaharlardan biri Talas (musulmonlar orasida Taraz)
haqida,   taxminan,   hozirgi   Avliyo-Ota   o’rnida,   shuningdek,   unda   “turli   mamlakat
savdogarlari” yashaganligi aytiladi. Syuan Szyang Chudan tortib Shahrisabzgacha
bo lgan butun mamlakatni birlashtiradi va bu mamlakatga Sulik nomini beradi. Bu	
ʻ
Sulik   so zining   xitoycha   transkripsiyasi,   “so g diylar”   xalq   nomining   dialektik	
ʻ ʻ ʻ
o zgarishi   sifatida   ko riladi.   Sulik   shakli   sanskrit   va   tibet   tillariga   o’tgan   va	
ʻ ʻ
“so’g’d”   deb   ataladigan   tilning   sharqiy   va   janubiy   lahjalarining   o’ziga   xos
xususiyatlariga   mos   keladi,   unda   asl   tish   tovushi   saqlanib   qolgan.   shimoliy   va
g arbiy shevalar bilan almashtiriladi. Zarafshon vodiysi aholisining savdo faoliyati
ʻ
faqat Samarqandda mujassamlashgan emas edi. 
Buxoro   viloyatida   o sha   jonli   savdo   shahri   Poykent,   “savdogarlar   shahri”	
ʻ
bo lgan, uning aholisi musulmon muallifning fikricha, Xitoy bilan savdo qilgan va	
ʻ
hatto   dengiz   orqali   savdo   qilgan.     Hozirgi   Kattaqo rg on   yaqinidagi,   Kushoniya	
ʻ ʻ
shahri joylashgan va Samarqand tiklangunga qadar Zarafshon vodiysining madaniy
hayoti   to plangan   hudud   VII   asrda   ham   o z   ahamiyatini   saqlab   qoldi.   Qiziqarli	
ʻ ʻ
Xitoy hikoyasi  Kushaniyadagi  bino haqida bo’lib, u erda shimoliy devorga Xitoy
imperatorlari,   sharqiy   devorga   turk   va   hind   hukmdorlari,   g’arbiy   devorga   fors   va
rim hukmdorlari “bo’yalgan”. Xuddi shu binoda Rim, Fors, O’rta Osiyo, Xitoy va
Hindiston   hukmdorlarining   suratlari   bo’lgan   bunday   shahar   boshqa   hech   bir
davlatda   bo’lmagan   bo’lsa   kerak.   So’g’dlarning   savdo-sotiq   va   mustamlakachilik
faoliyati   Xitoyda   miloddan   avvalgi   asrga   oid   ko’p   sonli   diniy   adabiyot
yodgorliklari - buddist, nasroniy va manixiylar bilan izohlanganligini tushuntiradi
va  musulmon   mualliflari   tomonidan   “so’g’d”   deb  ataladigan   o’sha   eron  lahjasida
yozilgan. 122
 XI asr olimi Beruniy so’g’d taqvimi haqida ma’lumotga egamiz arxeologik
ekspeditsiyalar tomonidan topilgan adabiy parchalarda bir xil oy nomlari va bir xil
lisoniy   shakllarni   uchratamiz.   Bu   parchalar   hozirgacha   faqat   Xitoy   mulklaridan
topilganligi   sababli,   “so g d”   deb   atalgan   til   aslida   Samarqanddan   Xitoygacha	
ʻ ʻ
bo lgan   hududdagi   barcha   eroniylarning   tili   bo lgan   degan   fikr   bor.   Lekin	
ʻ ʻ
ko rsatilgan sabablarga ko ra, so g d tili hozirgi Xitoy Turkistoni eroniylari uchun
ʻ ʻ ʻ ʻ
122
  В.В. Бартольд. История культурной жизни Туркистан. Домусульманской период. Сочинения 9-ти томах   
II , часть 1. М.: 1963 -с 190-191
52 adabiy tilga aylangan bo lishi  mumkin, chunki  keyinchalik islom  davrida fors tiliʻ
O rta   Osiyo   eroniylari   uchun   ham   adabiy   tilga   aylangan.   Faqat   Zarafshon	
ʻ
havzasida, Yag’nob vodiysida adabiy “so’g’d” tiliga grammatik tuzilishi va lug’at
tarkibiga   ko’ra   qo’shni,   garchi   uning   bevosita   avlodi   bo’lmasa-da,   sheva   hozirgi
kungacha saqlanib  qolgan. Ba’zi  eron olimlari  yag’nobiy lahjasini  yangi  so’g’diy
deb   atashni   taklif   qiladilar,   chunki   uning   til   bilan   aloqasi   so’g’d   yodgorliklari
hozirgi yangi fors tilining o’rta fors tiliga, ya’ni Aleksandrdan Islomgacha bo’lgan
davrdagi fors tiliga munosabati bilan bir xil.
So’g’dlarning   savdo   va   adabiy   faoliyatiga   oid   bunday   ma’lumotlardan   bu
davrdagi   Turkiston   shaharlari   hajmi   va   savdo   ahamiyatiga   ko’ra   hozirgi
shaharlardan   ustun  bo’lmasa,   hech   bo’lmaganda   ulardan   kam   emasligi   Aleksandr
davridagidan   butunlay   boshqacha   hayot   kechirganliklari   aytish   mumkin.   Biroq,
bunday   xulosa   noto’g’ri   bo’ladi.   Xitoy   va   arab   yozma   manbalardan   olingan
ma’lumotlar   ham,   arxeologik   tadqiqotlar   natijalari   ham   VII   asrdagi   Samarqand,
Buxoro   va   Poykent   kabi   shahar   hayoti   markazlari   ham   hozirgi   Turkiston
o’lkasining   asosiy   shaharlari   bilan   solishtirishga   dosh   bera   olmaganligini
ko’rsatadi.   Butun   mamlakatning   asosiy   shahri   bo lgan   VII   asrdagi   Samarqandga	
ʻ
to g ri   keladigan   Afrasiyob   aholi   punkti   2   kvadrat   verstdan   bir   oz   kamroq	
ʻ ʻ
maydonni  egallaydi.  Buxoroda  shahar   o’sha  paytda  qal’aning sharqiy  tomonidagi
baland   hudud   bo’lib,   hozirgi   shaharning   arzimas   qismini   tashkil   qilgan;   eski
Poykent   devorlarining   uzunligi   aylanasi   bo’yicha   678   sm.   Xuddi   shu   narsa
Farg’ona   va   Chirchiq   vodiysi   kabi   madaniy   hududlarning   asosiy   shahar
posyolkalariga   ham   tegishli.   Xitoy   ma lumotlariga   ko ra,   Choch   viloyatining	
ʼ ʻ
hozirgi Toshkent viloyatiga to g ri keladigan asosiy shahri aylanasi bor-yo g i 10 li	
ʻ ʻ ʻ ʻ
(li   -   verstning   1/3   qismi),   Farg onaning   bosh   shahri   Kosonda   atigi   4   li   bo lgan.	
ʻ ʻ
Ikkinchi holda, xitoyliklarning guvohligi Mug-Qo’rg’on aholi punktining kattaligi
bilan   tasdiqlanadi,   bu   ko’rinishidan   musulmongacha   bo’lgan   Koson   yoki   uning
qal’asiga mos keladi va uchta kichik joydan (500, 2000 va 3200 kv. Sajen) iborat.
Musulmongacha bo’lgan davrda shahar hayotining rivojlanishi ijtimoiy tuzumning
tabiatini o’zgartirmaganligi mutlaqo tabiiydir. 
IV   asrda   bo’lgani   kabi,   Mil.   avv.   VII   asrda   hukmronlik   mustahkam
qal’alarda   yashagan   yer   egalari   zodagonlariga   tegishli   edi.   Qolaversa,   bu
zodagonlar avvalgidek kuchli monarxiya hokimiyati bilan hisoblashishga ham ega
emas   edi.   Bularning   barchasi   arablar   istilosidan   keyin   asta-sekin   o’zgardi,   bu
dastlab   o’jar   qarshilikka   duch   keldi   va   faqat   IX   asrda   yakunlandi.   O’rta   Osiyo
madaniy olami, ayniqsa Fors bilan yaqinroq aloqaga kirishdi. Xuddi shu IX asrda
hokimiyat somoniylarning fors-musulmon oilasiga o’tdi. Balx, Samarqand, Choch
(Toshkent)   va   Farg onada,   so ngra   sulolaning   poytaxti   ko chirilgan   Buxoroda,	
ʻ ʻ ʻ
53 Shimoliy   Afg oniston   va   Xuroson,   ba zan   boshqa   fors   hududlarida   hamʻ ʼ
hukmronlik qilgan. Adabiy til sifatida so’g’d lahjasini fors tili siqib chiqardi. 123
Arab   bosqinchilarining   mahalliy   aholi   bilan   qo shilish   jarayoni   X	
ʻ
asrdan   keyin   Turkistonda   uzoq   davom   etdi.   X   asrda   Turkistonda   Forsdagi   Qum
shahridagi kabi aholisining ko p qismini arablar tashkil etuvchi shaharlar endi yo q	
ʻ ʻ
edi.   Samarqand   shimolidagi   hozirda   mavjud   bo’lmagan,   o’sha   paytda   ma’lum
sanoat   ahamiyatiga   ega   bo’lgan   Vidar   qishlog’i   arab   aholisining   markazi   deb
ataladi.   U   yerda   paxta   matolari   tikilgan,   hatto   Iroqda,   ya’ni   Frot   va   Dajla
daryolarining   quyi   oqimi   bo ylab   qadimgi   Bobil   hududlarida   juda   qadrlangan.
ʻ
Hozir  mavjud bo’lmagan bu qishloq  XII  asrgacha  o’z ahamiyatini  saqlab  qolgan,
uning istehkomi, jo’me masjidi va minorasi bor edi. Shu hududda Samarqandga bir
oz   yaqinroqda   Xartang   qishlog i   bo lib,   u   yerda   870-yilda   Buxoroda   tug iligan	
ʻ ʻ ʻ
Muhammad   ibn   Ismoil   Buxoriy   hadislar   to plami   muallifi   vafot   etgan   va   dafn	
ʻ
qilingan.   Uning   butun   hayoti   davomida   sahih   va   nosahih   hadislarga   ajratib   sahih
hadislarni  Buxoroda to’plangan bu kitoblar  hozirda sunniy  musulmonlar  nazarida
Qur’ondan keyingi e’tiqod masalalarini hal qilishda eng nufuzli manbadir. Hadislar
to’plami muallifining qabri bo’lgan “rabot” (bu binolar haqida quyida qarang) bor
qabr hozirgacha saqlanib qolgan va unga ko’ra qishloq “Xo’ja Ismoil” deb ataladi
(xalq afsonalarida Buxoriyning o’zi negadir otasining nomi bilan almashtirilgan). 
V.V. Bartold ma’lumotalridan ko’rinib turganidik, arab aholisining ma’lum
bir qismi asosiy shaharlarda edi. 712-yilda Buxoroda shahar taslim bo lgach, aholi	
ʻ
o z   uylari   va   mulklarining   yarmini   arablarga   berishga   majbur   bo ldi.   Shaharning	
ʻ ʻ
alohida arab qabilalari o’rtasida taqsimlanishi haqida ma’lumotlar saqlanib qolgan,
unga   ko’ra   X   asrda   ba’zi   darvozalar,   ko’chalar,   masjidlar   va   boshqalar   nomi
berilgan (eng ko’p “qullar uyi” sharqdan qal’aga tutash kvartalda bo’lgan). Ammo
bu   arablarning   avlodlari   o’sha   paytda   til   va   turmush   tarzida   boshqa   aholidan
qanchalik   farq   qilganligi   haqida   hech   narsa   xabar   qilinmagan.   Vidar   haqidagi
yuqoridagi   ma’lumotlar   Turkistonga   ko’chmanchi   arablar   orasida   jangchilardan
tashqari   hunarmandlar,   to’qimachilik   sanoati   vakillari   ham   bo’lganligini
ko’rsatadi.   Samaraqandda   gilam   va   gazlamalar   yasaladigan,   bir   vaqtlar   shuhrat
qozongan ustaxona bor.
Qal’aning   sharqiy   darvozasidagi   kvartalda,   asosan   arablarning   uylari
joylashgan edi. Samarqandda ixshid ba zi ma lumotlarga ko ra, barcha aholi bilan	
ʼ ʼ ʻ
birgalikda shaharni butunlay tark etib, arablarga berishga majbur bo lgan. Shunga	
ʻ
qaramay, Samarqand aholisi jihatidan arab shahriga aylanmadi. Samarqandda arab
123
В.В. Бартольд. История культурной жизни Туркистан. Домусульманской период. Сочинения 9-ти томах   
II , часть 1. М.: 1963 -с   192-193
54 qabilalaridan birining nomi o sha paytdagi shahar chekkasidagi (hozirgi Afrasiyobʻ
qishlog i), payg ambarning amakivachchasi Kusam ibn Abbosning qabri yonidagi	
ʻ ʻ
hudud   bilan   bog liq   bo lib,   uning   Turkistonda   bo lganligi   haqida   faqat   qarama-	
ʻ ʻ ʻ
qarshi,   qisman   aniq   afsonaviy   ma’lumotlar   mavjud.   Turkistondagi   arablarning
keyingi taqdiri haqida ham ma’lumotlar kam. 
1897-yilgi   aholini   ro’yxatga   olishda   aniqlangan   o’ta   qaltis   va   ishonchli
raqamlar.   1901-yilda   Toshkentda   nashr   etilgan   qo’llanmaga   ko’ra,   Samarqand
viloyatida   20   mingga   yaqin   arab   bo’lgan,   tarjimaga   ko’ra,   arab   tili   bor-yo’g’i   10
kishining tili bo’lgan, shundan 7 nafari Panjikent shahri, hatto Sirdaryo viloyatida
ham bosqinchilik davrida arablar soni shubhasiz  kamroq bo lgan bo lsada, aholini	
ʻ ʻ
ro yxatga   olish   ma lumotlariga   ko ra   ularning   soni   634   tani   tashkil   etadi.   Sobiq	
ʻ ʼ ʻ
Buxoro xonligida ham arablar o z qabila nomlarini saqlab qolgan.	
ʻ 124
Samarqandda   Jauzaniya   yoki   Jauzaniyan   deb   nomlanuvchi   bino   bo’lib,   u
yerda   ilm   o’rgangan   har   bir   kishi   taqvodor   va   ilmli   kishi   bo’lib   yetishadi,   degan
e’tiqod   mavjud   bo’lganligi   zikr   etilgan   bo’lsa,   keyinchalik   bu   bino   “Jauzaniya
masjidi”   yoki   “Jauzaniya   madrasasi”   deb   atalib,   hozirgi   shahar   hududiga
joylashtirildi.   Sherdor   madrasasining   sharqida   shahzoda   yoki   oliy   yer   egalari
zodagonlar vakilining mustahkam qal asi yoki uyi bo lgan.	
ʼ ʻ
Kada va xon bilan murakkablashgan atamalar “olovli uylar” (otashkada yoki
otashxona)   va   “butlar   uylari”   (butkada   yoki   butxon)   deb   ataladigan   butparast
ibodatxonalarni ham bildirgan.
Samarqand   viloyati   tarixiy   geografiyasi   tadqiqotchisi   V.L.   Sens   “otash-
kada” yoki “otashxona” XV asrda ham bor bo’lgan deya ta’kidlaydi. Panjikentdagi
zardushtiylar   yoki   bu   nomlar   faqat   aholining   avvalgi   dinini   bildirganligi
noma’lum.   Hozirgi   vaqtda   Turkistondagi   “krujkalar   uylari”   olov   ibodatxonalari
emas, balki Turkiston arxeologlaridan biri “qabrlar” deb atagan “25-siklop tipidagi,
ya’ni tosh tepaliklar” deb ataladigan binolardir. Zardushtiylik dini ruxsat etilgan -
so’zning to’g’ri ma’nosida ko’milgan toshlar, ya’ni murdalarni yerga ko’mish hali
o’lganlarning jasadlari tuzilmalar o’rnatilgan ma’lum marosimlarning mavzusi edi.
Bir rus tadqiqotchisi ta’kidlaganidek;
1) “Kata”   -   (“daxma   ustiga   qo’yilgunga   qadar   murda   uchun   vaqtinchalik
joy”), 
2) “Daxma”   -   (“o’lik   qushlar   yoki   itlar   tomonidan   yeyiladigan   joy”)   va
o’rtasida farq bor edi. 
124
В.В. Бартольд. История культурной жизни Туркистан. Туркестан при исламе. Сочинения 9-ти томах    II , 
часть 1. М.: 1963 -с  199
55 3) “Ossuariy ” - (“yuvilgan va tozalangan suyaklar saqlanadigan joy” yoki
“suyaklar bir yil davomida dahmada yuvilib, hayvonlar va qushlar yegan
jasad   go’shtidan   tozalangandan   so’ng,   toza   hisoblangan   va   saqlanishi
kerak bo’lgan joy”).
  “Naus”   -   Naus   so’zi   yunoncha   “nao”   ibodatxona   manosida   bo’lib,   Yangi
Ahdda   «ma’badning   muqaddaslari»   ma’nosida   ishlatilgan   va   Qur’onda   arab
nasroniylari   orasida   qurbongoh   ma’nosini   anglatuvchi   mehrob   so’zi   bilan
berilgan. 125
Tabariyning   hikoyasidan   bilib   olish   mumkinki,   So’g’diylarda   arab   hokimi
722\723-yillarda   Robinjon   shahri   yaqinida   (hozirgi   Kattaqo’rg’ondan   bir   oz
g’arbda)   asirga   olingan   mahalliy   rahbarni   o’ldirishni   va   xochga   mixlashni
buyurgan.   Jasadlarni   tovon   tahdidi   ostida,   aholiga   jasadni   olib   tashlash
taqiqlangan. 730-732-yillarda Kesh (Shahrisabz)  va Samarqand o rtasidagi  harbiyʻ
harakatlar   haqidagi   hikoyada,   naousda   panoh   topgan   to’rt   arab   jangchisi   haqida
gapiradi. Bundan xulosa qilishimiz mumkinki, naus juda katta hajmda qurilgan edi.
Ehtimol,   u   yerda   Turkistondan   topilgan   o’liklarning   suyaklari   tushirilgan
to’rtburchak   yoki   oval   shakldagi   “ossuariylar”,   ya’ni   sopol   idishlar   qo’yilgan
bo’lib, topilma joyini mutaxassislar  tekshirmaguncha, bu topilmalarning hech biri
buzilmagan holda saqlanishi mumkin emas. 
V.V. Bartold yozishicha; -Ossuariylar bezaklar, obrazli tasvirlar va haykallar
bilan   bezatilgan,   bunday   ossuariylar   Turkistondan   tashqarida   haligacha
topilmagan,   bu   esa   Turkistonda   boshqa   zardushtiylarga   qaraganda   o’lganlarning
suyaklariga   ko’proq   e’tibor   berilganligini   ko’rsatadi.   Naus   so’zi   hozir   na
Turkistonda,   na   umuman   Eron   tuprog’ida   saqlanib   qolgan,   lekin   g’alati   ma’noda
faqat   Arabistonda   saqlanib   qolgan   bo’lib,   u   erda   tashqi   ko’rinishi   bo’yicha
Turkistondagi “Krujka uylari”ga o’xshash tuzilmalarni bildiradi. “Krujkalar uylari”
aslida ossuariylar bo’lib xizmat qilganligi haqida bizda boshqa dalillar yo’q, -deya
takidlaydi. 126
Keyinchalik   masjidga   aylangan   Samarqand   va   Buxoro   ibodatxonalari
haqiqatan   ham   buddaviylarga   va   umuman   zardushtiy   bo’lmaganlarga   tegishli
bo’lganligi munozarali. Bundan tashqari, bir din boshqasiga ta’sir qilishi mumkin.
Buni   XIII   asr   tarixchisining   so’zlari   ko’rsatadi.   Juvayniyning   aytishicha,   Buxor
so zi   mug’   tilida   “ilmlar   to plami”,   degan   ma noni   anglatgan,   uyg’ur   va	
ʻ ʻ ʼ
xitoylarning   butparastlari   tilida   “butlari”   qo yilgan   ibodatxonalarga   nisbatan	
ʻ
125
В.В. Бартольд. История культурной жизни Туркистан. Туркестан при исламе. Сочинения 9-ти томах    II , 
часть 1. М.: 1963 -с  212
126
В.В. Бартольд. История культурной жизни Туркистан. Туркестан при исламе. Сочинения 9-ти томах    II , 
часть 1. М.: 1963 -с  213
56 ishlatilgan.   Sanskrit   tilidagi   “vixara”   buddist   monastirlari   sifatida   dastlab   maxsus
binolardan emas, balki bir qator qoyalarga o yilgan g orlardan iborat bo lgan. Eronʻ ʻ ʻ
tuprog ida,   Naubekhar,   ya ni   yangi   behar   “janubiy   chekkada”gi   bino   ma’nosini	
ʻ ʼ
anglatgan. 
Balx   bu   paytda   mashhur   bo’lib,   uni   ba’zi   arab   mualliflari   “butparastlar”
binosi, o’zlari e’tiqod qilgan e’tiqodli odamlar, shuningdek, Balxni Naubekharning
uyi   deb   atashgan.   Bino   haqiqatan   ham   buddist   monastiri   bo lganini   VII   asrda	
ʻ
Balxga borgan xitoylik sayohatchi Syuan Szyangning so zlari isbotlaydi, taxminan	
ʻ
630-yillarda Syuan Szyang monastirni “yangi sangarama” deb ataydi, bunga sabab
monastir   shaharning   janubi-sharqida   joylashgan   edi   hamda,   monastirning
shimolida baland supa bor edi.
Fors tiliga behar (vihara) bilan bir qatorda sanjar (sangarama) va sanjariston
so zlari   ham   kirib   kelgan.   Sanjar   so zi   Samarqandning   janubi-sharqidagi	
ʻ ʻ
Sanjarfag’n, keyinchalik Zanjirbog  qishlog i nomi bilan bog langan bo lsa kerak.	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Bu ismning oxirgi qismida, “faj” so’zi bor -  bu “xudo” degan ma’noni anglatadi. 
V.V   Bartold   asariga   ko’ra,   Samarqand   va   Buxorodagi
“Naubekhar”(Navbahor)   darvozalarining   nomidan   ko’rinib   turibdi.   XIV   asrda
yashagan buxorolik avliyo Bahovuddin Naqshbandiyning “mozori” yoki qabridan
kelib   chiqqan   hozirgi   “Mozor”ning   joylashgan   joyi.   Darvoza   o z   nomini   olgan	
ʻ
“Behar” ko rinishidan hind monastiri bo lgan, chunki Bahovuddin chiqqan qishloq	
ʻ ʻ
ilgari   “Hindlar   qal asi”   (Qasri   Hinduvon)   deb   atalgan.   Musulmon   mualliflari	
ʼ
“shamanlar”   Turkistonda   o z   e tiqodlarini   manixiylardan   oldin   ham   yoyishganini	
ʻ ʼ
bilishgan.   Ammo   manixiylar   jamoasi   Samarqandda   X   asrdayoq   mavjud   bo lgan	
ʻ
bo lsa,   arablar   istilosidan   sal   oldin   Turkiston   bo ylab   sayohat   qilgan   xitoylik	
ʻ ʻ
sayohatchi   Syuan   Szyang   buddist   monastirlarini   faqat   Temir   darvoza   janubidagi
hududdan   topdi.   Samarqand   tomon   tortuvchi   viloyatlar   bilan   “Toxariston”   yoki
Balxga   qarashli   viloyatlar   orasidagi   chegara   hisoblangan.   Buddizm   va   buddist
adabiyotida XII asr muallifi Somoniyning so’zlariga ko’ra Vazgird shahri (hozirgi
Fayzobod,   Kofirnigon   va   Vaxsh   oralig idagi)   tumani   haqida,   bu   yerda   “islom	
ʻ
dinining   boshida   ma lum   bo lgan,   kitoblarda   qayd   etilgan   ajoyib   obidalar   va	
ʼ ʻ
xatlar” saqlangan. 127
Beruniyning   ma’lumotlariga 128
  tayanib   V.V.   Bartold   ushbu   faktni   keltirib
o’tadi, uning davrida (XI asrda) Samarqanddagi musulmonlar hududida faqat bitta
manixiylar   jamoasi   qolgan,   u   yerda   manixiylar   Qur onda   uchraydigan   va	
ʼ
127
В.В. Бартольд. История культурной жизни Туркистан. Туркестан при исламе. Сочинения 9-ти томах  II, 
часть 1. М.: 1963 -с  214-215
128
 Ehtimol, Beruniyning “Qadimgi xaqllardan qolgan yodgorliklar” asaridadir. Ammo, bizgacha yetib kelgan bu 
asarda faqatgina so’g’diylar taqvimga to’talgan xolos.
57 keyinchalik   musulmonlar   tomonidan   barchaga   tatbiq   etilgan   atamani
“musulmonlardan   tashqari   dinlar”   -   “sabias”   deb   atalgan.   An-Nadimning
yozishicha,   muallif   X   asr   oxirida   tuzgan   bibliografik   asarida   Samarqandda   bor-
yo g i 500 ta manixiy, nasroniylar, yahudiylar va zorastriylar 300 ta bo lgan. X asrʻ ʻ ʻ
oxiridagi   fors   geografining   yozishicha,   “Samarqandda   manixiylarning   xonaqosi
bo lgan,   ularni   “nigoshaklar”   deb   atashgan.   Xonaka   —   so g d   tilidagi   shakli
ʻ ʻ ʻ
forschada esa xoni “uy” ma’nosida kelgan. 
Bu so’z, keyinchalik musulmon darveshlari tomonidan o’zlashtirilgan bo’lib,
musulmonlardan   oldingi   So’g’dda   zohid,   buddist   va   manixeylarning   hujrasi
sifatida   ishlatilgan.   Nigoshak   aslida   tinglovchi   degani.   Nigoshak   atamasi   lotin
tilidagi auditor tarjimasida manixiylar orasida zohiddan farqli ravishda oddiy odam
degan   ma’noni   bildiradi,   shuning   uchun   “xonaka”   bilan   bog’liq   holda
“nigoshaklar”ning tilga olinishi odamni hayratga solib qo’yadi.
Samarqandda   shayxlar  Abu  Mansur   Moturidiy  va  Abulqosim  Samarqandiy
boshchiligida   rasmiy   pravoslavlar   jang   qilgan   mo’taziliy   va   karramiylarning
bid’atchilari 17 ta madrasaga ega bo’lgan. Somoniylar hukumatining bid’atlarning
tarqalishiga qarshi ko’rgan chora-tadbirlari orasida pravoslav katexizmini to’plash
va   xalq   orasida   tarqatish   haqida   gap   boradi.   Lekin   XI   asrning   ikkinchi   yarmida
Forsda   amalga   oshirilgan   ko’p   sonli   hukumat   madrasalarini   ochish   orqali
pravoslavlikni ekish haqida hech qanday xabar yo’q. 129
3.2. V.   V.   Bartold   asarlarida   Samarqand   hududidagi   me’moriy
obidalar   va   arxeologik   yodgorliklarni   o’rganish   va   saqlash   to’g’risidagi
qarashlari.
Afrosiyob manzilgohining V. L. Vyatkin tomonidan o’rganilishi  va bu olib
ishlarga V.V. Bartoldning tasnifi
V.L.Vyatkinning yangi asarining nashr etilishi kichik hajmga qaramay, ilmiy
hayotda   katta  voqeadir.   Bu  tadqiqotchining   deyarli   barcha   asarlari   singari   u  hech
kim   bilmaydigan   mavzuga   bag’ishlangan.   Samarqandning   Afrosiyob   manzilgohi
haqidagi   monografiyalarni   faqat   u   yerda   uzoq   yillar   qazish   ishlari   olib   borgan
V.L.Vyatkindan   faqat   u   Afrosiyobning   tarixiy   relyefi   va   shu   paytgacha   topilgan
o’tmish qoldiqlarining madaniy-tarixiy ahamiyatini aniqlab bergan edi.
Bizga Afrosiyob haqidagi monografiya yetib keldi, bu esa shu paytgacha bu
aholi   punkti   haqida   yozilgan   narsalarga   nisbatan   ancha   oldinga   tashlangan
qadamdir.   Shu   jumladan   muallifning   o’zining   oldingi   fikrlari   hozirgi   vaqtda   u
129
В.В. Бартольд. История культурной жизни Туркистан. Туркестан при исламе. Сочинения 9-ти томах    II , 
часть 1. М.: 1963 -с  216-217
58 Afrosiyobda joylashgan turli o lchamdagi chuqurlar, jamoat uylardan boshqa narsaʻ
emasligini isbotlagan, 1906-yilda bu taxminni qat iy rad etadi.	
ʼ
V.V   Bartoldning   yozishicha,   Afrosiyobda   saqlanib   qolgan   sobiq
Samarqandning   ichki   devorlarining   tashqi   devor   bilan   aloqasi   haqida   deyarli
birinchi   marta  savol  qo’yildi.  Bu  ichki  devorlar  shaharning  asta-sekin   sharqqa va
ayniqsa   janubga   qarab   kengayib   boruvchi   oldingi   chegarasini   belgilab   berishi
isbotlangan.   Dastlabki   aholi   punkti,   turar-joyning   shimoli-g’arbiy   burchagida,
qal’a atrofida, bor-yo’g’i 11 desitin maydonni egallagan shundan so’ng, shaharning
paydo bo’lishidan oldin, uning maydoni tashqi devor bilan belgilanadi, yana ikkita
aholi punkti (har biri oldingilarini o’z ichiga olgan), biri 48, ikkinchisi 67 gektarda
joylashgan.
VIII   asrda   arablar   kelishi   davrida   Afrosiyobning   butun   hududi   allaqachon
shahar   tarkibiga   kirgan.   Islom   dinida   hayot   asta-sekin   bu   asl   aholi   punkti   -
Shahristondan   shahar   chetiga   ko’chib   o’tdi.   Shahristonning   yakuniy   tark   etilishi
XIII   asrda   sodir   bo’lgan   mo g ullar   istilosidan   keyin   va   mo g ullar	
ʻ ʻ ʻ ʻ
hukmronligining   dastlabki   o n   yilliklarida   ham   Afrosiyobning   janubiy   qismida	
ʻ
aholi   mavjud   edi.   Topografiya   bobida   shaharning   gullab-yashnashi   davrida
ko’chalar   va   uylar   qanday   ko’rinishda   bo’lishi   mumkinligi   haqida   ham   qiziqarli
ma’lumotlar   berilgan.   Keyingi   boblar   V.L.   Vyatkinning   o zi   tomonidan   topilgan	
ʻ
ma lum   toifadagi   topilmalarga   bag ishlangan.   Ushbu   boblarning   barchasi   ajoyib	
ʼ ʻ
mahorat   bilan   yozilgan   va   hech   kim   bera   olmaydigan   ko’plab   tafsilotlarni   o’z
ichiga oladi. 130
Manbalarga havolalar ishning ilmiy qiymatini sezilarli darajada oshiradi va,
ehtimol, kirib kelgan noaniqliklarni tuzatishga yordam beradi. 1885-yilda tuzilgan
Afrosiyob   rejasining   kichraytirilgan   miqyosdagi   fotosurati   berilgan.   Rejada
(fotosuratda bu ko’rinmaydi) aholi punktining maydoni aniq belgilangan. 1 kv.km.
verst 96 akr 430 kv. sajen shu bilan birga, muallifning ta’kidlashicha, “Afrosiyob
aholi punkti taxminan 175 gektar maydonni egallaydi.
Uni   oddiygina   yuqori   istehkomi   “hisori   bol”   deb   atashgan,   ammo   bundan
kamida ikki   yuz yil   avval   uning  hozirgi  nomi  Afrosiyob  bor   edi. Birinchidan,  bu
nomi   XV   asr   boshlari   muallifi   (Hofizi   Abru)da   allaqachon   topilgan   deb   aytish
mumkin.   Samarqandning   mo g ullar   tomonidan   qo lga   olinishi   1220-yilda   7-	
ʻ ʻ ʻ
martda sodir bo lganligi aniq aniqlangan. Voqeadan aniq bir qiziq faktni ham qayd	
ʻ
etish   mumkin.   Juvayniy,   Samarqandning   qulashi   haqida,   X   asr   shahristoni   o sha	
ʻ
davrda   faqat   qal a   hisoblangan   ammo,   markaziy   masjidi   saqlanib   qolgan   bo lsa	
ʼ ʻ
130
  В.В. Бартольд. Рецензия на книгу: В.Л. Вяткин, Городище Афрасияб (1928). Сочинения 9-ти томах  IV :  M .:
1966 - c  290-291
59 buni   qazishmalar   ham   tasdiqlagan.   Boshqa   ko’plab   qiziqarli   topilmalar   haqida
hech narsa aytilmagan. Samarqand muzeyiga ko’chirilgan buddist freskasi, panno
va   boshqalar.   Muallifning   qazishmalari   inqilobdan   oldingi   o’n   yildan   ortiq,   faqat
ko’rsatkich   edi   va   umuman   olganda,   uzoq   zamonaviy   texnologiyalar   darajasida.
Muallifning   ham,   uning   asarini   nashr   etgan   O’zbekiston   SSR   Maorif   Xalq
Komissarligi   fan   boshlig’ining   ham   kitobxonlar   minnatdorchiligiga   bo’lgan
huquqini to’liq e’tirof etgan holda, V.L. Vyatkin qachonlardir bizga bu borada ham
umid bildirishga ruxsat beradi. 131
V. V. Bartold “Samarqandga xizmat safari qanday maqsadda edi ?”
Sayohat   1904-yilning   yozida   Rossiya   Markaziy   va   Sharqiy   Osiyoni
o rganish qo mitasi topshirig i bilan Marv bo yicha amalga oshirilgan bo lib, undaʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Samarqand   haqida   Temurlar   davrigacha   bo lgan   yozma   ma lumotlar   to plami,	
ʻ ʼ ʻ
xarobalar   va   vayronalarning   hozirgi   holati   tasvirlangan.   Shaharning   tarixiy
topografiyasini aniqlashtirish uchun adabiy ma’lumotlarni arxeologik ma’lumotlar
bilan taqqoslash.
V.V.   Bartold   hozirgi   shaharning   to’g’ridan-to’g’ri   shimolida   joylashgan
Afrosiyob   aholi   punktini   ta’riflab,   bu   yerda   X   asr   arab   geograflarining   “ichki
shahar” borligiga ishonchini bildirdi, ya’ni Eroncha terminologiya bilan aytganda,
shahriston   asl   shahar   manzilgohidir.   Musulmonlargacha   bo’lgan   davr,
musulmonlar   davridagi   hayotdan   asta-sekin   shahar   atrofiga   o’tdi.   V.V.   Bartold
shaharning   O’rta   Osiyodagi   muhim   ahamiyatiga   qaramay,   ahamiyatsizligini
tushuntirish uchun musulmonlardan oldingi davrda shahar hayotining past darajada
rivojlanganligidan   dalolat   beruvchi   tarixiy   ma’lumotlarni   keltirdi.   Samarqand   va
Buxorodagi   asl   shahar   aholi   punktlarining   topografik   sharoiti   V.V.   Bartoldni   bu
shaharlar   V.   Gayger   ishonganidek,   mustahkam   qishloqlardan   paydo   bo’lishi
mumkin   emas,   balki   faqat   tashqi   dushmanlardan   xavf   tug’ilganda   himoyalanish
uchun mo’ljallangan degan xulosaga olib keldi.
V.V.   Bartold   Shahristonning   relyefi   bilan   bog’liq   alohida   masalalardan
shaharni   sug’orish   va   arablar   tilga   olgan   to’rtta   shahar   darvozasini   joylashtirish
masalalarini   ko’rib   chiqdi.   V.V.   Bartoldning   iltimosiga   ko’ra   Samarqand   viloyati
irrigatsiya boshqarmasi boshlig’i N.P. Petrovskiy shahardan Afrosiyobdagi Xazrati
Xizr   masjidigacha   bo lgan   va   aholi   punkti   chegaralaridagi   mazkur   masjiddan	
ʻ
Doniyor   ota   maqbarasiga   olib   boruvchi   yo l   ushbu   kanalning   asosiy   qoldiqlari	
ʻ
sifatida   tan   olinishi   mumkin.   V.V.   Bartoldning   so’zlariga   ko’ra,   shahar
darvozasidan janub yoki Kesh, ya’ni suv shaharga kirgan bo’lsa, g’arbiy tomondan
131
  В.В. Бартольд. Рецензия на книгу: В.Л. Вяткин, Городище Афрасияб (1928). Сочинения 9-ти томах  IV :  M .:
1966 - c  292
60 Xazrati   Xizr   masjidi   yaqinida   yoki   Naubekhar   (Navbahor),   eski   Sangresan
qabristonining   ro’parasida,   sharqiy,   yoki   Xitoy   masalasida   -   yahudiy
qabristonining   shimolida,   shimoliy   yoki   Buxoro,   turar-joy   qal’asining   to’g’ridan-
to’g’ri sharqida, Afrosiyob qachon bo’sh bo’lganligi haqida V.V. Bartold X asrda
ekanligini   ko’rsatadigan   ma’lumotlarni   keltirdi.   Janubiy   chekkalari   aholisi   soni
bo’yicha   bu   XII   asrda   shahristondan   ham   oshib   ketgan.   Shahar   allaqachon
hozirgidek  bir  joyda joylashgan  edi, ammo eski  Shahriston 1220-yilgi  mo’g’ullar
bosqiniga qadar qal’a ahamiyatini saqlab qolgan. 132
V.V.   Bartold   va   ishchilar   tomonidan   olib   borilgan   qazishmalar   markaziy
masjidining joylashgan joyini aniqlash va iloji bo’lsa, ushbu binoning poydevorini
topishga   qaratilgan   edi.   V.V.   Bartold   yozma   ma’lumotlar   va   N.I.   Veselovskiy
tomonidan   olib   borilgan   qazishmalar   natijalariga   asoslanib,   markaziy   masjidi
to’g’ridan-to’g’ri   qal’aning   g’arbiy   tomonida   joylashgan   degan   xulosaga   kelindi.
Natijada   qazish   joyi   sifatida   ko’rsatilgan   yo’nalishda   joylashgan   alohida   baland
platforma   tanlangan.   Qazishmalar   davomida   binoning   bezakli   va   koshinli   g ishtʻ
bo laklari   sezilarli   darajada   topilgan,   bu   binoning   poydevorini   topishning   imkoni	
ʻ
bo lmagan,   masjidga   hech   qanday   aloqasi   yo’q   bo’lgan   faqat   taxta   inshootlari
ʻ
qazilgan. O’sha joyda olib borilgan qazishmalarning so’nggi haftasida g’ayrioddiy
kattalikdagi   kuydirilgan   g’isht   plitalaridan   qurilgan   original   me’morchilikning
kichik binosi  topildi, kufiy yozuvlarida ba’zi  hollarda o’z  nomlari  yoki  unvonlari
mavjud   (darvoqe,   Ixshid   so’zi   Musulmongacha   bo lgan   So g d   hukmdorlarining	
ʻ ʻ ʻ
unvoni,   boshqalarida   —   geografik   nomlar   maslan;   Ishtixon)   ikkala   turdagi
yozuvlar   g’ishtning   kelib   chiqishini   ko’rsatadi.   Yozuvlarning   tabiati   ham,   bir   xil
chuqurlikdan topilgan tangalar ham qurilish X asrda qurilgan emasligini ko rsatadi.	
ʻ
Uchrashuvga quyidagilar taqdim etildi: 
1)   V.V.   Bartoldning   buyrug’i   bilan   mahalliy   fotosuratchi   janob   Litvinov
tomonidan tayyorlangan turar-joy va qazilgan binolarning fotosuratlari; 
2)   Binoning   ba’zi   qismlarini   qazish   paytida   olingan   shisha   idishlar   va
boshqa narsalarning bir qismi
  V.V.   Bartoldni   o’z   tadqiqotining   qimmatli   natijalari   bilan   qutlar   ekan,
muxbirning Samarqand bo’yicha tadqiqoti tez orada e’lon qilinishini istadi. 133
 
Turkistonga   xizmat   safari   hisobotida   keltirilgan   Samarqanda   oid
ma’lumotlar xususida quyidagilar ochiqlandi.
132
  В.В. Поездка в Самарканд с археологическою целью. Сочинения 9-ти томах  IV :  M .: 1966 - c  139
133
  Ўша асар. –с  140
61 Ma’lumki,   1916-yilning   kuzida   har   ikki   jamiyatning   qo’shma   majlisini
chaqirish   va   Turkistonda   saqlanib   qolgan   o’tmish   yodgorliklarini   ro’yxatga   olish
bo’yicha   ish   dasturini   ishlab   chiqish   ko’zda   tutilgan   edi.   Buni   1916-yilda
Turkistonda sodir bo lgan tartibsizliklar tufayli amalga oshirib bo lmadi. Bu xabarʻ ʻ
chop   etilayotgan   vaqtda   –   Turkiston   Okrugining   Moskvadagi   vakili,   Samarqand
me moriy   yodgorliklarini   ta mirlash   va   restavratsiya   qilish   bo yicha   ilmiy	
ʼ ʼ ʻ
vazifalarni taqsimlash va bu ishlarga o sha Butunrossiya kollegiyasi vakillarini jalb	
ʻ
etish. 
Shunday   qilib,   Qo’mita   huzuridagi   antik   davr   va   san’at   yodgorliklarini
muhofaza   qilish   komissiyasi   tuzildi,   keyinchalik   u   uchta   bo’limga   bo’lingan:   1)
texnik   va   qurilish,   2)   badiiy   3)   arxeologik.   Dastlabki   ikkita   bo’lim   Butunrossiya
kollegiyasi   vakillari,   me’mor-rassom   D.M.   Iofan   va   rassom   D.K.   Stepanovlar
rahbarligida   ishlagan,   oxirgi   bo lim,   faqat   ikkita   mahalliy   arbob   V.L.   Vyatkin   va	
ʻ
I.A. Kastanyedan   iborat bo lib, bosh rol Turkiston tarixini birlamchi manbalardan	
ʻ
o rgangan Turkiston arboblaridan yagonasi sifatida birinchisiga tegishli edi. 	
ʻ
Jumladan,   Samarqand   binolari   haqida   ma’lumotlar.   V.L.   Vyatkin,
bilishimcha,   hozir   ham   Turkistonda   faoliyatini   davom   ettirmoqda,   I.A.   Kastanye
esa   o’z   vatani   Fransiyaga   jo’nab   ketgan.   Komissiya   va   uning   bo’limlari
yig’ilishlari bayonnomalari Toshkent va Samarqandda borligi birinchi marta faqat
menda   ma’lum   bo’lgan.   Moddiy   madaniyat   tarixi   akademiyasi   hisoboti   uchun
Toshkentga jo’nab ketayotganimda menga topshirildi. Arxeologiya bo’limining 3-
sonli   bayonnomasidan   ko’rinib   turibdiki,   bir   vaqtlar   sobiq   imperator   arxeologiya
komissiyasi   topshirig’i   bilan   V.L.   Vyatkin   tomonidan   tashkil   etilgan   Samarqand
yodgorliklarini   muhofaza   qilish   inqilob   yillarida   butunlay   yo’q   bo’lishga   yaqin
darajada   zaiflashgan.   Biroq,   har   qanday   ilmiy   mulohazalardan   tashqari,
yodgorliklardan   birining   holati   shoshilinch   choralar   ko’rish   zarurligini   ko’rsatdi.
Registon   maydoniga   tutash   madrasalardan   biridagi   minora,   ya ni   Ulug bek	
ʼ ʻ
madrasasi   shu   qadar   egilib   qolganki,   uning   qulashi   xavfi   bor   edi,   bu   esa
Registonga   tutash   boshqa   binolar   uchun   xavf   tug dirib,   ushbu   hudud   shahar	
ʻ
aholisiga hayot baxsh etdi. 
V.V.   Bartoldning   4-sonli   texnik-qurilish   uchastkasi   bayonnomasida   1918-
yilda   boshlangan   va   zarur   mablag’   ajratilmaganligi   sababli   to’xtatilgan   minorani
qayta tiklash bo’yicha ishlar qayd etilgan. Xuddi shu bayonnomada 1920-yil iyun
oyiga   taalluqli   bo lib,   “po lat   arqonlar   bog langan,   qisman   yerga,   qisman   yerdan	
ʻ ʻ ʻ
yuqoriga   bog langan   yog och   langarlar   shu   va   bir   yil   davomida   juda   chirigan   va	
ʻ ʻ
zaiflashgan.   Yarim   yilga   ham   zo’rg’a   bardosh   bera   oladilar”.   Bundan   ko’rinib
turibdiki,   qulash   xavfi   ostida   qolgan   minorani   mustahkamlash   chora-tadbirlari
62 1918-yil   oxirlariga   to’g’ri   keladi.   Bu   chora-tadbirlarning   qabul   qilinishi   va
qo’shimcha   taxminiy   takliflarni   tayyorlash   1-sonli   Samarqand   arxeologiya
komissiyasi, 4-sonli bayonnomada Ulug’bek minorasini tuzatish komissiyasi nomi
ko’rsatilgan   komissiya   ishi   bo’lgan,   uning   raisi   rassom   A.K.   Tatevosyan   edi,
keyinchalik u ham  qo’mita  tomonidan  1920-yilda tuzilgan komissiya  majlislarida
qatnashishga taklif qilindi. Xuddi shu komissiya tarkibiga Samarqand arxeologiya
komissiyasi   a’zolari   Turkiston   tarixi   bo’yicha   mutaxassis   V.L.   Vyatkin   va
Kattaqo’rg’on   tumani   Biya-Nayman   qishlog’ining   ko’p   jihatdan   siri   hali   ham
Turkistonning   arxeologik   xususiyatini   tashkil   etadi.   Birinchi   komissiyaning
faoliyatini   tugatishdan   ikkinchisining   harakatlarini   ochishgacha   qancha   vaqt
o’tgani bayonnomalarda aniq emas.
Qo’mita   komissiyasi   birinchi   navbatda   Ulug’bek   madrasasini   ko’zdan
kechirdi,   keyin   ish   rejasini   tuzishda,   sobiq   imperator   arxeologiya   komissiyasi
ishida bo’lgani kabi, birinchi o’rinda Guri Amir maqbarasi bo’lgan. Ushbu rejada
binolarning   asl   tabiatini   oydinlashtirish   uchun   qazishma   ishlarini   ishlab   chiqarish
muhim   o’rin   egalladi,   bu   yangi   ishlar   va   arxeologiya   komissiyasi   mablag’lari
hisobidan   amalga   oshirilgan   oldingi   ishlar   o’rtasidagi   asosiy   farq   bo’lishi   kerak
edi.   Biroq,   bu   ishlar   faqat   Bibixonim   masjidi   yaqinida   amalga   oshiriladi,   endi
qazishmalar,   agar   biron   bir   ta’mirlash   bo’lmasa,   undan   keyin   murakkabroq
restavratsiya loyihalarini amalga oshirishdan oldin bo’lishi kerak edi. 
Eng   shoshilinch   ta’mirlash   ishlari   barcha   binolar   uchun   1920-yilda
yakunlanishi   kerak   edi.   Komissiya   Kastalskiyning   taklifini   ma’qulladi:
“parchalangan   yodgorliklarning   barcha   tomlarini   tuzatishga   ustuvor   ahamiyat
berish”  (9-sonli   bayonnoma).  Bu   qaror  bajarilmadi,  o’sha  Kastalskiy  7-oktyabrda
komissiyaga   hisobot   berdi   (21-sonli   bayonnoma).   1920-yil   qurilish   mavsumida
faqat   Registondagi   uchta   madrasani   ta mirlashni   (albatta,   yuzaki)   yakunlash   va,ʼ
ehtimol, Guri Amirni ta mirlashni boshlash mumkin bo lishi, ishning narxi oyiga 3	
ʼ ʻ
million   rublgacha   bo’lishi   hisoblangan.   Komissiya   bayonnomalarida   biz   boshdan
kechirayotgan davrlarga xos ko’plab faktlar bor, komissiya a’zolari va’da qilingan
mablag’ni   olmagani   uchun   o’z   faoliyatini   to’xtatib   qo’ygani,   tegishli   ko’rsatma
olmagani   uchun   ish   haqi   hisobiga   o’zlariga   avans   to’lab   bergani   haqida   va
ruxsatnomalar   olib,   ish   uchun   material   olinmagani   uchun   bunday   chora-
tadbirlarga,   masalan,   qarag’ay   taxtalaridan   foydalanish   va   ularni   terak   bilan
almashtirish kabi choralarga murojaat qilgan. 134
Bino   rejasini   aniqlashtirish   uchun   qazish   ishlari   faqat   amalga   oshirildi.
Ayniqsa,   Ulug’bek   madrasasi   yonida,   madrasa   hududida   qazishmalar   paytida
134
  В.В. Бартольд.  Отчет о командировке в Туркестан . Сочинения 9-ти томах  IV :  M .: 1966 – c  245
63 topilgan ashyolarni saqlash uchun vaqtinchalik muzey tashkil etilgan. Faqat idish-
tovoqlar oxirgi Chingiziylar davridan keyingi, ya’ni XIV asrning oxirlariga oidlari
topilgan,   shundan   V.L.   Vyatkin   Registonda   faqat   shu   davrda   yashagan   degan
xulosaga   kelgan.   Registonning   faqat   bir   joyida   olib   borilgan   qazishmalarga
asoslangan   holda   bularni   isbotlangan   deb   hisoblash   mumkin   emas.   X   asr
geograflarining   guvohliklaridan,   ko’rinib   turibdiki,   o’sha   paytda   ham   aholi   eng
ko’p   bo’lgan   mahalla   asl   shahar   yoki   Afrosiyob   manzilgohi   to’g’ri   keladigan
shahristondan   tashqarida,   uning  janubiy   darvozasida   joylashgan   edi.   1220-yildagi
mo’g’ul   bosqini   haqidagi   hikoyadan   shuni   ko’rsatadiki,   eski   Shahriston   o’sha
paytda   faqat   qal’a   bo’lgan,   unning   markaziy   masjidi   bo’lgan   va   shaharning   o’zi
hozir   bo’lgan   joyda   edi.   Bunday   sharoitda,   XIII   asrda   Registon   kabi   hududning
aholisiz   qolishiga   yo’l   qo’yish   qiyin,   u   yerdan   baland   joylashuvi   tufayli   shahar
bo’ylab   kanallar   ajralib   chiqadi.   Shuningdek,   shahar   faqat   mo g ullar   istilosidanʻ ʻ
so ng   “Afrosiyobdan   janubga   ko chib   o tgan,   shuning   uchun   Bibixonim   masjidi	
ʻ ʻ ʻ
yaqinida   rejalashtirilgan   qazishmalar   natijalaridan   foydalanish   mumkin   bo lgan”	
ʻ
degan   noto g ri   taxmin   ham   bor.   Masalan;   Mo’g’ullar   davrini   keyingi	
ʻ ʻ
temuriylardan ajratish uchun asos sifatida.
Ulug bek   madrasasi   yaqinida   olib   borilgan   qazishmalarda   madrasaning
ʻ
hozirgisidan 2 arshin pastroqda joylashgan asosi  va 11 arshin chuqurlikda tushgan
minora poydevori aniqlangan, ikkinchisi juda passiv bo’lib chiqdi, uning maydoni
minoraning   pastki   qismining   maydonidan   bir   necha   baravar   katta   edi.   Tekislash
yo li   bilan   shimoli-g arbiy   chekkasi   janubi-sharqiydan   15   sm   balandroq	
ʻ ʻ
bo lganligi,   shu   sababli   minora   hozirgiga   qarama-qarshi   qiyalik   bo lishi
ʻ ʻ
aniqlangan.   Bu   fakt   poydevor   qo’yishdagi   beparvolik   bilan   izohlandi,   bundan
keyin   esa   (21-sonli   bayonnomada),   aytilishicha,   minoraning   o zini   o rganish	
ʻ ʻ
chog ida aniqlanganidek, g isht qatorlari moyil holatda yotqizilgan, shuning uchun	
ʻ ʻ
qiyalik   ataylab   qilingan.   Qanday   bo’lmasin,   minoraning   moyil   holatiga   asos
bo’lgan poydevorning joylashishi haqidagi taxmin yo’qolishi kerak edi.
Qulagan   minorani   ta’mirlash   yoki   tiklash   masalasi   komissiya   tomonidan
nafaqat ilmiy, texnik va badiiy ahamiyatga ega edi. Aniqki, ular mahalliy aholining
milliy   tuyg’usini   qondirishga   va   ularning   ko’z   o’ngida   zamonaviy   hokimiyat
obro’sini   ko’tarishga   umid   qilishgan.   Texnik   va   qurilish   bo’limining   4-sonli
bayonnomasining   unchalik   muvaffaqiyatli   bo’lmagan   ifodalariga   ko’ra,   umumiy
siyosiy   va   axloqiy   mulohazalar   bizni   ushbu   shov-shuvli   voqeani   yakunlashga
shoshilish   Markaziy   Osiyoda   ishlashga   majbur   qildi.   12-sonli   bayonnoma
“minorani   tizimli   ravishda   demontaj   qilishni   boshlash   va   uni   yerdan   qayta
yotqizishni boshlash” haqida dadil niyat borligini ko’rsatadi. Rassom I.S. Kazakov
7-oktyabrdagi   yig’ilishda   (21-sonli   bayonnoma)   komissiyaga   tushgan   minora
64 barcha   tafsilotlari   bilan   chizmalarda   ekanligini   va   qulagan   taqdirda   uni   batafsil
tiklash mumkinligini ma’lum qildi. Biroq, xuddi shu yig’ilishda, komissiya, texnik
va   qurilish   bo’limi   protokoli   loyihasiga   qaramay,   hozirgi   holatning   “yo’l   qo’yib
bo’lmasligi”   va   minorani   qayta   yotqizishni   kechiktirish   mumkin   emasligi
to’g’risida.   “Toshkent   va   markazdan   nufuzli   texnik   maslahatchilar   taklif
qilinmaguncha   minorani   har   qanday   demontaj   qilishdan   tiyilish   to’g’risi”da
oqilona qaror qabul qildi. 135
Minorani   ko’chirish   loyihasining   taqdiri   asosan   boshqa   restavratsiya
loyihalari   bilan   o’rtoqlashdi,   bu   qo’mita   komissiyasining   ishi   va   sobiq   Imperator
arxeologik   komissiyasi   va   Rossiya   Markaziy   qo’mitasi   tomonidan   olib   borilgan
ishlar   o’rtasidagi   asosiy   farq   edi.   Sharqiy   Osiyo   ilmiy   maqsadlardan   tashqari
boshqa maqsadlarni ko’zlamagan arxeolog tadqiqotchi uchun tarixiy obidaga zarar
yetkazish   g’oyasi   restavratsiya   g’oyasi   bilan   uzviy   bog’liqdir.   Komissiya   bu
savolga   boshqacha   qaradi,   bu   esa,   Kastalskiy   menga   aytganidek,   siyosiy
maqsadlarni   ham   nazarda   tutgan.   Shu   nuqtai   nazardan   qaraganda,   ta’lim   berish
bilan   cheklanib   qolmasdan,   yomonlashayotganini   saqlab   qolish,   iloji   bo’lsa   ham,
uni   yanada   mustahkamroq   narsa   bilan   almashtirish   zarur   bo’lib   tuyuldi.
Komissiyaning   restavratsiya   loyihalaridan   Kastalskiy   tomonidan   Ulug’bek
madrasasining “Eskilarning ruhida tashqi ustunini qisman tiklash tajribasi” ma’lum
darajada   amalga   oshirilgan,   garchi   komissiyaning   yakuniy   qarori   bilan   bu
restavratsiya   ishlari   biroz   qisqartirilgan.   25-may   kuni   binoni   ko’zdan   kechirish
chog’ida   (2-sonli   bayonnoma)   bir   yarim   ustunda   yoriq   paydo   bo’lganiga   e’tibor
qaratildi,   shu   bilan   birga   yarim   ustun   atrofidagi   joyni   tartibda   to’sib   qo’yishga
qaror   qilindi.   Yarim   ustunning   osongina   mumkin   bo’lgan   qulashi   paytida   yuzaga
kelishi mumkin bo’lgan baxtsiz hodisalardan, shubhasiz, bunday holatdan qochish
uchun yarim ustun demontaj qilingan. 
15-sonli  bayonnoma  allaqachon  “yarim  ustunning  demontaj   qilingan  pastki
qismini   rekonstruksiya   qilish”   ga   ishora   qiladi.   Shu  bilan   birga,   komissiya   qarori
bilan demontaj qilingan yarim ustunning asosi shaklini takrorlamaslik, balki gipsli
sirt   bilan   silindrsimon   shakldan   bittasini   asos   yasashga   qaror   qilindi.   Hatto   7-
oktabrdagi   yig’ilishda   ham   (21-bayonnoma)   Kastalskiy   Sherdor   madrasasi
namunasidagi   yarim   ustunni,   asosan,   Ulug’bek   madrasasi   namunasi   bo’yicha
qurilgan, asosini boshqa madrasa bilan almashtirmaslik zarurligini ta’kidlagan edi.
Oddiy gips silindr, bu juda xunuk bo’lar edi. Ammo, komissiya band bo’lgan bahs-
munozaralardan so’ng, uni davom ettirib, gips silindr shaklida yarim ustun uchun
asos yaratishga qaror qildi.
135
  В.В. Бартольд.  Отчет о командировке в Туркестан . Сочинения 9-ти томах  IV :  M .: 1966 – c  245
65 Ulug’bek   madrasasida   ta’mirlash   ishlari   mahalliy   asbob-uskunalar
yordamida amalga oshirildi. 11-sonli bayonnomada Abduqodir Bakiyevning o’sha
paytda ishlamayotgan g’isht zavodi haqida so’z yuritiladi va bu zavodni cherepitsa
pishirishga   moslash   mumkin   bo’lishi   taklif   qilinadi.   Komissiya   Abduqodir
Bakiyev   zavodining   taklif   qilingan   ishga   yaroqliligini   aniqlash   uchun   uni
tekshirishga qaror qildi. Tekshiruv bo’lib o’tdimi va uning natijalari qanday bo’ldi,
bu   bayonnomalardan   aniq   emas,   lekin   Registonga   tashrifim   chog ida   binoningʻ
qayta tiklangan qismiga g isht va kafel yotqizish ishlarini Abduqodir Bakiyevning	
ʻ
shaxsan o zi nazorat qildi.	
ʻ 136
Komissiyaning   qolgan   restavratsiya   loyihalari   1920-yilda   taxminlar
doirasida   qoldi.   Bunday   loyihalarni   tayyorlashda   Butunrossiya   kollegiyasining
a’zosi   D.M.   Iofan   ajoyib   ishtirok   etdi   u   qadimiy   yodgorliklarni   restavratsiya
qilishning   umumiy   texnik   shartlari   to’g’risida   hisobot   tuzdi.   Komissiya   (11-sonli
bayonnoma)   texnik   va   qurilish   bo’limiga   ushbu   hisobot   asosida   batafsilroq
qoidalarni   ishlab   chiqishni   topshirdi.   Xuddi   shu   D.M.   Iofan   Bibixonim   masjidini
ta’mirlash   bo’yicha   taklif   qilingan   ishlarning   asosini   tuzdi,   u   Kastalskiy   bilan
birgalikda 11-iyun kuni ushbu chizmalarini ko’rib chiqdi (5-sonli texnik va qurilish
uchastkasining bayonnomalari). 
Tekshiruv   bayonnomasida   aytilishicha,   masjidni   to liq   ta mirlash,	
ʻ ʼ
restavratsiya   qilish   u   yoqda   tursin,   butun   binoni   poydevorigacha   demontaj
qilmasdan   va   uni   qayta   yotqizmasdan   turib,   uni   to liq   ta mirlash   mumkin   emas,	
ʻ ʼ
lekin   agar   poydevor   qurilsa,   ma lum   darajada   mustahkamlanadi,   keyingi	
ʼ
vayronalarni  to xtatish  mumkin.  Bo’shliqlarni   sement   ohak  bilan  tozalash,   kashta	
ʻ
tikish   va   to’ldirish,   ularni   temir   qavslar   va   langarlar   bilan   mustahkamlash,   omon
qolgan xususiy tashqi gumbazdagi ulug’vor xanjarni qismlarga ajratish va siljitish,
qolgan   mayolika   astarlarini   va   o’ralgan   ustunlarni   mustahkamlash   va   hokazo.
Ushbu   ishlar   uchun   qo’mita   105   millionga   baholangan   edi,   biroq   darhol
aytilishicha,   200   dan   300   milliongacha   bo’lgan   “katta   mablag’”   kerak,   bundan
tashqari,   markazdan   nafaqat   moddiy,   balki   yuqori   malakali   hunarmandlarni   ham
yetkazib   berish   kerak.   Bunday   sharoitda,   yaqin   kelajakda   loyihaning   amalga
oshirilishini   kutish   yoki   qo’rqish   dargumon.   300   million   raqamga   kelsak,
komissiyaning   19-iyundagi   yig’ilishida   (11-sonli   bayonnoma),   D.I.   Nechkinning
taklifiga binoan, texnik va qurilish bo’limiga smeta loyihasini qayta ishlashni taklif
qilishga   qaror   qildi,   chunki   komissiyaning   vazifalari   faqat   yodgorliklarni   himoya
qilishdan iborat.
136
  В.В. Бартольд.  Отчет о командировке в Туркестан . Сочинения 9-ти томах  IV :  M .: 1966 – c  246
66 Boshqa hollarda, D.M. Iofanning o’zi “transpozitsiya” ning juda hal qiluvchi
loyihalariga e’tiroz bildirgan. Shunday qilib, komissiya Iofanning asosiy e’tirozlari
ta’siri   ostida,   taklif   qilingan   “Shahizinda   maqbaralaridan   biriga   (Shayx   Ahmad
qabri) poydevor qo’yishdan voz kechdi va uni oddiy istehkom bilan almashtirishga
rozi  bo’ldi”. (6 va 9-sonli  bayonnomalar  va 6-sonli  san’at  bo’limi  bayonnomasi).
Umumrossiya   kollegiyasi   a’zolari   Iofan   va   Stepanovning   sobiq   Samarqand
komissiyasi   raisi   Tatevosyan   bilan   birgalikda   komissiyaning   boshqa   qaroriga   (8-
bayonnoma)   qarshi   noroziliklari   ham   xuddi   shunday   asosli   bo’ldi.   Chil-Duxteran
(Shayboniylar ziyoratgohlari) qurilishidan qolgan koshinlar qoldiqlari namoyishda
“bu yodgorlikning yakuniy demontaj qilinishi tarixiy yodgorliklarni himoya qilish
komissiyasining topshirig’iga zid” ekanligi to’g’ri ta’kidlangan. 137
7-oktabrdagi   yig’ilishda   (21-sonli   bayonnoma)   mening   talabim   bilan   “har
qanday   restavratsiyani   birinchi   navbatda   qog’ozda   amalga   oshirish   to’g’risida”
qaror   qabul   qilindi.   Qarorning   keyingi   matni   mening   taklifimga   to liq   mosʻ
kelmaydi, “uning (tiklashning) natijalarini muhokama qilish uchun komissiyaning
barcha a zolariga, kelishmovchiliklar bo lsa, markazda ham xabardor qilish, ammo	
ʼ ʻ
bu   shaklda   ham   komissiya   qarori,   agar   izchil   qo’llanilsa,   radikal   restavratsiya
loyihalariga qarshi etarli kafolat deb hisoblanishi mumkin.
Moddiy-texnik   vositalarning   etishmasligi,   albatta,   rassomlarning
chizmalarni,   nogironlarni   va   hokazolarni   tayyorlash   uchun   mavjud   bo’lgan
vositalarida   o’z   aksini   topdi,   19-sonli   bayonnomada   15   000   rubl   uchun   sotib
olishni   nazarda   tutadi.   11   ta   qalam,   ulardan   uchtasi   rangli,   ikkitasi   kimyoviy   va
oltitasi   Kohinur.   21-bayonnomada   Ulug’bek   madrasasi   tafsilotlarini   chizgan
ijodkorlar   ishining   natijasi   to’rt   nafar   xodim   bilan   besh   oy   ichida   tayyorlanishi
ko’zda   tutilgan   kamtarona   albom   bo’lishi   ko’rsatilgan.   Bunday   albom,   albatta,
“Samarqand   masjidlari”   albomi   bilan   solishtirishga   dosh   berolmasdi,   uni   nashr
etish   imperator   arxeologiya   komissiyasi   tomonidan   o’z   zimmasiga   olgan   va
birinchi   nashrida   mablag’   yo’qligi   sababli   to’xtab   qolgan.   Bunday   nashrni
Toshkent   yoki   Samarqandda   davom   ettirish   odatiy  sharoitda,  ayniqsa,   zamonaviy
sharoitda ham bo’lmas edi. 
“Samarqand   masjidlari”   albomining   yagona   nashri   (12-bayonnoma)ni   o’z
ehtiyojlari   uchun   sotib   olishga   qaror   qilgan   Turkiston   komissiyasi   bir   vaqtning
o’zida   ularning  qo’llarini  olishga   urinishlari  ham  hayratlanarli.  Bayonnomalardan
bu   barcha   nashr   etilmagan   materiallar   bo’yicha   ko’rinmaydi   (9   va   111-sonli
bayonnomalar).   Men   bilan   suhbatdan   so’ng   D.I.   Nechkin   Petrograd   materiali
Moddiy   madaniyat   tarixi   akademiyasi   ixtiyorida   qolishi   va   Turkistonga   faqat
137
  В.В. Бартольд.  Отчет о командировке в Туркестан . Сочинения 9-ти томах  IV :  M .: 1966 – c  247
67 mavjud   fotosuratlar,   chizmalar,   cho’loqlar   va   boshqalarning   inventarini   jo’natish
mumkinligiga   to’liq   rozi   bo’ldi.   Akademiya   Turkiston   ishi   haqida   ham   xuddi
shunday ma’lumotlarni olish huquqiga ega bo’lardi.
Umuman olganda, Turkistonda Moddiy madaniyat tarixi akademigi borligi,
uning   huquq   va   burchlari   qo’mita   o’z   qudrati   bilan   allaqachon   keng   ko’lamli
ishlarni   amalga   oshirib,   Butunrossiya   hokimiyatiga   murojaat   qila   olgan   paytda
faqat   mendan   o’rganilgan   edi.   Vakillari   ushbu   ishlarda   ishtirok   etgan   kollegiya,
shuningdek,   Petrogradga   qaytib   kelganimdan   so’ng,   men   qo’mitada   qadimiy
yodgorliklarni   himoya   qilish   va   ta’mirlash   va   arxeologik   tadqiqotlarni   vaqtincha
jamlash uchun Bosh arxiv boshqarmasi  tomonidan yuborilgan ruxsatnoma haqida
bilib   oldim.   Shunga   qaramay,   Akademiyaning   huquqlari   tan   olingan.
Bayonnomalarda   qayd   etilgan   Samarqand   binolari   va   ularni   keyingi   o’rganish
haqida   so’z   yuritilgan   qarorlarda   Akademiya   haqida   aytilmagan,   ammo
bayonnomalar   nusxalarini   Akademiya   hisoboti   uchun   menga   topshirilganligining
o’zi   hal   qiluvchi   ahamiyatga   ega.   D.I.   Nechkin   menga   yo’llagan   maktubida,
umuman   olganda,   komissiya   tomonidan   belgilangan   barcha   ishlar   Moddiy
madaniyat   tarixi   akademiyasi   tomonidan   ma’qullanishi   va   uning   yuqori   ilmiy
vakolati tomonidan qo’llab-quvvatlanishiga umid bildiradi”, deb qo’shimcha qiladi
Qo’mita   va   komissiya   Akademiya   bilan   aloqani   yo’qotmaslik   uchun   bor
kuchini   sarflaydi.   Xuddi   shu   maktubda   “Turkistondagi   muzey   ishi   va   qadimiy
yodgorliklarni   muhofaza   qilish   bo’limi   to’g’risida”gi   nizom   tasdiqlangani,   bu
nizom   Akademiyaga   alohida   yuborilishi   va   unda   vakilning   ishtirok   etishi   ko’zda
tutilgani   kafedrada   ma’lum   qilingan.   Albatta,   Toshkent   shahrida   doimiy
propiskaga   ega   bo’lgan   Akademiyaning   ilmiy   xodimi   bo’lishi   mumkin,   bundan
tashqari,   Akademiya   Turkiston   ishlariga   rahbarlikni   o z   qo liga   to plash   uchun,ʻ ʻ ʻ
menimcha,   o z   orasidan   Turkiston   komissiyasini   tuzib,   agar   imkoni   bo lsa,	
ʻ ʻ
a zolarining   bir   qismini   Samarqandga   vaqtincha   jo natishi   kerak.   Bu   ishlar   sobiq	
ʼ ʻ
arxeologik ishlarida ishtirok etgan.  138
Komissiya   va   shuning   uchun   reja   bilan   yaxshi   tanish,   agar   Qo’mitaning
Samarqand   inshootlari   haqidagi   taxminlarida   Akademiyaning   moddiy   madaniyati
tarixi   to g ridan-to g ri   tilga   olinmagan   bo lsa,   unda   ishtirok   etish   zarurligi	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
to g risida   aniq   aytilgan.   Akademiyasi   vakili   Afrosiyob   o’rnida   taxmin   qilingan	
ʻ ʻ
qazishmalarda   oldingi,   mo g ullar   va   musulmonlargacha   bo lgan   Samarqandning	
ʻ ʻ ʻ
qoldig i,   Afrosiyob   uzoq   vaqtdan   beri   qazishmalar   ham   ko’p   marta	
ʻ
tadqiqotchilarning   e’tiborini   tortgan.   Jumladan,   Arxeologiya   komissiyasi   va
Rossiya   Markaziy   va   Sharqiy   Osiyoni   o’rganish   qo’mitasi   tomonidan   mahalliy
138
  В.В. Бартольд.  Отчет о командировке в Туркестан . Сочинения 9-ти томах  IV :  M .: 1966 – c  249
68 arbob   V.L.   Vyatkin   ishtirokida   amalga   oshirilgan,   aholi   punktini   bosqinlardan
himoya qilish choralari ham ko’rildi. 
1904-yilda   Qo mita   Afrosiyobda   chiqindixona   qurilishiga,   1914-yildaʻ
Samarqanddan   Panjikentga   Afrosiyob   orqali   temir   yo l   qurilishiga   qarshi	
ʻ
muvaffaqiyatli   norozilik   bildirgan,   shu   bilan   birga,   Qo mita   tumanda	
ʻ
shudgorlashni   taqiqlash   to g risida   petitsiya   tashabbusi   bilan   chiqdi.   Shahristonni	
ʻ ʻ
qo’riqlash va Afrosiyobdan shahar qabristonlarining musulmon va yahudiylarning
boshqa joyiga ko’chirish uchun qo’riqchi tayinlash. 1916-yilda Qo’mita aholining
roziligi   bilan   qabristonlarni   Shahristonning   bo’sh   maydoni   hisobiga
kengaytirmaslik va devor bilan o’rab olish mavjud qabriston uchun yiliga 240 rubl
miqdorida   qo’riqchi   tayinlanganligi   to’g’risida   xabardor   qilindi.   Bularning
barchasi inqilobiy voqealar tufayli vayron bo’ldi va 1920-yil bahorida aholi punkti
xuddi yer yuzida saqlanib qolgan o’tmish yodgorliklari kabi qarovsiz holatda edi.
Mahalliy   ilmiy   muassasalarning   Afrosiyobga   aloqasi   bo’lgan   yagona   harakati
1919-yil   avgust   oyida   ko’rgazma   qo’mitasining   buyrug’i   bilan   Afrosiyobdan
qadimiy gips panelini mahalliy muzeyga o’tkazish edi.
V.V   Bartold,   panelni   muzeyda   6-oktyabrda   ko’rib   chiqdi.   Samarqanddan
jo’nab   ketar   ekan,   muzey   rahbari   M.E.   Masson   V.V.   Bartoldga   bu   ashyoning
fotografik   tasvirini   berdi,   fotosuratdagi   yozuvga   ko’ra,   panel   katta   binoda   (19x9
arshin xonada) joylashgan. 1912-yilda V.L. Vyatkin tomonidan ochilgan binoning
o’zi, menga aytganidek, panelni topshirish paytida biroz shikastlangan. Bino 1913-
yilda   buddist   freskasi   topilgan   va   1916-yilda   xizmat   safari   haqidagi   ilmiy
hisobotimda aytib o’tilgan bino bo’lib chiqdi. Komissiya bayonnomalarida (8-sonli
bayonnoma)   sababsiz   Tamg achxon   saroyi   deb   ataladi.   Bu   saroy   tilga   olingan	
ʻ
yagona manbaga ko ra (Aufiy asari, XIII asr) u Gurjmin yoki Kerjumin kvartalida	
ʻ
joylashgan.   Lekin   bu   bo’lak   qayerda   edi,   mutlaqo   noma’lum   va   bu   saroyni
topilgan bino bilan aniqlash uchun hech qanday ma’lumot yo’q.
Kichik   qidiruv   qazishmalari   bilan   cheklanib   qolishga   qaror   qilindi,   ular
uchun dastlab ikkita joy rejalashtirilgan edi. 
1) Panelli bino, “qal’aning janubiy tomonida hammom izlari topilgan” joy.
2) Shimoldagi   joy,   Markaziy   masjidining   (yoki   shimoli-sharqida)   “shahar
bozori   shu   joyda   joylashgan   degan   taxminni   hisobga   olgan   holda”   (8-
sonli bayonnoma).
Ushbu   shaklda   bu   fikr   noto’g’ri,   arab   geograflarining   so’zlaridan   ko’rinib
turibdiki,   asosiy   bozor   Shahristonda   emas,   balki   uning   tashqarisida,   janubiy
darvozada  bo’lgan.  Shahristonda  faqat   alohida kichik  bozor  bo’lishi  mumkin  edi.
69 Komissiya ixtiyoriga qazish ishlari uchun bir qancha mablag’ (10 million) olgach,
bizni ikki joyda cheklab qo’yishga va agar mablag’ imkon bersa, boshqa joylarda
sinoviy   qazishma   ishlarini   olib   borishga   qaror   qildi.   Ko’rinishidan,   qazishmalar
1920-yilda   amalga   oshirilishi   kerak   bo’lgan.   Ammo,   Qabristonni   kengaytirishni
to’xtatish   va   Afrosiyob   maydonidan   ilmiy   maqsadlardan   boshqa   maqsadlarda
foydalanishni   taqiqlash   to’g’risidagi   farmon   chiqarish   haqidagi   iltimosnoma
haqiqatdan ham qo’zg’atilganmi va qanday natija bilan chiqqanini bilmayman (21-
sonli bayonnoma). 
Bunday   petitsiyani   boshlash   allaqachon   zarur   edi,   7-oktyabrda   Afrosiyobni
tekshirganida   ko’rganidek,   sobiq   mahalliy   hokimiyatlarning   barcha
majburiyatlarini   yo’q   qildi.   Uning   shimoli-g’arbiy   qismida   va   haydaladigan
yerlarda, ikkinchisi avvalgidan ancha ko’p miqdorda, bundan tashqari hududda, u
qazish   kerak   bo’lgan   turar-joyning   g’arbiy   darvozasida.   Musulmon   va   yahudiy
qabristonlari   ham   ko’paydi.   Bayonnomada   noto’g’ri   ko’rsatilgandek   musulmon
emas, balki yahudiy qabristoni, kelajakdagi qabrlar uchun mavjud qabristonga teng
bo’lgan joy qo’lga kiritildi va bu devor qurish orqali mustahkamlandi. 139
Komissiya   tomonidan   faqat   Afrosiyob   uchun   emas,   balki   Samarqand
imoratlari   uchun   ham   mutevallilar   tomonidan   ilgari   tekin   qo riqlanadiganʻ
qo riqlash   o rniga   yollanma   qo riqchilar   qo riqlash   tizimi   qabul   qilingan.   Buni	
ʻ ʻ ʻ ʻ
tashkil qilish kerak edi. 
Bunga   bir   instruktor   va   o’n   bir   qo’riqchi   qo’riqlash   –   Afrosiyob   uchun
ikkitadan   va   quyidagi   binolar   uchun   bittadan:   Guri   Amir,   Ulug’bek   madrasasi,
Sherdor madrasasi, Tillakori madrasasi, Bibixonim masjidi, Shohizinda maqbarasi,
Xo’ja   Ahror   madrasasi,   Ishratxona   xarobalari,   Ulug bek   rasadxonasi,   Oqsaroy	
ʻ
maqbarasini,   Ulug’bek   madrasasining   Chil-Duxteran   qabri   qorovulini,
Ishratxonning   Xo’ja   Abdudorun   maqbarasini   qo’riqlashi   kerak   edi.   Har   bir
qo’riqchi o’zi tomonidan qo’riqlanadigan yodgorlikdagi xona, tariflar bo’yicha ish
haqi   va   Qizil   Armiya   parki   bilan   ta’minlanishi   kerak   edi.   V.L.   Vyatkinning   bu
mulohazalari   (3-sonli   arxeologiya   bayonnomasi)   komissiya   tomonidan
ma’qullangan   (11-sonli   bayonnoma),   lekin   V.V   Bartold   Samarqandda   bo’lgan
vaqtida,   mahalliy   hokimiyat   organlarining   yordamini   talab   qilgan   komissiyaning
boshqa taxminlari kabi, hali bu ishlar amalga oshirilmadi. 
Butun   diqqatini   Samarqandga   qaratgan   Qo’mita   va   u   tuzgan   komissiya
Turkiston   Okrugining   butun   hududida   o tmish   yodgorliklarini   muhofaza   qilishni	
ʻ
o z   qo llariga   olish   va   bu   yodgorliklarning   holati   to g risida   hamma   joydan	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ma lumot   olish   uchun   hech   qanday   chora   ko rmadi.   Bu   haqda   V.V   Bartoldga	
ʼ ʻ
139
  В.В. Бартольд.  Отчет о командировке в Туркестан . Сочинения 9-ти томах  IV :  M .: 1966 – c  250
70 Yettisuv   viloyatidagi   yagona   yodgorlik   bo’lgan   To’qmoq   yaqinidagi   Burona
minorasidan boshqa hech qanday ma’lumot kelmadi. 
Turkiston   xalq   muzeyi   etnografik   va   arxeologiya   bo’limi   mudiri   A.A.
Divaev   V.V.   Bartoldga   ma’lum   bir   Il   Churadan   olgan   tatar   tilida   yozilgan   xatni
ko’rsatdi.   Aftidan,   minora   endi   hech   kim   tomonidan   qo’riqlanmagan   va   kimga
g’isht   kerak   bo’lsa,   uni   Buronadan   olib   tashilgan   edi.   Xat   muallifi,   shubhasiz,
xavfni bo’rttirib, agar shunday davom etsa, minoradan uch yildan keyin hech narsa
qolmaydi,   deb   hisoblagan.   Verniydan   zarur   ko’rsatmalar   olishga   bo’lgan
muvaffaqiyatsiz   urinishlarini   tilga   olib,   Turkiston   arxeologiya   jamiyati,   ya’ni
aslida   faoliyatini   to’xtatgan   Turkiston   arxeologiya   ixlosmandlari   to’garagi
minorani   o’z   himoyasiga   olishiga   umid   bildirdi.   1885-yilda   minora   “vaqti-vaqti
bilan   qisman   vayron   qilingan   va   qo’shni   aholi   tomonidan   pechlar   va   boshqalarni
qurish   uchun   qisman   demontaj   qilingan”   deb   yozilgan.   1896-yil   tavsifiga   ko’ra,
o’sha   paytda   minora   qo’riqchilar   tomonidan   qo’riqlangan.   Uning   balandligi   11
metr, bunday binoni  qisqa vaqt  ichida vayron qilish dargumon. Burana Turkiston
muassasalaridan   biri   tomonidan   zudlik   bilan   chora   ko’rishga   muhtoj   bo’lgan
yagona   yodgorlik   emas,   u   qadimgi   davr   yodgorliklarini   muhofaza   qilishga
g’amxo’rlik qiladi. 140
V.V.   Bartold   tomonidan   Samarqandda   olib   borilgan   arxeologik   ishlar
xususida.
1924-yilning yozida nemis olimi, uslublar tarixi bo’yicha mutaxassis  Ernist
Kon-Viner Turkistondagi qadimiy yodgorliklarni o’rganishga taklif qilinadi. Taklif
Moskvadagi valyuta bo’limi boshlig’ining o’rinbosari M.A. Lazerson va Turkiston
Okrugi  vakolatli  moliya xalq komissari  o’rtoq Goldberg o’rtasidagi  munosabatlar
orqali   markaziy   va   mahalliy   ilmiy   muassasalardan   xabardor   bo’lmagan   holda
amalga   oshirildi.   Goldbergning   tashabbusi   bilan   Turkiston   Okrugi   Xalq
Komissarlari   Sovetining   taklifiga   Kon-Viner   rozilik   berdi.   Shundan   so’ng,
mahalliy Turkomstaris ilmiy muassasasi Kon-Viner bilan shartnoma tuzdi. 
Kon-Viner   kelganidan   va   u   tomonidan   haddan   tashqari   keng,   aniq   amalga
oshirib   bo’lmaydigan   ish   dasturini   taqdim   etganidan   so’ng,   u   shunday   ma’noda
o’zgartirildi.   Bu   ishlar   birgina   Samarqand   bilan   chegaralangan   edi.   Kon-Viner
Turkomstarisga nemis tilida bir nechta ma’ruzalarni taqdim etdi. Turkomstaris bu
hisobotlarni   Leningradga,   Akademiyaga   yubordi.   Iyun   oyida   Anau   va   Marv
shahriga mahalliy xarobalar bilan tanishish uchun safar uyushtirildi, bu haqda ham
hisobot   taqdim   etildi   va   bu   sayohat   faqat   “Samarqand   ishiga   muhim   qo shimchaʻ
sifatida qaraldi. Samarqand yodgorliklari Kon-Vinerning ixtisosligiga ko’ra, faqat
140
  В.В. Бартольд.  Отчет о командировке в Туркестан . Сочинения 9-ти томах  IV :  M .: 1966 – c  251-53
71 binolar   va   boshqa   sobiq   madaniyat   qoldiqlari,   xususan,   kulolchilikning   stilistik
xususiyatlariga bag’ishlangan.
Shunday   qilib,   1924-yilda   musulmonlargacha   bo lgan   davrda   ham,   islomʻ
davrida ham mahalliy madaniy hayotning markazi bo lgan O rta Osiyoning tarixiy	
ʻ ʻ
poytaxti,   garchi   qazilmalarsiz,   deyarli   hozirgi   davrgacha   yana   arxeologik
tadqiqotlar   ob yekti   bo ldi.   Ushbu   tadqiqotlarni   savollarni   yangicha	
ʼ ʻ
shakllantirishga   urinish   bilan   qayta   tiklash   haqiqati,   shubhasiz,   ilmiy   ahamiyatga
ega,   hatto   ishning   bevosita   natijalari   yanada   oqilona   formulalar   bilan   bir   xil
bo’lmasa   ham.   O’lkashunoslik,   madaniy   va   siyosiy   fanlar   bo’yicha
mutaxassislarning ishtiroki, Kon-Viner  va uning hisobotlarida ko’rsatilishicha,  bu
mavzu   bo’yicha   asosiy   manbalar   yoki   adabiyotlar   bilan   mutlaqo   tanish   emas.
Uning   yodgorliklar   tarixini   tushunishga   va   arxeologik   xususiyatlarini   aniqlashga
urinishlari   yana   bir   bor   shuni   ko’rsatadiki,   yozma   manbalar   ishtirokisiz,   faqat
ob’ektlarning   tashqi   belgilaridan   kelib   chiqib,   bunday   masalalarni   hal   qilib
bo’lmaydi. 141
V.V. Bartoldning ixtiyorida Kon-Vinerning 8, 20 va 31-may va 22-iyundagi
hisobotlari bor. Birinchi hisobot faqat savollarni shakllantirishni o’z ichiga oladi va
shuning   uchun   bajarilgan   ishlar   to’g’risidagi   hisobot   deb   hisoblanishi   mumkin
emas   edi.   Ammo,   savolni   shakllantirishning   o’zi   katta   ahamiyatga   ega   va
tadqiqotchining   keyingi   xulosalarini   ko’rib   chiqish   uchun   qulay   chizmani   taqdim
etadi. Bunda Oltita savol bor va ular davrlarga qarab taqsimlanadi: 
1) Musulmonlardan oldingi davr: ellinizmning sharq san atiga ta siri tarixida	
ʼ ʼ
Samarqand va umuman O rta Osiyoning o rni to g risidagi masalasi; 	
ʻ ʻ ʻ ʻ
2)   Ilk   musulmonlar   davri:   Turkistonning   Mesopotamiya   va   Suriya   bilan
aloqasi masalasi; 
3) Temurdan oldingi davr: XIII-XIV asrlar uslubi masalasi; 
4)  Temur binolari: Timuriylar  davri  uslubi  haqida gapirish mumkinmi  yoki
faqat   Temur   tomonidan   turli   mamlakatlardan   olib   ketgan   ustalarning   alohida
uslublari masalasi; 
5) Ulug’bekning binolari: unga temuriylarning munosabati masalasi; 
6)   XVII   asr   binolari:   Eronda   o’sha   paytda   shakllangan   yangi   uslubning
ularga ta’siri masalasi. 142
141
  В.В. Бартольд. Археологическе работы в Самарканд летом 1924 г. Сочинения 9-ти томах  IV :  M .: 1966 - c
142
  В.В. Бартольд. Археологическе работы в Самарканд летом 1924 г. Сочинения 9-ти томах  IV :  M .: 1966 – c  
272
72 Birinchi   savol   bo’yicha   tadqiqotchi   Samarqand   islomdan   oldin   asosiy
madaniy   markazlardan   uzoqda   bo’lgan   va   shuning   uchun   faqat   aralash   san’at
yaratish   mumkin   bo’lgan,   uni   o’rganish   ma’lum   qiziqish   uyg’otadi,   lekin
Samarqandda   muhim   yunon   madaniyati   mavjudligi   haqida   xulosa   qiladi.
Samarqanddan   topilgan   terakotadan   yasalgan   haykalchalar   guvohlik   beradi.   Ayni
paytda,   geografik   sabablarga   ko’ra,   Yunon-Baqtriya   davlatidan   boshqa   yunon
san’atining   Hindiston   va   Xitoyga   ta’sirining   boshqa   manbalari   bo’lishi   mumkin
emas edi. O rta Osiyoda bizgacha yetib kelgan yunon san ati yodgorliklari Yunon-ʻ ʼ
Baqtriya davlatini vayron qilgan yangi bosqinchilar, ya ni hind-skiflar deb atalgan	
ʼ
davrga   to g ri   keladi.   Ammo   bu   san’atni   yunon-baqtriyaliklar   san’ati   merosidan	
ʻ ʻ
boshqa   tushunib   bo’lmaydi.   Yunonlar   davrida,   xuddi   Ahamoniylar   davridagidek,
siyosiy   va   madaniy   hayotning   markazi   Amudaryoning   shimolda   emas,   balki
janubida   joylashgan   edi.   Bundan   tashqari,   yunon   va   xitoy   yozma   ma’lumotlarga
ko’ra,   arxeologik   ma’lumotlarga   ko’ra,   Zarafshon   vodiysida   hayot   Aleksandr
Makedonskiy tomonidan vayron qilingan Maroqand o’rnida emas, balki daryoning
quyi   oqimida   (hozirgi   Kattaqo rg on   tumani)   joylashganligini   aniqlash   mumkin.	
ʻ ʻ
Samarqand   shahri   Aleksandrdan   keyin   V   asrgacha   tilga   olinmagan.   Ossuariylar
deb   atalmish   Markaziy   Osiyo   san at   sanoatining   eng   qiziqarli   va   o ziga   xos	
ʼ ʻ
yodgorligi   bo lishi   tabiiy,   Kon-Viner   bu   haqda   umuman   ma’lumot   bermaydi.	
ʻ
Tadqiqotchining   faqatgina   islomning   birinchi   asrlari   madaniyati   haqida
ma’lumotlari anchagina qiziqroq.
Bu   borada   nemis   olimi   boshqa   mamlakatlar   olimlariga   qaraganda   qulayroq
sharoitda   Mesopotamiya   va   Erondagi   nemis   arxeologik   ishlari   tufayli   nemis
muzeylarida katta hajmdagi materiallar to’plangan, ular hali to’liq nashr etilishidan
uzoqdir. Musulmon me’morchiligini, ayniqsa, binolarning ichki tartibini o’rganish
uchun   Samarra   xarobalari   alohida   ahamiyatga   ega   ekanligi   ma’lum,   boshqa
tomondan,   Shimoliy   Eronning   asosiy   shahri   Ray   xarobalari   mo’g’ullargacha
bo’lgan birorta ham binoni saqlab qolmagan, ammo ular musulmon kulolchilik va
binolarning tashqi, asosan kafel bilan bezatilgan bezaklarini o’rganish uchun mo’l-
ko’l   materiallar   bergan.   Kon-Vinerning   Samarqand   madaniyatini   Samarqand
topilmalari bilan Samarra va Raydagi topilmalar bilan qiyoslab o’rganishi mutlaqo
tabiiydir.
Samarqand   topilmalaridan   1920-yildagi   xizmat   safarim   haqidagi   hisobotda
aytib o’tilgan binoning gips panellariga alohida ahamiyat beriladi. 1912-yilda V. L.
Vyatkin   tomonidan   Afrosiyobda   kashf   etilgan.   1913-yilda   xuddi   shu   binoda
Buddist  freskasi   topilgan. Oxirgi  holat   Kon-Vinerga  noma’lum   bo’lib  qoldi, buni
albatta,   e’tiborga   olish   kerak,   garchi   u   Kon-Vinerning   musulmon   madaniyati
yodgorliklari   orasida   Samarqand   pannosining   o’rni   haqidagi   fikrlarini   haligacha
73 inkor etmasa ham. Tadqiqotchining fikricha, xuddi shu, ya’ni Samarqand pannosi
Samarrada   hamma   xonalarda   uchraydi,   biroq   Samarrada   biz   hali   bir   butunga
qo’shilmagan bunday freskalarda bir necha xil uslublarni ko’ramiz, shunday qilib,
Samarqand   topilmasi   Samarradagi   xonalarni   bezash   bilan   solishtirganda   oldinga
qadamdir.  143
Tadqiqotchining   fikricha,   Samarqanddagi   eng   qadimgi   musulmon
kulolchilik buyumlari ham Samarradagi topilmalar bilan qiyoslanadi. Bu uslub shu
paytgacha   Misrdagi   bir   nechta   va   Samarradagi   juda   ko’p   misollardan   ma’lum
bo’lgan.   Samarqandda   ham   xuddi   shu   texnikaning   mavjudligi   uning   umumiy
musulmonlik xususiyatidan dalolat beradi va uning manbasini ehtimol, Sosoniylar
davri   madaniyatidan   izlash   mumkin.   Xuddi   shu   turdagi   kulolchilik   buyumlari
Xitoyda   ham   uchraydi   va   shu   paytgacha   ular   musulmon   asarlarini   taqlid   deb
hisoblab, uning kelib chiqishi xitoylik ekanligini aytishga moyil edilar, aslida xitoy
kulolchilik   madaniyati   G arbiy   va   O rta   Osiyo   madaniyatidan   ancha   yoshroqʻ ʻ
bo lgani uchun bu uslub g arbdan sharqqa ko chgan deb taxmin qilish kerak. Xitoy	
ʻ ʻ ʻ
kulolchiligining   eng   yaxshi   namunalari,   Kon-Vinerning   fikriga   ko’ra,   Nare
shahridagi   Yaponiya   imperator   xazinasi   (Sesoin)da   joylashgan.   Ko’rinishidan,
Xitoy kulolchiligining ustuvorligi  haqidagi  fikr  xuddi  shu  mavzularga asoslangan
edi,   bu   mulohaza   yangilik   emas.   Sosoniylar   san atining   Xitoy   san atiga   ta siri	
ʼ ʼ ʼ
Yaponiya   xazinasidan   olingan   ashyolar   asosida   1912-yilda   chop   etilgan   kitobda
qayd etilgan.
Samarqand   keyingi   asrlarda   tadqiqotchining   fikricha,   buyuk   badiiy
mustaqillikni   ochib   beradi.   Bu   davrdagi   Samarqand   kulollari   Rossiyadan
tashqarida   deyarli   noma’lum   va   shu   bilan   birga   katta   qiziqish   uyg’otadi,   uning
bezaklari deyarli faqat musulmon dunyosida bu kulolchilik yakka o’zi turadi. Ray
topilmalaridan   bizga   ma’lum   bo’lgan   Eron   kulolchiligining   o’ziga   xos   xususiyati
hisoblanadi.   Samarqand   kulolchiligi   va   Xitoyning   Sun   sulolasi   kulolchiligi
o rtasida   bog lanish   mumkin.   San’atshunos   nuqtai   nazaridan   bu   konvergentsiya	
ʻ ʻ
qanchalik chuqur, bu tarixan asosli, chunki aynan Sun sulolasi davrida Samarqand
ilgari Xitoy ta sirida bo lgan turklar sulolasi tomonidan bosib olingan. 	
ʼ ʻ
XI   asrda   Samarqand   xonlari   o’zlarini   Xitoy   podshosi   deb   atagan.
Tadqiqotchi   keladigan   umumiy   xulosa   shuki,   islomgacha   bo’lgan   davrdan   farqli
o’laroq,   islomning   birinchi   asrlarida   Turkistonda   madaniyat   mavjud   bo’lgan.
Bunday qat’iy shaklda bu fikrni qabul qilish qiyin, shubhasiz, Bag’dod va Samarra
qulaganidan ancha keyin. Xalifalik Qurdobadan tortib Buxoro va Samarqandgacha
143
  В.В. Бартольд. Археологическе работы в Самарканд летом 1924 г. Сочинения 9-ти томах  IV :  M .: 1966 – c  
274
74 butun   musulmon   olami   uchun   namuna   bo’lgan.   Lekin,   san’atshunoslik   sohasida,
tarixiy tadqiqotlarim davomida kelgan xulosam o’z tasdig’ini topdi. Islomning ilk
asrlari   Turkiston   uchun   shahar   hayotining   jadal   rivojlanishiga   qarab,   jadal
taraqqiyot davri bo’lgan.
Turkomstarisdagi   ma’ruzani   ko’rib   chiqayotganda   ta’kidlanganidek,
tadqiqotchi   Temurgacha   bo’lgan   me’moriy   yodgorliklarga   deyarli   to’xtalmaydi.
Bu   borada   Samarqand   haqiqatan   ham   deyarli   hech   qanday   ma’lumot   bermaydi.
Marv,   Buxoro   va   O’zgandda   saqlanib   qolgan   XII   asr   binolariga   murojaat   qilish
mumkin   edi.   Kon-Viner   O’zgandda   bo’lmagan,   u   Marvda   5   kun,   Buxoroda   bor-
yo’g’i 2 kun qolgan. Shuning uchun u o’z tadqiqotida amal qiladigan asosiy usul
keyingi davr yodgorliklarini o’rganayotganda, qadimgi kelib chiqishi bilan bog’liq
bo’lgan elementlarni  ajratib ko’rsatishdir.  Bu usulni  to’g’ri  qo’llash  uchun asosiy
shartlardan   biri   shundaki,   yodgorliklar   xronologiyasini   to’g’ri   belgilash   mumkin,
bu   esa   tarix   fanidan   ma’lum   bilimlarsiz   bajarish   mumkin   emas.   Afsuski,   Kon-
Vinerning   hisobotlarida   biz   bir   necha   bor   noto’g’ri   xronologik   ta’riflar   bilan
uchrashamiz, bu uning xulosalarining ishonchliligiga ta’sir qilolmaydi. 144
Temur   inshootlari   haqida   fikr   yuritilganda   eng   avvalo,   Xitoy   ta’sirining
mumkinligi   masalasi   ko’tariladi   va   salbiy   ma’noda   hal   etiladi.   XIV   asrning
ikkinchi  yarmida Xitoyda  hukmronlik qilgan Ming sulolasida  kulolchilikda yangi
uslub   paydo   bo’lib,   u   figurali   tasvirlar   bilan   ajralib   turadi.   Sun   davrining
keramikalarida   esa   figurali   tasvirlar   deyarli   yo’q   edi.   Ammo   xitoy   va   musulmon
obrazli   uslublari   o’rtasida   umumiylik   yo’q.   Ammo,   rangga   kelsak,   Xitoyning
“musulmon ko’k bo’yog’i (Muhammadanorblau)” atamasi musulmon dunyosining
Xitoyga   ta’sirini   anglatadi,   aksincha   emas.   Umuman   olganda,   Xitoy
kulolchiligining gullab-yashnashi XVI asrdan oldin boshlanadi.
Uzoq   Sharq   san ati   ta sirining   belgilari   hozirgacha   Shohizindaʼ ʼ
maqbaralarida   qushlar   tasviri   tushirilgan   ba zi   koshinlarda   kuzatiladi.   Kon-Viner	
ʼ
Samarqandning   alohida   binolari   haqida  faqat   Bibixonim   haqida   batafsil   to xtalib,	
ʻ
Shohizindaga   kichik   bir   “ekskursiya”   bag ishlaydi,   lekin   baribir   maqbaralardagi	
ʻ
koshinlarning  bir   nechta   turlarini,   jumladan,   Ray   tipidagi   koshinlarni   ham   eslatib
o tadi.	
ʻ 145
144
  В.В. Бартольд. Археологическе работы в Самарканд летом 1924 г. Сочинения 9-ти томах  IV :  M .: 1966 – c  
275
145
  В.В. Бартольд. Археологическе работы в Самарканд летом 1924 г. Сочинения 9-ти томах  IV :  M .: 1966 – c  
276
75 XULOSA
Akademik  V.V.  Bartoldning  hayoti  va  ilmiy  faoliyati   tahlil  etilganda   shuni
anglash mumkinki, u yashab faoliyat ko rsatgan davrning o ziga xos murakkabligiʻ ʻ
oldida olim dadil tura olgan. Uning ulkan ilmiy merosiga murojaat hozirgi kunga
qadar   susaygan   emas.   V.V.   Bartoldning   shaxsiy   va   kasbiy   fazilatlaridagi   o ziga	
ʻ
xoslik,   ayniqsa,   olimning   takrorlanmas   iqtidori   tadqiqotchilar   va   biograflar
diqqatini   o ziga   jalb   qilib   kelgan.   Bu   sharqshunos   olim     hayoti   va   faoliyatiga	
ʻ
bag ishlab  yaratilgan asarlarda o z aksinii topgan.	
ʻ ʻ
Akademik   V.V.   Bartoldning   Samarqand   tarixiga   bag ishlangan   asarlari	
ʻ
tahlili   shuni   ko rsatdiki,   olimning   mazkur   tadqiqotlari   xozirgi   kunga   qadar   o z	
ʻ ʻ
ahamiyatini   yo qotmagan.   Sharqshunos   olim   Samarqand   tarixiga   oid
ʻ
manbalardanilmiy   ma lumotlar   olish   bilan   bir   qatorda   ularning   umumiy	
ʼ
mazmunigailmiy-tahliliy   munosabat   bildirgan.   Manbalarga   ushbu   yo sinda	
ʻ
murojaati   bilan   olim   o zining   ilmiy   sinchkovlik   va   tanqidiy   tahliliy   yondashuv	
ʻ
istedodini namoyon eta olgan. 
Akademik   V.V.   Bartoldning   Samarqandga   uyushtirganhar   bir   safari
muayyan   ilmiy   maqsadga   qaratilgan.   Tashriflar   natijasida   olimning   Samarqand
tarixi   masalalariga   bag ishlangan   qator   asarlari   dunyoga   keladi.     Olimning
ʻ
tashriflari   ilmiy   va   amaliy     ahamiyatga   ega   bo lib,   Samarqand   tarixiy	
ʻ
yodgorliklarini  o rganish va saqlash bo yicha olim tomonidan ilgari surilgan taklif	
ʻ ʻ
hamda   tavsiyalar   bugungi   kunda   bu   borada   olib   borilayotgan   harakatlarga
hamohang.
Akademik   V.V.   Bartold   ilmiy   merosida   Samarqand   tarixiy   geografiyasi
xususida   batafsil   ma lumot   majud.   Uning   ilmiy   merosida   Samarqand   tarixiy	
ʼ
geografiyasining   o ziga   xos   jihatlarini   o rganishda   muhim   hisoblangan   tarixiy	
ʻ ʻ
joylari,   toponimlari,   ariqlari,   xususida   mahalliy   manbalarga   tayangan   holda   tahlil
qilingan.
76 O rta   Osiyo   tarixi   bo yicha   hali   umumlashtirilgan   katta   va   jiddiy   asarlarʻ ʻ
yaratilmagan   bo lib,   bunday   turdagi   asar   yaratish   uchun   o sha   vaqtlarda   olimlar	
ʻ ʻ
qo lida   faktik   materiallar   juda   xam   ozchilikni   tashkil   qilardi.   Ammo   akademik	
ʻ
V.V.   Bartold   nafaqat   O’rta   Osiyo   balki   Samarqand   tarixi   bo’yicha   shunday
qimmatli   asarlarni   hamda   monografiya   va   maqolalarni   yozib   qoldirgan   va   bu
asarlar tadqiqotchilar tomonidan o’rganib borilmoqda. 
Tarixshunos   V.V.   Bartold   asarlarida   V.V.   Bartold   asarlaridan   Samarqand
shahar   topografiyasi   haqida   fundamental   ma lumotlar   olish   mumkin.   Olim	
ʼ
yashagan davrda Samarqand shahrida arxeologik tadqiqotlar olib borish imkoniyati
bo lmaganligi   bois   manbalar   tahlili   bilan   cheklanganligi   uning   bir   qator	
ʻ
kamchiliklarga   yo l   quyishiga   sabab   bo lgan.   Biroq   bu   V.V.   Bartold   asarlarining	
ʻ ʻ
qiymatini pasaytirmaydi. 
Sharqshunos   olim   ilmiy   merosida   Samarqand   shahri   hamda   voha   ariqlari
haqida   keltirilgan   ma lumotlar   o zining   salmog i   va   ilmiy   ahamiyati   bilan	
ʼ ʻ ʻ
qimmatli hisoblanadi. Olim tomonidan mavzuga doir manbalar tahlil etilib, zaruriy
o rinlarda tanqidiy mushohada qilinganligini yuqori baholash mumkin. Samarqand	
ʻ
ariqlari tarixini o rganish dolzarb masalalardan biri bo lib qolaveradi.	
ʻ ʻ
V.V.   Bartold   Samarqand   tarixiy   topografiyasi   masallarini   yoritishda
mahalliy   va   xorijiy   tarixchilar   tomonidan   yozib   qoldirilgan   shahar   tarixiy
topografiyasiga doir ma lumotlarni ilmiy, tanqidiy tahlil qilib, xulosa bildirgan va	
ʼ
o z asarlarida ulardan unumli foydalanishga erishgan.	
ʻ
Olim   ba zi   o rinlarda,   manbalarda   keltirilgan   ma lumotga   nisbatan   xulosa	
ʼ ʻ ʼ
chiqarishda kamchiliklarga ham yo l qo ygan. Jumladan, ……… Bu kamchiliklar	
ʻ ʻ
biz   tomonimizdan   aniqlansa-da,   olim   yashagan   davr   va   muhit   nuqtai-nazaridan
tabiiy hisoblanadi va bundan keyin bu borada izlanish olib boruvchi tadqiqotchilar
uchun har tomonlama sinchkovlik bilan tahlil qilishga undaydi.
Akademik   V.V.   Bartold   ijodida   Samarqand   me moriy   obidalarni   asrab-	
ʼ
avaylash,   kelgusi   avlodga   yetkazish,   ta mirtalab   inshootlarni   restavratsiya   qilish	
ʼ
borasida   takliflarni   ilgari   surish   bilan   birgao lkaning   qadim   tarixidan   xabar	
ʻ
beruvchi   manbalar,   qo lyozma   kitob   va   hujjatlarni   ham   Samarqand   shahrida	
ʻ
saqlashga alohida e tibor qaratgan.	
ʼ
Samarqand   moddiy   va   manaviy   merosiga   nisbatan   ilmiy   o rganish	
ʻ
masalalariga bag ishlangan asarlarini yuqori baholash mumkin. 	
ʻ
V.V.   Bartoldning   Samarqand   tarixini   tadqiq   etish   borasida   ko rsatgan	
ʻ
jonbozliklari   bugungi   kun   tadqiqotchilari   uchun   ham   ibrat   maktabi   vazifasini
77 bajaradi. Ayniqsa tadqiqotchining Samarqand me moriy obidalrini qayta tiklash vaʼ
saqlab   qolishga   nisbatan   ko rsatgan   harakati   bugungi   kunda   ham   amaliy	
ʻ
ahamiyatga ega.
Akdemik   V.V.   Bartold   ilmiy   merosida   Samarqand   tarixi   masalalarining
yoritilishini tadqiq yetish natijasida quyidagi xulosalarga kelindi:
I).   V.V.   Bartold   ilmiy   dunyoqarashinig   shakllanishi   XIX   asr   oxiri   –   XX
boshlaridagi murakkab siyosiy vaziyatga to g ri kelgan. Shunga qaramasdan olim	
ʻ ʻ
sharq   tarixini   tadqiq   etish   maqsadida   G arbiy   Yevropa   va   Osiyo   mamlakatlarida	
ʻ
saqlanayotgan   birlamchi   manbalarn   ilmiy   tashriflari   davomida   chuqur   o rganib,	
ʻ
sharqshunoslik maktabi yaratilishiga o z hissasini qo shgan. 	
ʻ ʻ
II). V.V. Bartold asarlarining dunyo bo ylab o rganilishi  va ular to g risida	
ʻ ʻ ʻ ʻ
tadqiqotlarning   ko payib   borayotganiga   qaramasdan   Samarqand   tarixiga	
ʻ
bag ishlangan   asarlari   maxsus   tadqiqot   obyekti   sifatida   ilmiy   muomalaga	
ʻ
tortilmagan.
III).   Samarqand   tarixshunosligining   bugungi   holatiga   ko ra   V.V.	
ʻ
Bartoldning Samarqand tarixiga bag ishlangan asarlari tahlili kompleks yondashuv	
ʻ
asosida amalga oshirilmagan. Vaholanki, Samarqand tarixining qadimgi davrdan –
XX   asr   boshlarigacha   bo lgan   davrini   yoritishda   olim   ilmiy   merosidan   joy   olgan	
ʻ
ma lumotlarga murojaat etmaslikning iloji yo q. 	
ʼ ʻ
IV). Olim ko proq manbaning ijtimoiy-siyosiy  va iqtisodiy vaziyat  mahsuli	
ʻ
ekanligiga, undagi ma lumotlarning davr tarixini yoritishdagi ahamiyatiga, bir so z	
ʼ ʻ
bilan   aytganda,   tarixiy   qiyofasini   ochib   berishga   harakat   qilgan.   Tarixiy
manbashunoslikning   bugungi   holatiga   ko ra,   yozma   manbalarni   tadqiq   etish	
ʻ
jarayonida   unng   asarlarini   tarixshunoslik   nuqtai   nazaridan   tahlil   etish   zarurati
mavjud.
V).   XIX   asr   oxiri   XX   asr   boshlaridagi   murakkab   vaziyatda     V.V.   Bartold
Samarqand   tarixini   tadqiq   etishda   umuminsoniy   va   umumtarixiy   qonuniyatlardan
kelib chiqqa holda munosabat ko rsatgan.	
ʻ
VI).   Tadqiqot   natijasida   akademik   V.V.   Bartold   ilmiy   merosini   tahlil   etish
orqali   olimning   Samarqand   tarixiga   bag ishlangan   asarlarini   tasniflab   chiqish	
ʻ
zarurati   aniqlab   olindi.   Olimning   Samarqand   tarixidan   darak   beruchi   asarlari
ma lumot berish darajasi qiymati ko rsatib o tildi. 	
ʼ ʻ ʻ
VII). V.V. Bartoldning 1916 - 1927 yillar oralig ida Samarqandga tashriflari	
ʻ
ilmiy va amaliy ahamiyatini yoritib berish muhim vazifalardan biri bo lib, ularning	
ʻ
78 barchasi   aniq   belgilangan   ilmiy   tadqiqotga   qaratilgan.   Tashriflar   davomida   olim
Samarqand tarixiy qo lyozmalarini ro yhatdan o takazishga muvaffaq bo lgan.ʻ ʻ ʻ ʻ
VIII).   Samarqand   tarixiy   geografiyasi   va   topografiyasining   o ziga   xos	
ʻ
jihatlarini   sharqshunos   olim   asarlarida   keltirilgan   ma lumotar   asosida   o rganish,	
ʼ ʻ
qiyoslash   vaolib   borilgan   chuqur   tahlil   orqali   kutilgan   natijani   olishga   muvaffaq
bo lindi.   V.V.  Bartoldtomonidan   voha  tarixiy  geografiyasi   xususida   olib   borilgan	
ʻ
tadqiqotlar natijasida qoldirilgan ma lumolarning boshqa manbalarda uchramasligi	
ʼ
bilan yuqori ilmiy qiymatini saqlab qolgan. 
IX).   V.V.   Bartoldning   Samarqand   moddiy   va   ma naviy   madaniyati   tarixi	
ʼ
o rganish     va   tarixiy   yodgorliklarnining   saqlanish   holatiga   o z   davrida   bildirgan	
ʻ ʻ
munosabatini   jasorat   va   yuksak   insoniy   fazilat   belgisi   deb   baholash   mumkin.
Ayniqsa,   olimning   Samarqand   tarixiy   yodgorliklarini   saqlab   qolish   borasidagi
taklif   va   tavsiyalari   bugungi   kunda   ham   ilmiy   va   amaliy   ahamiyatga   ega   ekani
e tirofga loyiq.
ʼ
79 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
Tarixiy asarlar
1. Истахрий – «Китаб ал-масалик вал-мамалик » Т.: 2019 й .
2. Ибн Ҳавқал – “Китоб сурат ал-ард”(Мовароуннаҳр) Т.: 2011 й.
3. Наршахий – “Бухоро тарихи” Т.: “Фан” 1966 й.
Akademik V.V. Bartold asarlari va maqolalari
1. Бартольд   В.В.   Географический   очерк   Мавераннахра.
Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963.
2. Бартольд В.В. Академик В.В.Бартольд (биографическая
справка)   Сочинения   в   9-ти   томах   -Т.   I.   -М.:   Восточной
литературы, 1963. -с. 14-23.
3.   Бартольд   В.В.   Ближайшие   задачи   изучения   Туркестана.
Сочинения в  9-ти томах . Т.  IX. - М.: Наука ,  1977. -с. 546-556.
4. Бартольд   В.В.   Бухара.   Сочинения   в   9-ти   томах .   Т.   III.   - М.:
Наука ,  1965. -с. 378-394.
5. Бартольд   В.В.Географический   очерк   Мавераннахра .
Сочинения   в   9-ти   томах .   -Т.   I.   -М.:   Восточной
литературы. 1963. -с. 114-238.
6. Бартольд В.В. Древнетюркские надписи и арабские источники.
Сочинения в  9-ти томах . Т.  V. - М.: Наука ,  1968 г.
7. Бартольд   В.В.   Занятия   в   туркестанских   библиотеках   и
музеях  летом 1925 г. Сочинения   в 9-ти томах . Т.  VIII.    -
М.: Наука,  1973 г.
80 8. Бартольд   В.В.   История   культурной   жизни   Туркестана.
Сочинения   в   9-ти   томах .   -Т.   II,   ч.   1.   -М.:   Восточной
литературы, 1963 г.
9. В.В.   Бартольд.   Рецензия   на   книгу:   В.Л.   Вяткин,   Городище
Афрасияб   (1928).   Сочинения   9-ти   томах   IV :   -M.:   Восточной
литературы, 1975 г.
10. Бартольд   В.В.   История   Туркестана.   Сочинения   в   9-ти
томах . - Т. II, ч. 1, -М.: Восточной литературы, 1963 г.
11. Бартольд   В.В.   К   истории   орошения   Туркестана.   VII.
Зеравшан. Сочинения   в 9-ти томах .-Т. III .   -М .: Наука,   196 5
г .
12. Бартольд   В.В.   О   христианстве   в   Туркестане   в   домонгольский
период .   Сочинения   в   9-ти  томах .  Т.   II,   2-часть.   - М.:   Наука ,
1964 г.
13. Бартольд   В.В.   Отчет   о   командировке   в   Среднюю   Азию.
Сочинения в  9-ти томах . Т.  IV. - М.: Наука ,  1966 г.
14. Бартольд   В.В.   Отчет   о   командировке   в   Туркестан.   Августь-
декабрь 1920 г.  Сочинения в  9-ти томах . Т.  VIII., - М.: Наука ,
1973 г.
15.  Бартольд В.В. Отчет о командировке в Туркестан.  Сочинения
в  9-ти томах . Т.  IV. - М.: Наука ,  1966 г.
16. Бартольд   В.В.   Отчет   о   командировке   в   Туркестанский   край
летом   1916   года.   Сочинения   в   9-ти   томах .   Т.   VIII.   - М.:
Наука ,  1973 г.
17. Бартольд   В.В.   Туркестан   в   эпоху   монгольского   нашествия.
Сочинения   в   9-ти   томах .   -Т.   I.   -М.:   Восточной
литературы.     1963 г.
Mavzuga doir asar, maqola, dissertatsiya va avtorefiratlar.
1. Крачковский  И.Ю.  К переизданию трудов В.В.Бартольда //  -  ИЖ. 1944.
№ 1 (125), -с. 95 - 98; ў ша   муаллиф,   Избранные сочинения, Т. V, -М. - Л.,
1958, -с. 434 . ;   Ў ша   муаллиф, Памяти В.В.Бартольда,- «Красная газета»
(вечерний выпуск), -Л. 1930, № 192 (2555);  Ў ша  муаллиф В.В.Бартольд
в истории исламоведения // ИАН СССР, сер. VII, ООН, 1934, -с. 5-18
2. Вяткин   В.Л.   Отчет   о   раскопках   обсерватории   Улугбека,   //   “Известия
Русского   комитета   для   изучения   Средней   и   Восточной   Азии   в
81 историческом,   археологическом,   лингвистическом   и   этнографическом
отношениях”,   -СПб.,   1912,   №   11.   серия   II,   -с.   76-93. Ўша   муаллиф.
Вакуфний   документ   Ишратхан ы   .:   Т-1958г.   Ўша   муаллиф.   Об
археологических находках в Самарканде.: С-1904, №29(8/21. VI . ).
3. Арапов   Д.Ю.   Бухарское   ханство   в   русской   востоковедческой
исторографии.   - М. :   Восточная   литература,   1981;   Ў ша   муаллиф,
Некотор ые   вопросы   истории   Бухарского   ханства   в   творчестве
академика  В.В.Бартольда   //   Вестник  Московского   университета,  серия
№3,   История,1978.   №3 , (соавт.   А.Д.   Васильев,   Т.В.   Кютюкова,   А.С.
Орлов). In memoriam: Дмитрий Юрьевич Арапов // Восток, 2016, № 4. -
с. 222-224 ;     М.А. Волхонский, В.М. Муханов, А.А. Ярлыкапов.  Памяти
Дмитрия Юрьевича Арапова (1943 - 2015) // Кавказский сборник. Т. 10. -
М . : Аспект пресс, 2018. -с. 382-391.
4. Акрамов   Н.М.   Выдающийся   русский   востоковед   В.В.Бартольд.
Научно-биографический   очерк   (Под   редакцией   кандидата
исторических наук Б.А.Литвинского).   - Душанбе:  Изд. АН Таджикской
ССР. 1963. - с.2
5. Умняков И.И. Аннотированная библиография трудов В.В. Бартольда. -
М.:   Наука,   1976.   -с.   7-229;   Ўша     муаллиф:   Значение   трудов   В.В.
Бартольда по истории Средней Азии // Первая всесоюзная конференция
востоковедов.   (Тезисы,   доклады   и   сообщения).   -Т. :   Академии   наук
Узбекской ССР,  1957. -с27-33.
6. Якубовский А.Ю.  Розен как историк // Памяти академика В.Р. Розена.  -
М.;   Л.,   1974.   - с.   21; Ў ша   муаллиф: Проблема   социальной   истории
народов   Востока   в   трудах   академика   В.В.   Бартольда   //   Вестник
Ленинградского университета.  - 1947.  - № 12.  -  с. 64 - 65.
7. Лунин   Б.В.   Жизнь   и   деятельность   академика   В.В.Бартольда.   -Т.:   Фан,
1981;   Ў ша   муаллиф:   Средняя   Азия   в   дореволюционном   и   советском
востоковедении.-Т.:   Наука,   1965;   Ў ша   муаллиф:   Бартольд   и
Туркестанская   Публичная   библиотека.   (Библитотеки   Узбекистана.
Сборник   статьей).   -Т.:   Наука ,   1968;   Ў ша   муаллиф:   По   следам
послеоктябрьских   поездок   В.В.Бартольда   в   Среднюю   Азию
(организация   востоковедческих   исследований,   состояние   и
деятельность   библиотек   и   музеев   в   20-е   годы   и   наши   дни)   //
Бартольдовские   чтения,   1978   год   -   четвертый.   Тезисы   докладов   и
сообщений .   - М . : Восточн ая   литература ,   1978. - с . 38; BregelYu. Barthold
and  Modern   Oriental   Studies   //   International Journal of Middle East Studies
Vol. 12, No. 3 (Nov., 1980) , pp. 385-403 (19 pages) Published By: Cambridge
University   Press     / https://www.jstor.org/stable/163008 ,   Восточный
факультет.   (Краткий   очерк   истории   Востфака   Таш   ГУ)   Ташкент:   изд
ТашГУ, 1981.
8. Туманович   Н.Н.   О   работе   академика   В.В.   Бартольда   над   восточными
рукописями:   (По   материалам   фонда   архива   АН   ССР)   //
Археографический  ежегодник за  1969 г. - М.:  Наука,   1971. -с.  174-179 ;
82 Ўша   муаллиф: Обзор   фонда   академика   В.В.   Бартольда   в   архиве   АН
СССР   //   Бартольдовские   чтения.   1978   год   –   четвертый.   Тезисы
докладов и сообщений. - М.:  Восточн ая литература,  1978. -с. 60-61 ; ўша
муаллиф:   Описание архива академика  В.В.  Бартольда //  Умняков И.И.
Аннотированная   библиография   трудов   академика   В.В.   Бартольда.   М.:
Наука,  1976.-с. 233-364.
9. Крачковский   И.Ю.   Вступительное   слово   на   заседании   Ассоциации
арабистов при Институте востоковедения АН СССР 25 января 1938 г. в
память   30-летия   со   дня   смерти   В.Р.   Розена   //   Памяти   академика   В.Р.
Розена.  - М. - Л.: АН СССР, 1947.  - с. 7 - 8.
10. Кузнецова   Н.А.,   Кулагина   Л.М.:   Из   истории   советского
востоковедения, 1917-1967 .   - М . : Наука, 1970 .
11. Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар.-Т.:  Ўқитувчи,  1994. 428 б.
12. Саидқулов   Т.   Ўрта   Осиё   халқлари   тарихининг   тарихшунослигидан
лавҳалар. -Т.: Ўқитувчи, 1993 .
13. Флыгин Ю.С . Знаток Востока: жизненный путь и научная деятельность
академика   Василия   Владимировича   Бартольда.,   -Т.:   Turon   zamin   ziyo,
2016.  -с.  79.
14. Мадраимов   А.А.История   эпохи   Амира   Темураи   Темуридов   в   научн о м
наследии   В.В.Бартольда   и   А.З.Валидова   //   Автореф ерат   дисс сертации
д.ф.ист.наук.-Т .:  Ўзбекистон тарихи журнали таҳририяти. 2019.
15. Абдусаматова   Н.С.   Академик   В.В.Бартольд   –   рус   шарқшунослиги   ва
Ўрта   Осиё   тарихига   катта   ҳисса   қўшган   олим//   Хоразм   Маъмун
академияси .  2019 2(51) . - б . 72 .
16. Хужамов М. О вкладе русских и узбекских исследователей в изучении
истории   Туркестанского   края   (вторая   полoвина   XIX   –   начало   XX
века)   //   Сборник   материалов   международной   научной   конференции
«Историко-культурные   связи   России   и   Узбекистана   И   перспективы
гуманитарного   сотрудничества   в   современный   период»     Серия:
«Евразийский перекресток». Вып. 10, Оренбург-Ташкент: Университет,
2018. -с.69 .
17. Наумкин   В.В.   Ислам   и   мусульмане:   культура   и   политика.   -М.-Н.
Новгород: Медина, 2008.; Ўша муаллиф,  CentralAsiaand Transcaucasia:
Ethnicity and Conflict”  -Leiden (Holland): Brill Publishing house, 2004
18. Попов В.В. Евразийская сущность Российской цивилизации   // Религия и
общество на Востоке. №3, 2019. -с. 154-190.
19. Олимов   М.М.   В.В.Бартольд   о   национальном   размежевании   в   Средней
Азии. // "Восток", № 5, 1991, -с. 95-99 .
20. Назаров   А .   Формировал   научный   кругозор   (академик   В.В.Бартольд   в
Верном) . опубликовано   в   газете
«Фокус» ., http://alnaz.ru/almaty/akademik-bartold.html  
21. Воропаева   В.А.   Классик   мировой   ориенталистики   (о   Бартольде
В.В.) . http://history.krsu.edu .   kg/index2.php?
option=com_content&task=view&id=243&Itemid=0&pop=1&page=0
83 22. Нуртазина   Н.Д.   Вклад   академика   В.   В.   Бартольда   в   изучение   истории
исламизации   тюрков     -   https://cyberleninka.ru/article/n/vklad-akademika-
v-v-bartolda-v-izuchenie-istorii-islamizatsii-tyurkov
23. Шарофуддинов   С . С .   Вклад   академика   В.В.Бартольда   в   изучении
истории   и   культуры   таджикского   народа   IX-XV   вв.:   диссертация
кандидата исторических наук .  -Душанбе, 2014. 161 с.
24. Застрожнова   Е.Г .   Бартольд   Василий   Владимирович // Ученые   -
фондообразователи Санкт-Петербургского филиала Архива Российской
академии наук   : Краткий биографический справочник   : А - В   / науч. ред.
и   сост.   Басаргина   Е.Ю. ,   Тункина   И.В.   - СПб.:   Реноме,   2018.   -с .   45 - 47. -
196 с   -   (Ad   fontes.   Материалы   и   исследования   по   истории   науки   ;
т.   13).   - ISBN 978-5-00125-105-7 .   -   doi : 10.25990/yzap-3482 .
84

AKADEMIK V. V. BARTOLD ILMIY MEROSIDA SAMARQAND TARIXI MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………………… 3-7 bet I BOB. AKADEMIK V. V. BARTOLDNING SAMARQAND TARIXIGA OID ILMIY FAOLIYATI TARIXSHUNOSLIGI 1.1. Akademik V. V. Bartoldning hayoti va ilmiy faoliyati tarixshunosligi… 8-17 bet 1.2. V. V. Bartoldning Samarqand tarixiga oid asarlari tasnifi………… 17-25 bet II BOB. V. V. BARTOLDNING TADQIQOTLARI NATIJASIDA SAMARQANDNING TARIXIY GEOGRAFIYASI VA TOPOGRAFIYASI MASALALARI 2.1. V. V. Bartold asarlarida Samarqandning tarixiy geografiyasi…… 25-34 bet 2.2. V. V. Bartold tomonidan Samarqand shaxri tarixiy topografiyasining tadqiq etilishi…………………………………………………………………….. 34-49 bet III BOB. V.V. BARTOLD ASARLARIDA SAMARQAND MODDIY VA MA’NAVIY MADANIYATI TARIXI 3.1. V. V. Bartold – Samarqand madaniy va etnomadaniy jarayonlarining o’ziga xos xususiyatlari…………………………………………………………50-59 bet 3.2. V. V. Bartold asarlarida Samarqand hududidagi me’moriy obidalar va arxeologik yodgorliklarni o’rganish va saqlash to’g’risidagi qarashlari.. 60-77 bet XULOSA……………………………………………………………….. 78-81 bet FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………… 1

KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati . Jahon tarixshunosligining bugungi kunga qadaro zkuchini saqlab kelayotgan dolzarbʻ muammolaridan biri insoniyatga haqqoniy tarixni ochib berishdir. O tmishning ʻ o chmas izlarini bag rida asrab kelayotgan qo hna yurtimiz tarixini muarrixlar ʻ ʻ ʻ tomonidan yozib qoldirilgan manbalar, turli tarixiy ashyolar va arxeologik izlanish natijalarini chuqur tahlil etish orqali yoritib berish tarixshunoslar oldida turgan muhim vazifalardan biri va umumjahon miqyosida amaliy ahamiyatga ega hisoblanadi. Dunyoning qator mamlakatlari, halqaro ilmiy-tadqiqot markazlarida O rta ʻ Osiyo xususan, Samarqand tarixi va tarixshunosligi masalalari yuzasidanko pgina ʻ izlanishlar olib borilmoqda. Samarqand tarixining qadimgi davridan XX asr boshlarigacha bo lgan davrida voha tarixiy geografiyasi, tarixiy topografiyasi, ʻ moddiy-ma naviy yodgorliklari va ularning saqlanishi masalalari yo nalishlarida ʼ ʻ tadqiqotlar amalga oshirilmoqda. O zbekistonda XIX asr oxiri - XX asr boshlarida faoliyat olib borgan ʻ sharqshunos, manbashunos va tarixshunos olimlarning ilmiy faoliyatini tadqiq etishga ham alohida e tibor qaratilmoqda. Tarixchilar tomonidan ʼ Samarqandshunos olim, akademik V.V. Bartold (1869-1930) va uning ilmiy merosiga oid bir qator tadqiqotlar amalga oshirilgan bo lsa-da, Samarqand tarixi ʻ masalalariga bag ishlangan asarlari yuqori ilmiy qiymatga ega ekanligiga ʻ qaramasdan, alohida, yaxlit tadqiqot sifatida o rganilmagan. Respublikamizda ʻ bozor munosabatlariga asoslangan raqamli iqtisodiyot jadal rivojlanayotgan bugungi kunda yuqori turizm salohiyatiga ega bo lgan Samarqand tarixi ʻ tarixshunosligini o rganish ilmiy amaliy ahamiyat kasb etadi. ʻ Muammoning o rganilganlik darajasi. ʻ Jahon tarixshunosligidaSamarqand tarixi masalalariga bag ishlangan tadqiqotlarning ko lami juda katta bo lib, mazkur ʻ ʻ ʻ tadqiqotlar o zining uslubi va mavzu yo nalishi jihatidan bir-biridan farq qiladi. ʻ ʻ Ularni to rt guruhga: Rossiya imperiyasi, sovet va mustaqillik davri hamda xorijda ʻ yaratilgan tadqiqotlarga ajratish mumkin. Rossiya imperiyasi davrida mavzu doirasidagi ilmiy tadqiqotlar qatoriga I.Yu.Krachkovskiy 1 , V.L.Vyatkinlarning 2 V.V. Bartold ilmiy merosi va Samarqand 1 Крачковский И.Ю. К переизданию трудов В.В.Бартольда // - ИЖ. 1944. № 1 (125), -с. 95 - 98; ў ша муаллиф, Избранные сочинения, Т. V, -М. - Л., 1958, -с. 434 . ; Ў ша муаллиф, Памяти В.В.Бартольда,- «Красная газета» (вечерний выпуск), -Л. 1930, № 192 (2555); Ў ша муаллиф В.В.Бартольд в истории исламоведения // ИАН СССР, сер. VII, ООН, 1934, -с. 5-18 2 Вяткин В.Л. Отчет о раскопках обсерватории Улугбека, // “Известия Русского комитета для изучения Средней и Восточной Азии в историческом, археологическом, лингвистическом и этнографическом 2

tarixi masalalariga bag ishlangan asarlarini kiritish mumkin. V.V. Bartold ushbuʻ tadqiqotlarga Samarqand tarixini o rganish borasida fundamental asarlar sifatida ʻ murojaat qilgan. Sovet davrida V.V. Bartoldning hayoti va ilmiy faoliyati hamda asarlari tahliliga bag ishlab D.Yu.Arapov, ʻ 3 N.M.Akramov, 4 I.I.Umnyakov, 5 A.Yu.Yakubovskiy 6 , B.V.Lunin, 7 N.N.Tumanovich, 8 I.Yu.Krachkovskiy, 9 N.A.Kuznetsova, 10 L.M.Kulagina kabilar tomonidan ko plab tadqiqotlar amalga ʻ oshirilgan va olim asarlariga sharhlar berib borilgan. отношениях”, -СПб., 1912, № 11. серия II, -с. 76-93. Ўша муаллиф. Вакуфний документ Ишратхан ы .: Т- 1958г. Ўша муаллиф. Об археологических находках в Самарканде.: С-1904, №29(8/21. VI . ). 3 Арапов Д.Ю. Бухарское ханство в русской востоковедческой исторографии. - М. : Восточная литература, 1981; Ў ша муаллиф, Некотор ые вопросы истории Бухарского ханства в творчестве академика В.В.Бартольда // Вестник Московского университета, серия №3, История,1978. №3 , (соавт. А.Д. Васильев, Т.В. Кютюкова, А.С. Орлов). In memoriam: Дмитрий Юрьевич Арапов // Восток, 2016, № 4. -с. 222-224 ; М.А. Волхонский, В.М. Муханов, А.А. Ярлыкапов. Памяти Дмитрия Юрьевича Арапова (1943 - 2015) // Кавказский сборник. Т. 10. -М . : Аспект пресс, 2018. -с. 382-391. 4 Акрамов Н.М. Выдающийся русский востоковед В.В.Бартольд. Научно-биографический очерк (Под редакцией кандидата исторических наук Б.А.Литвинского). - Душанбе: Изд. АН Таджикской ССР. 1963. - с.2 5 Умняков И.И. Аннотированная библиография трудов В.В. Бартольда. -М.: Наука, 1976. -с. 7-229; Ўша муаллиф: Значение трудов В.В. Бартольда по истории Средней Азии // Первая всесоюзная конференция востоковедов. (Тезисы, доклады и сообщения). -Т. : Академии наук Узбекской ССР, 1957. -с27-33. 6 Якубовский А.Ю. Розен как историк // Памяти академика В.Р. Розена. - М.; Л., 1974. - с. 21; Ў ша муаллиф: Проблема социальной истории народов Востока в трудах академика В.В. Бартольда // Вестник Ленинградского университета. - 1947. - № 12. - с. 64 - 65. 7 Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика В.В.Бартольда. -Т.: Фан, 1981; Ў ша муаллиф: Средняя Азия в дореволюционном и советском востоковедении.-Т.: Наука, 1965; Ў ша муаллиф: Бартольд и Туркестанская Публичная библиотека. (Библитотеки Узбекистана. Сборник статьей). -Т.: Наука , 1968; Ў ша муаллиф: По следам послеоктябрьских поездок В.В.Бартольда в Среднюю Азию (организация востоковедческих исследований, состояние и деятельность библиотек и музеев в 20-е годы и наши дни) // Бартольдовские чтения, 1978 год - четвертый. Тезисы докладов и сообщений . - М . : Восточн ая литература , 1978. - с . 38; BregelYu. Barthold and Modern Oriental Studies // International Journal of Middle East Studies Vol. 12, No. 3 (Nov., 1980) , pp. 385-403 (19 pages) Published By: Cambridge University Press / https://www.jstor.org/stable/163008 , Восточный факультет. (Краткий очерк истории Востфака Таш ГУ) Ташкент: изд ТашГУ, 1981. 8 Туманович Н.Н. О работе академика В.В. Бартольда над восточными рукописями: (По материалам фонда архива АН ССР) // Археографический ежегодник за 1969 г. - М.: Наука, 1971. -с. 174-179 ; Ўша муаллиф: Обзор фонда академика В.В. Бартольда в архиве АН СССР // Бартольдовские чтения. 1978 год – четвертый. Тезисы докладов и сообщений. - М.: Восточн ая литература, 1978. -с. 60-61 ; ўша муаллиф: Описание архива академика В.В. Бартольда // Умняков И.И. Аннотированная библиография трудов академика В.В. Бартольда. М.: Наука, 1976.-с. 233-364. 9 Крачковский И.Ю. Вступительное слово на заседании Ассоциации арабистов при Институте востоковедения АН СССР 25 января 1938 г. в память 30-летия со дня смерти В.Р. Розена // Памяти академика В.Р. Розена. - М. - Л.: АН СССР, 1947. - с. 7 - 8. 10 Кузнецова Н.А., Кулагина Л.М.: Из истории советского востоковедения, 1917-1967 . - М . : Наука, 1970 . 3

Mustaqillik yillarida B.Ahmedov 11 , H.Ziyoyev, T.Saidqulov, 12 D.A. Alimova, Yu.S.Fligin, 13 A.A.Madraimov, 14 N.S.Abdusamadova, 15 M.Xujamovlar 16 V.V. Bartoldning Turkiston tarixiga oid ishlari tahliliga bag ishlangan bir qatorʻ risola va maqolalar yozganlar. Mazkur mualliflar V.V. Bartoldning Turkistonga ilmiy safari va tadqiqotlari bilan bog lik masalalarni yoritishga harakat qilganiga ʻ qaramay, Samarqand tarixiga tegishli masalalar deyarli ochilmay qolganligini ta kidlash mumkin. ʼ Hozirda xorijiy tadqiqotchilardan V.V.Naumkin, 17 V.V.Papov, 18 M.M.Olimov, 19 A.Nazarov, 20 V.V.Voropoyeva, 21 N.D.Nurtazina, 22 S.S.Sharofiddinov, 23 Ye.G.Zastrojnovalar 24 akademik V.V. Bartoldning hayoti, ilmiy faoliyati hamda tadqiqot ishlariga oid ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirmoqdalar. Mazkur tadqiqotchilar ko proq olimning ilmiy faoliyatini umumiy ʻ tahlil qilgan. V.V. Bartoldning Turkiston tarixiga oid ilmiy ishlari va tadqiqotlari deyarli o rganilmagan. ʻ Tadqiqotning maqsadi akademik V.V. Bartoldasarlari asosida Samarqand tarixini tarixshunoslik nuqtai nazaridan o rganishdan iborat. ʻ Tadqiqotning vazifalari: 11 Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар.-Т.: Ўқитувчи, 1994. 428 б. 12 Саидқулов Т. Ўрта Осиё халқлари тарихининг тарихшунослигидан лавҳалар. -Т.: Ўқитувчи, 1993 . 13 Флыгин Ю.С . Знаток Востока: жизненный путь и научная деятельность академика Василия Владимировича Бартольда., -Т.: Turon zamin ziyo, 2016. -с. 79. 14 Мадраимов А.А.История эпохи Амира Темураи Темуридов в научн о м наследии В.В.Бартольда и А.З.Валидова // Автореф ерат дисс сертации д.ф.ист.наук.-Т .: Ўзбекистон тарихи журнали таҳририяти. 2019. 15 Абдусаматова Н.С. Академик В.В.Бартольд – рус шарқшунослиги ва Ўрта Осиё тарихига катта ҳисса қўшган олим// Хоразм Маъмун академияси . 2019 2(51) . - б . 72 . 16 Хужамов М. О вкладе русских и узбекских исследователей в изучении истории Туркестанского края (вторая полoвина XIX – начало XX века) // Сборник материалов международной научной конференции «Историко-культурные связи России и Узбекистана И перспективы гуманитарного сотрудничества в современный период» Серия: «Евразийский перекресток». Вып. 10, Оренбург-Ташкент: Университет, 2018. -с.69 . 17 Наумкин В.В. Ислам и мусульмане: культура и политика. -М.-Н. Новгород: Медина, 2008.; Ўша муаллиф, CentralAsiaand Transcaucasia: Ethnicity and Conflict” -Leiden (Holland): Brill Publishing house, 2004 18 Попов В.В. Евразийская сущность Российской цивилизации // Религия и общество на Востоке. №3, 2019. -с. 154-190. 19 Олимов М.М. В.В.Бартольд о национальном размежевании в Средней Азии. // "Восток", № 5, 1991, -с. 95- 99 . 20 Назаров А . Формировал научный кругозор (академик В.В.Бартольд в Верном) . опубликовано в газете «Фокус» ., http://alnaz.ru/almaty/akademik-bartold.html 21 Воропаева В.А. Классик мировой ориенталистики (о Бартольде В.В.) . http://history.krsu.edu . kg/index2.php? option=com_content&task=view&id=243&Itemid=0&pop=1&page=0 22 Нуртазина Н.Д. Вклад академика В. В. Бартольда в изучение истории исламизации тюрков - https://cyberleninka.ru/article/n/vklad-akademika-v-v-bartolda-v-izuchenie-istorii-islamizatsii-tyurkov 23 Шарофуддинов С . С . Вклад академика В.В.Бартольда в изучении истории и культуры таджикского народа IX-XV вв.: диссертация кандидата исторических наук . -Душанбе, 2014. 161 с. 24 ЗастрожноваЕ.Г . Бартольд Василий Владимирович // Ученые - фондообразователи Санкт-Петербургского филиала Архива Российской академии наук : Краткий биографический справочник : А - В / науч. ред. и сост. Басаргина Е.Ю. , Тункина И.В. - СПб.: Реноме, 2018. -с . 45 - 47. - 196 с - (Ad fontes. Материалы и исследования по истории науки ; т. 13). - ISBN 978-5-00125-105-7 . - doi : 10.25990/yzap-3482 . 4

Akademik V.V. Bartoldning Samarqand tarixiga oid asarlarini tasniflash; olimning xayoti, ilmiy faoliyati va uning ilmiy merosini yoritib berish; sharqshunos olim asarlarida Samarqand tarixiy geografiyasi xususida keltirilgan ma lumotarni tahlil qilish;ʼ Samarqand moddiy-ma naviy madaniyati tarixi va shahar yodgorliklarining ʼ saqlanish holatiga V.V. Bartoldning munosabatini tahlil qilish; Samarqandning ilk o rta asrlarda va undan keyingi davrlardagi tarixini yoritish; ʻ Tadqiqotning obyekti sifatida akademik V.V. Bartold ilmiy merosi asosida Samarqand tarixi tarixshunosligi tanlab olingan. Tadqiqotning predmetini V.V. Bartoldning ilmiy asarlari va Turkistonga safari davrida to plagan manbalari tashkil etadi. ʻ Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: Akademik V.V. Bartold ilmiy merosining Samarqand tarixiga bag ishlangan ʻ asarlari alohida tadqiqot doirasiga ega ekanligi asoslanib, mazkur asarlar ma lumot ʼ berish darajasiga ko ra tasniflab chiqish. ʻ Olimning Turkistonga shu jumladan, Samarqandga tashriflari, ularning ilmiy-amaliy ahamiyati, shuningdek, tashriflar davomida olib borilgan tadqiqotlarning bugungi kunda ham amaliy ahamiyati mavjudligi ajratib ko rsatish. ʻ Zarafshon vohasinig ya ni, Samarqandning tarixiy geografiyasi bo yicha ʼ ʻ olim tomonidan olib borilgan tadqiqotlarini yoritish. Samarqand tarixiy topografiyasi masalalarining sharqshunos olim tomonidan qo lyozma manbalarga tayangan holda o rganilishi va uning hozirga qadar o z ʻ ʻ ʻ ahamiyatini yo qotmaganligi aniqlanib, V.V. Bartold asarlarida O rta Osiyo ʻ ʻ tarixini yoritishga nisbatan ilmiy adabiyotlarda uchraydigan tanqidiy fikrlarga muqobil ravishda, olim tomonidan Samarqand tarixi sof ilmiy nuqtai-nazar bilan, mafkuraviy og ishlarsiz o rganilganligi asoslangan. ʻ ʻ Samarqandada islomgacha mavjud bo lgan e tiqod turlari, ularning kishilar ʻ ʼ hayotida tutgan o rni, islomgacha, islomning kirib kelishi va Mug’ullar davrida ʻ ijtimoiy-siyosiy munosabatlar borasida olim tomonidan keltirilgan qimmatli ma lumotlarning bugungi kun uchun ham ilmiy va amaliy ahamiyatga ega ekanligi ʼ aniqlab, V.V. Bartold tomonidan keltirilgan barcha qimmatli ma lumotlar ʼ manbaviy xarakterga ega ekanligi isbotlash. 5