logo

XIX ASR IKKINCHI YARMI XX ASR BOSHI TURKISTONDA TARIXIY-ME`MORIY OBIDALAR TARIXI TARIXSHUNOSLIGI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

102.5849609375 KB
XIX ASR IKKINCHI YARMI XX ASR BOSHI TURKISTONDA TARIXIY-
ME`MORIY OBIDALAR TARIXI TARIXSHUNOSLIGI
Kirish: ..................................................................................................... betlar
1 Bob XIX asr oxiri Turkistonda tarixiy-me`moray obidalar ...-bet
1 .1  §.   B u x o r o   a m i r l i g i   o b i d a l a r i
................................................................................................................ betlar
1.2 §. Xiva obidalari .................................................................................. betlar
1.3 §.Toshkent va Qo`qon xonligida yodgorliklarning holati…………..betlar
2 Bob Rus bosqinining tarixiy-me`moray obidalarga ta`siri .................... bet
2.   1   §.   Harbiy   harakatlar   natijasida   tarixiy   yodgorliklarga   yetgan
zarar……………… betlar
2. 2   §.Tarixiy-me`moriy   obidalar   muhofazasi   borasida   olib   borilgan   ishlar
….betlar
3.Bob XX asr boshlarida Turkistonda yodgorliklarni muhofaza qilish borasida
olib borilgan chora-tadbirlar……bet
3.1   §.   Rus   tadqiqotchilarining   Turkistonda   tarixiy   yodgorliklarni   izlab   topish   va
muhofaza qilish borasidagi faoliyatlari
................................................................................................................. betlar
3 .2§. ........................................................................................................ betlar
Xulosa .................................................................................................... betlar                                                         
KIRISH
Mustaqillik   sharofati   bilan   yurtmiz   tarixini   o`rganishga   bo`lgan   e`tibor   ham   bir
qadar o`zgardi. O`tmishni borligicha yanada to`laqonli yoritish imkoniyati vujudga
keldi.   O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   1998   -   yil   27   iyuldagi
“O’z FA tarix instituti faoliyatini takomillashtirish haqidagi” qarori qabul qilingach,
tarixiy muammolar va ularning yechimlarini izlash jarayoni yuqorilab bormoqda. 
Ushbu   magistrlik   ishida   O`rta   asrlar   Movarounnahr  
tarixining   tarixshunosligi   yoritib   beriladi.   Bu   davrda   Arab   xalifaligi,   Somoniylar,
Qoraxoniylar, Mo`g`ullar davri va Temuriylar davriga oid manbalar tahlil qilinadi.
Mavzuning   dolzarbligi: O`rta   asrlar   Movarounnahr   tarixini   yoritish   turli
davrlarda   turlicha   kechgan.   Chorizm   va   sovet   tarixshunosligida   ba`zi   jihatlariga
e`tibor   kamroq   berilgan.   Vaholangki   O`rta   Osiyo   doimiy   tarzda   turli   manfaatlar
to`qnashgan mintaqa bo`lgan. Shuning uchun boy siyosiy jarayonlar va tarixga ega
hisoblanadi.   Xorijiy   tadqiqotchilar   sahifalarida   ham   turli   yondashuvlar   orqali
bayon etilgan. Mana shu jarayonlarni batafsilroq va haqqoniy aks ettirish bugungi
tarixchilarimiz zimmasidadir.
Mavzuning   maqsadi   va   vazifalari:   Ushbu   disertatsiya   ishining   maqsadi
VIII-XV   asrlarda   O’rta   Osiyo   siyosiy   hayoti   tarixining   tarixshunosligini
tarixshunoslik fanining eng samarali va so’ngi usullari yordamida ochib berish, bu
davr siyosiy hayotiga nisbatan turli davrlarda yashab ijod qilgan tarixchilar ya’ni,
XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlaridagi tarixchilar-olimlar tomonidan amalga
oshirilgan   tadqiqotlar,   mustaqillik   yillarida   amalga   oshirilgan   ishlar,   shuningdek,
XIX   asr   oxirlaridan   xorij   mamlakatlarida   amalga   oshirilgan  ilmiy  izlanishlar   ular
tomonidan   bildirilgan   fikr   va   mulohazalarini   tatqiq   etish   va   tahlil   etish   va   shu
orqali   tarixshunoslik   fanining   yanada   rivojlanishiga   hissa   qo’shishdan
iboratdir.VIII-XV   asrlar   tarixi   manbalar   ko`lami   jihatdan   ko`pligi   bilan   ajralib
turadi.   Turli   davrlarda   mintaqa   tarixining   yoritilishi   har   xil   tuzumlar   ko`rinishida o`rganilgan. VIII-XV asrlar O’rta Osiyo siyosiy haqqoniy tarixini yoritish ishlariga
eng muhim  darajada hissa  qo’shgan olimlarning tadqiqot  ishlarini tahlil  qilishdan
iboratdir.
Mavzuning tarixs h unosligi:
Tadqiqot   ob’ekti:   Tadqiqot   ob’ektiga   O’rta   Osiyoning   VIII-   XV   asrlar
davri   siyosiy   hayotini   aks   ettirib   bergan  barcha   birinchi   darajali   manbalar   hamda
ushbu   davrda   yashagan   tarixchilarning   voqea   -   hodisaga   yondoshuvlari,   O’rta
Osiyoning VIII-XV asrlar davri siyosiy hayoti tarixiga oid Chor Rossiyasi davrida,
Sho’rolar   davrida,   mustaqil   O’zbekistonda   hamda   xorijiy   mamlakatlarda   olib
borilgan barcha tadqiqot ishlari.
Mavzuning   nazariy   va   amaliy   ahamiyati:   Ishning   nazariy   ahamiyati
shundan   iboratki   VIII-XV   asrlar   O’rta   Osiyo   siyosiy   hayoti   tarixining
tarixshunosligini   yoritib   berish   orqali   qo’lga   kiritilgan   yutuqlar   hamda   tajribalar
O’rta   Osiyo   xalqlarining   rivojlangan   o’rta   asrlar   davri   siyosiy   hayoti   tarixining
turli   davrlarda   qay   darajada   o’rganilganligini   tadqiq   etish   orqali   yurtimizda
tarixshunoslik   fanining   rivojlanishiga   oz   bo’lsada   hissa   qo’shishdan   iboratdir.
Dissertatsiya mavzusi tadqiqoti natijasida qo’lga kiritilgan yutuqlar tarixshunoslik
fanining   keyingi   tadqiqotlarida   muhim   nazariy   ahamiyatga   egadir.   Amaliy
ahamiyati   shundaki   qo’lga   kiritilgan   yutuqlardan   oliy   o’quv   yurtlarida   ijtimoiy
fanlarni   o’qitishda   xususan,   yurtimiz   oliy   o’quv   yurtlarining   tarix   fakultetlari
manbashunoslik  va  tarixshunoslik  yo’nalishlarida faoliyat  yuritayotgan  professor-
o’qituvchilar   o’z   ma’ruzalarida,   uslubiy   qo’llanmalar   tayyorlashda,   magistr   va
talabalar esa rivojlangan o’rta asrlar davri  Movarounnahr tarixini o’rganayotganda
ushbu tadqiqot natijalaridan foydalanishlari mumkin. 
Mavzuning   ishlab   chiqarishga   bog’liqligi:   Dissertatsiya   tadqiqoti
natijasini   respublikamizdagi   maktablarda   tarixchi   o’qituvchilarining   o’quv-
metodik faoliyatiga joriy etish, tarix muzeylari, sayyohlik tashkilotlari  faoliyatiga
tadbiq etish tavsiya etiladi. Dissertatsiyaning   tuzilishi:   Tadqiqot   kirish,   uch   bob,   yettita   paragraf,
xulosa va adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
O`rta   asrlar   Movarounnahr   tarixini   o’rganishda   birinchi
darajali   manbalarning   o’rni   va   ahamiyati   eng   muhim   hisoblanadi.   Asl   tarixiy
qo’lyozmalarni   o’qish,   o’rganish,   taqqoslash,   tahlil   qila   olish   manbashunos   -
tadqiqotchilardan katta mahoratni talab qiladi. O’rta asrlar davri tarixini yoritishda
eng ishonchli vosita bu - asl tarixiy qo’lyozma manbalardir. VIII-XV asrlar O’rta
Osiyo tarixiga oid manbalarni tadqiq etish alohida e’tiborni taqozo etadi. Bu davr
manbalarining ko’pchiligida voqea-hodisalar xronologik tarzda bayon etiladi. O’rta
Osiyo   tarixining   VIII-XV   asrlar   birinchi   darjali   manbalariga   Muhammad   an-
Narshaxiyning   ``Buxoro   tarixi``,   Abulfazl   al-Bayhaqiyning   “Tarixi   Mas’udiy”,
Abu   Nasr   Muhammad   al-Utbiyning   “Tarixi   Yaminiy”,   Izzuddin   ibn   al-Asirning
“Al-Komil fi-t-ta’rix”, Abu Sa’d Abdulkarim as-Sam’oniyning “Kitob al-ansob” ,
Nizomiddin Shomiyning ``Zafarnomq`` va boshqalarni kiritishimiz mumkin.
XIX   asr   ikkinchi   yarmidan   boshlab   Rossiya   va   G’arbiy   Yevropalik   sharqshunos
olimlar O’rta Osiyoning o’rta asrlar davri tarixi bilan bog’liq qo’lyozma asarlarni
o`rganish   jarayyonlari   bilan   shug`ullana   boshladilar.   Ular   qatoriga  
V. Veselovskiy, V. V. Bartold, V. R. Rozen, V. P. Vasilev, X. Vamberi, B. Dorn
va   boshqalarni   qo’shishimiz   mumkin.   Ushbu   olimlar   O`rta   Osiyo   tarixiga   oid
manbalarni ko`pchiligini tadqiq etgan. XIX asr oxiri Turkistonda tarixiy-me`moray obidalar
1.1 §. Buxoro amirligi obidalari
Ma`lumki   Turkiston   hududi   qadim   tarixdan   turli   sulolalar   boshqaruvida
bo`lgan.   Turli   davrlarda   yaratilgan   inshootlar,   tarixiy-me`moray   obidalar   bunyod
etilgan.   Ayniqsa   Buxoro   amirligi   bunday   obidalargaboyligi   bilan   ajralib   turgan.
XIX   asr   oxirlariga   kelib   ham   amirlik   hududida   bunday   me`moray   obidalar
anchagina   salmoqli   edi.   Ayniqsa   Samarqand,   Buxoro,   Poykand,   Qarshi,   Termiz,
Shahrzisabz, Karmana kabi bekliklarida tarixiy-me`moray obidalar anchani tashkil
qilgan.   Masalan,   Samarqandda   Xoja   Ahmad     maqbarasi   (XIV)   asrda   qurilgan.
Islom   ma`navuyatiga   ulkan   hissa   qo`shgan   shayxga   atab   qurilgan.   Maqbaraning
XX asr boshigacha qiyshayib qolgan minorasi saqlanib qolgan 1
. 
  Shaxrimizning   eng   mukaddas   ziyoratgoxi   va   me’moriy   obidalaridan   biri,
Samarkandning eng birinchi masjidi Xazrati Xizr masjididir.
Masjidning peshayvonidan tevarak-atrofga razm solinsa, ufk bilan kushilib ketgan
manzara   kurinadi.   Ulugvor   Amir   Temur   jome’   masjidi   va   Bibixonim
makbarasining tulaligicha kurish mumkin. Undan sal uzokrokda mashxur Registon
madrasalari   minora  va   gumbazlari   savlat   tukib   turadi.   Pastrokda   esa   Shoxi   Zinda
makbara va masjidlar turkumining lojuvard gumbazlari ajoyib manzara kasb etadi.
Musulmon dunyosida Xizr alayxissalomning nufuzi xakida kup gapirish mumkin.
Bu   paygambar   Xak   taolo   tomonidan   aziz   tutilgan   zotlardan   biri   bulib   utgandir.
Tarixchi Abu Toxirxojaning “Samariya” asarida ushbu
shaxarning   masjidlari   va   madrasalarining   xosiyat   va   sifatlari   tugrisidagi   bobida
shunday fikrlar keltiriladi: “Xazrati Xizr alayxissalom masjidi. Shaxar tai щ arisida
Afrosiyob   tepasi   ustida,   Oxdnin,   darvozasining   karshisidadir.   Aytadilarkim,
Samarkandda   eng   avval   solingan   masjid   ushbudir.   Ushbu   masjid   Amir
Muzaffarxonning xonligi chogida kayta imorat kilingan”.
Utmishda   Samarkand   shaxri   kuplab   istilochilar   tomonidan   zabt   kilingan.   Xar   bir
tarixiy   vaziyatda   ushbu   yodgorlikka   aloxida   bir   urgu   berilib   kelingan.   Masjid
1
  Шухрат  Қ УЛМАТОВ, Амриддин БЕРДИМУРОДОВ САМАРКАНД ЁДГОРЛИКЛАРИ.  Самарканд
“Имом Бухорий халкаро маркази” 2017. 48- bet uzining jugrofik joylashuvi jixatidan shaxarning eng baland nuktasidan urin olgan
bulib, yana bir asosiy tomoni
uning shaxardan tashkari, Kesh darvozasi yuli yokasida joylashishidir.
Ushbu   darvozadan   Baktriya,   Xindiston,   Eron   va   boshka   davlatlardan   savdo
karvonlari kirib kelishgan va masjidning yon bagrida butun shaxarni ichimlik suvi
bilan ta’minlovchi Arziz arigi joylashganligi masjidning
mavkeini yanada kutargan. Afsuski, biz uning utmishdagi suratini tiklay olmaymiz.
Zero,   masjid   tuzilishi   xakida   xech   kanday   yozma   va   ashyoviy   dalil   yuk.
Olimlarning ma’lumotlariga Karaganda, bu joyda masjiddan oldin
ibodatxona,   otashparastlarning   sajdagoxi   mavjud   bulgan,   degan   taxminlar   bor.
Xazrati Xizr alayxissalomga xalkning e’tikodi
xamisha yukori bulgan va uning masjidi doimo ta’mirlanib turilgan. Samarkandda
xatto   XVIII   ayerda   kaxatchilik   va   kimmatchilikka   karamasdan,   samarkandliklar
ziyoratni   Xazrati   Xizr   mayejididan   boshlagan.   Doniyor   paygambar,   Kusam   ibn
Abbos va Xazrati Xizr masjidi birgalikda
umumiy   majmuani   xosil   kilgan.   Bu   xakda   Muxammad   Ali   Parvonachi
vakfnomasida (XIX asr) aytiladiki, Samarkandda kattik kurgokchilik vaktida xam
Alloxga  siginish   ma’rakalari   Xazrati   Xizr   va   Shoxi   Zindada   bulib   utganligi   kayd
etilgan. Vakf xujjatidagi muxrda xijriy 1239
(1823-1824) sana bitilganligi usha davrda masjid faoliyat
kursatib turganligini anglatadi. Masjidga kiraverishdagi marmar toshda kursatilgan
1854 yil sanasi uning fakatgina ta’mirlanish sanasi
bulganligini   tasdiklaydi.   Masjid   supasimon   tabiiy   asosga   kurilgan.   Ancha   tik
zinadan   kutarilib   darvozaxonaga,   sung   tugrisidagi   eshikdan   kichkina   xonaga
kiriladi.   Chap   tomondagi   eshikdan   peshayvonga   utiladi.   Peshayvondan   masjid
xonakoxiga  kiriladi.  Xonakox,   turtburchak  bulib,  turdagi  garbiy  devorda  mexrob,
ikkala tomonida xujralar bor. Xonakox,
izorasida   tugri   burchakli   rasmlar   nusxasi   solingan.   Masjidning   peshayvoni   ancha
baland asos-poydevor ustiga tushgan va garb tomonda guldasta bilan tugallangan. Peshayvonning   yukori   kismiga   gisht   dandana   kilib   terilgan.   Shark   tomondagi
darvozaxona peshtoki masjidning
tarkibiy   kismidir.   Darvozaxonaning   ikkala   tomoniga   guldasta   kilingan,   peshtok
darvozasiga uymakor naksh solingan. Bu kator shark tomonda kad kutarib turgan
minora   bilan   tugallanadi.   1899   yilda   peshayvon   kayta   kurilgan.   Shark   tomondan
kiriladigan   darvozaxona   xam   usha   yili   kurilgan   bulsa   kerak.   Darvoza   yuzasiga
yozilgan sana 1336 (1913) darvozaxonaning
kayta   tiklangan   vaktini   kursatadi.   Ushanda   janubiy-sharkiy   peshtok   va   shark
tomondagi   minora   kurilgan.   Peshtokka   raxli   gumbaz   kilingan.   Minora   eshigi
tepasida usta Abdulkodir ibn Boki Samarkandiy degan
yozuv   bor.   Ayvon   bilan   darvozaxona   va   minoraning   me’moriy   jixatdan   ana   shu
tarzda joylanishi imoratning bosh me’mori usta Abdulkodir Bokiyev (1860-1933)
rejasidir. Xazrat Xizr masjidi XIX asr oxiri va XX asr boshlarida usta Abdulkodir
boshchiligida   ishlagan   samarkandlik   ustalar   ijodining   ajoyib   namunasidir.
Ayniksa,   mustakillik   yillarida   Birinchi   Prezidentimiz   raxnamoligida   masjidga
kirish   kismi   loyixa   asosida   kurildi.   Minora   va   darvozaxonalari   ta’mirlandi.
Rangbarang nakshin bezaklarni mustaxkamlash va kayta tiklash soxasida xam juda
nozik ishlar amalga oshirildi.
19-asrning 60-yillarida tuzilgan Samarqand va uning ziyoratgohlari haqidagi
ocherkda   1.   Aytgancha,   mahalliy   musulmon   olimi   Abu   Tohir   Xodkoy,   boshqa
narsalar   qatorida,   Bibi-Xonim   masjidi   nomi   bilan   mashhur   bo'lgan   Temur
tomonidan   qurilgan   sobor   masjidining   bronza   darvozalarining   "hududning
vayronagarchilik   kunlari"   yo'qolganini   eslatib   o'tadi.   Asarning   ruscha   tarjimoni
Abu   Tohira   shu   munosabat   bilan   shunday   qayd   etadi:   “Menda   “Tuhfat-ul-xonn
dalasida”   Nodir   Samarqanddan   o‘lganidan   ko‘p   o‘tmay   fors   qo‘shinlarining
qaytishi haqida aytilgan joyga qarshi, darvoqe, u boshqa mollar qatori Samarqand
Bibixonim   sobori   masjidi   darvozasini   ham   tortib   olgani   aytiladi.   Vaqt   yozma
manbalarda tasdiqlanmagan". Zmir Haydar (1800-1826) qilmishi haqidagi afsona.
1841 yilda  Buxoroda eshitilgan.  N.  V.  Xanikov, u  ham  "Nodirshoh  Samarqandni
egallab olar ekan, Temurga mashhur nefrit qabr toshini olib kelishni buyurgan va bu   holda   u   ikkiga   bo'lingan"   deb   aytadi.   Prof.   Vesepovskiy   asos   solgan.   Bu
rivoyatdan farqli o‘laroq, Temurning nefrit qabri mopolit emas, balki ikki alohida
nefrit   bo‘lagidan   iborat   bo‘lgan”;   fikri   prof.   Veselovskiyni   Mirxondning   1425
yilda   Samarqanddan   Samarqandga   olib   kelingan   ikkita   tosh   haqidagi   hikoyasi
to'liq   tasdiqlaydi.   Ulug bekning   Semirecye   5.   Nodirshoh   tomonidan   nefritdanʻ
yasalgan   qabr   toshini   va   bronza   darvozani   olib   tashlash   haqidagi   afsonani
tasdiqlashda   prof.   Veselovskiy   Ser-Ali   Lapinga   tegishli   bo‘lgan   “Tuhfat   al-ran”
qo‘lyozmasining   hoshiyalaridagi   yozuvga   ishora   qilib,   unda   “Nodirshoh   o‘z
sarkardalaridan   biriga   Temur   madrasasining   quyma   bronza   darvozasini   va   uning
toshini   Samarqandga   olib   ketishni   buyurgan.   Qabr   qilib,   uni   Mashhadga
yetkazishdi.   Nodirshoh   Xiva  yurishida   Mashhadga   yetib  kelib,   u  yerda   unga  olib
kelingan   yodgorliklarni   sovg‘a   qilishganda,   qilgan   ishidan   pushaymon   bo‘lib,
ularni   qaytarib   yuborishni   buyuradi.   Bundan   tashqari,   prof.   Veselovskiy   prof.
Jukovskiyning ta kidlashicha, xuddi shu mazmundagi va hoshiyadagi yozuv Fanlar	
ʼ
akademiyasi   Osiyo  muzeyiga   tegishli   Tuxfat  al-xon  qo lyozmasida  ham  uchraydi	
ʻ
7.
Shunday   qilib,   Nodirshoh   davridagi   Samarqand   yodgorliklari   taqdiri   ayni   bir
tarixiy   asarning   uchta   qo‘lyozmasida   tilga   olingan   bo‘lib,   muallif   o‘zi   hikoya
qilgan voqealarga  zamon  va makon  jihatidan yaqin  bo‘lgan, “lekin  hamma  joyda
chekka   yozuvda   hech   kimga   tegishli   emas.   Kim   biladi,   bundan   tashqari,   V.   L.
Vyatkin   va   N.   I.   Veselovskiy   tarjimalariga   qaraganda,   turli   qo'lyozmalardagi
tegishli yozuv matni butunlay bir xil emas.Fors tarixchilaridan o'sha paytda Nodir
bilan   birga   bo'lgan   hindistonlik   Abd   al-Kashmiriy.   ,   forslarning   Samarqanddagi
xatti-harakatlari   haqida   gapiradi   (Bu   manbaga   na   V.   L.   Vyatkin,   na   N.   I.
Veselovskiy   e’tibor   qaratishmagan.   Uning   hikoyasiga   ko‘ra,   Samarqandga   Lutf-
Alixon 10 qo‘mondonligida otryad jo‘natilgan bo‘lib, ularga 10. Tosh va darvoza
chiqib Shu bilan birga, tosh to'rt bo'lak sindirib, ulardan biri muallif (shoh nomidan
toshni   olgan   shaxsni   tanigan)   borib   va   u   tomonidan   Hindistonga   va.   Keyin
Mashhadga   qaytgan   Nodir   tosh   va   darvozani   qaytarib   yuborishni   buyurdi; Samarqanddan Mashhadga va u yerdan Samarqandga qaytish uchun katta mablag‘
sarflangan.
Nodirning bu harakatlari haqida, ehtimol, hech qanday ma'lumot yo'q bo'lgan keng
qamrovli   asar   muallifi   Muhammad-Bartold   batafsilroq   gapiradi.   Marv   shahrining
vaziri   Kazim.   Rossiya   Fanlar   akademiyasining   Osiyo   muzeyida   hozirda
Nodirshohning   ushbu   keng   qamrovli   tarixining   2-(12   varaqdan   iborat   327   varaq)
va   3-jildi   (251   varaq   13   fol.)   jildining   nusxasi;   2-jildda   Nodirning   taxtga
o‘tirishidan (1736) Turkiya bilan qirg‘in boshlanishigacha bo‘lgan voqealar (1743)
yoritilgan.   Uning   hukmronligining   so‘nggi   yillari   voqealarining   3-jildida
Turkistondan   shohning   o‘limi   haqidagi   xabarni   olgan   fors   qo‘shinlarining
chekinishi   haqida   hikoya   qilinadi.   Muallif   Marvda   yashagan   amaldor   sifatida   bu
shaharda va umuman O‘rta Osiyoda sodir bo‘lgan voqealarga (Buxoro va Xipaga
qarshi   yurishlarda   qatnashgan)   alohida   to‘xtalib   o‘tadi,   biroq   Hindiston   va
Hindistondagi harbiy harakatlar haqidagi hikoyalari va Kavkaz ham juda batafsil.
Bir   o‘rinda   u   Darbentda   xizmat   qilib,   u   yerdan   Qandahorga,   Qandahordan
Turkistonga,   Turkistondan   Marvga,   Marvdan   Bag‘lodga,   Bag‘dodga   Tabrizga
sayohat  qilgan  otasining  so‘zlariga ishora qiladi  14. Asarning oxiri  tegishli. vazir
bo'lmagan Muhammad  -Kozimga,  lekin shoh vafotidan keyin fors  qo'shinlarining
Turkistondan   chekinishida   qatnashgan   o'g'li   1.   Osiyo   muzeyida   saqlanayotgan
qo lyozma   xattotlik   san atining   barcha   qoidalariga   muvofiq,   aniq   va   kattaʻ ʼ
qo lyozmada,   shablonli   illyustratsiyalar   (asosan   janglar   suratlari)   bilan
ʻ
tayyorlangan   nusxadir.   Boshqa   tomondan,   ehtimol   qo'lda   qilingan   chekkalarda
o'zgartirishlar   va   postkriptlar   mavjud   muallif   va   Nodirshohning   1740-yilda
Buxoroning Abu-l-Feyzxon va Xivaning Ilbarsxoni  ustidan qozongan  g‘alabalari;
muallifimiz hikoyasi va boshqa (kamroq batafsil) fors manbalaridan tashqari, bizda
bu   voqealar   haqida   Buxoro   (Muxammed-Vef   Kerminet)   va   Xiva   (Munis)
tarixchilarining   17,   hali   nashr   etilmagan   hikoyalari   ham   bor.   Muhammad-
Kozimning   yozishicha,   Buxoroning   haqiqiy   hukmdori   (o‘sha   paytda   xon
hokimiyati faqat nominal edi) Hakim-otaliq ketishidan oldin shohga Samarqandni
egallagan   o‘zbek   urug‘i   Yuzning   isyonkor   kayfiyati   haqida   xabar   bergan; Nodirshoh   Lutf-Alixonni   u   yerga   20   ming   kishilik   otryad   boshchiligida   yubordi;
Xuddi shu otryadga "tobut toshini" olib, Forsga olib kelish buyurilgan. amir Temur
Gurgan,   bir   parcha   nefritdan   iborat,   birga   Lutf-Alixon   Samarqandni   bo‘m-bo‘sh
deb   topdi,   faqat   qal’aga   o‘rnashib   olgan   oz   sonli   (1000   ga   yaqin   oila)   aholisidan
tashqari   30;   o'zbeklarning   harbiy   qo'shinlari   Sirdaryoda   bo'lib,   u   erda   forslar
ko'chib   o'tdi   va   qisqa   vaqt   ichida   dushmanlarni   bo'ysundirdi.   Harbiy   harakatlar
tugagach,   Lutf   Alixon   Samarqandga   qaytib   keldi.   “Olam   podshohiga   shunday
xatti-harakat   berilgan   ekan,   amir   Temur   Gurganning   bir   parcha   nefrit   toshidan
iborat qabr toshini va bu podshohning rafiqasi Xonim masjidida joylashgan qo shʻ
quyma   darvozalarni   yuklasin.   zambarak   aravalarini   olib,   ularni   muqaddas
Mashhadga olib kelishgan, keyin esa bajarilmasligini talab qilgan ushbu buyruqqa
ko‘ra,   shahanshohning   xizmatkorlari   Pleiadesga   o‘xshab   o‘zlarining   yuksak
mavqelarida,   o‘sha   toshni   darvoza   bilan   birga   zambarak   aravalariga   ortib   olib
ketishgan.   yerga   rahm-shafqat   markazi   Lutf-Alixon   Marv,   Hauz-ixon   va   Seraxs
orqali   Mashhadga   yetib   keldi   va   u   yerda   shohni   kuta   boshladi.   Nodir   harbiylar
tomonidan ancha uzoq to xtagandan so ng 23-kuni Mashhadga yetib keldi (uning	
ʻ ʻ
bu shahardan ketishi 1741-yil 1153-yil 16-yanvarda Chapvalda bo lgan). Abiverde,	
ʻ
Deregese va Kelate. Mashhadda unga olib kelingan narsalarni ko‘rsatishdi. “Baxt
egasi, olam fatihi o‘sha tosh va g‘amni ko‘zdan kechirar ekan, bir muddat o‘ylanib
turdi-da, omadli burj sohibi Amir Temurning ruhini tinchlantirish uchun “Fotiha”ni
o‘qib, shunday dedi: Endi dunyo to'pga o'xshaydi.
qo'limda   aylanmoqda.   Qabrining   toshini   nefritdan   yasadi;   bir   zanjir   po‘latdan,
ikkinchisini   qizil   oltindan   qimmatbaho   toshlar   bilan   o‘ralgan   zanjir   yasaymiz,
gumbazli   bino   devorining   pastki   qismining   pol   va   astarini   nefritdan   yasaymiz,
ularni   bekatdan   stantsiyaga   olib   boring,   shonli   Buxoro  shahriga,   u   yerdan   Abu-l-
Fayzxonning buyrug'iga binoan, ularni poytaxt Samarqandga olib kelib, avvalgidek
o'z   o'ringa   qo ydi.  Nodirshohni   nefrit   va   darvozalarni  Samarqandga   olib   ketishga	
ʻ
va keyin ularni qaytarib yuborishga undagan sabablar haqidagi savolga to'g'ridan-
to'g'ri javob. Muallifning shohga nisbat bergan so‘zlaridan xulosa qilish mumkinki,
Nodir o‘z binolari uchun nefron va darvozadan foydalanmoqchi bo‘lgan, keyin esa bu   fikrdan   voz   kechgan.   Binolar   u   tomonidan   Deregezda,   tug'ilgan   joyida
(Muhammed-Kazim   5.2,   Abd   al-Kerim   "K"   da),   Kelat   va   Mashhadda   qurilgan.
Kelatda   "Muhammed-Kazimning   so'zlariga   ko'ra,   shoh   qora   toshdan   (o)   qabr
tayyorlayotgan   edi;   uning   buyrug'i   bilan   u   erga   Ozarbayjondan   marmar   ham
keltirilib,   ma'lum   miqdordagi   odamlar   (3000   oila)   Meragi   shaharlariga   olib
ketilgan.   xuddi   shu   mintaqadan."   Zanjirli   pochta   haqidagi   so‘zlarga   kelsak,
muallifimizning  xabari   qiziqki, 1740  yilda Buxoroda  Nodirshohga  taqdim  etilgan
sovg‘alar   orasida   Temur   qilich   va   temir   ko‘krak   nishoni,   Chingizxonning
dubulg‘asi   va   zanjirli   pochtasi   3;   Albatta,   bu   qurollarning   haqiqiy   bo'lishi
ehtimoldan   yiroq   emas.   Temur   qilichi   1903   yilda   Jekson   va   Tehron   saroyi
muzeyida ko‘rilgan 2
. 
2
 В. В. Бартолд.Сочиения. Издательство ``Наука``Москва-1977. Ст.238-242 1.3. §.Toshkent va Qo`qon xonligida yodgorliklarning holati 2BOB
2 §.Tarixiy-me`moriy obidalar muhofazasi borasida olib borilgan ishlar
Manbalardan ma’lumki, Xoja Axrori  Valiyning Urgutning Kamangaronida,
Miyonkolning   Doij   (Loyish)ida,   Samarkandning   uzida,   Motrid   va   Xoja   Kafshiy
maxal-
lalarida xovli va boglari bor edi. Xoja Kafshiy maxa
llasi   shaxarning   janubi-garbida   joylashgan   bulib,   bu   yerda   u   kishi   kadimiy
kabriston   yonida   “Maxautai   mulloyon”   deb   ataladigan   xonakox   bunyod   ettiradi,
uning karshisida esa, xozirgacha saklangan sakkiz kirrali xovuz kazdiradi. Xozirgi
kunda   xonakoxning   fakat   Nodir   Devonbegi   madrasasi   peshtokidagi   marmar
panellari   va   bezaklarning   koldiklari   saklangan,   xolos.   Ushbu   xonakoxning
joylashu-
vi   keyinchalik   Nodir   Devonbegi   madrasasining   kurilishiga   asos   buldi.   Masjid
xovlisining   xozirgi   kurinishiga   ega   bulishi   yozgi   masjidning   kurilishi   bilan
boglikdir. Uning
kompozisiyasini   bir   chizikda   turgan,  navbat   bilan  almashinadigan   ochik  ayvonlar
va   yopik   xonalar   tashkil   etadi.   Markaziy   kismidagi   imoratlar   ancha   kengrok
kurilgan, ularning kurilish vaktini aniklash mushkul, chunki XX asrning boshlarida
katta kayta ta’mirlash ishlari utkaziladi va yangi mulozimxonalar kushib kuriladi.
1909  yilda  yozgi   masjidning  karshisida,   xovuz  buyida  maxalliy  me’mor  Sa’dullo
olti kirrali minora bunyod
etadi.   Bu   tugridagi   yozuv   markaziy   ayvonning   janubiy   devorida   mavjuddir.   Shu
vaktning uzida madrasaning janubi-sharkiy burchagiga ziyoratchilarni Xoja Axror
daxmasi tomon yunaltiradigan kirish xonasi va torgina raxravon kushib kuriladi.
Kirish   darvozasidagi   yozuv   “Shu   yulda   nimani   istasang   topkuvchidursan”   degan
ma’noni anglatadi. Pekin xozirgi vaktda ushbu darvoza bu yerdan olib kuyilgan va
masjidga
kirish kismlari uch tomondan, shimol, janubi-shark va shark tomondan ochikdir. Xoja   Axrori   Valiy   daxmasi   tomon   borishda   yulakning   chap   tarafida   Afgoniston
podsholaridan birining kabrini kurish mumkin. U kishi xam Xoja Axrorni uzining
piri
deb  bilib,   shu   yerda   dafn  etishni   vasiyat   kilgan.   Daxma   masjid   xovlisining  janub
tomonida joylashib, Xoja Axrorning kabri ustidagi toshda u kishining
shajarasi   bitilgan.   Tarixshunos   V.V.   Bartold   1006-1007   yillarda   kurilgan   Kobus
minorasini   musulmon   me’morchiligi   ichida   eng   kadimgisi,   deb   ta’kidlagan   edi.
Timdagi yodgorlik esa 367 xijriy yil rabias-soniy oyida, ya’ni 977 yilning oktyabr
oyida   tugatilgani   kayd   etilgan.   Makbaraning   peshtoki   xam   Markaziy   Osiyo
me’morchiligida ana shunday shaklning
paydo   bulishi   va   tarakkiyoti   munozarasiga   aniklik   kiritadi.   Me’morning   ijodiy
daxosi xech shubxasiz kishini xayratga soladi. Timdagi Arabota makbarasida urta
asrlar
me’morchiligining   asosiy   yutuklari   uz   ifodasini   topgan.   U   maxalliy   arxitektura
tarakkiyotidagi shakl va goyalarning kelib chikish manbalarini aniklashga yordam
beradi.
Afsuski,   bu   makbaraga   dafn   etilgan   tarixiy   shaxsning   shaxsiyati   xaligacha
noma’lum   bulib   kelmokda.   Ayrim   olimlar   ushbu   makbaraga   somoniylar
xonadoniga mansub
shaxslardan biri dafn etilgan deb yozishgan. Ayrim olimlar esa bu yerga Islom dini
rivojiga katta xissa kushgan ulug allomalardan biri dafn etilgan, degan taxminni
ilgari   suradilar.   Shubxd   yukki,   bu   yerda   dafn   etilgan   shaxe   ulug   ajdodlarimizdan
biridir.
Bibixonim makbarasi kurilgan davrda juda xashamatli va maxobatli bulgan,
uning   devorlari   rang-barang   koshinlar,   nakshlar   xamda   Kur’ondan   ke\ltirilgan
oyatlar
bitilgan yozuvlar bilan bezatilgan. Makbaraning ichki tuzilishi, xuddi Amir Temur
makbarasidek   ikki   kavatli,   pastda   sagana,   tepada   esa   ziyoratxona   bulgan.
Makbaraning   gumbazi   yikilganidan   sung   uning   ichiga   kor-yomgirlar   tushib,
sagananing   tomi   xam   yikilib   tushgan.   1941   yili   arxeolog   Yaxyo   Bulomov raxbarligidagi   olimlar   makbarada   kazish   ishlarini   olib   borishib,   shu   paytgacha
noma’lum bulgan kupgina narsalarni anikladilar. Shu paytgacha, sagana urtasidagi
bush yerning tagida yashirin kabrlar mavjud, degan taxminlar bor edi. Bu yer kazib
kurilgada, bu yerda xech kanday yashirin kabr yukligi ma’lum buldi. Shuningdek,
ekspedisiya   a’zolari   makbara   XI-XII   asrlarga   oid   madaniy   katlam   ustida   bunyod
kilinganligini   anikladilar.   1941   yilning   iyun   oyida   Ya.   Bulomov   boshchiligidagi
arxeologlar   makbaradagi   kabrlarni   xam   ochib   urgandilar.   Shuni   aytish   lozimki,
ushbu   makbaraga   dafn   etilganlar   marmartoshlardan   yunilgan   toshtobutlarga
kumilganlar.   Ushbu   toshtobutlar   dastlab   makbaraning   pastiga,   ya’ni,   saganaga
kuyilgan edi, sagananing tomi yikilib tushganidan sung esa toshtobutlar tokchalar
ichiga   joylashtirilgan.   Arxeologlar   dastlab   shimoliy   tokchada   turgan   toshtobutni
ochishga kirishdilar. Toshtobutni yopib turgan tosh kopkok kutarib olingach, uning
ichida   paxta,   gazlamalarga   aralashibv   yotgan   suyaklar   kurindi.   Mumiyolangan
suyaklar   shu   darajada   aralashtirib   tashlanganki,   oyok   suyaklari   bosh   suyaklari
bilan   birga   yotardi.   Antropolog   M.   Gerasimovning   aniklashicha,   ushbu   suyaklar
25-30   yoshli   ayol   kishiga   tegishli   ekan.   Toshtobutning   kopkogida   xech   kanday
yozuvlar   bulmaganligi   uchun   malikaning   shaxsiyatini   aniklab   bulmadi.   Shundan
sung olimlar, shimoliy tokchaga kuyilgan ikkinchi toshtobutni ochishga kirishdilar.
Bu   tobutning   uzunligi   1   m   90   sm,   eni   47-66   sm,   balandligi   37sm,   bulib   u   xam
yaxlit,   kulrang   marmartoshdan   yasalgan   edi.   Toshtobutning   kopkogi   ochilgach,
uning   ichida   aralash   kuralash   bulib   yotgan   suyaklar,   tuprok,   paxta   va   gazlama
koldiklari
kurindi.   Tobut   ichidagi   suyaklar   shu   darajada   ezilib   ketgan   ediki,   uning   yoshini
aniklashning   iloji   bulmadi,   fakatgina   antropolog   M.   Gerasimov   ushbu   suyaklar
keksa ayol kishiga tegishli ekanligini anikladi. Shundan sung, makbaraning sharkiy
tokchasida   turgan   toshtobutlarni   ochishga   kirishildi.   Bu   yerda   uchta   toshtobut
yonma-yon   kuyilgan   bulib,   ular   xam   yaxlit   marmartoshlarning   ichini   yunib
tayyorlangan   edi.   Sharkiy   tokchadagi   uchala   toshtobutning   ikkalasi   bum-bush
bulib, fakat bittasining ichida jasad saklangan ekan. Bu tobutdagi jasad xam titib tashlanganligi uchun anchayin tartibsiz xolatda yotar
edi.   Jasad   dafn   kilinishidan   oldin   mumiyolangan,   jasadning   yonidan   bir   necha
takinchok,   rayxon   barglari   va   kafanning   koldiklari   topildi.   1941   yilda   ushbu
toshtobut   ochilayotganda,   uning   kopkogi   ustida   xech   kanday   yozuvlar
uchratilmadi,   ammo   tarixchi   S.A.   Lapinning   yozishicha,   u   1889   yili   makbaraga
kirganida, ushbu tobutning ustida yozuv bitilgan tosh kopkokni kurganligini yozib
koldirgan.   Uning   yozishicha,   kopkokning   ustida,   Kur’ondan   kuchirilgan   oyat   va
pastrokda esa:  “Majnunning ulimidan sung ming yil utsa xamki, uning kafanidan
xamon   ishk   dardi   taraladi”,   -   degan   yozuv   bulgan.   1926   yili   rassom   I.
Mrachkovskiy  makbarada  tadkikot  utkazganida, bu yozuvli  taxta ugirlanib, uning
urniga oddiy, yozuvsiz kopkok
kuyilganligini   yozgan   edi.   Shu   urinda,   nega   toshtobutlardagi   jasadlar   titib
tashlangan,   uni   kimlar,   kachon   kilishgan,   degan   savol   tugilishi   mumkin.   Bu
savolga   javob   topish   uchun   gapni   ilgarirokdan   boshlamok   lozimdir.   Samarkand
me’morchilik yodgorliklarini urgangan arxeolog M.Ye. Massonning  arxeolog   Ya.
Rulomovga   aytishicha,   Bibixonim   makbarasidagi   toshtobutlar   dastlab   1871   yili
Samarkand Rossiya imperiyasi tomonidan istilo kilingani-
dan   sung   ochilgan.   Ammo,   tobutlar   kanday   maksadda   ochilganligini   M.Ye.
Masson   xam   bilmagan.   Toshtobutlar   ikkinchi   marta   1926   yili   bir   gurux   ugrshgar
tomonidan   ochilgan.   Ugrilar   tobutlarni   titib   marxumlarning   takinchoklari   va
boshka bezaklarini ugirlaganlar. Shu tufayli, toshtobutlar 1941 yili uchinchi marta
ochilganida   uning   ichidagi   suyaklar   agdar-tuntar   bulib   yotardi.   Bibixonim
makbarasidagi toshtobutlarning kopkoklarida xech kanday
yozuvlar   bulmaganligi   uchun   bu   yerga   dafn   etilgan   marxularning   shaxsiyatlarini
aniklash   ancha   mushkul   buldi.   Olimlar   birinchi   bulib   ochilgan   toshtobutdagi
malikaning
shaxsiyatini   aniklay   olmadilar,   ammo   uni   temuriylar   xonadoniga   mansub   oliy
martabali   malika   bulganligini   e’tirof   etdilar.   Shimoliy   tokchadagi   ikkinchi
toshtobutga dafn   etilgan   marxumani   Bibixonimning   onasiga   tegishli   ekanligi   aytildi.   Sharkiy
tokchada   joylashgan,   uchinchi   bulib   ochilgan   makbaradagi   eng   yirik   toshtobutga
dafn etilgan jasadning
shaxsiyati   xakida   ancha   baxslar   buldi.   Shuning   uchun   kuplab   tarixiy   manbalar
urganildi,   xar   xil   taxminlar   farazlar   taxlil   kilindi,   antropologlar   jasadning   yoshini
anikladilar.   Skulptor   M.   Gerasimov   marxumaning   xujjatli   portretini   yaratdi.
Barcha   dalillar,   taxminlar   va   ilmiy   xulosalar   jamlanib   muxokoma   etilgach,
tadkikotchilar   bu   suyaklar   Amir   Temurning   suyukli   xotini   Katta   xonim   -
Bibixonimniki,   degan   karorga   keldilar.   Shu   urinda   Bibixonim   shaxsiyati   xakida
xam   ozgina   tuxtalmok   lozimdir.   Tarixchilarning   yozishlaricha,   Bibixonim   XIV
asrning 40 yillarida Movarounnaxrga xonlik kilgan Chigatoy xonadoniga mansub
amir   Kozonxonning   kizi   bulgan.   Taxminlarga   kura,   u   1341   yili   xozirgi
Kashkadaryo   voxasidagi   Zanjirsaroyda   tavallud   topgan.   Amir   Krzonxon   davlatda
tartib   urnatish   yulida   xar   xil   karshiliklarga   uchrab   1346   yili   bir   gurux   beklar
tomonidan   uldiriladi.   Bu   fojea   yuz   berganida   Bibixonim   5-6   yoshlarda   edi.   U
balogatga yetgach, amir Kozogonning nabirasi
Xusaynga   turmushga   beradilar.  1370  yili  amir   Xusayn  Xuttalon  amiri   Kayxusrav
tomonidan   uldirilgach,   Amir   Temur   Bibixonimga   uylanadi.   U   xonning   kizi
bulganligi
tufayli   Amir   Temurning   xdramida   Katta   xonim   degan   unvonga   ega   buladi.
Bibixonimning   guzalligi,   akl-farosati,   nozik   didi,   keng   va   shafkatli   kalbi   xakida
xalk orasida necha-necha
afsonalar saklanib kolgan. Usha davrda yashagan bir shoir Bibixonimning guzalligi
xakida: “Uning guzalligini suz bilan anglatish mushkul, chunki ul xar kanday guzal
suzdan-
da   guzaldir”,   -   deb   yozgan   ekan.   Bibixonimning   akl-faroyeati,   mexribonchiligini
Amir
Temur   yukeak   baxolar   edi,   shu   sababli,   Soxibkiron   okila   malikaga   temuriy
shaxzodalarning tarbiyasini ishonib topshirgan edi. Bibixonimga tabiat ona bulish
baxtini   bermagan   edi,   u   bor   mexr-muxabbatini   Mirzo   Ulugbek,   Muxammad Sulton,   Xalil   Sulton   kabi   suyukli   nabiralariga   baxsh   etdi.   Bibixonim   u3
sarmoyasidan   Samarkandda   ulugvor   Madrasa   bunyod   kildi,   olimlar   shoirlar   va
me’morlarga gamxurlik kildi. Arab tarixchisi Ibn Arabshoxning
yozishicha,   uni   Xalil   Sultonning   xotini   Shodimulk   yashirin   ravishda   zaxarlab
uldirgan.__ 3.Bob XX asr boshlarida Turkistonda yodgorliklarni muhofaza qilish borasida
olib borilgan chora-tadbirlar
3.1   §.   Rus   tadqiqotchilarining   Turkistonda   tarixiy   yodgorliklarni   izlab   topish   va
muhofaza qilish borasidagi faoliyatlari
XX   asr   boshlariga   kelib   Turkiston   o`lkasida   arxeologik   tadqiqotlar   yangi
bosqichda   olib   borildi.   Bu   borada   ayniqsa   rus   tadqiqotchi   olimlari   jonbozlik
ko`rsatishdi.   Akademik   Brtold   va   Vyatkinlarning   sa`y-harakatlari   tufayli
Samarqand   hududi   va   Afrosiyob   qo`rg`onlarida   keng   ko`lamli   arxeologik
tadqiqotlar olib borildi. Akademik .V. Bartold o`zining ``Sharq tarixiga oid ishlar``
nomli   to`plamining   IX   tomida   XX   asr   boshlarida   olib   borilgan   tadqiqotlar   va
arxeologik ishlar bo`yicha hisobot va xulosalar berib ketgan. Jumladan, 1904-yilda
Samarqandda   amalga   oshirilgan   tadqiqotlar   haqida   quyidagicha   hisobotga   duch
kelamiz :  
1904 yilning bahorida meni Arxeologik tadqiqotlar qo‘mitasi Samarqand va
uning   atrofidagi   shaharning   Temur   davrigacha   bo‘lgan   relyefi,   uning   hozirgi
o‘lchamlari   va   rus   bosqinchilari   tomonidan   topilgan   ko‘chalar   tartibini
aniqlashtirish   maqsadida   yuborilgan   edi.   bu   erda,   qat'iy   edi.   Men   ishimni   yilning
birinchi kunlaridan kechiktirmay boshlashni kutgandim
Birinchi oyni asosiy aholi punkti — Afrasiyobni  topografik o rganishga, ikkinchiʻ
oyni xuddi shu aholi punkti o rnida olib borilgan sinoviy qazishmalarga, uchinchi	
ʻ
oyni   qolgan   aholi   punktlarini   o rganishga   va   kamida   uch   oy   sarflash   niyatida	
ʻ
bo lsin va ularga kamida uch oy vaqt ajratsin. Qadimgi yodgorliklar uzun devorlar	
ʻ
ichida, bir vaqtlar shaharni chekka hududlari bilan o'rab turgan va qisman bizning
davrimizga   qadar   saqlanib   qolgan.   Afsuski,   mon   hisob-kitoblari   to'liq   amalga
oshmadi; kasallik tufayli men Sankt-Peterburgni kutilganidan uch hafta keyin tark
etdim;   bundan   tashqari,   yozning   o rtalarida   oilaviy   sharoitim   tufayli   qisqa	
ʻ
muddatga Sankt-Peterburgga qaytishga majbur bo ldim; Sankt-Peterburgda qolish	
ʻ
bilan   birga   u   erga   va   qaytib   kelish   uchun   taxminan   bir   oy   vaqt   ketdi. Samarqanddagi faoliyatim ikki oydan kamroq davom etdi, shundan birinchisi (25-
maydan   19-iyungacha)   Afrasiyob   manzilgohini   tekshirish   va   o rganishga,ʻ
ikkinchisi   (17-iyuldan   13-avgustgacha)   bu   yerda   olib   borilgan   qazishmalarga
bag ishlandi. xuddi  shu aholi punktidan. Vaqt  yo'qligi sababli  qolgan vazifamdan	
ʻ
voz   kechishga   majbur   bo'ldim;   bu   yo'nalishdagi   tayyorgarlik   ishlari   1903   yilda
qo'mita   topshirig'iga   binoan   mahalliy   kuchlar   tomonidan   amalga   oshirildi.
Hozircha   qo‘mita   bu   ishlar   bo‘yicha   hisobot   olgani   yo‘q,   lekin   Samarqandda
bilganimdek,   bu   hisobot   tuzilmoqda   va   kelajakda   Qo‘mitaga   yuboriladi.
Shaharning tarixiy topografiyasini aniqlashtirish uchun hududni o'rganish va ushbu
tekshiruv natijalarini yozma manbalarning guvohliklari bilan solishtirish kerak edi.
Safar   oldidan   ham   Afralabning   ichki   shahar   bilan   o xshashligiga   amin   bo ldim”,	
ʻ ʻ
yoki   fors   (va   mahalliy)   terminologiyasi   bilan   aytganda,   X   asr   arab   geograflari
ta riflagan “Samarqand Shahristoni”. Bu ichki shahar musulmonlardan oldingi asl	
ʼ
shahar aholi punkti bo'lib, uning atrofida allaqachon musulmonlar yashagan odam
davrida   shahar   atrofi   vujudga   kelgan,   u   yerda   hayot   asta-sekin   Shahristonga
o tgan;   Biroq,   ikkinchisi   1220   yildagi   mo'g'ul   pogromasidan   keyingina   aholi
ʻ
tomonidan tashlab ketilgan.
Afrosiyobni   ko‘zdan   kechirar   ekanman,   arab   geograflari   tilga   olgan
Shahristonning   to‘rtta   darvozasining   joylashuvini   aniqlash,   shaharni   suv   bilan
ta’minlash   masalasiga   oydinlik   kiritish   uchun   ma’lumotlar   yig‘ishga   harakat
qildim.   Manbalarda   keltirilishicha,   suv   bozorlarning   tomlari   bo ylab   va   shu	
ʻ
maqsadda   qurilgan   tosh   ark   tepasi   bo ylab   yotqizilgan   qo rg oshin   suv   quvuri	
ʻ ʻ ʻ
(yoki   oluk)   orqali   janubdan   Shahristonga   olib   kelingan.   Afrasiyobda   o tkazilgan	
ʻ
o rganish   aholi   punktini   faqat   janubiy   tomondan   va   faqat   suv   quvuri   orqali   suv	
ʻ
bilan ta minlash mumkinligini to liq tasdiqladi. Bu o‘ziga xos inshoot (keyinchalik	
ʼ ʻ
mo‘g‘ullar   tomonidan   vayron   qilingan)   qayerda   bo‘lishi   mumkinligini   aniqroq
aniqlash   uchun   Samarqand   viloyati   irrigatsiya   boshqarmasi   boshlig‘i,   malakali
shaxsning   mehribon   yordamidan   unumli   foydalandim.   N.P.   Petrovskiy.   Mening
iltimosim   bilan   N.P.Petrovskiy   tekislash   ishlarini   olib   bordi,   shundan   ma'lum bo'lishicha,   suv   quvuri   hozirgi   un   bozori   yaqinidagi   hududdan   1-Afrasiyobdagi
Hazrati Xizr masjidigacha tortilgan.
Turar joyning bir qancha joylarida qazish ishlari olib borilgan, lekin asosan
qal aning g arbidagi hududda; Bu yerda, men arab geograflarining ma'lumotlariniʼ ʻ
prof.   1885   yilda   N.   I.   Veselovskiy   min.,   ehtimol   keyinroq   edi.   shahar   sobori
masjidi. Qazishmalar davomida ko plab mayda buyumlar, xususan, shisha idishlar	
ʻ
bo laklari  bilan bir  qatorda ko k va oq koshinli  ko p miqdorda  kuydirilgan g isht	
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo laklari,   shuningdek,   bezakli   bino   (xuddi   shu   materialdan   yasalgan)   bo laklari
ʻ ʻ
topilgan.  bu  yerda   masjid  borligini  to‘liq  tasdiqladi.  Ushbu   binoning  poydevorini
topish va izlarini topishga urinishlar muvaffaqiyatsizlikka uchradi; masjidga hech
qanday   aloqasi   bo'lmagan   va   katta   qiziqish   uyg'otmagan   faqat   taxta   binolar
topilgan .
Qazishmalar yakuniga ko ra, yanada muhimroq natijaga erishildi: gips ustida	
ʻ
g ayrioddiy   o lchamdagi   (uzunligi   45%/sm,   eni   371/2   sm,   qalinligi   7   sm   gacha)	
ʻ ʻ
kuygan g isht plitalaridan qurilgan bino topildi. sement. Qurilish asosi to rtburchak	
ʻ ʻ
shaklida   bo lgan   (uzunligi   2   sazhens   101/2   vershok,   eni   2   sazhens   6   vershok,	
ʻ
balandligi   1   sazhens   3   vershok);   Ustiga   xuddi   shu   materialdan   yana   bir   kvadrat
konstruksiya (uzunligi va eni 5 arshin, balandligi 15% /, vershoks) va uning yonida
kichik taxta devor (uzunligi 2 arshin 12 vershok, eni 1 arshin 5 vershok, balandligi
1 arshin 7) o rnatilgan; ustki g'isht konstruktsiyasi ham, taxta devor ham tashqariga
ʻ
chiqib   ketgan.   pastki   asosiy   bino.   Alohida   g isht   bo laklarida   kufiy   yozuvli	
ʻ ʻ
muhrlar saqlangan; bu yozuvlarda qisman o ziga xos nomlar (Ixshid, Museyab va	
ʻ
boshqalar),   qisman   joy   nomlari   (Ishtixon   va   boshqalar)   mavjud   bo lib,   aftidan,	
ʻ
g ishtning   kelib   chiqishini   ko rsatgan.   Musulmongacha   bo'lgan   So'g'd	
ʻ ʻ
hukmdorlarining unvoni bo'lgan id so'zi bo'lgan g'ishtlar alohida qiziqish uyg'otdi,
bu   ma'noda   ham,   hijriy   to'rt   asrdan   keyin   ham   shaxs   nomi   sifatida   uchramaydi.
Xuddi   shu   davr   (eramizning   X   asridan   kech   bo'lmagan)   yozuvning   tabiati   bilan
ham,   xuddi   shu   joydan,   bir   xil   chuqurlikdan   topilgan   IX-X-asr   tangalarida   ham ko'rsatilgan.   Shunday   qilib,   O‘rta   Osiyoda   olib   borilgan   qazishmalar   davomida
birinchi marta ming yillik qadimiy binoni topish mumkin bo‘ldi.
Binoning   maqsadiga   kelsak,   bu   haqda   mintaqaning   mahalliy   aholisi   va   rus
mutaxassislari   tomonidan   uch   xil   taxmin   qilingan:   bir   fikrga   ko'ra,   bu   daxma
(maqbara), boshqa  bir  fikrga ko'ra, minora poydevori, uchinchisi, masjidga kirish
arkining   ikkita   ustunidan   biri"   Bu   savolni   faqat   butun   atrofni   batafsil   o'rganish
orqali   hal   qilish   mumkin   edi,   endi   bunga   vaqtim   yo'q   edi.   Ketishdan   oldin   men
mahalliy  hokimiyatdan  so'radim.  Qazilgan   joyni  himoya  qilish   choralarini  ko'rish
yoki buning iloji bo'lmasa, maydonni yana tuproq bilan qoplashni buyurish kerak.
Bundan ko`rinib turibdiki tadqiqotchilar madaniy-tarixiy yodgorliklarni saqlanishi
va muhifazasiga alohida e`tibor berishgan.
Akademik.   V.V.   Bartoldning   ish   faoliyatiga   ko`plab   olimlar   ham   yaqindan
yordam   berishgan.   Jumladan   olimning   o`zi   bu   borada   quyidagicha   yozib   o`tadi :
Mening   ishimda   viloyatdagi   V.   L.   Vyatkin   va   N.   P.   Petrovskiy   kabi
mutaxassislarning   qimmatli   yordamidan   bahramand   bo'ldim;   qazilmalarni
kuzatishga   Toshkent   o qituvchilar   seminariyasi   kursini   tamomlagan   G.   L.ʻ
Vyatkinning   ishtiroki   (dastlabki   ikki   hafta   ichida)   katta   yordam   berdi.   Ishning
muvaffaqiyatiga prof. N. I. Veselovskiy va bunday ishning texnikasi  bilan yaxshi
tanish.   O'tkazilgan   tadqiqotlarning   topografik   va   arxeologik   natijalari   mening
buyurtmam   bo'yicha   mahalliy   fotograf   janob   Litvinov   tomonidan   a'lo   darajada
bajarilgan 20 ta fotosurat bilan tasvirlangan 3
.
Ma`lumki, 1895-yilda Arxeologlar to`garagi tashkil etilgan. Ushbu muassasa
tashabbusi   bilan   olib   borilgan   faoliyat   diqqatga   sazovordir.   Fevral   inqilobi
voqealaridan keyin muassasa ish jarayoni o`zgarib boradi. Bu haqida akademik V.
V.   Bartold   quyidagicha   ma`lumot   beradi :   Muvaqqat   hukumatga   ko‘ra   Turkiston
o‘lkasida   barcha   yerlarni   mehnatkashlarga   berish   haqidagi   qonunni   kengaytirish
nazarda   tutilmagan;   shunga   qaramay,   Turkistonda   arxeologik   va   tarixiy
ahamiyatga   ega   bo'lgan   yer   uchastkalarini   muhofaza   qilish   choralarini   ko'rish
3
 В. В. Бартолд.Сочиения. Издательство ``Наука``Москва-1977. Ст .130-133 zarur.   Siyosiy   o‘zgarishlar   o‘sha   o‘tmish   yodgorliklari   taqdiriga   ta’sir   qilmasligi
uchun   ehtiyot   bo‘lish   kerak,   ularni   himoya   qilish   avvalgi   tuzum   davrida   ilmiy
muassasalarning   qator   arizalaridan   so‘ng   zarur   deb   topilgan   edi.   Bu   yodgorliklar
ichida   eng   qimmati   bo‘lsa   kerak.   Samarqand   shimolidagi   Afrasiyob   manzilgohi.
Qazishmalar   ko rsatganidek,   aholi   punkti   1220-yildagi   mo g ullar   istilosidanʻ ʻ ʻ
so nggina   tashlab   ketilgan   musulmonlardan   oldingi   Samarqandga   to g ri   keladi.	
ʻ ʻ ʻ
Samarqand   har   doim   bo lmasa   ham,   avvalgi   davrlarda   ham   butun   mintaqa	
ʻ
hayotining siyosiy, iqtisodiy va madaniy markazi bo lgan. Musulmon davri va o'rta	
ʻ
asrlarda. Bunday shahar o'rnida arxeologik tadqiqotlar juda katta qiziqish uyg'otdi
va   bu   aholi   punkti   hududining   XII   asrdan   keyin   paydo   bo'lishi   bilan   bog'liq   edi.
sug'orishdan mahrum bo'lgan va iqtisodiy ahamiyatga ega emas edi; Afrasiyobning
faqat janubiy qismi ilm-fan uchun qo‘ldan ketdi, bu yerlarni ruslar istilosidan oldin
ham   musulmonlar   va   yahudiylar   qabristonlari   egallab   turgan   edi.   Rossiya
hukmronligi   ostida   ilm-fan   manfaatlariga   ko'proq   zarar   yetdi;   qabriston   aholi
punkti   ichida   shimolga   to'siqsiz   ko'chib   o'tdi;   Afrasiyobning   shimoliy   qismida
xususiy tadbirkor tegirmon va bog' qurish imkoniyatiga ega bo'ldi. Bir necha marta
ilm-fanni   tejash   uchun   ilmiy   muassasalar   aralashuvini   talab   qildi.   nima   mumkin
edi.   1883   yilda   Imperator   arxeologik   komissiyasining   iltimosiga   binoan,   general-
gubernator Chernyaevning buyrug'i bilan olib borilgan qazishmalar to'xtatildi.
1917-yil   sentabrda   Fanlar   akademiyasi   tomonidan   tuzilgan   Tarix   va
arxeologiya   yodgorliklari   bo lgan   yer   uchastkalarini   muhofaza   qilish	
ʻ
komissiyasining  majlisida yodgorliklarni  muhofaza qilish  holati  to g risida  to rtta	
ʻ ʻ ʻ
ma ruza tinglandi. Komissiya buyrug'i bilan ushbu hisobotlar alohida risola sifatida	
ʼ
nashr   etildi.   Ushbu   nashr   V.   V.   Bartold   tomonidan   tuzilgan   ushbu   risolaning   bir
qismini   nashr   etadi.   <O rta   Osiyoda   qadimiy   yodgorliklarni   muhofaza   qilish	
ʻ
masalasi Sovet hokimiyati o rnatilgandan keyingina yo lga qo yildi	
ʻ ʻ ʻ 4
. 
1920-yil   yozida   Turkistonga   yuborilganimda   Moddiy   madaniyat   tarixi
akademiyasi   menga   o tmish   yodgorliklari   holati   va   ilmiy   ish   sharoitlari   bilan	
ʻ
4
 M. Massov. Arxitektura yodgorliklari.243-bet joyida   tanishib   chiqishni   buyurdi.   mahalliy   arboblar   bilan   kelishuv,   Acadé-M
tasdiqlashida   taqdim   etilishi   kerak   bo'lgan   keyingi   tadqiqotlar   rejasi.   Toshkentga
ketayotib,   tadqiqotchi   Akademin   A.A.Semenovdan   Turkiston   Respublikasi
Tsuardel   (Markaziy   arxiv   boshqarmasi)   va   uning   bosh   ma muriyati   D.I.Nechkinʼ
rahbarligini   o z   zimmasiga   olgan   Turkistonda   rejalashtirilgan   arxeologik   ishlar	
ʻ
haqida ma lumot oldim. . Tsuardel o z atrofiga Toshkentning ikkita ilmiy jamiyati,	
ʼ ʻ
Rus   geografiya   jamiyatining   Turkiston   bo limi   va   Turkiston   arxeologiya	
ʻ
ixlosmandlari   to garagida   to plangan   mahalliy   kuchlarni   to plashga   umid   qildi.	
ʻ ʻ ʻ
Toshkentda   bildimki,   bu   yo‘nalishda   ikkala   sobiq   ilmiy   jamiyatdan   foydalanish
g‘oyasi   D.I.Nechkinning   o‘tmishdoshi,   hozir   Turkiston   moliya   bo‘limi   boshlig‘i
V.N.Kucherboyevdan   chiqqan   edi.   Shu   bilan   birga   markazdan   Turkiston
hokimiyati   markazdan   Turkiston   hokimiyati   e’tiborini   Toshkentda   o‘tmish
yodgorliklarini   o‘rganish   uchun   yacheyka   tashkil   etish   zarurligiga   qaratdi;   V.   N.
Kucherbaev   menga   N.   I.   Trotskaya   imzosi   bilan   Butunrossiya   (Moskva)
qadimiylik   va   san at   yodgorliklarini   muhofaza   qilish   boshqarmasidan   olgan	
ʼ
qog ozni   ko rsatdi   va   unda   “Turkiston   atrofida   saxiylik   bilan   tarqalib   ketgan*	
ʻ ʻ
yodgorliklar haqida so z bordi. ilmiy va Turkistonning o‘zi kamligi sababli ularni	
ʻ
o‘rganishda markaz olimlarining ishtirok etishi zarurligini ko‘rsatdi. Mag'lubiyatga
uchragan eski ilmiy jamiyatlarga yangi hayot kiritishga urinish notinchlik yillarida
uning   asosiy   shaxslari   muvaffaqiyatsizlikka   uchradi:   shunga   qaramay   Zuardel
nomi bilan mahalliy kuchlarning bir qismini birlashtirishga muvaffaq bo'ldi.
  Ma’lumki,   bundan   avvalroq,   1916   yilning   kuzida   har   ikki   jamiyatning
qo‘shma   majlisini   chaqirish   va   Turkistonda   saqlanib   qolgan   o‘tmish
yodgorliklarini ro‘yxatga olish bo‘yicha ish dasturini ishlab chiqish ko‘zda tutilgan
edi.   Buni   1916-yilda   Turkistonda   sodir   bo lgan   tartibsizliklar   tufayli   ataylab	
ʻ
amalga   oshirib   bo lmadi.   Chorshanba   Bartold,   Turkiston   o lkasiga   xizmat   safari	
ʻ ʻ
haqida   ma ruza,   1240-bet   3   Bu   xabar   chop   etilayotgan   vaqtda   –   Turkiston	
ʼ
Respublikasining   Moskvadagi   vakili,   Samarqand   me moriy   yodgorliklarini	
ʼ
ta mirlash   va   restavratsiya   qilish   bo yicha   ilmiy   vazifalarni   taqsimlash   va   bu	
ʼ ʻ
ishlarga   o sha   Butunrossiya   kollegiyasi   vakillarini   jalb   etish.   Shunday   qilib,	
ʻ Zuardel   huzuridagi   antik   davr   va   san'at   yodgorliklarini   muhofaza   qilish
komissiyasi   tuzildi,   keyinchalik   u   uchta   bo'limga   bo'lingan:   texnik   va   qurilish,
badiiy   va   arxeologik.   Dastlabki   ikkita   bo'lim   Butunrossiya   kollegiyasi   vakillari,
me'mor-rassom   D.   M.   Iofan   va   rassom   D.   K.   Stepanovlar   rahbarligida   ishlagan;
oxirgi   bo lim,   eng   muhimi,   faqat   ikkita   mahalliy   arbob   V.   L.   Vyatkin   va   I.   A.ʻ
Kastanyedan   iborat   bo lib,   bosh   rol   Turkiston   tarixini   birlamchi   manbalardan	
ʻ
o rgangan   Turkiston   arboblaridan   yagonasi   sifatida   birinchisiga   tegishli   edi.	
ʻ
jumladan,   Samarqand   binolari   haqida   ma’lumotlar.   Vyatkin,   bilishimcha,   hozir
ham Turkistonda faoliyatini davom ettirmoqda, Kastanye esa o‘z vatani Fransiyaga
jo‘nab ketgan. Komisniy va uning bo‘limlari yig‘ilishlari bayonnomalari Toshkent
va   Samarqandda   borligi   birinchi   marta   faqat   mendan   ma’lum   bo‘lgan   Moddiy
madaniyat   tarixi   akademiyasi   hisoboti   uchun   Toshkentga   jo‘nab   ketayotganimda
menga   topshirildi.     Arxeologiya   bo‘limining   3-sonli   bayonnomasidan   ko‘rinib
turibdiki,   bir   vaqtlar   sobiq   imperator   arxeologiya   komissiyasi   topshirig‘i   bilan
Vyatkin   tomonidan   tashkil   etilgan   Samarqand   yodgorliklarini   muhofaza   qilish
inqilob   yillarida   butunlay   yo‘q   bo‘lishga   yaqin   darajada   zaiflashgan.   .   Biroq,   har
qanday ilmiy mulohazalardan tashqari, yodgorliklardan birining holati shoshilinch
choralar   ko'rish   zarurligini   ko'rsatdi;   Registon   maydoniga   tutash   madrasalardan
biridagi minora, ya ni Ulug bek madrasasi shu qadar egilib qolganki, uning qulashi	
ʼ ʻ
xavfi bor edi, bu esa Rikistonga tutash boshqa binolar uchun xavf tug dirib, ushbu	
ʻ
hudud   aholisiga   hayot   baxsh   etdi.   shahar.   4-sonli   texnik-qurilish   uchastkasi
bayonnomasida   1918   yilda   boshlangan   va   zarur   mablag‘   ajratilmaganligi   sababli
to‘xtatilgan   minorani   qayta   tiklash   bo‘yicha   ishlar   qayd   etilgan;   xuddi   shu
bayonnomada   1920   yil   iyun   oyiga   taalluqli   bo lib,   “po lat   arqonlar   bog langan,	
ʻ ʻ ʻ
qisman yerga, qisman yerdan yuqoriga bog langan yog och langarlar shu va bir yil	
ʻ ʻ
davomida   juda   chirigan   va   zaiflashgan.   yarim   yilga   ham   zo'rg'a   bardosh   bera
oladilar”   3.   Bundan   ko'rinib   turibdiki,   qulash   xavfi   ostida   qolgan   minorani
mustahkamlash   chora-tadbirlari   1918   yil   oxirlariga   to'g'ri   keladi.   Bu   chora-
tadbirlarning   qabul   qilinishi   va   qo'shimcha   smetalarni   tayyorlash   1-sonli
Samarqand   arxeologiya   komissiyasi,   4-sonli   bayonnomada   Ulug‘bek   minorasini tuzatish   komissiyasi   nomi   ko‘rsatilgan   komissiya   ishi   bo‘lgan   taxminlar”;   uning
raisi   rassom   A.   K.   Tatevosyants   yoki   menga   noma'lum   Tatevosyan   edi,
keyinchalik u ham Zuvrdel tomonidan 1920 yilda tuzilgan komissiya majlislarida
qatnashishga taklif qilindi; Xuddi shu komissiya tarkibiga Samarqand arxeologiya
komissiyasi   a’zolari   Turkiston   tarixi   bo‘yicha   mutaxassis   Vyatkin   va
Kattaqo‘rg‘on tumani 1-Biya-Nayman qishlog‘ining B.N. hali ham  Turkistonning
arxeologik   xususiyatini   tashkil   etadi.   ko'p   jihatdan   sirli.   Birinchi   komissiyaning
faoliyatini   tugatishdan   ikkinchisining   harakatlarini   ochishgacha   qancha   vaqt
o‘tgani   bayonnomalarda   aniq   emas.   Tsuardel   komissiyasi   birinchi   navbatda
Ulug‘bek   madrasasini   ko‘zdan   kechirdi;   keyin   ish   rejasini   tuzishda,   sobiq
imperator arxeologiya komissiyasi  ishida bo'lgani kabi, birinchi o'rinda Gur-Amir
maqbarasi   bo'lgan.   Ushbu   rejada   binolarning   asl   tabiatini   oydinlashtirish   uchun
qazishma   ishlarini   ishlab   chiqarish   muhim   o'rin   egalladi,   bu   yangi   ishlar   va
arxeologiya   komissiyasi   mablag'lari   hisobidan   amalga   oshirilgan   oldingi   ishlar
o'rtasidagi asosiy farq bo'lishi kerak edi. faqat Bibixonim masjidi yaqinida amalga
oshiriladi;   Endi   qazishmalar,   agar   biron   bir   ta'mirlash   bo'lmasa,   undan   keyin
murakkabroq restavratsiya loyihalarini amalga oshirishdan oldin bo'lishi kerak edi.
Eng   shoshilinch   ta'mirlash   ishlari   barcha   binolar   uchun   1920   yilda   yakunlanishi
kerak   edi;   Komissiya   Kastalskiyning   taklifini   ma'qulladi:   "parchalangan
yodgorliklarning   barcha   tomlarini   tuzatishga   ustuvor   ahamiyat   berish"   (9-sonli
bayonnoma).   Bu   qaror   bajarilmadi:   o'sha   Kastalskiy   7   oktyabrda   komissiyaga
hisobot   berdi   (21-sonli   bayonnoma).   1920   yil   qurilish   mavsumida   faqat
Rikistondagi uchta madrasani ta mirlashni (albatta, yuzaki) yakunlash va, ehtimol,ʼ
Gur-amirni   ta mirlashni   boshlash   mumkin   bo lishi;   ishning   narxi   3   million	
ʼ ʻ
rublgacha.   oyiga.   Komissiya   bayonnomalarida   biz   boshdan   kechirayotgan
davrlarga   xos   ko‘plab   faktlar   bor,   komissiya   a’zolari   va’da   qilingan   mablag‘ni
olmagani   uchun   o‘z   faoliyatini   to‘xtatib   qo‘ygani,   tegishli   ko‘rsatma   olmagani
uchun   ish   haqi   hisobiga   o‘zlariga   avans   to‘lab   bergani   haqida.   va   ruxsatnomalar
olib,   ish   uchun   material   olinmagani   uchun   bunday   chora-tadbirlarga,   masalan, qarag'ay   trotuar   taxtalaridan   foydalanish   va   ularni   terak   bilan   almashtirish   kabi
choralarga murojaat qilgan. 
Bino   rejasini   aniqlashtirish   uchun   qazish   ishlari   faqat   amalga   oshirildi.
Ayniqsa,   Ulug‘bek   madrasasi   yonida:   madrasa   hududida   qazishmalar   paytida
topilgan ashyolarni saqlash uchun vaqtinchalik muzey tashkil etilgan. Faqat idish-
tovoqlar   oxirgi   Chingiziylar   davridan   oldin,   ya'ni   14-asrning   oxirlarida   topilgan,
shundan   Vyatkin   Rikistonda   faqat   shu   davrda   yashagan   degan   xulosaga   kelgan.
Rigistonning   faqat   bir   joyida   olib   borilgan   qazishmalarga   asoslangan   bu
bajarilishni   isbotlangan   deb   hisoblash   mumkin   emas.   X   asr   geograflarining
guvohliklaridan.   Ko'rinib   turibdiki,   o'sha   paytda   ham   aholi   eng   ko'p   bo'lgan
mahalla   asl   shahar   posyolkasi   yoki   Afrasiyob   manzilgohi   to'g'ri   keladigan
shahristondan  tashqarida,  uning janubiy  darvozasida  joylashgan  edi;   1220 yildagi
mo'g'ul   pogromi   haqidagi   hikoyadan   shuni   ko'rsatadiki,   eski   Shahriston   o'sha
paytda   faqat   qal'a   bo'lgan,   garchi   unda   sobor   masjidi   bo'lgan   va   shaharning   o'zi
hozir   bo'lgan   joyda   edi.   Bunday   sharoitda,   13-asrda   Rigiston   kabi   hududning
yashashsiz   qolishiga   yo'l   qo'yish   qiyin,   u   erdan   baland   joylashuvi   tufayli   shahar
bo'ylab   kanallar   ajralib   chiqadi.   Birlikdagi   birinchi   shaxs   olmoshi).   Shuningdek,
shahar faqat mo g ullar istilosidan so ng “Afrasiyabozdan janubga ko chib o tgan,ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
shuning   uchun   Bibixonim   masjidi   yaqinida   rejalashtirilgan   qazishmalar
natijalaridan   foydalanish   mumkin   bo lgan”   degan   noto g ri   taxmin   ham   bor.	
ʻ ʻ ʻ
Mo'g'ullar   davrini   keyingi   temuriylardan   ajratish   uchun   asos   sifatida.Ulug bek	
ʻ
madrasasi   yaqinida   olib   borilgan   qazishmalarda   madrasaning   hozirgisidan   242
arshin pastroqda joylashgan asl plintusi va 11% arshin chuqurlikda tushgan minora
poydevori   aniqlangan;   ikkinchisi   juda   massiv   bo'lib   chiqdi,   uning   maydoni
minoraning   pastki   qismining   maydonidan   bir   necha   baravar   katta   edi.   Tekislash
yo li   bilan   shimoli-g arbiy   chekkasi   janubi-sharqiydan   15   sm   balandroq	
ʻ ʻ
bo lganligi,   shu   sababli   minora   hozirgiga   qarama-qarshi   qiyalik   bo lishi
ʻ ʻ
aniqlangan. Bu fakt poydevor qo'yishdagi beparvolik bilan izohlandi; bundan keyin
esa   (21-sonli   bayonnomada),   aytilishicha,   minoraning   o zini   o rganish   chog ida	
ʻ ʻ ʻ
aniqlanganidek,   g isht   qatorlari   moyil   holatda   yotqizilgan,   shuning   uchun   qiyalik	
ʻ ataylab   qilingan.   Qanday   bo'lmasin,   minoraning   moyil   holatiga   asos   bo'lgan
poydevorning joylashishi haqidagi taxmin yo'qolishi kerak edi.
Qulagan   minorani   ta'mirlash   yoki   tiklash   masalasi   komissiya   tomonidan
nafaqat ilmiy, texnik va badiiy ahamiyatga ega edi; aniqki, ular mahalliy aholining
milliy   tuyg'usini   qondirishga   va   ularning   ko'z   o'ngida   zamonaviy   hokimiyat
obro'sini   ko'tarishga   umid   qilishgan;   Texnik   va   qurilish   bo'limining   4-sonli
bayonnomasining   unchalik   muvaffaqiyatli   bo'lmagan   ifodalariga   ko'ra,   umumiy
siyosiy   va   axloqiy   mulohazalar»   bizni   ushbu   shov-shuvli   voqeani   yakunlashga
shoshilishga majbur qildi.
Markaziy Osiyoda ishlaydi. 12-sonli bayonnoma “minorani tizimli ravishda
demontaj  qilishni  boshlash  va uni  erdan qayta yotqizishni  boshlash”  haqida dadil
niyat borligini ko'rsatadi; rassom I. S. Kazakov 7 oktyabrdagi yig'ilishda (21-sonli
bayonnoma)   komissiyaga   tushgan   minora   barcha   tafsilotlari   bilan   chizmalarda
ekanligini   va   qulagan   taqdirda   uni   batafsil   tiklash   mumkinligini   ma'lum   qildi.
Biroq,   xuddi   shu   yig'ilishda,   komissiya,   texnik   va   qurilish   bo'limi   protokoli
loyihasiga qaramay, hozirgi holatning «yo'l qo'yib bo'lmasligi» va minorani qayta
yotqizishni   kechiktirish   mumkin   emasligi   to'g'risida.   “Toshkent   va   markazdan
nufuzli texnik maslahatchilar  taklif qilinmaguncha minorani har qanday demontaj
qilishdan tiyilish to‘g‘risida oqilona qaror qabul qildi.
Minorani   ko'chirish   loyihasining   taqdiri   asosan   boshqa   restavratsiya
loyihalari  bilan o'rtoqlashdi, bu Tsuardel  komissiyasining  ishi  va sobiq Imperator
arxeologik komissiyasi  va Rossiya Markaziy va Rossiya qo'mitasi tomonidan olib
borilgan   ishlar   o'rtasidagi   asosiy   farq   edi.   Sharqiy   Osiyo   1.   Ilmiy   maqsadlardan
tashqari   boshqa   maqsadlarni   ko‘zlamagan   arxeolog   tadqiqotchi   uchun   tarixiy
obidaga   zarar   yetkazish   g‘oyasi   restavratsiya   g‘oyasi   bilan   uzviy   bog‘liqdir;
komissiya   bu   savolga   boshqacha   qaradi,   bu   esa,   Kastalskiy   menga   aytganidek,
siyosiy   maqsadlarni   ham   nazarda   tutgan;   Shu   nuqtai   nazardan   qaraganda,   ta'lim
berish bilan cheklanib qolmasdan, iloji bo'lsa, yomonlashayotganini saqlab qolish,
iloji   bo'lsa   ham,   uni   yanada   mustahkamroq   narsa   bilan   almashtirish   zarur   bo'lib tuyuldi.   Eskilarning   ruhida.   Komissiyaning   restavratsiya   loyihalaridan   Kastalskiy
tomonidan   Ulug‘bek   madrasasining   “tashqi   ustunini   qisman   tiklash   tajribasi”
ma’lum darajada amalga oshirilgan, garchi komissiyaning yakuniy qarori bilan bu
restavratsiya   ishlari   biroz   qisqartirilgan.   25   may   kuni   binoni   ko‘zdan   kechirish
chog‘ida   (2-sonli   bayonnoma)   bir   yarim   ustunda   yoriq   paydo   bo‘lganiga   e’tibor
qaratildi,   shu   bilan   birga   yarim   ustun   atrofidagi   joyni   tartibda   to‘sib   qo‘yishga
qaror   qilindi.   Yarim   ustunning   osongina   mumkin   bo'lgan   qulashi   paytida   yuzaga
kelishi   mumkin   bo'lgan   baxtsiz   hodisalardan   qochish   uchun.   Shubhasiz,   bunday
holatdan   qochish   uchun   yarim   ustun   demontaj   qilingan;   15-sonli   bayonnoma
allaqachon   «yarim   ustunning   demontaj   qilingan   pastki   qismini   rekonstruksiya
qilish» ga ishora qiladi. Shu bilan birga, komissiya qarori bilan demontaj qilingan
yarim   ustunning   asosi   shaklini   takrorlamaslik,   balki   gipsli   sirt   bilan   silindrsimon
shakldan bittasini (asos) yasashga qaror qilindi. Hatto 7-oktabrdagi yig‘ilishda ham
(21-bayonnoma)   Kastalskiy   Shirdor   madrasasi   namunasidagi   yarim   ustunni,
asosan,  Ulug‘bek  madrasasi   namunasi  bo‘yicha  qurilgan,  asosini   boshqa   madrasa
bilan   almashtirmaslik   zarurligini   ta’kidlagan   edi.   Oddiy   gips   tsilindr,   bu   juda
xunuk bo'lar edi: komissiya, ammo, band bo'lgan bahs-munozaralardan so'ng, uni
davom ettirib, gips silindr shaklida yarim ustun uchun asos yaratishga qaror qildi.
mayolika   boshlanadigan   joyga.   Ulug‘bek   madrasasida   ta’mirlash   ishlari   mahalliy
asbob-uskunalar   yordamida   amalga   oshirildi.   11p-sonli   bayonnomada   Abduqodir
Bakiyevning o‘sha paytda ishlamayotgan g‘isht zavodi haqida so‘z yuritiladi va bu
zavodni cherepitsa pishirishga moslash mumkin bo‘lishi taklif qilinadi; Komissiya
Abduqodir   Bakiyev   zavodining   taklif   qilingan   ishga   yaroqliligini   aniqlash   uchun
uni   tekshirishga   qaror   qildi”.   Tekshiruv   bo'lib   o'tdimi   va   uning   natijalari   qanday
bo'ldi,   bu   bayonnomalardan   aniq   emas;   lekin   Rigistonga   tashrifim   chog idaʻ
binoning   qayta   tiklangan   qismiga   g isht   va   kafel   yotqizish   ishlarini   Abduqodir	
ʻ
Bakiyev shaxsan o zi nazorat qildi.	
ʻ
Komissiyaning   qolgan   restavratsiya   loyihalari   1920   yilda   taxminlar
doirasida   qoldi.   Bunday   loyihalarni   tayyorlashda   Butunrossiya   kollegiyasining a'zosi  Iofan ajoyib ishtirok etdi;  u qadimiy yodgorliklarni  restavratsiya qilishning
umumiy   texnik   shartlari   to'g'risida   hisobot   tuzdi,   komissiya   (bayonnoma   No11p)
texnik   va   qurilish   bo'limiga   ushbu   hisobot   asosida   batafsilroq   qoidalarni   ishlab
chiqishni topshirdi. Xuddi shu Iofan Bibixonim masjidini ta'mirlash bo'yicha taklif
qilingan   ishlarning   smetasini   tuzdi,   u   Kastalskiy   bilan   11   iyun   kuni   ko'rib   chiqdi
(5-sonli   texnik   va   qurilish   uchastkasining   bayonnomalari).   Tekshiruv
bayonnomasida aytilishicha, masjidni to liq ta mirlash, restavratsiya qilish u yoqdaʻ ʼ
tursin,   butun   binoni   poydevor   poydevorigacha   demontaj   qilmasdan   va   uni   qayta
yotqizmasdan   turib,   uni   to liq   ta mirlash   mumkin   emas   3,   lekin   agar   poydevor	
ʻ ʼ
qurilsa,   ma lum   darajada,   keyingi   vayronalarni   to xtatish   mumkin.	
ʼ ʻ
mustahkamlandi,   bo'shliqlarni   tsement   ohak   bilan   tozalash,   kashta   tikish   va
to'ldirish,   ularni   temir   qavslar   va   langarlar   bilan   mustahkamlash,   omon   qolgan
xususiy tashqi gumbazdagi ulug'vor xanjarni qismlarga ajratish va siljitish, qolgan
mayolika astarlarini va o'ralgan ustunlarni mustahkamlash va hokazo. Ushbu ishlar
uchun smeta 105 millionga baholangan edi, biroq darhol aytilishicha, 200 dan 300
milliongacha   bo'lgan   "katta   mablag'"   kerak,   bundan   tashqari,   markazdan   nafaqat
moddiy, balki yuqori malakali hunarmandlarni ham etkazib berish kerak. Bunday
sharoitda,   yaqin   kelajakda   loyihaning   amalga   oshirilishini   kutish   yoki   qo'rqish
dargumon.   300   million   raqamga   kelsak,   komissiyaning   19   iyundagi   yig'ilishida
(111-sonli   bayonnoma),   D.   I.   Nechkinning   taklifiga   binoan,   texnik   va   qurilish
bo'limiga   smeta   loyihasini   qayta   ishlashni   taklif   qilishga   qaror   qildi,   chunki
komissiyaning   vazifalari   faqat   yodgorliklarni   himoya   qilishdan   iborat.   keyingi
halokat,   lekin   yangi   binolarni   qurish   emas.   Oxirgi   so'zlar,   ehtimol,   tashqi
gumbazning   saqlanib   qolgan   qismidagi   takozni   siljitish   uchun   qismlarga   ajratish
loyihasiga ishora qiladi.
Boshqa   hollarda,   Iofanning   o'zi   "transpozitsiya"   ning   juda   hal   qiluvchi
loyihalariga e'tiroz bildirgan; Shunday qilib, komissiya Iofanning asosiy e'tirozlari
ta'siri   ostida,   taklif   qilingan   "Shax-n-zinde   maqbaralaridan   biriga   (Shayx   Ahmad
qabri) poydevor qo'yishdan voz kechdi va uni oddiy istehkom bilan almashtirishga
rozi   bo'ldi.   ”  (6  va   9-sonli   bayonnomalar   va  6-sonli   san'at   bo'limi   bayonnomasi). Umumrossiya   kollegiyasi   a’zolari   Iofan   va   Stepanovning   sobiq   Samarqand
komissiyasi   raisi   Tatevosyan   bilan   birgalikda   komissiyaning   boshqa   qaroriga   (8-
bayonnoma) qarshi noroziliklari ham xuddi shunday asosli bo‘ldi: uni olib tashlash
va   mahalliy   muzeyga   topshirish.   Chil-Duxteran   (Shayboniylar   ziyoratgohlari)
qurilishidan   qolgan   koshinlar   qoldiqlari.   Namoyishda   “bu   yodgorlikning   yakuniy
demontaj   qilinishi   tarixiy   yodgorliklarni   himoya   qilish   komissiyasining
topshirig‘iga   zid”   ekanligi   to‘g‘ri   ta’kidlangan.   7   oktabrdagi   yig‘ilishda   (21-sonli
bayonnoma)   mening   talabim   bilan   “har   qanday   restavratsiyani   birinchi   navbatda
qog‘ozda amalga oshirish to‘g‘risida” qaror qabul qilindi. Qarorning keyingi matni
mening   taklifimga   to liq   mos   kelmaydi:   “uning   (tiklashning)   natijalariniʻ
muhokama   qilish   uchun   komissiyaning   barcha   a zolariga,   kelishmovchiliklar	
ʼ
bo lsa,   markazda   ham   xabardor   qilish;   ammo   bu   shaklda   ham   komissiya   qarori,	
ʻ
agar   izchil   qo'llanilsa,   radikal   restavratsiya   loyihalariga   qarshi   etarli   kafolat   deb
hisoblanishi mumkin.
Moddiy-texnik   vositalarning   etishmasligi,   albatta,   rassomlarning
chizmalarni,   nogironlarni   va   hokazolarni   tayyorlash   uchun   mavjud   bo'lgan
vositalarida   o'z   aksini   topdi;   19-sonli   protokol   15   000   rubl   uchun   sotib   olishni
nazarda   tutadi.   11   ta   qalam,   ulardan   uchtasi   rangli,   ikkitasi   kimyoviy   va   oltitasi
Koh-i-nur.   21-bayonnomada   Ulug‘bek   madrasasi   tafsilotlarini   chizgan   ijodkorlar
ishining   natijasi   to‘rt   nafar   xodim   bilan   besh   oy   ichida   tayyorlanishi   ko‘zda
tutilgan   kamtarona   albom   bo‘lishi   ko‘rsatilgan.   Bunday   albom,   albatta,
“Samarqand   masjidlari”   albomi   bilan   solishtirishga   dosh   berolmasdi,   uni   nashr
etish   imperator   arxeologiya   komissiyasi   tomonidan   o‘z   zimmasiga   olgan   va
birinchi   nashrida   mablag‘   yo‘qligi   sababli   to‘xtab   qolgan.   Bunday   nashrni
Toshkent   yoki   Samarqandda   davom   ettirish   odatiy  sharoitda,  ayniqsa,   zamonaviy
sharoitda ham gap bo‘lmas edi; “Samarqand masjidlari” albomining yagona nashri
(12-bayonnoma)ni   o‘z   ehtiyojlari   uchun   sotib   olishga   qaror   qilgan   Turkiston
komissiyasi   bir   vaqtning   o‘zida   ularning   qo‘llarini   olishga   urinishlari   ham
hayratlanarli.   barcha   nashr   etilmagan   materiallar   bo'yicha   (9   va   111-sonli
bayonnomalar).   Protokollardan   bu   ko'rinmaydi.   men   bilan   suhbatdan   so‘ng   D.   I. Nechkin   Petrograd   materiali   Moddiy   madaniyat   tarixi   akademiyasi   ixtiyorida
qolishi   va   Turkistonga   faqat   mavjud   fotosuratlar,   chizmalar,   cho‘loqlar   va
boshqalarning inventarini jo‘natish mumkinligiga to‘liq rozi bo‘ldi; o‘z navbatida,
Akademiya   Turkiston   ishi   haqida   ham   xuddi   shunday   ma’lumotlarni   olish
huquqiga ega bo‘lardi.
Umuman olganda, Turkistonda Moddiy madaniyat tarixi akademigi borligi, uning
huquq   va   burchlari   Tsuardel   o‘z   qudrati   bilan   allaqachon   keng   ko‘lamli   ishlarni
amalga   oshirib,   Butunrossiya   hokimiyatiga   murojaat   qila   olgan   paytda   faqat
mendan   o‘rganilgan   edi.   Vakillari   ushbu   ishlarda   ishtirok   etgan   kollegiya,
shuningdek,   Petrogradga   qaytib   kelganimdan   so'ng,   men   Tsuardelda   qadimiy
yodgorliklarni   himoya   qilish   va   ta'mirlash   va   arxeologik   tadqiqotlarni   vaqtincha
jamlash uchun Bosh arxiv boshqarmasi  tomonidan yuborilgan ruxsatnoma haqida
bilib   oldim.   Shunga   qaramay,   Akademiyaning   huquqlari   tan   olingan.
Bayonnomalarda   qayd   etilgan   Samarqand   binolari   va   ularni   keyingi   o‘rganish
haqida   so‘z   yuritilgan   qarorlarda   Akademiya   haqida   aytilmagan,   ammo
bayonnomalar   nusxalarini   Akademiya   hisoboti   uchun   menga   topshirilganligining
o‘zi   hal   qiluvchi   ahamiyatga   ega.   D.   I.   Nechkin   menga   yo‘llagan   maktubida,
umuman   olganda,   komissiya   tomonidan   belgilangan   barcha   ishlar   Moddiy
madaniyat   tarixi   akademiyasi   tomonidan   ma’qullanishi   va   uning   yuqori   ilmiy
vakolati tomonidan qo‘llab-quvvatlanishiga umid bildiradi”, deb qo‘shimcha qiladi
“Tsuardel va komissiya Akademiya bilan aloqani yo'qotmaslik uchun bor kuchini
sarflaydi.   Xuddi   shu   maktubda   Turkistondagi   muzey   ishi   va   qadimiy
yodgorliklarni muhofaza qilish bo‘limi to‘g‘risidagi nizom tasdiqlangani, bu nizom
Akademiyaga alohida yuborilishi va unda vakilning ishtirok etishi ko‘zda tutilgani
ma’lum   qilingan.   Akademiyaning   10-kafedrada.   Albatta,   Toshkent   shahrida
doimiy   propiskaga   ega   bo'lgan   Akademiyaning   ilmiy   xodimi   bo'lishi   mumkin;
bundan   tashqari,   Akademiya   Turkiston   ishlariga   rahbarlikni   o z   qo liga   to plashʻ ʻ ʻ
uchun, menimcha, o z orasidan Turkiston komissiyasini tuzib, agar imkoni bo lsa,	
ʻ ʻ
a zolarining   bir   qismini   Samarqandga   vaqtincha   jo natishi   kerak.   Bu   ishlar   sobiq	
ʼ ʻ
arxeologik ishlarida ishtirok etgan. komissiya va shuning uchun reja bilan yaxshi tanish.   Agar   Tsuardelning   Samarqand   inshootlari   haqidagi   taxminlarida
Akademiyaning moddiy madaniyati tarixi to g ridan-to g ri tilga olinmagan bo lsa,ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
unda ishtirok etish zarurligi to g risida aniq aytilgan. akademiyasi vakili Afrostob	
ʻ ʻ
o'rnida   taxmin   qilingan   qazishmalarda.   oldingi,   mo g ullar   va   musulmonlargacha	
ʻ ʻ
bo lgan   Samarqandning   qoldig i.   Afrasiyob   uzoq   vaqtdan   beri   tadqiqotchilarning	
ʻ ʻ
e'tiborini tortgan; qazishmalar ham ko'p marta, jumladan, Arxeologiya komissiyasi
va  Rossiya  Markaziy   va  Sharqiy  Osiyoni  o'rganish  qo'mitasi  tomonidan  mahalliy
arbob   Vyatkin   ishtirokida   13   amalga   oshirilgan;   aholi   punktini   bosqinlardan
himoya   qilish   choralari   ham   ko'rildi.   1904-yilda   Qo mita   Afrasiyobda	
ʻ
chiqindixona   qurilishiga,   1914-yilda   Samarqanddan   Penjikentga   Afrasiyob   orqali
temir   yo l   qurilishiga   qarshi   muvaffaqiyatli   norozilik   bildirgan:   shu   bilan   birga,	
ʻ
Qo mita   tumanda   shudgorlashni   taqiqlash   to g risida   petitsiya   tashabbusi   bilan	
ʻ ʻ ʻ
chiqdi. posyolkani qo'riqlash va Afrasiyobdan shahar qabristonlarining musulmon
va   yahudiylarning   boshqa   joyiga   ko'chirish   uchun   qo'riqchi   tayinlash.   1916   yilda
Qo'mita   aholining   roziligi   bilan   qabristonlarni   posyolkaning   bo'sh   maydoni
hisobiga kengaytirmaslik va o'rab olish uchun yiliga 240 rubl miqdorida qo'riqchi
tayinlanganligi   to'g'risida   xabardor   qilindi.   devor   bilan   mavjud   qabriston.
Bularning   barchasi   inqilobiy   voqealar   tufayli   vayron   bo'ldi   va   1920   yil   bahorida
aholi punkti xuddi yer yuzida saqlanib qolgan o'tmish yodgorliklari kabi qarovsiz
holatda   edi.   Mahalliy   ilmiy   muassasalarning   Afrasiyobga   aloqasi   bo‘lgan   yagona
harakati   1919-yil   avgust   oyida   ko‘rgazma   qo‘mitasining   buyrug‘i   bilan
Afrasiyobdan qadimiy gips panelini mahalliy muzeyga o‘tkazish edi. Panelni men
muzeyda 6 oktyabrda ko'rib chiqdim; Samarqanddan jo‘nab ketar ekanman, muzey
rahbari M. E. Masson menga bu ashyoning fotografik tasvirini berdi; fotosuratdagi
yozuvga   ko'ra,   panel   katta   binoda   (19x9   arshin   xonada)   joylashgan.   1912   yilda
Vyatkin tomonidan ochilgan: binoning o'zi, menga aytganidek, panelni  topshirish
paytida   biroz   shikastlangan.   Bino   1913-yilda   buddist   freskasi   topilgan   va   1916-
yilda   xizmat   safari   haqidagi   ilmiy   hisobotimda   aytib   o‘tilgan   bino   bo‘lib   chiqdi.
komissiya   bayonnomalarida   (№   8)   uzrsiz   sababsiz   Tamg achxon   saroyi   deb	
ʻ
ataladi.   Bu   saroy   tilga   olingan   yagona   manbaga   ko ra   (Aufiy   asari,   13-asr)   u	
ʻ Gurjmin   kvartalida   joylashgan   yoki   Kerjumiya   14;   lekin   bu   chorak   qayerda   edi,
mutlaqo noma'lum va bu saroyni topilgan bino bilan aniqlash uchun hech qanday
ma'lumot yo'q
Bizda hali  Afrasiyob haqida  ma’lumotlar  yo‘q. Kichik qidiruv qazishmalari  bilan
cheklanib qolishga qaror qilindi, ular uchun dastlab uchta joy rejalashtirilgan edi:
panelli   bino,   «qal'aning   janubiy   tomonida   hammom   izlari   topilgan»   joy   va
shimoldagi   joy.   Sobor   masjidining   (yoki   shimoli-sharqida)   “shahar   bozori   shu
joyda   joylashgan   degan   taxminni   hisobga   olgan   holda”   (8-sonli   bayonnoma).
Ushbu shaklda bu fikr noto'g'ri; arab geograflarining so'zlaridan ko'rinib turibdiki,
asosiy   bozor   Shahristonda   emas,   balki   uning   tashqarisida,   janubiy   darvozada
bo'lgan;   shahristonda   faqat   alohida   kichik   bozor   bo'lishi   mumkin   edi.   Komissiya
ixtiyoriga qazish ishlari uchun bir qancha mablag‘ (10 million) olgach, bizni ikki
joyda, birinchi va uchinchi joyda cheklab qo‘yishga va agar mablag‘ imkon bersa,
boshqa joylarda sinoviy qazishma ishlarini olib borishga qaror qildi. Ko'rinishidan,
qazishmalar   1920   yilda   amalga   oshirilishi   kerak   edi,   bu   yil   fasli   tufayli   mumkin
edi, lekin bu safar haqiqatan ham olingan va ishlatilgan mablag'lar qazishmalarga
mahbuslar   mehnatini   jalb   qilish   tajribasi   bo'lganmi?   (2-sonli   arxeologiya
uchastkasining bayonnomasi), bilmayman 15; Qabristonni kengaytirishni to‘xtatish
va  Afrasiyob   maydonidan  ilmiy   maqsadlardan   boshqa   maqsadlarda   foydalanishni
taqiqlash   to‘g‘risidagi   farmon   chiqarish   haqidagi   iltimosnoma   haqiqatdan   ham
qo‘zg‘atilganmi   va   qanday   natija   bilan   chiqqanini   ham   bilmayman   (21-sonli
bayonnoma).   .   Bunday   petitsiyani   boshlash   allaqachon   zarur   edi,   chunki   inqilob,
men   7   oktyabrda   Afrasnabni   tekshirganimda   ko'rganimdek,   sobiq   mahalliy
hokimiyatlarning   barcha   majburiyatlarini   yo'q   qildi.   Qishloq   maydonida   men
axlatxonani   ko'rishim   kerak   edi.   Uning   shimoli-g'arbiy   qismida   va   haydaladigan
erlarda,   ikkinchisi   avvalgidan   ancha   ko'p   miqdorda,   bundan   tashqari,   hududda,   u
qazish   kerak   bo'lgan   turar-joyning   g'arbiy   darvozasida.   Musulmon   va   yahudiy
qabristonlari   ham   ko'paydi;   Bayonnomada   noto'g'ri   ko'rsatilgandek   musulmon
emas, balki yahudiy qabristoni, kelajakdagi qabrlar uchun mavjud qabristonga teng
bo'lgan joy qo'lga kiritildi va bu tortib olish Devor qurish orqali mustahkamlandi. Komissiya tomonidan faqat Afrasiyob uchun
emas,   balki   Samarqand   imoratlari   uchun   ham   mutevallilar   tomonidan  ilgari   tekin
qo riqlanadigan   qo riqlash   o rniga   yollanma   qo riqchilar   qo riqlash   tizimi   qabulʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qilingan. Buni tashkil qilish kerak edi. bir instruktor va o‘n bir qo‘riqchi qo‘riqlash
–   Afrasiyob   uchun   ikkitadan   va   quyidagi   binolar   uchun   bittadan:   Gur-amir,
Ulug‘bek   madrasasi,   Shardar   madrasasi,   Tillaqori   madrasasi,   Bibixonim   masjidi,
Shoh-i-zinde maqbarasi, Xo‘ja madrasasi – Ahror. , Ishratxon xarobalari, Ulug bek	
ʻ
rasadxonasi.   Gur-amir   qorovullari   shuningdek,   Oqsaroy   maqbarasini,   Ulug‘bek
madrasasining   Chil-Duxteran   qabri   qorovulini,   Ishratxonning   Xo‘ja   Abdi   Dorun
maqbarasini qo‘riqlashi kerak edi. Har bir qo'riqchi o'zi tomonidan qo'riqlanadigan
yodgorlikdagi   xona,   tariflar   bo'yicha   ish   haqi   va   Qizil   Armiya   parki   bilan
ta'minlanishi   kerak   edi.   Vyatkinning   bu   mulohazalari   (3-sonli   arxeologiya
uchastkasi   bayonnomasi)   komissiya   tomonidan   ma’qullangan   (11-sonli
bayonnoma),   lekin   men   Samarqandda   bo‘lgan   vaqtimda,   mahalliy   hokimiyat
organlarining   yordamini   talab   qilgan   komissiyaning   boshqa   taxminlari   kabi,
amalga   oshirilmadi.   hali   amalga   oshirilgan.   Afrasiyobga   soqchilarni   yollash
masalasi ham noaniqligicha qoldi. Qo'riqchi o'zi qo'riqlayotgan yodgorlik yaqinida
yashashi   kerakligi   haqidagi   farmon   asosida   Afrosiyob   qo'riqchilari   turar-joy
chegarasida   yashashini   kutish   mumkin   edi;   Ammo   Vyatkin   menga   bu   mumkin
emasligini   aytdi,   chunki   hech   kim   Afrasiyobda   tunashga   rozi   bo'lmaydi.   Vyatkin
soqchilar shaharda yashashi va Afrasiyobni faqat kunduzi tomosha qilishlari bilan
murosaga kelish mumkinligini topdi.
Bayonnomalarda   Gur   amiri   va   Samarqandning   boshqa   binolari   uchun   zarur   deb
topilgan   ta’mirlash   ishlari   sanab   o‘tilgan.   Bundan   tashqari,   Tur-omir   yaqinida   bu
bino   va   uning   yonida   joylashgan   Oqsaroy   17   maqbarasining   asl   maqsadi   haqida
matbuotda   muhokama   qilingan   masalaga   oydinlik   kiritish   maqsadida   qazishma
ishlari olib borilishi ko zda tutilgan edi. Endi ularning hammasi ehtiyotkorlik bilan	
ʻ
asl   joyiga   qaytariladi.   Gur-amirni   Vyatkin   bilan   yana   bir   bor   ko‘zdan   kechirar
ekanman,   bu   tadqiqotchining   Mirantoxning   jasadi   Ulug‘bek   vafotidan   keyin, ehtimol   Abu   Said   hukmronligi   davrida   Shahrisabzdan   Gur-Amirga   ko‘chirilgan
degan fikrini juda ehtimol deb bilaman. Mironshoh avlodi.
Butun diqqatini Samarqandga qaratgan Tsuardel va u tuzgan komissiya Turkiston
Respublikasining   butun   hududida   o tmish   yodgorliklarini   muhofaza   qilishni   o zʻ ʻ
qo llariga olish va bu yodgorliklarning holati to g risida hamma joydan ma lumot	
ʻ ʻ ʻ ʼ
olish   uchun   hech   qanday   chora   ko rmadi.   .   Bu   haqda   menga   Semirechensk	
ʻ
viloyatidagi yagona yodgorlik bo'lgan Tokmak 18 yaqinidagi Burana minorasidan
boshqa   hech   qanday   ma'lumot   kelmadi.   Turkiston   xalq   muzeyi   etnografik   va
arxeologiya   bo‘limi   mudiri   A.   A.   Divaev   menga   ma’lum   bir   Il   Churadan   olgan
tatar   tilida   yozilgan   xatni   ko‘rsatdi.   Aftidan,   minora   endi   hech   kim   tomonidan
qo'riqlanmagan va kimga g'isht kerak bo'lsa, uni Buronadan sindirib tashlagan edi.
Xat muallifi, shubhasiz, xavfni bo‘rttirib, agar shunday davom etsa, minoradan uch
yildan   keyin   hech   narsa   qolmaydi,   deb   hisoblagan;   Verniydan   zarur   ko‘rsatmalar
olishga   bo‘lgan   muvaffaqiyatsiz   urinishlarini   tilga   olib,   Turkiston   arxeologiya
jamiyati,   ya’ni   aslida   faoliyatini   to‘xtatgan   Turkiston   arxeologiya   ixlosmandlari
to‘garagi   minorani   o‘z   himoyasiga   olishiga   umid   bildirdi.   1885   yilda   minora
"vaqti-vaqti   bilan   qisman   vayron   qilingan   va   qo'shni   aholi   tomonidan   pechlar   va
boshqalarni   qurish   uchun   qisman   demontaj   qilingan"   deb   yozilgan.   va   "uning
yaqinda  butunlay  yo'q  qilinishi".   1896 30  yil   tavsifiga  ko'ra,  o'sha  paytda  minora
qo'riqchilar tomonidan qo'riqlangan; xuddi shu tavsifga ko'ra, uning balandligi 11
metr; bunday binoni qisqa vaqt ichida vayron qilish dargumon. Shubhasiz, Burana
Turkiston   muassasalaridan   biri   tomonidan   zudlik   bilan   chora   ko‘rishga   muhtoj
bo‘lgan yagona yodgorlik emas, u qadimgi davr yodgorliklarini muhofaza qilishga
g‘amxo‘rlik qiladi.
1920 yildagi siyosiy voqealar Turkiston bilan tarixan chambarchas bog'liq bo'lgan
hududga e'tiborni qaratdi, garchi Turkiston Respublikasi chegaralaridan tashqarida
joylashgan  bo'lsa-da,  ya'ni   Buxoro va  Buxoro  xonligi.  Turkiston  Respublikasidan
yuborilgan   harbiy   kuchlar   yordamida   davlat   to ntarishi   bo lib,   bu   to ntarish	
ʻ ʻ ʻ amirning   taxtdan   olinishi   va   Buxoroda   sovet   hokimiyatining   o rnatilishi   bilanʻ
yakunlandi;   Harbiy   harakatlardan   keyingi   shaharning   ahvoli   haqida   Toshkentga
kelgan   xavotirli   xabar   Kuarleleni   arxiv   hujjatlari,   qo lyozmalar,   qadimiylik   va	
ʻ
san at   yodgorliklarini   muhofaza   qilishda   Buxoro   inqilobiy   qo mitasiga   yordam	
ʼ ʻ
berish   uchun   idoralararo   komissiya   tashkil   etishga   undadi.   Komissiya   tarkibiga
D.I.Nechkin boshchiligidagi Tsuardel a zolari va mendan tashqari universitet (A.E.	
ʼ
Shmidt), Sharq instituti (P.E.Kuznetsov) va Davlat kutubxonasi (E.K. Betger va A.
A.   Garritskiy)   vakillari   ham   kirgan;   Komissiya   24-sentabr   kuni   Toshkentdan
jo‘nab ketdi va 26-sentabrdan 5-oktabrgacha Buxoroda bo‘lib, 9-oktabrda u yerga
qaytib  keldi.   Moddiy   madaniyat   tarixi   akademiyasi   hisoboti   uchun  D.   I.   Nechkin
menga   komissiyaning   to‘rtta   majlisi   bayonnomalarining   nusxalarini   berdi   (4-
bayonnomaga   zid   ravishda   komissiya   5   oktyabrda   Buxoroni   tark   etdi   va   6-da
Samarqandda   edi.   ertalab)   etti   bilan   ularga   fotosuratlar   berildi.   3-bayonnomadan
ko‘rinib   turibdiki,   komissiya   kelishidan   oldin   ham   qo‘lyozma   va   hujjatlarni
himoya   qilish,   shuningdek,   jangovar   tartibda   Buxoroga   chaqirilgan   Vyatkin
tomonidan   buzilgan   binolarni   tuzatish   bo‘yicha   ham   bir   qator   chora-tadbirlar
ko‘rilgan.   vakolatli   Chusosnabarm,   ya'ni   jangovar   armiyani   ta'minlash   bo'yicha
favqulodda   hisob-kitob   komissiyasining   telegrammasi   orqali   buyurtma;   ularning
harakatlarini   arxeologik   qadriyatlarni   hisobga   olish   uchun   kengaytirish
mumkinligini   bilgan.   Vyatkin   keng   qamrovli   choralarni   ko'rdi,   unga   komissiya
qo'shilishi   kerak   edi,   bir   joyga   to'planib,   qo'lyozma   yodgorliklarni,   asosan,   sobiq
dunyoviy   shaxslarning   to'plamlaridan   ro'yxatga   olish   kerak   edi.   Shuningdek,   u
buzilgan tarixiy binolarni tiklash masalasini ham ko‘tardi va shu ma’noda Buxoro
xalq ta’limi paziri (ya’ni, komissari) Kari-Yo‘ldoshevga ariza bilan murojaat qildi,
u   hali   ham   o‘z   manfaatlariga   to‘liq   e’tibor   qaratgan.   ilm-fan;   ammo   zamonaviy
narxlarda   ishlash   uchun   kamida   yigirma   million   rubl   kerak   bo'ladi;   o'sha   paytda
katta  moliyaviy  qiyinchiliklarni  boshdan   kechirayotgan  yosh  Buxoro  respublikasi
uchun bu xarajat chidab bo'lmas edi. Nihoyat, Vyatkin Buxoroning a’lo biluvchisi
sifatida   butun   shaharni   ham,   uning   alohida   binolarini   ham   o‘rganayotganda
komissiyaning ajralmas rahbari edi. Zarar darajasini qisman menga berilgan fotosuratlar orqali aniqlash mumkin. Qal'a
(ark)   tashqaridan   oldingi   ko'rinishida   saqlanib   qolgan,   darvozadan   tashqari,   lekin
ichida deyarli barcha binolar vayron qilingan yoki yonib ketgan; ko'p joylarda olov
bizning   huzurimizda   yonishda   davom   etdi.   G'arbdan   qal'aga   tutash   Rigiston
maydonidagi   vayronagarchilik   ham   xuddi   shunday   katta;   harbiy   harakatlar
natijasida yuzaga kelgan vayronagarchilikdan tashqari, 27-sentabr  kuni ertalab bu
yerda   porox   solingan   bir   nechta   arava   portladi,   yuzga   yaqin   odam   yaralandi.
Boshqa   binolardan   shahardagi   eng   baland   bino,   balandligi   52   m   bo lgan   kattaʻ
minora   (forscha   m-nara-yi   kalan,   turkchada   katta-munar)   XII   asrning   birinchi
yarmida qurilgan. Arslon Xon Muhammad ibn Sulaymon va Turkistonda saqlanib
qolgan mo'g'ullardan oldingi davrning sanoqli yodgorliklaridan biri sifatida alohida
qiziqish   uyg'otadi.   Ruslar   orasida   "o'lim   minoralari"   nomi   bilan   mashhur   bo'lgan
minora (afsonaga ko'ra, minora tepasidan jinoyatchilar asfaltga tashlangan) 800 yil
davomida   ta'mirlashni   talab   qilmasdan   turib   qoldi;   bir   xil   turdagi   kichikroq
o'lchamdagi   ko'plab   yangi   minoralar   Arslonxon   minorasi   buxoriylar   nazarida
hozirgi kungacha muhim ahamiyatga ega bo'lganligidan dalolat beradi. Artilleriya
harakatlari   uning   ichida   bir   nechta   bo'shliqlarni   keltirib   chiqardi   va   tepaning
yarmini   vayron   qildi.   Vyatkin   ta'mirlashni   ichkaridan,   iskalasiz   amalga   oshirish
mumkin   deb   hisoblaydi.   Sobor   masjidining   pastki   gumbazi   (Ko k-g umbaz)
ʻ ʻ
to pdan   o q   otilishidan   bir   xil   miqdorda   zarar   ko rgan;   o'sha   masjid   arkadasi	
ʻ ʻ ʻ
tomida,   bundan   tashqari,   O'rta   Osiyo   urushida   birinchi   marta   qo'llanilgan
samolyotlar tomonidan tashlangan snaryadlarning vayronagarchilik izlari ko'rinadi.
Katta   minora   yaqinidagi   butun   kvartal   ham   jiddiy   shikastlangan.   Komissiya
Buxoro  inqilobiy  qo‘mitasiga   bergan  bayonotida   joriy  qurilish   mavsumidan   katta
minoraning eng ko‘p shikastlangan binolarini ta’mirlashda foydalanish zarurligini
ko‘rsatib o‘tdi. 
Ko k-g umbez   gumbazlari,   Abdullaxon   va   uning   onasi   (Moder-i   xon)   madrasasi;
ʻ ʻ
Ikkala   bino   ham   16-asrga   tegishli.   23.   Bu   ish   boshlanganmi,   bilmayman.
Rigistondagi   qal'ada,   aftidan,   faqat   xarobalarni   olib   tashlash   kerak;   komissiya tarixiy   ahamiyatini   hisobga   olgan   holda,   bu   joylar   qurilmaguncha   qayta
qurilmasligini istashini bildirdi.
Butun   saqlanib   qolgan   binolardan   komissiya   maqbaraga   alohida   e'tibor   qaratdi,
unda afsonaga ko'ra, 907 yilda marhum dafn etilgan. E. Bu sulola hokimiyatining
asoschisi   Somoniylar   Ismoil.   Bu   rivoyatni   tasdiqlovchi   hech   qanday   yozuv
saqlanib   qolmagan,   biroq   me moriy   detallari,   ayniqsa,   bezakning   tabiati   nuqtaiʼ
nazaridan, bino haqiqatan ham katta minora va boshqa Buxoro binolaridan oldingi
davrga   tegishlidir.   Bu   maqbaraning   fotografik   suratlari   bor,   lekin   bilishimcha,
uning   o‘lchovlari   ham,   boshqa   tadqiqotlari   ham   amalga   oshirilmagan.   Komissiya
Moddiy madaniyat tarixi akademiyasi va Tsuardel e'tiborini ushbu yodgorlikni har
tomonlama o'rganish zarurligiga qaratishga qaror qildi.
Nihoyat, Buxoroni har doim hozirgi joyda joylashgan, qirg‘inga uchragan boshqa
Turkiston shaharlariga qaraganda kamroq va shuning uchun, shubhasiz, mahallalar
o‘rnini   saqlab   qolgan   tarixiy   shahar   sifatida   erta   topografik   o‘rganish   zarurligiga
e’tibor   qaratildi.   ,   ko'chalar   va   boshqalar   uzoq   davrning   ko'plab   xususiyatlari.
Vyatkin   va   men,   afsuski,   fotografiya   apparatisiz   shaharni   batafsil   ko'zdan
kechirdik.   Shaharning   qolgan   qismlaridan   baland   joylashuvi   bilan   keskin   ajralib
turadigan   asl   aholi   punkti   –   Shahristonning   chegaralarini   belgilashga   alohida
e’tibor   qaratildi.   Ba zi   joylarda   bu   tepalik   ayvonsimon   ko tarilgan   bo lsa,	
ʼ ʻ ʻ
ba zilarida   ko tarilish   keskinroq   bo lib,   chegarasi,   ayniqsa,   shimoliy   va   sharqiy	
ʼ ʻ ʻ
tomonlarida   keskinroq   belgilanadi.   Darvozalari   bilan   birga   shaharning   tashqi
devori   ham   chetlab   o tildi,   bu   yerdan   Qarshi   darvozalari   harbiy   harakatlar	
ʻ
natijasida   butunlay   vayron   bo ldi,   bu   orqali   hujumchilar   bostirib   kirishdi.   Xuddi	
ʻ
shu   joyda,   devorlar   odatda   yomon   shikastlangan;   Mozor,   Imom   va   Sallyaxon
darvozalari kabi boshqa darvozalarning ba'zilari butunlay buzilmagan bo'lib chiqdi.
Shuningdek,   shaharning   shimoliy-sharqiy   qismi   qishloqqa   o'xshab,   ekin
maydonlari,   bog'lari   va   cho'l   yerlari   bilan   ajralib   turishiga   ham   e'tibor   qaratildi.
Shahar   bo'ylab   sayohat   qilishda   biz   bilan   hech   qanday   reja   yo'q   edi;   keyin   D.   I.
Nechkinning ixtiyorida bir dyuymdagi 30 sazhen masshtabdagi  Buxoro rejasi bor edi.   Komissiya   barcha   tarixiy   ahamiyatga   ega   joylarni   belgilash   uchun   shahar
tarixidan   xabardor   shaxs   ishtirokida   tekislash   va   konturlash   bilan   yangi   reja
tuzishni   zarur   deb   topdi.   Tarixiy   topografiya   maqsadlari   uchun   Vyatkinning
Samarqand   va   Samarqand   viloyati   haqidagi   asarlaridagi   kabi   vaqf   hujjatlaridan
foydalanish   zarur   deb   topildi.   Komissiya,   shuningdek,   Buxoro   inqilobiy
qo‘mitasining   diqqatini   Buxoro   respublikasi   tarkibidagi   tarixiy   binolarni
poytaxtdan tashqarida qo‘riqlashni  yo‘lga qo‘yish zarurligiga qaratdi, ulardan biri
Rabot-i   Melik   XI   asrga   mansub,   ya’ni   soniga   mansub.   eng   qadimgi   Turkiston
yodgorliklaridan.  Turkistonda bo‘lgan vaqtimda Samarqand va Buxorodan boshqa
hududlar   bilan   bog‘liq   bo‘ladigan   aniq   ilmiy   loyihalar   yo‘q   edi.   Tsuardep
Vyatkinning   Kattaqo‘rg‘on   yaqinidagi   hududga   qiziqishini,   u   yerda   Qadimgi
Samarqand   qoldiqlarini   topishga   umid   qilayotganini   bilar   edi.   Bu   ifoda   to'liq
muvaffaqiyatli   emas   edi;   Kattaqo rg on   yaqinidagi   shaharlar   Samarqand   debʻ ʻ
atalardi. ma'lumki, hech qachon bo'lmagan;  lekin yunon xabarlarini xitoylar bilan
solishtirish,   haqiqatan   ham,   Maroqandani,   ya’ni   Samarqandni   vayron   qilgan
Iskandar   Zulqarnayndan   keyin   Kattaqo‘rg‘on   yaqinidagi   hudud   Zaravshon
vodiysining siyosiy va madaniy hayoti markazi bo‘lgan degan xulosaga keladi”. ,
islomning  birinchi   asrlarida   daryoning  shimolida   Kushoniy   va   janubida  Rebinjon
shaharlari joylashgan bo'lsa, hozir Koshan-Ota qishlog'i va katta tepalikli Ramdjen
aholi punkti.qiziqarli natijalar.   Adabiyotlar mavjud bo'lgan Turkiston ossuariylari
masalasi   yaqinda   topilgan   qiziqarli   topilma   tufayli   yangi   oydinlik   kasb   etishi
mumkin.   Turkiston   muzeyida   Pishpek   shahridan   12   verst   uzoqlikda,   Pishpek
shahridan   12   verst   uzoqlikda,   taxminan   artin   chuqurlikda,   Semirechensk
viloyatida, Semirechensk viloyatida qazilgan, birmuncha g'ayrioddiy va nihoyatda
qo'pol   tasvirlarga   ega   to'rtburchak   ossuariy   mavjud.   Birinchi   marta   qopqog'i
bo'lgan to'rtburchak ossuariy topildi, u ob'ektning o'zi  uning haqiqiyligiga shubha
tug'dirmasa,   ilmiy   matbuotda   muhokama   qilingan   25   savolni   nihoyat   hal   qiladi.
Mening   iltimosim   bo‘yicha   menga   Pishpek   ossuariysining   25   santimetrdagi   aniq
o‘lchovlari   berildi;   allaqachon   Petrogradda,   men   Autst   muzeyi   kuratorining
xatidan   fotosuratlar   oldim;   Maktubda   to'rtta   yon   devorning   hammasi   bir   xil qolipdan yasalganiga e'tibor qaratildi, qisqasi  esa uzunning yarmini tashkil qiladi.
Chuy vodiysidan  bunday topilma biroz kutilmagan hol, chunki  Talas  vodiysining
sharqida   haligacha   ossuariylar   topilmagan,   bundan   tashqari,   to rtburchakʻ
ossuariylar asosan Samarqand viloyatida, umuman Turkistonning janubiy qismida
topilgan;   Toshkent   tumanida   va   undan   shimolda   topilgan   ossuarinlar   deyarli
hammasi   oval   shaklda.   Pishpek   topilmasi,   aftidan,   Yetisuvdagi   so‘g‘d
mustamlakalari   haqida   yozma   manbalarda   keltirilgan   ma’lumotlarni   tasdiqlaydi,
garchi   tasvirlarning   qo‘polligi   jihatidan   u   haqiqiy   So‘g‘d,   ya’ni   Samarqand   va
Kattaqo‘rg‘on   ossuariylaridan   keskin   farq   qilsa-da.     So nggi   yillardagi   tasodifiy	
ʻ
kashfiyotlar   qatorida   Urgut   yaqinidagi   hududda,   yozma   manbalarga   ko ra,   u   hali	
ʻ
10-asrda   bo lgan   suriyalik   nasroniy   yozuvlari   topilganiga   e tibor   qaratiladi.	
ʻ ʼ
Nestorian  monastiri  27.  Menga  Turkistonda  1916-yildayoq  bitiklar   borligi   haqida
aytilgan edi, lekin keyinchalik ular fotosuratlar yoki shtamplar ko'rinishida haqiqiy
tasdig'ini   bera   olmadilar;   Hozir   Turkiston   davlat   kutubxonasida   ular   menga   1920
yilning   yozida   kutubxonaning   umumiy   ilmiy   bo‘limi   mudiri   Burov   va   Sharq
instituti   talabasi   Yasevichning   7   ta   mum   taassurotlarini   ko‘rsatishdi.   Taassurotlar
va guvohlarning so‘zlariga qaraganda, bu yozuvlar hozirgacha topilganlardan farqli
o‘laroq, qabr toshlari emas, balki Sinayga o‘xshash grafitlardir. Urgutning janubi-
g‘arbiy qismida, So‘fiyon jamiyati ro‘parasida, Gulbog‘ darasida, qolaversa, daryo
oqib   o‘tadigan   bosh   darada   emas,   ko‘ndalang   yo‘laklaridan   birida   tosh   bitiklar
bilan   qoplangan.   25%   gacha   bo'lgan   barcha   yozuvlar;   ular   qoya   bo'ylab   inson
balandligidan   eng   pastgacha   boradilar.   Ayrim   yozuvlarda   xoch   tasviri   bor,   faqat
oddiy   chiziqli   +,   Urgut   bitiklari   ham   Semirechiya   yozuvlaridan   shunday   farq
qiladi.   Tosh   oldidan   kichik   maydon   bo lib,   u   yerda   yuqori   tosh   qatlami   ostida,	
ʻ
arshin chuqurligida yumshoq tuproq, ko mir va boshqa mayda buyumlar topilgan.
ʻ
Ushbu   ma'lumotlarga   qaraganda,   bu   joyda   olib   borilgan   qazishmalar   ba'zi
natijalarga olib kelishi mumkin.   Turkiston muzey ishi  va qadimiy yodgorliklarni
muhofaza  qilish boshqarmasi  bunday tasodifiy topilmalarni  o‘z vaqtida ro‘yxatga
olish   va   nashr   etish   choralarini   ko‘radi   va   ular   ilmiy   izlanishlar   rivojiga   ta’sir
etmay qolmaydi, degan umiddamiz. Yuqoridagi ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki, bunday   tadqiqotlarning   umumiy   rejasi   hali   ishlab   chiqilmagan;   faqat   to'liq
hamdardlikka loyiq bir nechta ilmiy muammolar bayon etilgan. 1921 yilgi asarlar,
agar ular umuman mumkin bo'lib chiqsa, aftidan, Zaravshon vodiysida jamlangan
bo'ladi; Bu asarlar bilan bog'liq savollarga to'liq umid qilish uchun barcha asoslar
bor Moddiy madaniyat tarixi akademiyasi va Turkiston muzey ishlari va qadimiy
yodgorliklarni   muhofaza   qilish   boshqarmasi   o‘rtasida   o‘zaro   kelishuv;   agar   1921
yildagi   ish   1920   yildagidek   Vyatkin   rahbarligida   amalga   oshirilsa,   mutaxassislar
ularni bu tadqiqotchining asarlari doimo uyg'otgan qiziqish bilan kuzatib borishlari
mumkin.   Kelajakda   esa,   ayrim   davlat   muassasalari   uchun   ish   rejasini   tuzishdan
tashqari   –   17   Kerakli   mablag'larni   ajratish   va   alohida   mutaxassislarni   jalb   qilish
bilan   mahalliy   ilmiy   kuchlarni   birlashtira   oladigan   jamoat   tashkilotlarini   yaratish
kerak.   Bunday   ittifoqqa   hozir   ochilayotgan   Turkiston   Davlat   universiteti   yordam
beradi, deb kutish mumkin; Universitetning ijtimoiy-iqtisodiy va tarixiy-filologiya
fakultetlarida   allaqachon   ilmiy   jamiyat   tuzilgan   edi,   u   o'z   faoliyatini   1920   yil   14
noyabrda   bo'lib   o'tgan   ommaviy   yig'ilish   bilan   ochdi,   unda   men   "Turkistonni
o'rganishning   yaqin   vazifalari"   ma'ruzasini   o'qidim.   Arxeologiya   sohasida   men
ushbu   ma’ruzada   quyidagi   asosiy   vazifalarni   belgilab   berdim:   Buxoro   va   Xiva
respublikalaridagi   o‘tmish   yodgorliklarini   ro‘yxatga   olish   va   muhofaza   qilish,
avvalgi   ishlardan   farqli   o‘laroq,   deyarli   faqat   sobiq   hokim   hududiga   tegishli   edi.
umumiy;   Turkistonning   arxeologik   xaritasini   nashr   etish   va   tarixiy   atlas   nashr
qilish   uchun   material   tayyorlash:   Buxorodagi   Ismoil   Somoniy   maqbarasidan
boshlab,   xronologik   tartibda   yer   yuzida   saqlanib   qolgan   binolar   albomini   nashr
etish.   1903-1904   yillarda   Amerika   ekspeditsiyasi   boshlaganlarning   oxiri.
Zakaspiybo yi   mintaqasining   Anau   stansiyasi   yaqinida   eramizdan   oldingi   davrʻ
qoldiqlari   bo lgan   ikkita   qabriston   qazishmalari:   Marvda   bu   shaharga   oid   yozma
ʻ
manbalarni   o rganish   orqali   tayyorlangan   qazishmalar;   Afrasiyobda   olib   borilgan
ʻ
qazishmalar; Samarqand me moriy yodgorliklarini o rganish; Buxoroni topografik	
ʼ ʻ
o‘rganish; islomgacha bo lgan davr va islomning birinchi asrlaridagi zodagon yer	
ʻ
egalarining   mustahkam   qo rg onlari   deb   ataladigan   bir   qancha   qo rg onlarni	
ʻ ʻ ʻ ʻ
batafsil   o rganish,   shu   sababdan   shu   paytgacha   nafaqat   Turkistonda,   balki	
ʻ Turkistonda   ham   to g ri   hamkorlik   qilishga   to sqinlik   qilib   kelgan   qiyinchiliklar.ʻ ʻ ʻ
davlat   va   jamoat   institutlarini   engib   o'tish   kerak.   Hozirda   Turkistonda   ilmiy   ish
olib   borish   uchun   inqilobgacha   bo‘lgan   davrga   nisbatan   ma’lum   jihatlardan
qulayroq sharoit  yaratilgan:  endi uzoqni  ko‘rmaydigan ruslashtirish  siyosati  yo‘q,
Turkiston   o‘tmishini   o‘rganish   va   o‘tmishni   o‘rganish,   degan   qo‘rquv   bilan
hisoblashish   shart   emas.   bu   o'tmish   yodgorliklari   mahalliy   aholi   orasida   tarixiy
xotiralarni   jonlantirishi   va   separatistik   tendentsiyalarni   kuchaytirishga   yordam
berishi mumkin. ; kutubxona va muzey endi sinecures yaratishga xizmat qilmaydi,
balki   fidoyi   mutaxassislarga   ishonib   topshiriladi;   ilmiy   ishlarni   sobiq   xonliklar
hududida,   Buxoro   va   Xivada   osonroq   olib   borish   mumkin.   Boshqa   tomondan,
inqilob   Turkistonda   umuman   ilm-fan   va   madaniy   ishlarga   ilgari   bo'lmagan
to'siqlarni   keltirib   chiqardi.   “Hududni   musulmonlashtirish,   ya’ni   tub   aholi,   uning
tili va madaniyatiga homiylik qilish” siyosati. Tur, ba'zan ruslashtirish siyosatidan
oldingi   kabi   uzoqni   ko'zlamay   amalga   oshiriladi.   Rus   madaniy   ozligi   uchun
noqulay yashash sharoitlari yaratilmoqda; faqat mahalliy musulmon aholi tillarida
ilmiy   adabiyot   yaratish   istagi   bor;   Rus   madaniyati   arboblari   Turkiston
chegaralaridan faqat avvalgi tuzum davrida Turkiston ma muriyatida mansablarni	
ʼ
egallaganliklari   uchungina   surgun   qilinadi   3.   Bunday   sharoitda   madaniyat
manfaatlari   haqida   qayg urish   ilmiy   muassasalarning   bevosita   vazifalariga   ziyon	
ʻ
yetkazishi   mumkin.   ,   mohiyatan   davlat   ishi   bo'lishi   kerak   bo'lgan   ma'muriy
funktsiyalarni   o'z   qo'liga   olish;   bu   yerda   amal   qiladi.   Masalan,   Turkiston
universitetini   xalq,   ya’ni   markaziy   viloyat   muzeyiga   bo‘ysundirish   g‘oyasi.
Nihoyat,   ma’ruzaning   yakuniy   so‘zida   ta’kidlaganimdek,   hokimiyatning   ayrim
vakillari   ishtirokida   na   fan   sohasida,   na   boshqa   sohalarda   zarur   iqtisodiy   va
huquqiy   kafolatlar   berilmaguncha,   to‘g‘ri   va   izchil   faoliyat   olib   borish   mumkin
emas.   Shu   munosabat   bilan   olimlar   o‘z   vakolatlari   doirasiga   kirmaydigan   tarix
rivoji tomonidan qo‘yilgan savollarning yechimini sabr bilan kutishlari mumkin 5
. 
1924   yilning   yozida   nemis   olimi,   uslublar   tarixi   bo‘yicha   mutaxassis   Ernst
Kon-Viner Turkistondagi qadimiy yodgorliklarni o‘rganishga taklif qilinadi. Taklif
5
 В. В. Бартолд.Сочиения. Издательство ``Наука``Москва-1977. Ст . 243-261 Moskvadagi valyuta bo‘limi boshlig‘ining o‘rinbosari M.A.Lazerson va Turkiston
respublikasi   vakolatli   moliya   xalq   komissari   o‘rtoq   Goldberg   o‘rtasidagi
munosabatlar   orqali   markaziy   va   mahalliy   ilmiy   muassasalardan   xabardor
bo‘lmagan   holda   amalga   oshirildi.   Ikkinchisining   tashabbusi   bilan   Turkiston
Respublikasi   Xalq   Komissarlari   Soveti   Kon-Vinerning   taklifiga   rozilik   berdi.
Shundan so'ng, mahalliy Turkomstaris 1 ilmiy muassasasi politsiyachi Viper bilan
shartnoma   tuzdi,   Kon-Viener   kelganidan   va   u   tomonidan   haddan   tashqari   keng,
aniq amalga oshirib bo'lmaydigan ish dasturini taqdim etganidan so'ng, u shunday
ma'noda   o'zgartirildi.   bu   ishlar   birgina   Samarqand   uyi   bilan   chegaralangan   edi.
Kon-Wiener   Turkomstarisga   nemis   tilida   bir   nechta   ma'ruzalarni   taqdim   etdi.
Turkomstaris   bu   hisobotlarni   Leningradga,   Akademiyaga   yubordi.   Iyun   oyida
Anaun Mera shahriga  mahalliy xarobalar  bilan tanishish  uchun safar  uyushtirildi,
bu haqda ham hisobot taqdim etildi va bu sayohat faqat “Samarqand ishiga muhim
qo shimcha   (wichtige   Erganzung)   sifatida   qaraldi.   Samarqand   asarlari   Kon-ʻ
Vienerning ixtisosligiga ko'ra, faqat binolar va boshqa sobiq madaniyat qoldiqlari,
xususan, kulolchilikning stilistik xususiyatlariga bag'ishlangan.
Shunday   qilib,   1924-yilda   musulmonlargacha   bo lgan   davrda   ham,   islom   davrida	
ʻ
ham   mahalliy   madaniy   hayotning   markazi   bo lgan   O rta   Musulmon   Osiyoning
ʻ ʻ
tarixiy   poytaxti,   garchi   qazilmalarsiz,   deyarli   hozirgi   davrgacha   yana   arxeologik
tadqiqotlar   ob yekti   bo ldi.   Ushbu   tadqiqotlarni   savollarni   yangi   shakllantirishga	
ʼ ʻ
urinish bilan qayta tiklash haqiqati, shubhasiz, ilmiy ahamiyatga ega, hatto ishning
bevosita   natijalari   yanada   oqilona   formulalar   bilan   bir   xil   bo'lmasa   ham.
o'lkashunoslik, madaniy va siyosiy fanlar bo'yicha mutaxassislarning ishtiroki. Shu
nuqtai   nazardan,   Kohn-Wiener,   uning   hisobotlarida   ko'rsatilishicha,   bu   mavzu
bo'yicha   asosiy   manbalar   yoki   adabiyotlar   bilan   mutlaqo   tanish   emas.   Uning
yodgorliklar   tarixini   tushunishga   va   arxeologik   xususiyatlarini   aniqlashga
urinishlari Topilmalar yana bir bor shuni ko'rsatadiki, yozma manbalar ishtirokisiz,
faqat   ob'ektlarning   tashqi   belgilaridan   kelib   chiqib,   bunday   masalalarni   hal   qilib
bo'lmaydi. Mening ixtiyorimda Kohn-Wienerning 8, 20 va 31 may va 22 iyundagi hisobotlari
bor.   Birinchi   hisobot   faqat   savollarni   shakllantirishni   o'z   ichiga   oladi   va   shuning
uchun bajarilgan ishlar to'g'risidagi hisobot deb hisoblanishi mumkin emas; muallif
unga   shunday   qaradi   va   31-maydagi   hisobotini   uchinchisi   emas,   ikkinchisi,   22-
iyun   kungi   hisoboti,   uchinchisi,   to‘rtinchisi   emas,   deb   atadi.   Ammo   savolni
shakllantirishning   o'zi,   albatta,   katta   ahamiyatga   ega   va   tadqiqotchining   keyingi
xulosalarini  ko'rib chiqish uchun qulay sxemani  taqdim  etadi. Oltita savol  bor  va
ular   davrlarga   qarab   taqsimlanadi:   1)   musulmonlardan   oldingi   davr:   ellinizmning
sharq   san atiga   ta siri   tarixida   Samarqand   va   umuman   O rta   Osiyoning   o rniʼ ʼ ʻ ʻ
to g risidagi   masala;   2)   ilk   musulmonlar   davri:   Turkistonning   Mesopotamiya   va	
ʻ ʻ
Suriya   bilan   aloqasi   masalasi   3)   Temurdan   oldingi   davr:   XIII-XIV   asrlar   uslubi
masalasi;   4)   Temur   binolari:   Timurovlar   davri   uslubi   haqida   gapirish   mumkinmi
yoki faqat Temur tomonidan turli mamlakatlardan olib ketgan ustalarning alohida
asarlari   haqida   gapirish   mumkinmi;   5)   Ulug'bekning   binolari,   ularning
Timurovskiyga   munosabati;   6)   17-asr   binolari:   Forsda   o'sha   paytda   shakllangan
yangi uslubning ularga ta'siri masalasi.
Birinchi   savol   bo‘yicha   tadqiqotchi   Samarqand   islomdan   oldin   asosiy   madaniy
markazlardan   uzoqda   bo‘lgan   va   shuning   uchun   faqat   aralash   san’at   yaratish
mumkin   bo‘lgan,   uni   o‘rganish   ma’lum   qiziqish   uyg‘otadi,   lekin   Samarqandda
muhim yunon madaniyati mavjudligi haqida xulosa qiladi. (griechische Kultur von
Rang)   Samarqanddan   topilgan   terakotadan   yasalgan   haykalchalar   guvohlik
bermaydi  va  shuning  uchun barcha  “gipotezalar”ni   imkonsiz   deb tan  olish  kerak,
“die gerade Gräko-Baktrien als den Vermittler  griechischer  Elemente nach China
und vielleicht als die Wurzeltur griechis Indien, einer Kultur von eminenter Höhe,
angesehen   haben."   Ayni   paytda,   geografik   sabablarga   ko'ra,   Yunon-Baqtriya
davlatidan   boshqa   yunon   san'atining   Hindiston   va   Xitoyga   ta'sirining   boshqa
manbalari bo'lishi  mumkin emas  edi. O rta Osiyoda bizgacha yetib kelgan yunon	
ʻ
san ati   yodgorliklari   Yunon-Baqtriya   davlatini   vayron   qilgan   yangi   bosqinchilar,	
ʼ ya ni   hind-skiflar   deb   atalgan   davrga   to g ri   keladi;   ammo   bu   san'atni   yunon-ʼ ʻ ʻ
baqtriyaliklar   san'ati   merosidan   boshqa   tushunib   bo'lmaydi.   Yunonlar   davrida,
xuddi   Ahamoniylar   davridagidek,   siyosiy   va   madaniy   hayotning   markazi
Amudaryoning   shimolda   emas,   balki   janubida   joylashgan   edi.   Bundan   tashqari,
yozma ma'lumotlarga ko'ra, yunon va xitoy, shuningdek, arxeologik ma'lumotlarga
ko'ra, Zaravshon vodiysida hayot Iskandar Zulqarnayn tomonidan vayron qilingan
Maroqand   o'rnida   emas,   balki   daryoning   quyi   oqimida   joylashganligini   aniqlash
mumkin.   hozirgi   Kattaqo rg on   tumani.   Samarqand   shahri   Iskandardan   keyin   V	
ʻ ʻ
asrgacha   tilga   olinmagan.4.   Ossuariylar   4   deb   atalmish   Markaziy   Osiyo   san at	
ʼ
sanoatining   eng   qiziqarli   va   o ziga   xos   yodgorligi   bo lishi   tabiiy,   Kon-Viner   bu	
ʻ ʻ
haqda umuman eslatmaydi. Tadqiqotchining fikrlari qiziqroq
islomning   birinchi   asrlari   madaniyati   haqida.   Bu   borada   nemis   olimi   boshqa
mamlakatlar olimlariga qaraganda qulayroq sharoitda: Mesopotamiya va Forsdagi
nemis   arxeologik   ishlari   tufayli   nemis   muzeylarida   katta   hajmdagi   materiallar
to'plangan,   ular   hali   to'liq   nashr   etilishidan   uzoqdir.   Musulmon   me'morchiligini,
ayniqsa,   binolarning   ichki   tartibini   o'rganish   uchun   Samarra   xarobalari   alohida
ahamiyatga   ega   ekanligi   ma'lum;   boshqa   tomondan,   Shimoliy   Forsning   asosiy
shahri   Reya   xarobalari   mo'g'ullargacha   bo'lgan   birorta   ham   binoni   saqlab
qolmagan,   ammo   ular   musulmon   kulolchilik   va   binolarning   tashqi,   asosan   kafel
bilan   bezatilgan   bezaklarini   o'rganish   uchun   mo'l-ko'l   materiallar   bergan.   Kon-
Vinerning   Samarqand   madaniyatini   Samarqand   topilmalari   bilan   Samarra   va
Pidagi topilmalar bilan qiyoslab o‘rganishi mutlaqo tabiiydir.
Samarqand   topilmalaridan   1920   yildagi   xizmat   safarim   haqidagi   hisobotda   aytib
o‘tilgan   binoning   gips   panellariga   alohida   ahamiyat   beriladi.   1912   yilda   V.   L.
Vyatkin   tomonidan   Afrasiyobda   kashf   etilgan;   1919   yildan   panno   Samarqand
muzeyida.   1913   yilda   xuddi   shu   binoda   Buddist   freskasi   topilgan.   Oxirgi   holat
Kon-Vinerga   noma'lum   bo'lib   qoldi;   buni,   albatta,   e'tiborga   olish   kerak,   garchi   u
Kon-Vienerning   musulmon   madaniyati   yodgorliklari   orasida   Samarqand
pannosining   o'rni   haqidagi   fikrlarini   haligacha   inkor   etmasa   ham;   juda   mumkin. xuddi   shu   binoning   musulmonlardan   oldingi   davrda   ham,   islomning   birinchi
asrlarida   ham   mavjud   bo‘lganligi.   Tadqiqotchining   fikricha,   xuddi   shu   Stuck-
friesen,   ya'ni   Samarqand   pannosi   Samarrada   hamma   xonalarda   uchraydi,   biroq
Samarrada   biz   hali   bir   butunga   qo'shilmagan   bunday   frizlarda   bir   necha   xil
uslublarni   ko'ramiz,   Samarqandda   esa   bu   uslublar   allaqachon   "zu   einer   Einheit
verschmolzen, die man als "islamische im eigensten Sinne bezeichnen muß, und es
finden sich in ihm (dem Stil) schon fast alle Formelemente der reifen islamischen
Kunst   mehr   oder   weniger   vorgebildet".   Shunday   qilib,   Samarqand   topilmasi
Samarradagi xonalarni bezash bilan solishtirganda oldinga qadamdir. 
Tadqiqotchining   fikricha,   Samarqanddagi   eng   qadimgi   musulmon   kulolchilik
buyumlari ham Samarradagi topilmalar bilan qiyoslanadi; “die schönen Platten mit
Ritzzeichnungen   (grafitto)   und   grünen,   gelben   und   schwürzlichen   geflossenen
Glasuren” shunday deb tan olinadi. Bu uslub shu paytgacha Misrdagi bir nechta va
Samarradagi   juda  ko'p   misollardan   ma'lum   bo'lgan;   Samarqandda   ham   xuddi   shu
texnikaning   mavjudligi   uning   umumiy   musulmonlik   xususiyatidan   dalolat   beradi
va   uning   manbasini,   ehtimol,   Sosoniylar   davri   madaniyatidan   izlash   mumkin.
Xuddi shu turdagi kulolchilik buyumlari Xitoyda ham uchraydi va shu paytgacha
ular   musulmon   asarlarini   taqlid   deb   hisoblab,   uning   kelib   chiqishi   xitoylik
ekanligini   aytishga   moyil   edilar;   aslida   xitoy   kulolchilik   madaniyati   G arbiy   vaʻ
O rta   Osiyo   madaniyatidan   ancha   yoshroq   bo lgani   uchun   bu   uslub   g arbdan	
ʻ ʻ ʻ
sharqqa   ko chgan   deb   taxmin   qilish   kerak.   Xitoy   kulolchiligining   eng   yaxshi	
ʻ
namunalari,   Kon-Vienerning   fikriga   ko'ra,   Nare   shahridagi   Yaponiya   imperator
xazinasi   (Sesoin)   da   joylashgan;   Ko'rinishidan,   Xitoy   kulolchiligining   ustuvorligi
haqidagi   fikr   xuddi   shu   mavzularga   asoslangan   edi,   garchi   gerade   in   dieser   Zeit
und   besonders   in   Shosoin   in   Nara   sich   eine   Un-   zahl   Objekte   befinden,   deren
Formstammbaum   auf   West-   und   Mittelasien   hinweist.   Bu   mulohaza   yangilik
emas.Sosoniy   san atining   Xitoy   san atiga   ta siri   Yaponiya   xazinasidan   olingan	
ʼ ʼ ʼ
ashyolar asosida 1912-yilda chop etilgan kitobda qayd etilgan.1. Samarqand   keyingi   asrlarda   tadqiqotchining   fikricha,   buyuk   badiiy   mustaqillikni
ochib   beradi.   Bu   davrdagi   Samarqand   kulollari   Rossiyadan   tashqarida   deyarli
noma'lum va shu bilan birga katta qiziqish uyg'otadi; uning bezaklari deyarli faqat
"Schriftfriesen,   die   mit   wundervoller   violettbrauner   bis   tief-schwarzer
Schmelzglasur   aufgetragen   sind"   dan   iborat.   Musulmon   dunyosida   bu   kulolchilik
yakka   o'zi   turadi;   Rey   topilmalaridan   bizga   ma'lum   bo'lgan   fors   kulolchiligining
o'ziga   xos   xususiyati   sminiaturenhafte   Figurenmalerei   hisoblanadi.   Samarqand
kulolchiligi  va Xitoyning Song sulolasi  kulolchiligi o rtasida bog lanish mumkin;ʻ ʻ
bu   ikkinchisining   xarakterli   xususiyati   "einfarbige,   sehr   zarte   Glasuren   fast   ohne
figurlichen Dekor" dir. San'atshunos nuqtai nazaridan bu konvergentsiya qanchalik
chuqur, men hukm qila olmayman; Bu tarixan asosli, chunki aynan Song sulolasi
davrida Samarqand ilgari Xitoy ta sirida bo lgan turklar sulolasi  tomonidan bosib	
ʼ ʻ
olingan;   11-asrda   Samarqand   xonlari   o‘zlarini   Xitoy   podshosi   deb   atagan.
Tadqiqotchi   keladigan   umumiy   xulosa   shuki,   islomgacha   bo‘lgan   davrdan   farqli
o‘laroq, islomning birinchi asrlarida Turkistonda madaniyat, die Samarkand neben
die islamischen Zentren in Syrien und Mesopotamien als absolut gleichbedeutend
stellt   mavjud   bo‘lgan.   Bunday   qat'iy   shaklda   bu   fikrni   qabul   qilish   qiyin,
shubhasiz,   Bag'dod   va   Samarra   qulaganidan   ancha   keyin.   Xalifalik   Kordovadan
tortib Buxoro va Samarqandgacha butun musulmon olami uchun namuna bo‘lgan.
Lekin,   shekilli,   san’atshunoslik   sohasida,   tarixiy   tadqiqotlarim   davomida   kelgan
xulosam   o‘z   tasdig‘ini   topdi:   islomning   ilk   asrlari   Turkiston   uchun   shahar
hayotining jadal rivojlanishiga qarab, jadal taraqqiyot davri bo‘lgan.
Turkomstarisdagi   ma'ruzani   ko'rib   chiqayotganda   ta'kidlanganidek,
tadqiqotchi Temurgacha bo'lgan me'moriy yodgorliklarga deyarli to'xtalmaydi. Bu
borada Samarqand, haqiqatan ham, deyarli hech narsa bermaydi: Marv, Buxoro va
O'zgandda   saqlanib   qolgan   XII   asr   binolariga   murojaat   qilish   kerak   edi.   Kon-
Wiener O'zgandda bo'lmagan, u Marvda 5 kun, Buxoroda bor-yo'g'i 2 kun qolgan
va bu shahar “nur zum Vergleich herrangerogon werden solites. Shuning uchun u
o'z   tadqiqotida   amal   qiladigan   asosiy   usul   -   keyingi   davr   yodgorliklarini
o'rganayotganda,   qadimgi   kelib   chiqishi   bilan   bog'liq   bo'lgan   elementlarni   ajratib ko'rsatishdir.   Bu   usulni   to‘g‘ri   qo‘llash   uchun   asosiy   shartlardan   biri   shundaki,
yodgorliklar   xronologiyasini   to‘g‘ri   belgilash   mumkin,   bu   esa   tarix   fanidan
ma’lum bilimlarsiz mumkin emas. Afsuski, Kohn-Wienerning hisobotlarida biz bir
necha bor noto'g'ri xronologik ta'riflar bilan uchrashamiz, bu uning xulosalarining
ishonchliligiga ta'sir qilolmaydi.
2.   1   §.   Harbiy   harakatlar   natijasida   tarixiy   yodgorliklarning   zarar
ko`rishi
Turkiston mustaqilligi uchun sovet hokimyatiga qarshi kurash voqeyalari o’z
davridayoq   jahon   jamoatchiligining   diqqar-etiboridagi   muhim   muommolardan
biriga aylangan edi.
              Jamiyat   taraqqiyoti   qonunlariga   xilof   ish   tutib,   ularni   suniy   ravishda
o’zgarishga   kirishgan,   xayoliy   nazariya-sosializm   qurish   g’oyalari   bilan
qurollangan sovet davlati o’zi vada qilgan demokratik, adolatli tuzimn ibarpo etish
uchun  zo’rovonlik  hamda   adolatsizliklardan   iborat   poydevor   hozirlagan   1917-20-
yillardayoq   jahon   jamoatchiligi   uning   Turkistonda   zo’rlik   bilan   amalga
oshirayotgan bu siyosatni keskin qoraladi.
              Rossiyaning   o’zidayoq   keskin   qarshilikga   uchragan   bolsheviklar   hali   o’z
mamlakatlarida   biror   natijaga   erishmay,   butun   jahon   “sotsialistik   inqilobining
beshigi”   bo’lishga   davo   qilib,   niyatlarni   amalga   oshirishda   Turkistonni   Osiyo   va
Sharq   mamlakatlariga   darvoza   ro’lini   o’ynovchi,   harbiy,   strategik,   iqtisodiy,
moddiy manfaatlarni qondiruvchi qaram o’lka bo’lishi lozim, deb topdilar. Rossiya
podsholigi zulmidan xalos bo’lib ulgurmagan Turkistonga yangi mustamlakachilik
kishanlarini   kiydirib,   balki   Sharqda   inqilob   qilish   uchun   harbiy   plasdarm
(qarorgoh),   siyosiy   tayanch,   tajriba   sifatida   ham   foydalanish   niyatlarini
yashirmadilar. Bu esa jivojlangan davlatlar-Angiliya, Fransuya, Germaniya hamda
AQSH kabi mamlakatlarini “kommunizm” g’olayarining jahonga eksport qilishga
yo’l   qo’ymaslik,   uning   oldini   olish   choralarini   ko’rishga   undadi.   G’arb   davlatlari
shu   maqsadlarda   (va   ehtimol   yana   boshqa   strategik,   harbiy,   siyosiy   maqsadlar
manfaati   yuzasidan)   ish   tutgan   bo’lsalar,   qo’shni   va   yaqin   mamlakatlar-Eron, Afg’oniston,   Turkiya   davlatlari   “bolshevizm’’   xavfi,   chegara   ‘’xavfsizligi’’   kabi
sabablardan tashqari yagona diniy etiqot, yaqin qo’shnichilik aloqalari tufayli ham
Turkiston mahalliy aholisining bolsheviklarga qarshi keskin va qonli kurashlariga
xayrixohlik bilan qaradilar. Shu sabablar tufayli Turkistonda sovet hokimyati olib
borgan   siyosat   va   unga   qarshi   milliy   ozodlik   uchun   kurash   voqeyalari   yuqorida
qayd   etilgan   mamlakatlardagi   rasmiy   va   harbiy   doiralar   hamda   matbuotning
alohida etiborida bo’ldi.
                1920-yildayoq   ingiliz,   fransuz,   turk   matbuotida   Turkistondagi   voqealar
xususida ilk maqolalar 6
, risolalar 7
 chop etila boshlagan. Muommoni tarixiy nuqtqiy
nazardan   o’rganish   asosan   20-yillar   o’rtasidan,   aniqrog’i   ikkinchi   yarmidan
boshlandi va sovet tarixshunosligi bilan bab-baravar, g’oyaviy kurashlar to’lqinida,
mafkuraviy taziqlarsiz, jahonning turli tillarida rivojlanib keldi. 
                     Bizning mazkur tadqiqot doirasida qarib 70-yil davomida turlicha siyosiy
qarashlar, g’oyaviy oqimlar, mafkuraviy yo’nalishlar, ilmiy markazlar tasiri ostida,
turli mamlakatlarda, turli tillarda rivojlanib kelgan boy xorijiy tarixshunoslikni har
bir   asar   misolida   hamda   beistisno   tahlil   etish   imkoni   cheklangan,   albatta.   Biroq
uning shakillanish va rivojlanish jarayoni, alohida mamlakatlar doirasidagi o’ziga
xos   va   butun   jahon   miqyosidagi   umumiy   xususiyatlari,   ilmiy   natijalari   haqida
qisqa, aniq malumotlar berish mumkin. 
                      Eng   avvalo   shuni   alohida   takidlash   lozimki,   xorijiy   tarixshunoslik
namunalarining   ilmiy   qimmqtini   baholashda   tadqiqotlar   mazmuni   va   mohiyatiga
xalqaro   ahvol,   sovuq   urish   munosabatlari   (50-60-yillar),   siyosiy,   iqtisodiy,
strategik   manfaatlar,   g’oyaviy   kurashlar,   talimot   va   oqimlar   (antikommunizm,
marksizm-lelinizm, makkartizm va h.k.), siyosiy, mafkuroviy kurash kabi omillar
o’z   tasirini   o’tkazgani   etiborda   tutmoq   zarur.   Biroq,   bu   omillar   tadqiqotlarning
ilmiy   qimmqtini   boholashda   bosh   va   asosiy   mezon   bo’la   olmasligini   ham
6
 Macartney Gt. Botshevism as I sow it in Turkestan in 1918// Journal of the Royal Central Asian Society. 
Vol. VII. London. 1920; Malleson W. The British Military Mission to Turkestan in 1918-1920. // Journal of
the Royal Central Society. 1922 vol.9. Chokaev M. The Basmachi movement in Turkestan// The Asiatic 
Reviev London. 1928. Vol XXIV. April
7
 Castaqne J. Les Basmatchis Le mouvent national des indiqenes e Asia Centrale depuis revolution octobre 1924. 
Paris. 1925. unitmaslik, ularga mutlaqo xolisona asosda yondashish zaruriyatini chuqur anglab
yetish   lozim.   Aks   holda   bu   asarlar   misolida   xalqaro   munosabatlar,   g’oyaviy,
siyosiy   qarashlar   va   manfaatlar   tahliliga   berilib   ketish   mumkinki,   bu   muammoni
tarixshunoslik   emas,   siyosatshunoslik   nuqtaiy   nazardan   o’zganish   vazifalariga
javob beradi.
                Ayni   paytda   siyosiy-g’oyaviy   qarashlar   va   talimotlar   bazi   tadqiqotlar
yo’nalishigina   emas,   tadqiqot   uslubi   va   ilmiy   natijalarni   ham   oldindan   belgilab
berganiga   etibor   berish   lozim.   Bu   o’ringa   eng   avvalo   markscha-lelincha   dunyo
qarash   nazarda   tutiladi.   Dunyoni   ikki   qarama-qarshi   tizmga   bo’lib   yuborgan   bu
talimot   jahon   miqyosidagi   ijtimoiy,   siyosiy,   madaniy,   g’oyaviy   qarashlarni   ham
ikki   yo’nalishga   bo’lib   yuborgan   edi.   SSSR   doirasidan   chiqib,   jahon   miqyosida
targ’ib   etilgan,   zo’rlik   bilan   qaror   toptirila   boshlagan,   pirovardida   inqirozga   yuz
tutgan   markscha-lelincha   talimot   kabi,   Turkiston   milliy-ozodligi   uchun   kurash
voqiyalarning   markscha-lelincha   talqini   ham   sovet   tarixshunosligi   doirasidan
chetga   chiqib,   dunyoning   turli   mamlakatlariga   tarqaldi,   garchi   keng   quloch   yoya
olmasada, ayrim asarlarga muhir bosib ulgirdi. Aslida sovet  adabiyotlarining chet
tilidagi   iniqosi   bo’lgan   bunday   sanoqli   asarlar   xorijlik   komunistlar   qalamiga
mansub   bo’lib,   sovet   davlatining   siyosati,   “yutuqlari”   haqidagi   soxta   axbarotlar
tasirida,   sovet   adabiyotlari   asosida   yaratilgan.   Sovet   tarixshunosligi   bilan
birgalikda   unutilishiga   mahkum   bo’lgan   bunday   asarlarga   xorijiy   tarixshunoslik
talqinida   to’xtalishiga   zaruriyat   ham   yo’q,   zero   ular   mazmuni   va   mohiyati,   qayd
etilgan malumotlari bilan sovet adabiyotlarining chet tillardagi nusxasi xolos. 
                    Xorijiy   tarixshunoslikning   qolgan   asosiy   qismi   sovet   tarixshunosligida
“burjua tarixshunosligi” sifasida keskin tanqid ostiga olib kelingan. 
                Nihoyatda   katta   hajimda,   turli   davrlarda,   turli   tillarda   yaratilgan   bu
tadqiqotlarning   ilmiy   qiymatini   baholash   uchun   fikrimizcha   avvalo   quydagi
masalalarni aniqlashtirish lozim, deb hisoblaymiz:
1. Xorijiy tarixshunoslik manbalari.  2. Xorijiy   tarixshunoslikning     shakillanishi   va   rivojlanishida   ayrim   shaxslar,
tadqiqotchilar va turli omillarning ro’li (ilk va asosiy tadqiqotchilar hamda
ularning   asarlari,   ilmiy   markazlar,   jamiyatlar,   turli   tashkilotlar   ro’li,
muammo   talqinida   ommaviy   axborot   vositalari,   radio,   telvideniya,   davriy
hamda vaqtli nashirlarning ro’li).
3. Xorijiy   tarixshunoslikning   ilmiy   natijalari:   asosiy   masalalar   bo’yicha
xulosalar, munozarali, mavhum yoki noto’g’ri talqin topgan masalalar.
4. Xorijiy   tarixshunoslikning   ayrim   mamlakatlardagi   o’ziga   xos   va   jahon
miqyosidagi umumiy xususiyatlari.
Bu   masalalarni   har   bir   mamlakat   doirasida   beistinso   va   mukammal
yoritishga davit qilayotganda imkon doirasida malumot berishga va hozirga
qadar kam etibor berilgan.
  Xorijiy   tarixshunoslik   manbalari.   Xorijiy   tarixshunoslikning   ilmiy
yutuqlari   eng   avvalo   manbalardan   xolisona   foydalanish   erkinligi   va
mafkuraviy taziqlar  yo’qligi  bilan belgilanadi, deyilsa  mubolag’a bo’lmas.
Manbalarning aksariyati sovet davlatida man etilgani, ular jamoatchilikdan
sir tutilgani etiborga olinsa, bu borada xorijiy tadqiqotchilar imkoniyatlarini
yanada aniqroq tasavvur etish mumkin. Xorijiy tadqiqotlarda foydalanilgan
manbalarni quydagicha guruhlash mumkin:
a) Turkistonda   1917-yildan   boshlab   20-yillar   davomida,   aniqrog’I   o’rtasiga
qadar chop etilgan nashrlar. Ulardan nusxalar xorijiy davlatlarga turli yo’llar
bilan olib ketilgan.
b) Turkistonni   tark   etgan   muhojirlarning   asarlari,   esdalik   xotiralari,   yozma
arxivlari, ko’rsatma, dalolatlari.
c) Turkistonda   1917-yildan   20-yillar   o’rtasiga   qadar   turli   vakolat,   vazifalar
bilan,   har   xil   maqsadlarda   yashab,   oshkora   va   yashirin   ish   olib   borgan
xorijiy   fuqorolar,   rasmiy,   harbiy,   siyosiy   vakillarning 8
  xotiralari,   fikr-
mulohazalari.
8
 Malleson U. Turkistonda 1918-20- yillarda Britaniya harbiy missiya rahbari; Kastane J. 1917-21-yillarda 
Turkistonda arxeologiya izlanishlari olib borgan, siyosiy hayotga tortilgan Fransiya fuqarosi. F. Beyli-ingliz 
polkovnigi harbiy-diplomatiya missiya tarkibida 1918-yil toshkentda bo’lgan va boshqalar Shuni   qayd   etish   joizki,   manbalardan   xolisona   foydalanish   erkinligi
cheklanmagan   xorijiy   tadqiqotchilar   ulardan   to’liq,   beistinso   foydalanish
imkoniga   ega   emas   edilar,   chunki   sovet   davlati   arxivlari   ular   uchun   berk   edi,
xorijdagi manbalar esa butun dunyo-Fransiya, Angliya, Germaniya, Hindiston,
AQSH,   Afg’oniston,   Turkiya   va   hatto   Shetsiya   bo’ylab   tarqalib   ketgan.
Masalan,   Fransiyada   Parijdagi   sharq   tillari   va   sivilizitsiyasi   Milliy   instituti
kutibxonasida (Turkiston Muxtoriyati hukumat rahbari Mustafo Cho’qayevning
shaxsiy   arxivi),   Turkiyada   (qo’rboshilar   Shermuhammadbek,
Nurmuhammadbek   va   turkey   xalqlar   ozodligi,   tarixi   va   madaniyatining
jonkuyar targ’ibotchisi, taniqli olim Zaki Validiy To’g’onning xotiralari, yozma
manbalari), AQSHda Kolumbiya universitetining Bexmetev  arxivida, Stenford
ubiversitetining   G.   Guver   nomidagi   urush,   tinchlik   va   inqilob   inistuti   arxivi
(“oq   arxiv”)ga,   Garvard   universitetida   (Z.V.Tug’onning   Turkiston   ozodligi
uchun   kurash   haqidagi   qo’lyozmasining   ingilizcha   nusxasi),   Peshavorda
(Turkiston   qo’rboshilarning   Afg’oniston   shohi   bilan   aloqalari,   bu   yerdagi
faoliyatlari,   ish   rejalari   haqida),   ish   rejalari   haqida),   Germaniya   (Turkiston
Milliy   Birligi   arxivi)   va   boshqa   ko’plab   manbalarda   sovet   hokimyatiga   qarshi
Turkiston   milliy   ozodligi   uchun   kurshning   turli   masalalarini   aniqlashtirishda
muhim  ahamiyatga ega malumotlar  bor. Bu  malumotlar  to’liq ilmiy istemolga
kiritilmagan, qisman foydalanilgan, xolos.
          Xorijiy   tarixshunoslikning   shakillanishi   va   rivojlanishida   Turkiston
muhojirlari   katta   ro’l   o’ynadilar.   Ular-yaqingacha,   yani,   1991-yilgacha   “vatan
xoinlari”,   “burjua   millatchilari”,   “imperialism   malaylari”   degan   tuhmat
tamg’asi ostida qoralanib kelingan edilar. Aslida Turkistonni sovet davlatining
taqib   va   taziqlaridan,   zo’ravonlik   va   zulmidan   qochib   tark   etishga   majbur
bo’lgan muhojirlarning eng ilg’or, vatanparvar vakillari yurtlarini faqatgina jon
va mol qayg’usini emas, balki xorijda uning haqiqiy o’tmishini, tarixini saqlab
qolish, targ’ib etish, mustaqillik g’oyalarini asoslash, bunga johon jamoatchiligi
etiborini qaratish maqsadlarini ko’zlagan edilar.           Turkistonda   sovet   hokimyatiga   qarshi   kurash   frontini   jipislashtirish,   unga
milliy   mustaqillik   g’oyasini   singdirish   va   bu   yo’lda   birlashish   maqsadida
tuzilgan,   faoliyat   ko’rsatgan   “Turkiston   Milliy   Birligi”ning   1992-yil
Toshkentda   yashirin   suratda   bo’lib   o’tgan   UP   kongressida   “Turkistonning
milliy talablarini chet ellrdagi jamoatchilikka yetkazish zarurligi” haqida qaror
qabul   qilingan 9
.   Qarorga   ko’ra   M.Cho’qayev   va   Zaki   Validiylar   tomonidan
1924-yilda “Turkiston milliy birligi”ning xorijiy ko’rsatmasi tuzilgan 10
. Ahmad
Zaki   Validiy   va   Mustafo   Cho’qayevga   Turkiston   haqidagi   haqiqatni   yozib,
jahon jamoatchiligiga yetkazish vazifasi topshirilgan 11
.
          20-30-yillar   davomida   M.Cho’qayev   va   Z.Validiy  tomonidan   ingliz,   fransuz,
nemis   va   turk   tillarida   Turkiston   voqiyalariga   oid   qaror   maqolalar,   asarlar   chop
etildi 12
  va   ular   pirovardida   shu   tillardagi   Turkiston   ozodligi   uchun   kurash
tarixshunoslikning shakillanishi va rivojlanishiga poydevor bo’ldi, uning yo’nalishi
hamda   mohiyatini   belgilab   berdi.   Ayniqsa   Germaniya   va   Turkiyada,   shuningdek
Fransiyada ham Mustafo Cho’qayev hamda Zaki Validiy Tug’on rahbarligida katta
tashkiliy ishlar amalga oshirildi. Chunonchi 20-yillarda M. Cho’qayev Fransiyada
“Turkiston”, Germaniya “Yosh Turkiston” jurnallarini nashr etishni yo’lga qo’yldi,
ularga   muharrirlik   qildi.   Turkiyada   ham   Mustafo   Cho’qayev,   Zaki   Validiy
Tugonning   bevosita   say-harakatlari   bilan   “Yangi   Turkiston”   jurnali   nashri   yo’lga
qo’yildi.   Ularning   sahifalarida   Turkiston   mustaqilligi   uchun   kurash   tarixi   keng
yoritilib   borildi,   sovet   hokimyatining   o’lkada   olib   borilayotgan   siyosatning
mustamlakachilik  mohiyati  fosh  etildi.  Bu   jurnallarning  bosh  g’oyasi-   “Turkiston
isstiqloli uchun kurash” shiori bo’lib, ularning faoliyati shu g’oyani asoslash, ochib
berish, kurash voqiyqlarini yoritishga bo’ysundirilgan edi. M. Cho’qayev 13
  hamda
Zaki   Validiy   Tug’on 14
  asarlari   orqali   Turkistonda   sovet   hokimyatining
9
 Prof. Zeki Veledi Togan. Hatiralar. Istanbul-1969. S. 447
10
 O’sha yerda. B. 560; 587.
11
 Prof. Zeki Veledi Togan. Hatiralar. Istanbul-1969.S. 557-578.
12
 . Zeki Veledi Togan. Fadlans Reiebericht. Lei psig. 1939; Chocaew M. The Basmaji movement in Turkestan// The
Asiatic Review. London. 1928. Vo I.Asian Society. Vo 1.18(3). London. 1931.
13
  Чокаев   М . Туркестан   под   властью   советов .  Париж . 1935.
14
 Togan A.Z. Bugunki Turkili (Turkistan) ve Yekin Tarihi. Istanbul.1942-1947, 1929-yilda Misrda, 1942, 1947 
yillarda Istanbulda nashr qilingan. mustamlakachilik   siyosati   va   mahalliy   aholining   unga   qarshi   kurashlari   tarixi
haqidagi tarixiy haqiqat Yevropa va Osiyo davlatlari jamoatchiligiga yetkazildi. Bu
asarlar   hamda   ularga   qadar   elon   qilingan   maqolalar   xorijiy   tarixshunoslikning
keyingi   rivojida   muhim   va   ishonchli   manbalardan   biri   sifatida   etirof   etilib,   keng
foydalanildi. Chunonchi Z.Validiyning o’z “Xotiralar”ida chop etilgan asari nemis
va   ingliz   tillarida   tarjima   qilingan,   asarining   nashr   etilmay   qolgan   inglizcha
nusxasi   Garvard   universitetida   saqlanadi,   uning   qisqacha   mazmuni   Olaf   Kroy 15
asarida kiritilgan bo’lib, shu asar orqali Turkiston ozodligi uchun kurash voqiyqlari
jahonga   malum   bo’lgan 16
.   Shuningdek,   “Turkistonda   bosmachilik   harakati”
mavzusida   Fransiyada   1925-yil   o'z   asarini   nashr   etgan   Jozef   Kastane 17
  ham   Z.
Validiy   bilan   ikki   marta   muloqatda   bo'lib,   undan   ko'p   malumotlar   olgan 18
.   Z.
Validiy xotiralari, ko'rsatmalari turk tarixshunosligida, shuningdek O. Kerou asari
misolida ingliz tarixshunosligida muhim o'rin tutgan bo'lsa, M. Cho'qayev asarlari
nemis va fransuz tarixshunosligida katta ro'l o'ynadi.
40-yillar   o'rtasiga   kelib   turk   tarixshunosligi   yana   bir   turkistonlik   muhojir-
Abdulla   Rajab   Boysunning 19
  "Turkiston   milliy   harakatlari"   nomli   asari   bilan
boyidi,   Surxondaryoning   Boysun   qishlog'ida   tug'ilgan   va   Turkistondagi   1916-yil
qo'zg'oloni   hamda   sovetlarga   qarshi   kurashlarda   faol   ishtirok   etgan   Abdulla
Rajabning   ushbu   tadqiqotida   Turkiston   xalqlarining   mustamlakachilikka   qarshi
olib borgan harakatlari haqida nihoyatda qimmatli malumotlar qayd etilgan.
1967-yilda   Istanbulda   chop   etilgan   Zaki   Validiy   "Xotiralar"i   ham
Turkistonning   1920-1922yillardagi   tarixi,   xususan   mustaqillik   uchun   kurash
voqiyalari   tarixini   yoritishda   muhim   ahamiyatga   ega.   Asarda   "Turkiston   Milliy
Birligi"   jamiyatning   faoliyati,   Samarqand   viloyatida   sovet   hokimyatiga   qarshi
kurash   voqiyalari   va   qator   tarixiy   shaxislar-Anvar   Poshsho,   Jamol   Poshsho,   T.
15
 Caroe J. Soviet Empire. The of Turks of Central Asia and Stalinism.- London. 1954.
16
 Prof. Zeki Veledi Togan. Hatiralar. Istanbul-1969. S. 521
17
 Castaqne J. Les Basmatchis Le mouvent national des indigenes e Asia Centrale depuis revolution d octobre 1917 
jusgu en oktobre 1924. Paris. 1925.
18
 Prof. Zeki Veledi Togan. Hatiralar. Istanbul-1969. S. 543.
19
 Abdulla Rajab Baysin. Turkistan Milli harakatlari. –Iztanbul 1945 Risqulov,   F.   Xojayev,   P.   Usmonxojayev,   M.   Cho'qayev,   Munavvarqori
Abdurashidxonov,   Turkistondagi   siyosiy   jarayonlar   haqida   qiziqarli   va   muhim
malumotlar   qayd   etiladi.   Turkiston   ozodligi   uchun   kurash   g'oyasi,   uni   amalga
oshirish yo'lida mahalliy ziyolilar faoliyati aniq misollarda ochib beriladi.
Turkiston mustaqilligi uchun kurash tarixiga oid eng yirik asarlardan yana biri
Ali   Bodomchining   1975-yilda   turk   tilida   chop   etilgan   "Turkiston   va
Anivarposhsho.   Turkistonda   1917-1934-yillar   milliy   harakatlari" 20
  asari   bo'lib   u
besh bo'limdan iborat. Asarning IV bo'limidagi  1-6-qismlarida Turkistonda 1917-
1934   -yillar   davomida   olib   borilgan   milliy   kurash   voqiyalari   qo'rboshilar
Shermuhammadbek,   Nurmuhammad   beklarning   xotira,   yozma   va   og'zaki
ko'rsatmalari asosida yilma-yil, alohida shahar va qishloqlar uchun jang tafsilotlari,
ichki   vaziyatning   umumiy   tarifi   asosida   yoritiladi.   Asarga   kurashga   faol   ishtirok
etgan   qo'rboshilar   ro'yxati,   kurash   qamrab   olgan   130   ta   jo'g'rofiy   hudud   nomi,
qo'rboshilar   xotiralarining   arab   imlosidagi   asl   nusxalaridan   ko'chirmalar,   rasmlar
ilova qilingan bo'lib, ular muammo tarixini tiklashda muhim ahamiyatga egadir.
Nemis   tarixshunosligida   bu   muammo   talqinida   muhojirlardan   dastlabki
vaqtlarda   Mustafo   Cho'qayev,   50-yillardan   boshlab   esa   turkistonlik   muhojirlar
Boymirza   Hayit   (Namangandan)   katta   ro'l   o'ynadilar.   Boymirza   Hayit   Yevropa,
AQSH   hamda   Turkiyada   turkshunos,   o'rtaosiyoshunos   olim   sifatida   tan   olingan
bo'lib, Turkiston tarixiga oid qator asarlar muallifidir. 1944-yilida turk tilida uning
Turkiston   tarixiga   bag'ishlangan   ilk   asari   chop   etilgan 21
.   1951-yilda   B.   Hayit
"Qo'qon   va   Alash   O'rda   hukumatlari"   mavzusida   dessertatsiya   yoqlab,   falsafa
fanlari   doktori   unvonini   olgan 22
  B.   Hayit   asarlari   turk,   ingliz   va   nemis   tillarida
nashr   qilingan   hamda   dunyoning   turli   mamlakatlarida   ijobiy   taqrizlar   olgan.
Ayniqsa "Turkiston XX asrda" nomli asar yuqori baholanib, Turkiston tarixiga oid
muhim   tadqiqot   sifatida   etirof   etilgan 23
.   Mazkur   asarda   Turkiston   mustaqilligi
uchun   kurash   tarixi   ilgari   elon   qilinmagan,   muhim   malumotlar   asosida,   olti
20
 Ali Bademci, Korbasilar. 1917-1934. Turkistan Milli hareketi va Enver Pasa-Istanbul.1947
21
 B.Hayit Turkestanin gisgaca tarhi. Berlin.1944
22
 “Qogand ve Alas Orda Milli Hukumatlari” // Milli Turkistan. Mart. 1951. Nr.70.71. S. 15-22.
23
 Baymirza Hayit. Turkestan im XX jahrhunder. Darmstadt. 1956; Islamand Turkestan under Russian bosqichda   yoritiladi,   bu   kurash   Turkiston   ozodligiga   erishish   maqsadida   olib
borilganligi   aniq   misollarda   ko'rsatib   beriladi   va   harbiy   muxokamalar   va   kurash
ko'lami aks ettiriladi. 
Boymirza   Hayit   Turkiston   masalalari,   xususan   uning   milliy   ozodligi   uchun
kurash tarixini butun jahon tarixshunosligi  va shu jumladan, Sovet Ittifoqida ham
o'rganilish   jarayonini   kuzatib   boradi.   Bu   masalada   sovet   tarixshunosligida   targ'ib
etilayotgan qarashlarga o'z munosabatini bildirib, tarixiy haqiqatni tiklash, himoya
etish maqsadida "Turkiston zamonaviy tarixining bazi muammolari" nomli asarini
yaratdi.   Bu   asarda   Turkiston   voqeyligi,   tarixi   va   hayoti   sovet   tarixshunosligida
soxtalashtirilib,   natog'ri   aks   ettirilayotganligi   aniq   nashrlar,   malumotlar   misolida
ko'rsatiladi.   20-yillar   va   50-60-yillardagi   sovet   nashrlari   taqqoslanadi.   Sovet
tarixshunosligida   Turkistondagi   jarayonlar,   voqeyalar   soxtalashtirilayotganligi
boshqa   tadqiqotlarda,   masalan,   Tohir   Chig'atoyning   "Qizil   imperalizm"
to'plamisda ham qayd qilinadi. 
1992-yilda   Kelinda   nemis   tilida   B.   Hayitning   "Bosmachilik:   Turkistonda
1917-1934-yillardagi   milliy   kurash"   nomli   yangi   asari   ham   chop   erildi.   Angliya,
Fransiya,   AQSH,  Germaniya,  Shvesariya  va   boshqa  davlatlarning  milliy  arxiv  va
kutibxonalaridagi tarixiy hujjatlar asosida yaratilgan bu asarni nafaqat nemis yoki
Yevropa   tarixshunosligida,   balki   jahon   tarixshunosligida   Turkiston   mustaqilligi
uchun   kurash   tarixiga   oid   eng   qimmatli,   yirik   ilmiy   tadqiqot   sifatida   etirof   etish
mumkin.   Asar   5   bo'limdan   iborat   bo'lib,   1917-1934-yillardagi   Turkiston,   Xiva,
Buxoro   voqiyalarini   qamrab   olgan,   hali   Vatanimiz   tarixshunosligida   ham
nomolum bo'lgan muhim malumotlarga ega.
Yuqorida qayd etilganlardan malum bo'ladiki, nemis va turk tarixshunosligida
Turkiston   tarixi,   istiqloli   masalalari   bevosita   turkistonlik   muhojirlar   tomonidan
keng   yoritildi   va   rivojlantirildi,   pirovardida   katta   ilmiy   natijalarga   erishildi,   o'z
Vatanida   inkor   etilib,   qoralangan   tarixiy   haqiqat   xorijda   oshkor   bo'lib,
jahonjamoatchiligiga yetkazildi. Ayni   paytda   ingliz-amerika   va   fransuz   tarixshunosligida   ham   Turkiston
muhojirlari, xususan, M. Cho'qayev, Z. Validiy, Boymirza Hayitning ingliz tilidagi
asarlari,   yozma   manbalari   muhim   o'rin   tutdi,   ulardan   keng   foydalanildi.
Shuningdek   bu   tillarda   muammo   tarixshunoslikning   shakillanishi   va   keyingi
rivojida   20-30-yillarda   Turkistonda   bo'lib   qaytgan   chet   el   davlatlari   vakillarining
esdalik va xotiralari muhim ro'l o'ynadi.
50-yillardan   boshlab   Angiliya,   AQSHda   "sovetshunoslik",
"o'rtaosiyoshunoslik"   ilmiy   markazlari   faoliyat   ko'rsata   boshladi.   Bu   markazlarda
ish   olib   borgan   g'arb   mutaxassislari   Turkistonda   sovet   hokimyatining   faoliyati,
milliy   siyosati   va   bunga   qarshi   mahalliy   aholining   kurashi   masalalariga   katta
qiziqish bilan qaradilar. Bu o'inda quydagi tadqiqotchilarni alohida ko'rsatib o'tish
lozim:
AQSHda A. Olluort, Bekker, R. Payps, M. Olkott. S. Zenkovskiy, M. Pivkin,
S . Uimbush, E. Arnold, L. Dyupri, G. Massell. 
Buyuk Britaniyada 24
-U. Kolarz, Dj. Uiler, X. Seton-Uotson, O. Kerou.
Kanadada 25
-T. Rakovska-Xarmstoun.
Fransiyada 26
-A.   Bennigsen,   Lemeree-   Kelkeje,   E.   Karrer   de   Ankos,   V.
Montey.
Shuningdek,   ingliz   tilida   ijod   qilib,   Osiyo   va   boshqa   davlatlarda   faoliyat
yurgizayotgan   tadqiqotchilar   guruhi   ham   mavjud   bo'lib,   ular   o'z   asarlarida
Turkiston   masalalari,   xususan   sovet   hokimyatiga   qarshi   olib   borilgan   kurash
voqiyalariga   to'xtalib   o'tadilar.   Masalan:   Ierussalim   universiteti   professori   Iakov
24
 Koralz W. Russia and her Colonies. New York. 1955; G. Wheler. The Russian Presence in Central Asis// 
Canadian Slavonic Papers. Ottava. 1975. Vol.17-2.3. Seton-Watson. The New Imperialism: A.Background Book, 
London.1961. Caroe O.Soviet Empire. The Turks of Central Asis and Stalinism, London. 1954.
25
 Rakovska Harmstone T. Russia and Nationalism in Central Asia Baltimore. 1970.
26
 Bennigsen A., Lemercier-Quelguejay Ch. Islam in the Soviet Union. London, 1967. Carrere D Encausse H., 
Lempire eclate; La revolte des nations en RSS. Paris.1978. Monteil V. Les Musulmans Sovietogues. Paris.1957. Landau 27
, Hindistonlik tadqiqptchi Z. Imam 28
 shular jumlasidan bo'lib, ular ham bu
borada xorijiy tarixshunoslikda qaror topgan ilmiy qarashlarni etirof etadilar.
Turkistonda   sovet   hokimyatiga   qarshi   olib   borilgan   kurashlar   yuqorida   qayd
etilgan   mualliflarning   alohida   etiboridagi   masala   bo'lib   keldi.   "Bosmachilik"
sifatida qoralangan harakatning asl mohiyati ularda katta qiziqish uyg'otdi. Mavjud
manbalarning   qiyosiy   tahlili   asosida   ular   o'zlarining   mutlaqo   xolis   mulohaza   va
xulosalarni   ilgari   surdilar.   Har   bir   muallifning   har   bir   tadqiqotchiga   mufassal
to'xtalish   imkoni   bo'lmagani   tufayli,   quyida   ularning   asosiy   xulosalari,   fikr-
mulohazalari bilan taniahtirish orqali kifoyalanamiz: 
-   sovet   hokimyati   Turkistondagi   eski   mustamlaka   tuzimining   davomchisi,
yani   imperiya   bo'ldi-Karrer   de   Ankos,   A.   Park,   R.   Payps,   V.   Montey,   S.
Zenkoviskiy, J. Kastane va b.
-sovet   hokimyati   Turkistonda   mustamlakachilik   siyosatini   olib   bordi   va   bu
haqli ravishda unga qarshi qaratilgan xalq harakatini keltieib chiqardi-R. Park, G.
Massell,   T.   Rakovska-Xarmstoun,   M.   Rivkin,   M.   Olkott,   I.   Landau,   A.
Benneigsen, M. Broksap, S. Zenkovskiy, X. Seton-Uotson, U. Kolar, O. Kerou.
-"bosmachilik"   harakati   adolatli   harakat,   umumxalq   harakati,   millit   harakat
edi-M. Olkott, M. Rivkin, A. Park, P. Dyuman, L. Dyupri, A. Shuman, E. Karrer
de Ankos, A. Olluort, E. Arnold, B. Hayit va boshqalar.
-"bosmachilar"-aslida   milliy   qahramon,   erksevar   kishilar   edi-M.   Olkott,   L.
Dyupri, A. Park va boshqalar.
-"bosmachilik"   Qizil   Armiyaning   harbiy   ustunligi   tufayli   yengildi,
shavqatsizlik bilan bostirildi-E. Karrer de Ankos, S, Shuman, K. Devin, M. Olkot,
A. Park, V. Monteyl va boshqalar.
27
 Landau J.M. Pan-turkism in Turkey: A Study of Irredentism. London. 1981
28
 Imam Z. Colonialism in East-West Relations: A Study of Soviet Policy Towards and Anglo-Soviet Relations. 
1917-1947. New Dehli. 1969. Yuqorida   qayd   etilgan   malumotlardan   ko'rinadiki,   turli   mamlakatlarda   turli
tillarda   ijod   qilgan   xorijiy   tadqiqotchilar   Turkistondagi   sovet   hokimyatiga   qarshi
kurashning   sabablari,   mohiyati   haqidagi   qarashlarda   o'z   yakdilliklarini   namoyon
qildilar.   O'rata   Osiyo   tarixi   haqida   turli   mamlakatlar   tadqiqotchilarning
hamkorligida   yaratilgan   asarlarida   ham   bu   xuxusida   yakdil   xulosalar,   fikr-
mulohazalar  ilgari  suriladi.  Bu  hol  tarixiy haqiqat   barcha tillarda bir  xil   mano va
mazmunda tariflanishi, uning mezoni jahonning barcha xalqlari, umuman insoniyat
uchun yagona ekanligining yaqqol ifodasidir.
Xorijiy  tarixshunoslikning   rivojlanishida   turli   markazlar,  tshkilot,  muassa   va
jamiyatlar   roli.   Xorijiy   tarixshunoslikda   Turkiston   masalalarining   o'rganilishiga
etibor   50-yillardan   boshlab   nihoyatda   kuchaygani   kuzatiladi.   20-40-yillarda
Germaniya,   Turkiya,   Fransiyada   olib   borilgan   izlanishlar   asosan   turkistonlik
muhojirlarning   say-harakati   va   faoliyati   natijasida   bo'lgan   bo'lsa,   50-yillardan
boshlab   bu   muammo   ayniqsa   Angiliya,   AQSH,   Fransiyada   ilmiy   muassalar,
unversitetlar,   markazlar   nazoratida,   homiyligida   rivojlandi.   Bu   borada
"sovetshunoslik", "o'rtaosiyoshunoslik" markazlarida mutahassislar izlanishlar olib
bordilar,   ularning   tadqiqotlarini   nashr   etish,   moddiy   taminlash   maxsus   fondlar
(Rokfeller,   Karnegi,   Fort   fondlari,   Davlat   fondi)   tomonidan   ajratilgan   mablag'lar
hisobiga   taminlanib   keldi.   Bu   markazlarning   tuzilishi   va   faoliyati,   maqsadlari,
ularning   siyosiy   yoki   go'yaviy   manfaatlar   nuqtaiy   nazaridan   ahamiyati   alohida
mavzu   ekanlini   takidlab,   xorijiy   tarixshunoslikda   Turkiston   masalalariga   etibor
qaratgan,   mutaxassislar   tayinlangan   asosiy   muassasa,   markaz   tashkilotlarni   qayd
etish bilan kifoyalanamiz.
Amerika Qo'shma Shitatlarida:
-Kolumbiya universiteti qoshidagisovetshunos, o'rtaosiyoshunoslar tayyorlash
markazi  (Bu yerda T. Uiner, A. Park, A. Olluort  kabi  mutaxasislar  Turkistondagi
"bosmachilik" mavzusiga alohida etibor qaratganlar).  -Garvard   universiteti   qoshidagi   markaz   (R.   Payps,   M.   Olkott   kabi
tadqiqotchilar faoliyat yurgizadi).
-Stenford universiteti qoshidagi markaz (S. Zenkovskiy, M. Rivkinlar ish olib
boradi). 
Shuningdek,   Michitan,   Gavay,   Kaliforniya,   Vashinton   universitetlari,   G.
Guver   nomli   urush,   tinchlik   va   inqilib   inistuti   qoshida   ham   "o'rtaosyoshunoslar"
tayyorlashga, O'rta Osiyo tarixini o'rganishga etibor katta bo'lgan.
Kanadada:
-Monreali,   Vankuver,   Ottava,   Toronto   universitetlari   va   instutlarida
"o'rtaosiyoshunoslar"   tayyorlanadi.   Kanadalik   T.   Rakovska-Xarmstoun
Turkistonda sovet hokimyatiga qarshi kurash masalariga alohida to'xtalgan.
Angliyada:
-"Qirollikning O'rta Osiyo jamiyati";
-"Turkshunoslik markazi" -O. Kerou tuzgan;
-O'rta Osiyo tadqiqot markazi-Oksford universiteti qoshida;
-Britaniyadagi   Sharqiy   Yevropa   va   sovet   tadqiqotlari   milliy   assosatsiyasi   va
boshqalar.
Fransiyada:
-Slaviyanshunoslik instututida;
-Sorbonnadagi   amaliy   fanlar   oliy   maktabining   VI   bo'limi   qoshida   (A.
Beningsen rahbar);
-Parij universitetida;
- Parijdagi siyosiy fanlar markazida ham O'rta Osiyo xalqlari tarixi, Turkiston
masalalari o'rganiladi, "o'rtaosiyoshunoslar" tayyorlanadi. Germaniyada:
-"Ostforshung" muassasalari;
-"Ostoiropa"-Sharqiy Yevropani o'rganish bo'yicha Germaniya jamiyati;
-Dyuseldorfdagi Sharqiy Yevropani o'rganish jamiyati;
-"Bundesfray"-"Ozodlik ittifoqi";
Turkiyada:
-Turkistonliklar yordamlashma jamiyati. 1954-yilda Adanada tuzilgan.
-Turkistonliklar   madaniy   va   ijtimoiy   yordamlashma   jamiyati.   1975-yilda
Istanbulda tuzilgan.
Qayd etilgan ilmiy markazlar, tashkilot va muassasalarda "o'rataosiyoshunos"
mutaxasislar, Turkiston tarixi bo'yicha yirik tadqiqotchilar ish olib boradilar. O'rta
Osiyo xalqlari hayoti va o'tmisini o'rganadilar. 
Bungan   tashqari   Turkiston   tarixi   islom   olamida-Arab   davlatlari,   Osiyo   va
Sharq   mamlakatlarida   ham   qiziqish   bilan   o'rganiladi.   Yevropa,   AQSH
universitetlaridagi   islomshunoslik   fakultetlarida,   turli   mamlakatlardagi   islom
markazlarida ham bu masalaga qiziqish katta.
Ommaviy   axborot   vositalari   va   nashrlar   roli.   Xorijiy   tarixshunoslikda
Turkiston   milliy   ozodligi   uchun   kurash   va   umuman,   Turkistondagi   hayot,   sovet
hokimyati olib borgan siyosat tarixi masalalari ommaviy axborot vositalari, vaqtli
va   davriy   matbuot   nashrlaridagi   malumotlar   hisobiga   boyib   borgan,   ilmiy
izlanishlar   natijalari   shu   vositalar   orqali   jahon   miqyosida   ommalashtirilgan.
“Ozodlik”,   “Ozod   Yevropa”,   “Bibi-si”,   “Amerika   ovozi”   radiolari   orqali   ingiliz,
nemis   va   turk   tillarida   “Turkiston”   mavzusidagi   eshittirishlar   muntazam   berib
borilgan.           Bu   borada   davriy,   vaqtli,   ilmiy-ommabop   nashirlarning   ham   roli   katta
bo’ldi.   Turkiston   tarixi,   uning   milliy   ozodligi   uchun   kurash   masalalari
Angliyada 29
, Fransiyada 30
, AQSHda 31
, Germaniyada 32
, Turkiyada 33
  chop etilgan
davriy nashrlarda, matbuotda keng yoritilib kelingan va yoritilmoqda.
          Shuningdek,   Turkiston   milliy   ozodligi   uchun   kurash,   istiqlol   masalalari
xalqaro anjumanlarda ham bir necha bor ko’tarilgan.
            1990-yil   Istanbulda   “Turkistonliklar   madaniy   va   ijtimoiy   yordamlasha
jamiyati”   uyushtirilgan   Turkiston   milliy   quriltoyi   bo’lib   o’tgan.   Unda   ishtirok
etgan   O’zbekiston   vakillari-Shukrullo,   Jamol   Kamol,   Odil   Yoqubov,   Tohir
Qahhor kabi vatandoshlarimiz ilk bor  xorijda Vatanimizning o’tmish, bugungi
va   kelajagi   xususida   dunyoning   barcha   mamlaktlaridan   tashrif   buyurgan
turkistonlik   muxojirlar,   chet   ellik   olimlarning   fikr-mulohazalari,   yurtimiz
istiqloli   orzusidagi   qayg’urishlari   guvohi   bo’ldilar,   katta   taassurotlar   bilan
qaytdilar.
          O’zbekiston   Respublikasida   Davlat   mustaqilligini   qo’lga   kiritilishi
mafkuraviy   hukumronlik   va   uning   taziqlariga   chek   qo’ydi,   o’tmishni   xolisona
o’rganish,   uni   haqqoniy   baholash   va   buning   uchun   barcha   manbalardan,
imkoniyatlardan   to’liq   foydalanishga   imkon   yaratdi,   xalqaro   ilmiy   hamkorlikka,
jahon  tarixshunosligi   namunalari   bilan   tanishishga   keng  yo’l   ochib   berildi.   1994-
yilda   Istanbulda   o’tkazilgan   “Umumturk   dunyosi   tarixi”   mavzusidagi   xalqaro
anjumanda   ilk   bor   O’zbekistonning   taniqli   ziyolilari,   tarixchi   olimlari   mustaqil
vatan vakillari sifatida ishtirok etdilar. Ular anjumanda ham Turkiston mustaqilligi
29
 Central Asian Review. London. 1958.vol. VI. 3;1959.vol. VII. 2-3; 1961. Vol. IX.3; 1964. Vol. XII.1;965. 
Vol.XIII.1,3; 1967. Vol. XV.1: The Asiatik Reviev-London. 1928. Vol.XXIV.April; Journal of the Royal Central 
Asian Society-London, 1931.vol.18(3);1933.vol.XX-3;1920.vol.VII.1992.vol. 9; 1923. Vol. XIX.4;1958. Vol. XLY.
30
 “Turkiston”. Yangi jurnal. “Turkiston milliy qutqarish”nashri. Parij. 1934-1935; L Asia”. Paris. 1957. Nu 39.
31
 Problems of communism”.- Washington; The American Historical Review. Washington; Stavic Review”. –
Washington.
32
 “Milliy Turkistan”- Dyuseldorf. 1940 yildan chiqadi; “Yach Turkestan” (Turkistonni milliy qutultirish uchun 
kurash majmuasi). Berlin 1929-1939. M. Cho’qay o’g’li  muharrir; “Turk eli”. Myunxen. 1951-1953.(Turkiston 
milliy ozodligi  komiteti nashri);  “Degri”. (Sovet Ittifoqini o’rganish instetuti).- Myunxen; Sowiet Studien”. 
Myunxen.
33
 “Turkistan” Istanbul. 1953.aprel-sentabr; “Hur Turkestan”Istiqlolchi gazetasi. Istanbul. 1975-1978; “Yangi 
Turkistan”.1927-1928-Istanbul. (“Turkiston milliy birligi” nashri); Yeni Turk Gumhuriyatleri Tarihi Seroko. 
Istanbul. 1992. uchun kurash tarixiga to’xtalib, uni o’rganish uchun doimiy suratda ishlab turuvchi
xalqaro   ilmiy   markaz   tuzish   tuklifi   ilgari   surildi.   Va   nihoyat   1999-yil   sentyabrda
O’zbekistonda   (Toshkentda)   Turkistondagi   milliy   ozodlik   harakatlari   tarixiga
bag’ishlangan   birinchi   xalqaro   anjuman   bo’lib   o’tdi.   Turkistonda   islohatlar,
yangiyanish,   taraqqiyot   va   mustaqillik   uchun   XX   asr   boshida   olib   borilgan
harakatlar,   kurshlar   AQSH,   Gollandiya,   Italiya,   Fransiya,   Turkiya,   Mustaqil
Davlatlar Hamdo'stligi vakillari ishtirokida qizg'in muhokama qilindi. Anjumanda
bu harakatlar tarixiga doir mustaqillik davrida aniqlangan ilmiy yangiliklar, xorijiy
tadqiqotchilarning   ilmiy   xulosalari   e'lon   qilindi,   o'zaro   fikr   almashildi.   Anjuman
ishtirokchilari   Turkistonda   mustabid   tuzum   hukumronligiga   qarshi   juda   keng
ko'lamda   milliy   ozodlik   harakati   avj   olganligini,   bu   harakatning   g'oyaviy
rahnamolari   marifatparvar   ziyolilar-jadidlar   bo'lganligi   alohida   takidlandi.
Jadidchilik   harakatining   ijtimoiy-siyosiymohiyati,   turli   qirralari,   ularning
qarashlariga   Sharq   va   G'arb   olamining   tasiri   haqida   qiziqarli   fikr-mulohazalar
bildirildi. Chorizm va sovet hokimyatiga qarshi kurashlarning mohiyati, bu kurash
sardorlari, rivojlanish bosqichlari haqida fikr almashildi.
Mazkur   anjuman   O'zbekiston   tarixchilarining   xorijiy   tadqiqotchilar   bilan   ilk
fikr  almshuvi  bo'lib,  bu borada  ilmiy  hamkorlikni   yo'lga  qo'yish  dastlabki   qadam
bo'ldi. Anjuman ishi bu borada hamkorlikda jiddiy izlanishlar zarurligini yana bir
bor   tasdiqladi   va   Turkistondagi   milliy   ozodlik   harakatlari   tarixini   o'rganuvchi
xalqaro tadqiqot guruhi tashkil etish rejasi tuzildi.
Xorijiy   tarixshunoslikning   ilmiy   natijalari:   yutuqlar,   munozarali,   mavhum
yoki   noto'g'ri   talqin  topgan   masalalar.  Xorijiy  tarixshunoslikda  Turkistonda   sovet
hokimyatiga qarshi   mustaqillik  uchun kurash  tarixini   o'rganishda  qo'lga  kiritilgan
ilmiy   yutuqlar   yuqorida   qayd   etilganidek,   eng   avvalo   manbalardan   foydalanish
erkinligi,   mafkuraviy   taziqlarsiz   va   ularni   xolisona   talqin   eta   olish   imkoni   bilan
belfilangan   bo'lib,   bu   hol   dastlabki   tadqiqotlardayoq   voqiyalar   mohiyatini   to'g'ri
anglab   yetish   va   haqqoniy   baholashga   imkon   berdi.   Natijada,   bu   muammo
tarixshunoslikda uning shakillanish jarayonidayoq xolisona qarashlar ilgari surilib, sovet   davlatida  "bosmachilik"  sifatida  qoralangan  voqiyalar  aslida   milliy  harakat,
ozodlik uchun olib borilgan xalq kurashidir, degan xulosa bildirildi va o'tgan yarim
asrdan   ortiq   davr   mobaynida   turli   tillarda   haqqoniy   manbalar   bilan   asoslanib,
tarixiy haqiqatni tiklash yo'lida xizmat qilib keldi. Xorijiy tarixshunoslikda hozirga
qadar quydagi masalalar bo'yicha haqqoniy malumotlar berilib, to'g'ri yoritildi:
-kurashning sabablari;
-unga keng xalq ommasi ishtiroki;
-sovet hokimyatiga mahalliy aholining munosabati;
-sovet davlatining mustamlakachilik asosi va faoliyati;
-milliy ozodlik kurashining ko'lami, usullari;
-sovet   davlatining   harbiy   siyosatdagi   shafqatsiz   choralari,   siyosiy,   iqtisodiy
tadbirlari, ularning natijalari;
-yirik qo'rboshilar, ularning harakat doirasi, ta'sir hududi, xorijdagi quriltoylar;
-sovet   armiyasining   harbiy   ustunligi,   unga   qarshi   kurash   frontida   yakdil   harakat
masalasidagi muvaffaqiyatsizliklar.
Munozarali, mavhum yoki turlicha yoritilgan masalalar:
1. Xorijiy tarixshunoslikda kurashning yengilish sabablari sifatida quydagi ikki xil
fikr ilgari suriladi:
a) Qizil Armiyaning harbiy ustunligi;
b)   Sovet   hokimyati   siyosatida   1920-yildan   boshlangan   siyosiy   yon   bosishlar
(mahalliy   aholini   idora,   davlat   qurilishiga   jalb   qilishi);   iqtisodiy   choralar
(kambag'allarga yer, urug' berish, munosabatni mo'xtatish, yangi iqtisodiy siyosat,
soliq   siyosati);   din   masalalaridagi   vaqtinchalik   chekinish   (   qozi   sudlariga,   eski
maktabga   ruxsat,   vaqf   yerlariga   egalik   qilinishi)   qo'llana   boshlagach,   sovet
hokimyatiga qarshi kursh ham tugadi.  Shu o'rinda haqiqatdan ham birinchi omil, ya'ni sovet hokimyatining qo'shini-
Qizil   Armiyaning   harbiy   ustunligi   kurashning   yengilishida   hal   qiluvchi   ro'l
o'ynaganini alohida takidlash lozim, chunki buni manbalar ham tasdiqlaydi.
Ayni   paytda   shuni   qayd   etish   lozimki,   ikkinchi   omil,   ya'ni   sovet   hokimyati
siyosatidagi   ayrim   yon   bosishlar   avvalo   kurash   ko'lami   kengayib,   keskinlashgan
sharoitda,   majburan,   mahalliy   vakillar   taziqi   va   talabi   bilan,   ilojsiz   vaziyatda
qo'llanilgan   chora   bo'lgan.   Bu   choralardan   keyin   qalbida   umid   uchqunlari   paydo
bo'lgan,   uzoq   urushlardan   bezgan,   och-yalong'och,   xo'jaligi   vayron   aholining
malum   qismi   kuch   to'lash,   mutlaqo   qirilib   ketishdan   saqlanib   qolish   maqsadida
tinch   hayotga   qaytishgan   va   umumxalq   harakatiga   aylangan   ommaviy   kurash
shiddatini   susaytirishga   turtki   bo'lgan.   Biroq   uning   bostirilishi   faqat   harbiy   kuch
bilan   hal   bo'lgan.   Bu   borada   yana   boshqa   omillar-siyosiy,   mafkuraviy   ishlar,
qarindoshlarni   garovga   olish,   1924-yildagi   milliy   davlat   chegaraĺanishi   amalga
oshirish   natijasida   harakatga   parokandalik   kiritish   ("bo'lib   tashla!-hukumronlik
qil!")   kabi   choralar   ham   katta   ro'lo'ynaganki,   bu   haqdagi   ma'lumotlardan   xorijiy
tadqiqotchilar bexabar edilar.
2. Qo'rboshilar, ularning o'zaro aloqalari, shaxsiy, siyosiy qarashlari. Xorijda
asosan   Turkistondan   chiqib   ketgan   Shermuhammadbek   va   uning   safdoshlari
haqida   muhim   ma'lumotlar   bor   va   shu   asosda   ular   haqida   to'g'ri   qarash
shakllangan.   Biroq   Madaminbek,   Ergash   qo'rboshilarning   butun   hayoti   yaxshi
ochib   berilmagan.   Turk   tarixshunosligida   qo'rboshilar   "milliy   qahramonlar"
darajasida   ulug'lansa,   ingliz-amerika   tarixshunosligida   salbiy   xislatlar,   o'zaro
kelishmovchiliklar,   shaxsiy   adovatlarga   alohida   urg'u   berilib,   bu   holatlar   asossiz
ravishda ma'lum darajada bo'rttiriladi ham.
3.   Markazdan   yuborilgan   vakolatli   tashkilotlar-   Turkbyuro,   Turkkomissiya
faoliyati,   ularning   sovet   hokimiyatiga   qarshi   kuchlarni   bostirishdagi   roli.   Bu
haqida   nemis,   turk   tarixshunosligida   to'g'ri   qarashlar   shakllangan,   ingliz-amerika
tarixshunosligidagi   ayrim   tadqiqotlarda   manbalar   yetishmovchiligi   tufayli   sovet
adabiyotida   keltirilgan   bir   yoqlama,   noholis   qarashlar   asosida   Turkbyuro, Turkkomissiyaning   Turkistondagi   faoliyati   ijobiy   baholanadi.   Vaholanki,   aynan
shu   tashkilotlar   Turkistonni   markaz   izmiga   solishdagi   xizmatlari   beqiyos   bo'lib,
ular   o'lkada   olib   borilgan   mustamlakachilik   siyosatining   bevosita   ijrochisi
bo'lganlar. 
4.   Kurashning   so'nggi   bosqichi.   Nihoyatda   munozarali   bo'lgan   bu   mavzu
haqida xorijiy tarixshunoslikda turlicha qarashlar mavjud. Ingliz tarixshunosligida
ayrim   tadqiqotlarda   "1924-yildan   bosmachilik   haqiqiy   qaroqchilik,   bosqinchilik
tusini  olgan,  bunga  sovet   hokimiyati   olib  borgan  siyosat  tufayli   xalq  bu  kurashni
qo'llamay   qo'yganligi,   moddiy,   iqtisodiy   qiyinchiliklar   sabab   bo'lgan"   deb
takidlanadi. Bunday xulosalar asosan sovet adabiyotlariga asoslanib, ilgari suriladi
va   ilmiy   asoslanganlikka   da'vo   qila   olmaydi.   Manbalardan,   xotiralardan   bevosita
foydalanish   imkoni   katta   bo'lgan   turk   va   nemis   tarixshunosligida   esa   kurashning
so'ngi bosqichi habiy, jismoniy imkoniyatlar tugaguncha davom etgani ko'rsatiladi.
5. Sovet hokimyatiga qarshi kurash voqealarining rivojlanish bosqichlari yoki
davrlashtirilishi.   Bu   xususda   ham   turlicha   qarashlar   bor.   Ayrim   tadqiqotchilarga
kurash   1918-1924-yillar   bilan,   boshqa   tadqiqotlarda,   masalan,   nemis-turk
tarixshunosligida   1917-1934-yillar   bilan   chegaralanadi.   Kurash   bosqichlarini
aniqlashtirishda ham turlicha yondashilgan -ba'zi tadqiqotlar ilk sovet nashirlardagi
davrlashtirishga asoslanadi, ya'ni kurash voqiyalarining rivoji sovet hokimyatining,
Qizil Armiyaning tadbirlari, harbiy yurishlari bilan belgilanadi, ba'zi tadqiqotlarda
o'lkadagi kurash frontidagi muhim voqiyalar asosida yoki yilma-yil bosqichlanadi.
Yuqorida qayd etilgan tadqiqotlar tahlili  jarayonida Turkiston milliy ozodligi
uchun kurash voqiyqlari talqinida xorijiy tarixshunoslikda ayrim mamlakatlarning
o'ziga   xos   xususiyatlari   va   umumjahon   miqyosidagi   umumiy   xususiyatlar   borligi
ma'lum   bo'ldi.   Har   bir   mamlakatdagi   o'iga   xos   xususiyatlar   sifatida   quydagilarni
qayd etish mumkin: -Germaniya   va   Turkiyada   muammo   tarixshunosligi   asosan   turkistonlik
muhojirlar,   turkiy   xalqlar   vakillari   tomonidan   rivojlantirildi   (M.   Cho'qayev,   Z.V.
Tug'on, B. Hayit, A. R.Boysun, A.Bodomchi, Sh. Yassaviy).
-Turkiya   tarixshunosligida   "Hur   Turkiston   uchun!"   g'oyasi   ustuvor   bo'lib,
uning   amalga   oshishiga   bo'lgan   ishonch   va   davlatlar   1991-yilgacha,   ya'ni   O'rta
Osiyo davlatlari mustaqilligi qaror topgunga qadar so'nmay, kun tartibidan olinmay
keldi. 
-Turk tilidagi aksariyat adabiyotlarda bevosita bolsheviklar tomonidan o'ylab
topilgan va jahon tarixshunosligida ko'chirma ibora sifatida, mohiyatga zid tarizda
ishlatilib   kelingan   "bosmachilik"   iborasidan   foydalanishdan   or   qilindi.   Bu   so'zni
ko'chirma shakilda bo'lsa-da, jahon tarixshunosligida ishlatilish holatini Turkiston
xalqlari,   ularning   o'tmishi   uchun   haqorat,   deb   baholandi.   Kurash   sardorlari
"ko'rboshilar", kurash voqiyalari esa "milliy qo'zg'alish" deb ta'riflandu.
-Nemis tarixshunosligida Turkiston va uning istiqlololi uchun kurash tarixiga
e'tibor   O'rta   Osiyo   xalqlari   davlat   mustaqilligi   qaror   topib,   vatamimizda   ushbu
muammoning   xolisona   talqiniga   imkoniyat   tug'ilganidan   keyin   ham   yo'qolmadi,
aksincha,   bu   muammoga   oid   jahon   tarixshunosligida   hozirgacha   eng   yirik   ilmiy
tadqiqot bo'lib kelayotgan asar (B. Hayit qalamiga mansub) 1992-yil nemis tilaida
chop etildi 34
 va jahon ilmiy jamoatchiligi tomonidan ketta e'tibor bilan kutib olindi.
Nemis tarixshunosligida Turkiston va uning istiqloli uchun kurash masalalariga oid
bilimlar,  tadqiqotlar   natijalarini   xalqaro miqyosda  ommalashtirishga  jiddiy e'tibor
berildi. Nemis tilida yaratilgan eng yirik asarlar turk, ingiliz tillariga tarjima etildi,
ommaviy   axborot   vositalari   ham   bu   haqdagi   ma'lumotlar,   bilimlarni
ommalashtirish, jahon jamoatchiligi, turkiy xalqlar dunyosiga yetkazishda katta rol
o'ynadi.
     - Ingliz-amerika va fransuz tarixshunosligida Turkiston va uning istiqloli uchun
kurash   masalalari   haqidagi   bilimlar,   izlanishlarning   rivojlanishida   turkistonlik
muhojirlar   roli   va   ta'siri   hal   etuvchi   rol   o'ynab   kelgan.   Ayni   paytda   50-yillardan
34
 Dr. Baymirza Hayit. “Basmatschi”.National Kampf Turkestans in den jahren von 1919 bis 1934. Koin. 1992. boshlab   "sovetshunoslik",   "o'rtaosiyoshunoslik"   markazlari   va   ularning   yirik
mutaxasisliklarining   xissalari   juda   katta   bo'ldi.   Bunda   maxsus   fondlar   (Deyl
Karnegi,   Rokfeller   fondlari),   davlat   taminoti   va   homiyligitadqiqotlar   olib   borish,
ularning natijalarini chop etishga katta imkon va yordam berdi.
-   Ingliz-amerika   va   fransuz   tadqiqotlarida   muammo   mohiyatlarini   belgilashda
yakdil   xulosalar   bildirish   bilan   birga   ba'zi   masalalarda   turlicha,   ba'zi   shoshilinch,
yuzaki,   ziddiyatli   mulohazalar   ilgari   suriladi,   bu   hol   avvalo   manbalar,   tegishli
ma'lumotlar   yetishmovchiligi,   cheklangan   tasavvurlarga   asoslanish,   ba'zi   hollarda
g'oyaviy oqimlar, qarashlar ta'siri bilan izohlanadi. (Ayniqsavoqialarni milliy, irqiy
nizo, millatlararo ziddiyat sifatida yoritishga urunish hollarida bu yaqqol namoyon
bo'ladi.)
-Ingliz-amerika, fransuz tarixshunosligida 90-yillarga qadar Turkiston voqealariga
nafaqat ilmiy asosda,  balki xalqaro munosabatlar va siyosatda amaliy ahamiyatga
ega   bo'lishi   mumkin   bo'lgan   muhim   muammo   sifatida   yondashish   kuzatiladi.   Bu
hol   ayniqsa,   ayniqsa   ikki   tizim   o'rtasida   "sovuq   urush"   munosabatlari
keskinlashgan   50-yillarda   va   Afg'oniston   voqialari   bilan   bog'liq   suratda   70-80-
yillarda yaqqol namoyon bo'ldi. Bu davrda nafaqat xorijiy tarixshunoslikda, balki
yuqorida   ko'rib   o'tilganidek,   sovet   tarixshunosligida   ham   Turkistondagi   1917-
1924- yillar voqealariga e'tibor kuchayib ketdi. Bu davrda xorijiy tarixshunoslikda
shu   davrgacha   ma'lum   bo'lgan     asosiy   xulosalar   kengroq   asoslanib,   yanada
boyitildi,   turli   masalalar   tafsilotlari   aniqlashtirildi,   sovet   tarixshunosligida   esa
voqealarni   soxtalashtirish   uchun   barcha   mahorat   ishga   solindi,   xorijiy
tarixshunoslik   xulosalarining   go'yoki   "asossizligini"   ilmiy   dalillar   bilan   emas,
siyosiy   ayblov   va   puch   davolar   bilan   isbotlashga   zo'r   berildi.   Natijada   muammo
to'lqini   ilmiy   munozara   emas,   g'oyaviy   kurash   maydoniga   aylandi.   Har   ikki   taraf
ham   voqealar   tahlilini   tarixiy   tajriba   sifatida   qarab,   uning   ahamiyatini   va
mohiyatini   o'z   g'oyaviy   nuqtai   nazaridan   talqin   etishga   urindi.   Vaholanki,   milliy,
diniy,   siyosiy,   qabilaviy   ziddiyatlar   tusini   olgan   Afg'onistondagi   voqealar
Turkistonda   1918-1924-yillarda   sodir   bo’lgan   voqiyalar   tubdan   farq   qiladi. Afg’oniston   ichki   ishlarida   SSSRning   qo’pol   aralashuvi   soviet   davlatining
Turkistonda   o’z   hukumronligini   zo’ravonlik   bilan   qaror   toptirish   siyosatning   bir
ko’rinishi, qaytarilishi  edi, albatda,  Biroq, Afgo’nistondagi  voqiyqlarning keyingi
rivoji   hamda   unga   tashqi   omillar   tasiri,   ichki   ziddiyatlar,   o’zaro   nizo   va
kelishmovchiliklar ular Turkiston voqiyalaridan tubdan farq qilishini ko’rsatdi.
              Xorijiy   tarixshunoslikning   umumiy   xususiyatlari   shundaki,   ularda   kurash
sabablari,   mohiyati,   ishtirokchilari   haqida   yakdil   xulosalar   bildirildi.   Bu   hol
yuqorida   qayd   etilganidak,  haqiqat   barcha   tillarda   yagona  mezonda   baholanishini
ko’rsatadi. Xorijiy tarixshunoslikda nafaqat ilmiy yutuqlarda, balki kamchiliklarda
ham   umumiylik   kuzatiladi.   Bu   kamchiliklar   avvalo   Turkiston   voqeyalari   rivojida
o’lkadagi   ichki   vaziyat,   mahalliy   milliy   xususiyat,   ichki   omillar   tasirini   to’la
tasavvur   eta   olmaslikda   namayon   bo’ladiki,   bunday   hol   tegishli   malumotlar,
manbalar   yetishmovchiligi,   ulardan   bexabarlik   bilan   izoxlanadi.   Manbalardan
bexabarlik,   ulardan   foydalanishdagi   cheklanishlarga   barham   berish   imkoni
tug’ilgan hozirgi mustaqillik, erkin fikir yuritish va ijod qilish sharoitida xorijlik va
vatan   tarixshunosligi   mutaxasislari   bunday   kamchiliklarni   hamkorlikda   bartaraf
etishlari mumkin va lozim. 
              Umumiy,   xorijiy   tarixshunoslik     va   vatan   tarixshunosligi   ilmiy   natijalarni
haqida   yuqorida   qayd   etilgan   malumotlardan   malum   bo’ladiki,   xorijiy
tarixshunoslikda   etiborga   loyiq   fikr-mulohazalar,   muhim   malumotlar   juda   ko’p.
Ayni   paytda   endigina   rivojlanib   kelayotgan   mustaqillik   davri   tarixshunosligida
ham bu borada diqqatga sazovar yutuqlarga erishildi va ular xorijiy tadqiqotchilar
uchun nihoyatda qiziqarlidir. Tarixiy haqiqatni tiklash esa barcha imkoniyatlardan,
manbalardan   unumli   foydalanishni,   xorijiy   va   vatan   tarixshunosligi   yutuqlarini
birlashtirishni   taqazo   etdi.   Bu   esa   o’z   navbatida   xorijdagi   va   vatanimizdagi
mutaxasislar   hamkorligi   zaruriyatini   ilgari   suradi.   Bundan   hamkorlik   tarixiy
haqiqatni   nafaqat   vatan   tarixshunosligi   va   xalqimiz   xotirasida,   balki   jahon
miqyosida to’la hamda xolisona  tiklash  imkonini  beradi. Bir  so’z  bilan  aytganda, jahon   tarixshunosligining   muhim   mavzularidan   biriga   aylangan   bu   tarixiy   hodisa
jahon tarixshunosligining hamkorligidagi talqinini kutmoqda.

XIX ASR IKKINCHI YARMI XX ASR BOSHI TURKISTONDA TARIXIY- ME`MORIY OBIDALAR TARIXI TARIXSHUNOSLIGI Kirish: ..................................................................................................... betlar 1 Bob XIX asr oxiri Turkistonda tarixiy-me`moray obidalar ...-bet 1 .1 §. B u x o r o a m i r l i g i o b i d a l a r i ................................................................................................................ betlar 1.2 §. Xiva obidalari .................................................................................. betlar 1.3 §.Toshkent va Qo`qon xonligida yodgorliklarning holati…………..betlar 2 Bob Rus bosqinining tarixiy-me`moray obidalarga ta`siri .................... bet 2. 1 §. Harbiy harakatlar natijasida tarixiy yodgorliklarga yetgan zarar……………… betlar 2. 2 §.Tarixiy-me`moriy obidalar muhofazasi borasida olib borilgan ishlar ….betlar 3.Bob XX asr boshlarida Turkistonda yodgorliklarni muhofaza qilish borasida olib borilgan chora-tadbirlar……bet 3.1 §. Rus tadqiqotchilarining Turkistonda tarixiy yodgorliklarni izlab topish va muhofaza qilish borasidagi faoliyatlari ................................................................................................................. betlar 3 .2§. ........................................................................................................ betlar Xulosa .................................................................................................... betlar

KIRISH Mustaqillik sharofati bilan yurtmiz tarixini o`rganishga bo`lgan e`tibor ham bir qadar o`zgardi. O`tmishni borligicha yanada to`laqonli yoritish imkoniyati vujudga keldi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 - yil 27 iyuldagi “O’z FA tarix instituti faoliyatini takomillashtirish haqidagi” qarori qabul qilingach, tarixiy muammolar va ularning yechimlarini izlash jarayoni yuqorilab bormoqda. Ushbu magistrlik ishida O`rta asrlar Movarounnahr tarixining tarixshunosligi yoritib beriladi. Bu davrda Arab xalifaligi, Somoniylar, Qoraxoniylar, Mo`g`ullar davri va Temuriylar davriga oid manbalar tahlil qilinadi. Mavzuning dolzarbligi: O`rta asrlar Movarounnahr tarixini yoritish turli davrlarda turlicha kechgan. Chorizm va sovet tarixshunosligida ba`zi jihatlariga e`tibor kamroq berilgan. Vaholangki O`rta Osiyo doimiy tarzda turli manfaatlar to`qnashgan mintaqa bo`lgan. Shuning uchun boy siyosiy jarayonlar va tarixga ega hisoblanadi. Xorijiy tadqiqotchilar sahifalarida ham turli yondashuvlar orqali bayon etilgan. Mana shu jarayonlarni batafsilroq va haqqoniy aks ettirish bugungi tarixchilarimiz zimmasidadir. Mavzuning maqsadi va vazifalari: Ushbu disertatsiya ishining maqsadi VIII-XV asrlarda O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixining tarixshunosligini tarixshunoslik fanining eng samarali va so’ngi usullari yordamida ochib berish, bu davr siyosiy hayotiga nisbatan turli davrlarda yashab ijod qilgan tarixchilar ya’ni, XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlaridagi tarixchilar-olimlar tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlar, mustaqillik yillarida amalga oshirilgan ishlar, shuningdek, XIX asr oxirlaridan xorij mamlakatlarida amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar ular tomonidan bildirilgan fikr va mulohazalarini tatqiq etish va tahlil etish va shu orqali tarixshunoslik fanining yanada rivojlanishiga hissa qo’shishdan iboratdir.VIII-XV asrlar tarixi manbalar ko`lami jihatdan ko`pligi bilan ajralib turadi. Turli davrlarda mintaqa tarixining yoritilishi har xil tuzumlar ko`rinishida

o`rganilgan. VIII-XV asrlar O’rta Osiyo siyosiy haqqoniy tarixini yoritish ishlariga eng muhim darajada hissa qo’shgan olimlarning tadqiqot ishlarini tahlil qilishdan iboratdir. Mavzuning tarixs h unosligi: Tadqiqot ob’ekti: Tadqiqot ob’ektiga O’rta Osiyoning VIII- XV asrlar davri siyosiy hayotini aks ettirib bergan barcha birinchi darajali manbalar hamda ushbu davrda yashagan tarixchilarning voqea - hodisaga yondoshuvlari, O’rta Osiyoning VIII-XV asrlar davri siyosiy hayoti tarixiga oid Chor Rossiyasi davrida, Sho’rolar davrida, mustaqil O’zbekistonda hamda xorijiy mamlakatlarda olib borilgan barcha tadqiqot ishlari. Mavzuning nazariy va amaliy ahamiyati: Ishning nazariy ahamiyati shundan iboratki VIII-XV asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixining tarixshunosligini yoritib berish orqali qo’lga kiritilgan yutuqlar hamda tajribalar O’rta Osiyo xalqlarining rivojlangan o’rta asrlar davri siyosiy hayoti tarixining turli davrlarda qay darajada o’rganilganligini tadqiq etish orqali yurtimizda tarixshunoslik fanining rivojlanishiga oz bo’lsada hissa qo’shishdan iboratdir. Dissertatsiya mavzusi tadqiqoti natijasida qo’lga kiritilgan yutuqlar tarixshunoslik fanining keyingi tadqiqotlarida muhim nazariy ahamiyatga egadir. Amaliy ahamiyati shundaki qo’lga kiritilgan yutuqlardan oliy o’quv yurtlarida ijtimoiy fanlarni o’qitishda xususan, yurtimiz oliy o’quv yurtlarining tarix fakultetlari manbashunoslik va tarixshunoslik yo’nalishlarida faoliyat yuritayotgan professor- o’qituvchilar o’z ma’ruzalarida, uslubiy qo’llanmalar tayyorlashda, magistr va talabalar esa rivojlangan o’rta asrlar davri Movarounnahr tarixini o’rganayotganda ushbu tadqiqot natijalaridan foydalanishlari mumkin. Mavzuning ishlab chiqarishga bog’liqligi: Dissertatsiya tadqiqoti natijasini respublikamizdagi maktablarda tarixchi o’qituvchilarining o’quv- metodik faoliyatiga joriy etish, tarix muzeylari, sayyohlik tashkilotlari faoliyatiga tadbiq etish tavsiya etiladi.

Dissertatsiyaning tuzilishi: Tadqiqot kirish, uch bob, yettita paragraf, xulosa va adabiyotlar ro’yxatidan iborat. O`rta asrlar Movarounnahr tarixini o’rganishda birinchi darajali manbalarning o’rni va ahamiyati eng muhim hisoblanadi. Asl tarixiy qo’lyozmalarni o’qish, o’rganish, taqqoslash, tahlil qila olish manbashunos - tadqiqotchilardan katta mahoratni talab qiladi. O’rta asrlar davri tarixini yoritishda eng ishonchli vosita bu - asl tarixiy qo’lyozma manbalardir. VIII-XV asrlar O’rta Osiyo tarixiga oid manbalarni tadqiq etish alohida e’tiborni taqozo etadi. Bu davr manbalarining ko’pchiligida voqea-hodisalar xronologik tarzda bayon etiladi. O’rta Osiyo tarixining VIII-XV asrlar birinchi darjali manbalariga Muhammad an- Narshaxiyning ``Buxoro tarixi``, Abulfazl al-Bayhaqiyning “Tarixi Mas’udiy”, Abu Nasr Muhammad al-Utbiyning “Tarixi Yaminiy”, Izzuddin ibn al-Asirning “Al-Komil fi-t-ta’rix”, Abu Sa’d Abdulkarim as-Sam’oniyning “Kitob al-ansob” , Nizomiddin Shomiyning ``Zafarnomq`` va boshqalarni kiritishimiz mumkin. XIX asr ikkinchi yarmidan boshlab Rossiya va G’arbiy Yevropalik sharqshunos olimlar O’rta Osiyoning o’rta asrlar davri tarixi bilan bog’liq qo’lyozma asarlarni o`rganish jarayyonlari bilan shug`ullana boshladilar. Ular qatoriga V. Veselovskiy, V. V. Bartold, V. R. Rozen, V. P. Vasilev, X. Vamberi, B. Dorn va boshqalarni qo’shishimiz mumkin. Ushbu olimlar O`rta Osiyo tarixiga oid manbalarni ko`pchiligini tadqiq etgan.

XIX asr oxiri Turkistonda tarixiy-me`moray obidalar 1.1 §. Buxoro amirligi obidalari Ma`lumki Turkiston hududi qadim tarixdan turli sulolalar boshqaruvida bo`lgan. Turli davrlarda yaratilgan inshootlar, tarixiy-me`moray obidalar bunyod etilgan. Ayniqsa Buxoro amirligi bunday obidalargaboyligi bilan ajralib turgan. XIX asr oxirlariga kelib ham amirlik hududida bunday me`moray obidalar anchagina salmoqli edi. Ayniqsa Samarqand, Buxoro, Poykand, Qarshi, Termiz, Shahrzisabz, Karmana kabi bekliklarida tarixiy-me`moray obidalar anchani tashkil qilgan. Masalan, Samarqandda Xoja Ahmad maqbarasi (XIV) asrda qurilgan. Islom ma`navuyatiga ulkan hissa qo`shgan shayxga atab qurilgan. Maqbaraning XX asr boshigacha qiyshayib qolgan minorasi saqlanib qolgan 1 . Shaxrimizning eng mukaddas ziyoratgoxi va me’moriy obidalaridan biri, Samarkandning eng birinchi masjidi Xazrati Xizr masjididir. Masjidning peshayvonidan tevarak-atrofga razm solinsa, ufk bilan kushilib ketgan manzara kurinadi. Ulugvor Amir Temur jome’ masjidi va Bibixonim makbarasining tulaligicha kurish mumkin. Undan sal uzokrokda mashxur Registon madrasalari minora va gumbazlari savlat tukib turadi. Pastrokda esa Shoxi Zinda makbara va masjidlar turkumining lojuvard gumbazlari ajoyib manzara kasb etadi. Musulmon dunyosida Xizr alayxissalomning nufuzi xakida kup gapirish mumkin. Bu paygambar Xak taolo tomonidan aziz tutilgan zotlardan biri bulib utgandir. Tarixchi Abu Toxirxojaning “Samariya” asarida ushbu shaxarning masjidlari va madrasalarining xosiyat va sifatlari tugrisidagi bobida shunday fikrlar keltiriladi: “Xazrati Xizr alayxissalom masjidi. Shaxar tai щ arisida Afrosiyob tepasi ustida, Oxdnin, darvozasining karshisidadir. Aytadilarkim, Samarkandda eng avval solingan masjid ushbudir. Ushbu masjid Amir Muzaffarxonning xonligi chogida kayta imorat kilingan”. Utmishda Samarkand shaxri kuplab istilochilar tomonidan zabt kilingan. Xar bir tarixiy vaziyatda ushbu yodgorlikka aloxida bir urgu berilib kelingan. Masjid 1 Шухрат Қ УЛМАТОВ, Амриддин БЕРДИМУРОДОВ САМАРКАНД ЁДГОРЛИКЛАРИ. Самарканд “Имом Бухорий халкаро маркази” 2017. 48- bet