XIX ASR IKKINCHI YARMI XX ASR BOSHI TURKISTONDA TARIXIY- ME`MORIY OBIDALAR TARIXI TARIXSHUNOSLIGI Kirish: ..................................................................................................... betlar 1 Bob XIX asr oxiri Turkistonda tarixiy-me`moray obidalar ...-bet 1 .1 §. B u x o r o a m i r l i g i o b i d a l a r i ................................................................................................................ betlar 1.2 §. Xiva obidalari .................................................................................. betlar 1.3 §.Toshkent va Qo`qon xonligida yodgorliklarning holati…………..betlar 2 Bob Rus bosqinining tarixiy-me`moray obidalarga ta`siri .................... bet 2. 1 §. Harbiy harakatlar natijasida tarixiy yodgorliklarga yetgan zarar……………… betlar 2. 2 §.Tarixiy-me`moriy obidalar muhofazasi borasida olib borilgan ishlar ….betlar 3.Bob XX asr boshlarida Turkistonda yodgorliklarni muhofaza qilish borasida olib borilgan chora-tadbirlar……bet 3.1 §. Rus tadqiqotchilarining Turkistonda tarixiy yodgorliklarni izlab topish va muhofaza qilish borasidagi faoliyatlari ................................................................................................................. betlar 3 .2§. ........................................................................................................ betlar Xulosa .................................................................................................... betlar

KIRISH Mustaqillik sharofati bilan yurtmiz tarixini o`rganishga bo`lgan e`tibor ham bir qadar o`zgardi. O`tmishni borligicha yanada to`laqonli yoritish imkoniyati vujudga keldi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 - yil 27 iyuldagi “O’z FA tarix instituti faoliyatini takomillashtirish haqidagi” qarori qabul qilingach, tarixiy muammolar va ularning yechimlarini izlash jarayoni yuqorilab bormoqda. Ushbu magistrlik ishida O`rta asrlar Movarounnahr tarixining tarixshunosligi yoritib beriladi. Bu davrda Arab xalifaligi, Somoniylar, Qoraxoniylar, Mo`g`ullar davri va Temuriylar davriga oid manbalar tahlil qilinadi. Mavzuning dolzarbligi: O`rta asrlar Movarounnahr tarixini yoritish turli davrlarda turlicha kechgan. Chorizm va sovet tarixshunosligida ba`zi jihatlariga e`tibor kamroq berilgan. Vaholangki O`rta Osiyo doimiy tarzda turli manfaatlar to`qnashgan mintaqa bo`lgan. Shuning uchun boy siyosiy jarayonlar va tarixga ega hisoblanadi. Xorijiy tadqiqotchilar sahifalarida ham turli yondashuvlar orqali bayon etilgan. Mana shu jarayonlarni batafsilroq va haqqoniy aks ettirish bugungi tarixchilarimiz zimmasidadir. Mavzuning maqsadi va vazifalari: Ushbu disertatsiya ishining maqsadi VIII-XV asrlarda O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixining tarixshunosligini tarixshunoslik fanining eng samarali va so’ngi usullari yordamida ochib berish, bu davr siyosiy hayotiga nisbatan turli davrlarda yashab ijod qilgan tarixchilar ya’ni, XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlaridagi tarixchilar-olimlar tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlar, mustaqillik yillarida amalga oshirilgan ishlar, shuningdek, XIX asr oxirlaridan xorij mamlakatlarida amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar ular tomonidan bildirilgan fikr va mulohazalarini tatqiq etish va tahlil etish va shu orqali tarixshunoslik fanining yanada rivojlanishiga hissa qo’shishdan iboratdir.VIII-XV asrlar tarixi manbalar ko`lami jihatdan ko`pligi bilan ajralib turadi. Turli davrlarda mintaqa tarixining yoritilishi har xil tuzumlar ko`rinishida

o`rganilgan. VIII-XV asrlar O’rta Osiyo siyosiy haqqoniy tarixini yoritish ishlariga eng muhim darajada hissa qo’shgan olimlarning tadqiqot ishlarini tahlil qilishdan iboratdir. Mavzuning tarixs h unosligi: Tadqiqot ob’ekti: Tadqiqot ob’ektiga O’rta Osiyoning VIII- XV asrlar davri siyosiy hayotini aks ettirib bergan barcha birinchi darajali manbalar hamda ushbu davrda yashagan tarixchilarning voqea - hodisaga yondoshuvlari, O’rta Osiyoning VIII-XV asrlar davri siyosiy hayoti tarixiga oid Chor Rossiyasi davrida, Sho’rolar davrida, mustaqil O’zbekistonda hamda xorijiy mamlakatlarda olib borilgan barcha tadqiqot ishlari. Mavzuning nazariy va amaliy ahamiyati: Ishning nazariy ahamiyati shundan iboratki VIII-XV asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixining tarixshunosligini yoritib berish orqali qo’lga kiritilgan yutuqlar hamda tajribalar O’rta Osiyo xalqlarining rivojlangan o’rta asrlar davri siyosiy hayoti tarixining turli davrlarda qay darajada o’rganilganligini tadqiq etish orqali yurtimizda tarixshunoslik fanining rivojlanishiga oz bo’lsada hissa qo’shishdan iboratdir. Dissertatsiya mavzusi tadqiqoti natijasida qo’lga kiritilgan yutuqlar tarixshunoslik fanining keyingi tadqiqotlarida muhim nazariy ahamiyatga egadir. Amaliy ahamiyati shundaki qo’lga kiritilgan yutuqlardan oliy o’quv yurtlarida ijtimoiy fanlarni o’qitishda xususan, yurtimiz oliy o’quv yurtlarining tarix fakultetlari manbashunoslik va tarixshunoslik yo’nalishlarida faoliyat yuritayotgan professor- o’qituvchilar o’z ma’ruzalarida, uslubiy qo’llanmalar tayyorlashda, magistr va talabalar esa rivojlangan o’rta asrlar davri Movarounnahr tarixini o’rganayotganda ushbu tadqiqot natijalaridan foydalanishlari mumkin. Mavzuning ishlab chiqarishga bog’liqligi: Dissertatsiya tadqiqoti natijasini respublikamizdagi maktablarda tarixchi o’qituvchilarining o’quv- metodik faoliyatiga joriy etish, tarix muzeylari, sayyohlik tashkilotlari faoliyatiga tadbiq etish tavsiya etiladi.

Dissertatsiyaning tuzilishi: Tadqiqot kirish, uch bob, yettita paragraf, xulosa va adabiyotlar ro’yxatidan iborat. O`rta asrlar Movarounnahr tarixini o’rganishda birinchi darajali manbalarning o’rni va ahamiyati eng muhim hisoblanadi. Asl tarixiy qo’lyozmalarni o’qish, o’rganish, taqqoslash, tahlil qila olish manbashunos - tadqiqotchilardan katta mahoratni talab qiladi. O’rta asrlar davri tarixini yoritishda eng ishonchli vosita bu - asl tarixiy qo’lyozma manbalardir. VIII-XV asrlar O’rta Osiyo tarixiga oid manbalarni tadqiq etish alohida e’tiborni taqozo etadi. Bu davr manbalarining ko’pchiligida voqea-hodisalar xronologik tarzda bayon etiladi. O’rta Osiyo tarixining VIII-XV asrlar birinchi darjali manbalariga Muhammad an- Narshaxiyning ``Buxoro tarixi``, Abulfazl al-Bayhaqiyning “Tarixi Mas’udiy”, Abu Nasr Muhammad al-Utbiyning “Tarixi Yaminiy”, Izzuddin ibn al-Asirning “Al-Komil fi-t-ta’rix”, Abu Sa’d Abdulkarim as-Sam’oniyning “Kitob al-ansob” , Nizomiddin Shomiyning ``Zafarnomq`` va boshqalarni kiritishimiz mumkin. XIX asr ikkinchi yarmidan boshlab Rossiya va G’arbiy Yevropalik sharqshunos olimlar O’rta Osiyoning o’rta asrlar davri tarixi bilan bog’liq qo’lyozma asarlarni o`rganish jarayyonlari bilan shug`ullana boshladilar. Ular qatoriga V. Veselovskiy, V. V. Bartold, V. R. Rozen, V. P. Vasilev, X. Vamberi, B. Dorn va boshqalarni qo’shishimiz mumkin. Ushbu olimlar O`rta Osiyo tarixiga oid manbalarni ko`pchiligini tadqiq etgan.

XIX asr oxiri Turkistonda tarixiy-me`moray obidalar 1.1 §. Buxoro amirligi obidalari Ma`lumki Turkiston hududi qadim tarixdan turli sulolalar boshqaruvida bo`lgan. Turli davrlarda yaratilgan inshootlar, tarixiy-me`moray obidalar bunyod etilgan. Ayniqsa Buxoro amirligi bunday obidalargaboyligi bilan ajralib turgan. XIX asr oxirlariga kelib ham amirlik hududida bunday me`moray obidalar anchagina salmoqli edi. Ayniqsa Samarqand, Buxoro, Poykand, Qarshi, Termiz, Shahrzisabz, Karmana kabi bekliklarida tarixiy-me`moray obidalar anchani tashkil qilgan. Masalan, Samarqandda Xoja Ahmad maqbarasi (XIV) asrda qurilgan. Islom ma`navuyatiga ulkan hissa qo`shgan shayxga atab qurilgan. Maqbaraning XX asr boshigacha qiyshayib qolgan minorasi saqlanib qolgan 1 . Shaxrimizning eng mukaddas ziyoratgoxi va me’moriy obidalaridan biri, Samarkandning eng birinchi masjidi Xazrati Xizr masjididir. Masjidning peshayvonidan tevarak-atrofga razm solinsa, ufk bilan kushilib ketgan manzara kurinadi. Ulugvor Amir Temur jome’ masjidi va Bibixonim makbarasining tulaligicha kurish mumkin. Undan sal uzokrokda mashxur Registon madrasalari minora va gumbazlari savlat tukib turadi. Pastrokda esa Shoxi Zinda makbara va masjidlar turkumining lojuvard gumbazlari ajoyib manzara kasb etadi. Musulmon dunyosida Xizr alayxissalomning nufuzi xakida kup gapirish mumkin. Bu paygambar Xak taolo tomonidan aziz tutilgan zotlardan biri bulib utgandir. Tarixchi Abu Toxirxojaning “Samariya” asarida ushbu shaxarning masjidlari va madrasalarining xosiyat va sifatlari tugrisidagi bobida shunday fikrlar keltiriladi: “Xazrati Xizr alayxissalom masjidi. Shaxar tai щ arisida Afrosiyob tepasi ustida, Oxdnin, darvozasining karshisidadir. Aytadilarkim, Samarkandda eng avval solingan masjid ushbudir. Ushbu masjid Amir Muzaffarxonning xonligi chogida kayta imorat kilingan”. Utmishda Samarkand shaxri kuplab istilochilar tomonidan zabt kilingan. Xar bir tarixiy vaziyatda ushbu yodgorlikka aloxida bir urgu berilib kelingan. Masjid 1 Шухрат Қ УЛМАТОВ, Амриддин БЕРДИМУРОДОВ САМАРКАНД ЁДГОРЛИКЛАРИ. Самарканд “Имом Бухорий халкаро маркази” 2017. 48- bet