logo

XIX ASRNING IKKINCHI YARMI VA XX ASR BOSHLARIDA ROSSIYA IMPERIYASI TOMONIDAN TURKISTONDA AMALGA OSHIRGAN AGRAR SIYOSATI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

444.3466796875 KB
XIX ASRNING IKKINCHI YARMI VA XX ASR BOSHLARIDA ROSSIYA
IMPERIYASI TOMONIDAN TURKISTONDA AMALGA OSHIRGAN AGRAR
SIYOSATI
MUNDARIJA
KIRISh ............................................................................................................ 6-11
IBOB.   ROSSIYA   IMPERIYASINING   TURKISTON   O’LKASIDA   YER-SUV
MUNOSABATLARIGA   OID   SIYOSATI:   MANBAShUNOSLIK   VA
TARIXShUNOSLIK TAHLILI
1.1. Rossiya imperiyasining o’lkadagi yer-suv munosabatlariga oid
KOMISSIYALARINING TURKISTONDAGI YER-SUV MASALALARIGA DOIR 
FAOLIYATI ........................................................................................................... 4
1.1. Rossiya imperiyasining o’lkadagi yer-suv munosabatlariga oid siyosatining 
shakllanishi va mohiyati ................................................................................................ 6
1.2. Mavzuning manbashunosligi .............................................................................. 12
1.3. Mavzuning tarixshunoslik tahlili ......................................................................... 21
I bobga xulosa ............................................................................................................ 101
II BOB. TURKISTON O’LKASI YER-SUV MUNOSABATLARIDAGI O’ZGARIShLAR . . 102
2.1. O’lka yer egaligi va mulkchilik munosabatlaridagi o’zgarishlar ................... 102
II bobga xulosa ........................................................................................................... 113
3.1. Rasmiy amaldorlarning o’lkadagi yer-suv munosabatlariga oid 
siyosiy faoliyati .............................................................................................. 107
3.2. Taftish komissiyalari hisobotlarida o’lkadagi yer-suv 
munosabatlarining aks ettirilishi ................................................................ 113
III bobga xulosa ............................................................................................ 121
XULOSA .......................................................................................................... 122
I. Me’yoriy-huquqiy hujjatlar ....................................................................... 126
II. Arxiv hujjatlari O’zbekiston Milliy arxivi (O’zMA) fondlari .................... 126
III. Hujjatlar to’plami ..................................................................................... 126
V. Ilmiy jurnal va to’plamlardagi maqolalar. Konferensiyalar materiallari
......................................................................................................................... 137
VII. Dissertasiya va avtoreferatlar .............................................................. 139
ILOVALAR ................................................................................................................ 143
Фарғона ................................................................................................................ 25
вилоятига ............................................................................................................ 25
2.1. O’lkadagi suv manbalari va irrigasiya ishlari
ahvoli ............................................................................................. 40-47
II bobga xulosa ............................................................................... 47-48
III BOB. IMPERIYA RASMIY AMALDORLARI VA TAFTISh KOMISSIYALARINING   TURKISTONDAGI   YER-SUV
MASALALARIGA DOIR FAOLIYATI
3.1. Rasmiy amaldorlarning o’lkadagi yer-suv munosabatlariga
oid siyosiy faoliyati ....................................................................... 49-54
3.2. Taftish komissiyalari hisobotlarida o’lkadagi yer-suv
munosabatlarining aks ettirilishi .................................................... 54-63
I bobga xulosa ........................................................................... 63-64
XULOSA ....................................................................................................... 65-68
FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIY O TLAR
RO’YXATI .................................................................................................... 69-84
ILOVALAR
O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ
OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI 
SHAROF RASHIDOV NOMIDAGI 
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI
Fakultet:  Tarix                             Magistratura talabasi:  Boyqobilov Abubakir
Kafedra:  O’zbekiston tarixi                Ilmiy rahbar:  t.f.d. prof. Sh.G’afforov
O’quv yili : 2022-2023                         Mutaxassisligi:  tarixchi
‹‹	
  XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida Rossiya imperiyasi
tomonidan Turkistonda amalga oshirgan agrar siyosati ›› m avzusida gi
magistrlik dissertatsiyasiga
Annotatsiya
            Ushbu magistrlik dissertatsiyasining  birinchi bobining ikkinchi va
uchinchi   paragraflari   mavzuning   manbaviy   asoslari   hamda   tarixshunoslik
masalalariga   bag’ishlangan   bo’lib,   birinchi   bobning   ikkinchi   paragrafda
tadqiqotga   oid   rus   sharqshunoslari   asarlari,   arxiv   hujjatlari,   rasmiy   amaldorlar
va   taftish   komissiyalari   hisobotlari,   statistika   qo’mitalari   materiallari,
yilnomalar va turli ma’lumotnoma- kitoblarda nashr etilgan maqolalar, mahalliy
mualliflarning   asarlari,   uchinchi   paragrafda   esa   muammoning   tarixshunosligi
uch guruhga: sovet hukumati davridagi adabiyotlar, mustaqillik yillarida amalga
oshirilgan   tadqiqotlar   va   xorijiy   mualliflar   tomonidan   yaratilgan   tadqiqotlarga ajratilib   o’rganildi.   Jumladan,   Turkiston   o’lkasida   Rossiya   imperiyasi
boshqaruvi   davrida   yer-suv   munosabatlariga   oid   siyosatning   mohiyatini
yoritish,   o’lka   yer-suv   munosabatlariga   oid   rus   sharqshunos   olimlarining
asarlari, imperiya taftish komissiyalarining hisobotlari hamda tadqiqotchilarning
ilmiy ishlarini tahlil qilishdan,   arxiv hujjatlari, statistika qo’mitalari materiallari,
yilnomalar,   turli   ma’lumotnoma-kitoblar   asosida   yer-suv   siyosatining   o’lka
xalqlari hayotiga ta’sirini ko’rsatib berishdan,   o’lkada yer egaligi va mulkchilik
munosabatlaridagi   o’zgarishlar   hamda   suv   manbalari   va   irrigasiya   ishlari
holatini o’rganish,   o’lka rasmiy amaldorlari va taftish komissiyalarining yer-suv
munosabatlari bo’yicha faoliyatlarini tahlil qilish dan iborat bo’ladi.
РЕСПУБЛИКА УЗБЕКИСТАН
МИНИСТЕРСТВО ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ, НАУКИ И
ИННОВАЦИЙ
САМАРКАНДСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ
ИМ. ШАРОФА РАШИДОВА
Факультет:  История                                     Магистрант:  Бойқобилов А.
Факультет:  История Узбекистана              Научный руководитель: 
       д . и.н.,  проф.  Ш.Гаффаров
Академический год: 2022-2023                  Специальность:  историк
‹‹   Аграрная политика Российской империи в Туркестане во второй
половине 19-начале 20 века ›› к кандидатской диссертации по теме
                                          АННОТАЦИЯ
Д анной   магистерской   диссертации   посвящены   источниковедческим
основаниям   темы   и   историографическим   вопросам,   а   второй   параграф   первой
главы   содержит   исследования   российских   востоковедов,   архивные   документы,
отчеты  официальных   лиц  и  ревизионных   комиссий,  материалы   статистических
комитетов,   летописи   и   статьи,   опубликованные   в   различных   справочниках,
произведения местных авторов, а в третьем параграфе историография проблемы
была   разделена   на   три   группы:   литература   в   период   советской   власти,
исследования,   проведенные   в   период   годы   независимости,   и   исследования,
созданные   зарубежными   авторами.   В   частности,   выясняя   характер   политики земельно-водных   отношений   в   период   правления   Российской   империи   в
Туркестане,   из   анализа   трудов   русских   востоковедов,   отчетов   императорских
инспекционных   комиссий   и   научных   трудов   исследователей   земельно-водных
отношений страны,   на основе архивных документов, материалов статистических
комитетов,   ежегодников,   различных   справочников,   показывающих   влияние
земельной   и   водной   политики   на   жизнь   народа   страны,   изучение   изменений   в
землевладении   и   имущественных   отношениях   в   стране,   а   также   состояния
водных   источников   и   ирригационных   работ,   будет   состоять   из   анализа
деятельности   должностных   лиц   страны   и   ревизионных   комиссий   по   земельно-
водным отношениям.
REPUBLIC OF UZBEKISTAN
THE MINISTRY OF HIGHER EDUCATION, SCIENCE AND INNOVATION
SHARAF RASHID
SAMARKAND STATE UNIVERSITY
Department:  History                                     Master student:  Boyqobilov A.
Faculty:   History  of  Uzbekistan                       Supervisor:   doctor  of  history  Sh.G’afforov
Academic Year: 2022-2023                        Specialty:  historian
‹‹   The agrarian policy implemented by the Russian Empire in Turkestan in the
second half of the 19th century and the beginning of the 20th century  ›› for a
PhD dissertation
                                         ANNOTATION
O f this master's thesis   are devoted to the source foundations of the topic
and   historiographical   issues,   and   the   second   paragraph   of   the   first   chapter
contains the research works of Russian Orientalists, archival documents, reports
of   official   officials   and   inspection   commissions,   materials   of   statistical
committees, annals and articles published in various reference books, works of
local authors, and in the third paragraph, the historiography of the problem was
divided   into   three   groups:   literature   during   the   Soviet   government,   research
carried   out   during   the   years   of   independence,   and   research   created   by   foreign authors.   In   particular,   elucidating   the   nature   of   land-water   relations   policy
during   the   rule   of   the   Russian   Empire   in   Turkestan,   from   the   analysis   of   the
works   of   Russian   orientalists,   reports   of   the   imperial   inspection   commissions
and   the   scientific   works   of   researchers   on   the   land-water   relations   of   the
country,   on the basis of archival documents, materials of statistical committees,
yearbooks,   various   reference   books,   showing   the   impact   of   land   and   water
policy   on   the   life   of   the   people   of   the   country,   study   of   changes   in   land
ownership   and   property   relations   in   the   country,   as   well   as   the   state   of   water
sources and irrigation works,   will consist of   an analysis of the activities of the
country's officials and audit commissions on land-water relations.
KIRISh
Tadqiqot mavzusining dolzarbligi va zarurati.  Dunyoda aholi sonining
o’sib   borishi   kundalik   iste’mol   mollariga   bo’lgan   ehtiyojni   tobora   ko’paytirib,
oziq-ovqat   mahsulotlari   bilan   barqaror   ta’minlash   zaruratini   oshirmoqda.   Bu
talablarni   qondirish   maqsadida   iqtisodiyotning   muhim   tarmog’i   bo’lgan
agrosanoat majmuini rivojlantirish, oziq-ovqat ekinlarini parvarishlash va yangi
navlar   yaratish,   irrigasiya   va   meliorasiya   ishlarini   tartibga   solish   dolzarb
masalaga aylandi.
Bugungi   kunda   jahonda   qishloq   xo’jaligi   va   oziq-ovqat   sanoatining
shakllanishi, bu sohaga innovasion xarakterdagi texnologiyalarni jalb qilishning
nazariy   asoslari,   tuproq   qatlami   eroziyasi   va   uning   oqibatlari,   tuproqqa
meliorativ   ishlov   berish   usullarini   rivojlantirish,   Markaziy   Osiyoda   suv
ta’minotining   energiya,   oziq-ovqat   va   atrof-muhit   bilan   uzviy   bog’liqligi
borasida   ilmiy   izlanishlar   olib   borilmokda.   Shuningdek,   qishloq   xo’jaligi   va
oziq-ovqat   xavfsizligini   ta’minlash,   magistral   suv   resurslaridan   oqilona
foydalanish,   sohaga   ilmiy-texnik   innovasiyalarni   keng   joriy   qilish,   yer-suv
resurslaridan foydalanishda  samaradorlikka erishishga  qaratilgan ishlar  amalga
oshirilmokda.
So’ng’i   yillarda   Uzbekistonda   agrar   sohadagi   islohotlarni   tizimli   olib
borish,   yer   resurslaridan   samarali   foydalanish,   mamlakat   aholisining   qishloq xo’jaligi   mahsulotlariga   bo’lgan   ehtiyojini   qondirish,   suv   inshootlaridan
samarali   foydalanish,   yerlarning   meliorativ   holatini   yaxshilash,   logistika,
marketing xizmatlarini rivojlantirish hamda yer-suv resurslaridan foydalanishda
ilm-fan yutuqlarini samarali qo’llashga alohida e’tibor qaratildi. Zero, “Mavjud
resurs   va   imkoniyatlardan   oqilona   foydalanib,   aholini   qishloq   xo’jalik
mahsulotlari   bilan   kafolatli   ta’minlash,   sohada   ish   o’rinlari   yaratish,
manfaatdorlikni   yanada   oshirish,   ilg’or   yondashuvlarni   joriy   etish   eng   muhim
masalaga aylanmoqda” 297
.
Amalga   oshirilayotgan   islohotlar   jarayonida   o’lkamizdagi   yer-suv
munosabatlarining shakllanishi, yer egaligi va mulkchilikdagi o’zgarishlar, suv
manbalari  va irrigasiya  ishlarining holatini  tarixiy nuqtai  nazardan tahlil  qilish
dolzarb masalalardan hisoblanadi.
O’zbekiston  Respublikasi  Prezidentining 2017 yil  7 fevraldagi  PF-4947-
sonli  “2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini  rivojlantirishning beshta
ustuvor   yo’nalishi   bo’yicha   Harakatlar   strategiyasi   to’g’risida”,   2019   yil   17
iyundagi   PF-5742-sonli   “Qishloq   xo’jaligida  yer   va  suv   resurslaridan   samarali
foydalanish   chora-tadbirlari   to’g’risida”,   2020   yil.10   iyuldagi   PF-6024-sonli
“O’zbekiston Respublikasi suv xo’jaligini rivojlantirishning 2020-2030 yillarga
mo’ljallangan   konsepsiyasini   tasdiqlash   to’g’risida”gi   Farmonlari,   2019   yil   9
oktyabrdagi   PQ-4486-sonli   “Suv   resurslarini   boshqarish   tizimini   yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari  to’g’risida”gi  Qarori, shuningdek, sohaga  oid
boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda
mazkur dissertasiya muayyan darajada xizmat qiladi.
Tadqiqotning   respublika   fan   va   texnologiyalari   rivojlanishining
ustuvor   yo’nalishlariga   mosligi.   Tadqiqot   respublika   fan   va   texnologiyalarni
rivojlantirishning   I.   “Axborotlashgan   jamiyat   va   demokratik   davlatni   ijtimoiy,
huquqiy, iqtisodiy innovasion g’oyalar  tizimini  shakllantirish va ularni  amalga
oshirish yo’llari” nomli ustuvor yo’nalishiga muvofiq bajarilgan.
Muammoning   o’rganilganlik   darajasi.   Dissertasiya   birinchi   bobining
297  Шавкат Мирзиёев Ўзбекистон қишлок хўжалиги ходимларига табрик йўллади //  http    ://х8.и2/и2кг/ро8Уо2Ьек181оп-   
д18111од-к110211аИ£1-к11осйт1аг1еа-1:аЬг1к ikkinchi   va   uchinchi   paragraflari   mavzuning   manbaviy   asoslari   hamda
tarixshunoslik   masalalariga   bag’ishlangan   bo’lib,   birinchi   bobning   ikkinchi
paragrafda   tadqiqotga   oid   rus   sharqshunoslari   asarlari,   arxiv   hujjatlari,   rasmiy
amaldorlar   va   taftish   komissiyalari   hisobotlari,   statistika   qo’mitalari
materiallari,   yilnomalar   va   turli   ma’lumotnoma-   kitoblarda   nashr   etilgan
maqolalar,   mahalliy   mualliflarning   asarlari,   uchinchi   paragrafda   esa
muammoning tarixshunosligi uch guruhga: sovet 
hukumati   davridagi   adabiyotlar,   mustaqillik   yillarida   amalga   oshirilgan
tadqiqotlar   va   xorijiy   mualliflar   tomonidan   yaratilgan   tadqiqotlarga   ajratilib
o’rganildi.
Tadqiqotga doir izlanishlar tahlili shuni ko’rsatdiki, sovet davrida amalga
oshirilgan   ilmiy   izlanishlarda   qo’yilgan   masalaga   bir   yoqlama   hukmron
mafkura   qarashlari   asosida   yondashilgan   bo’lib,   mustaqillik   yillari   va   xorij
tarixshunosligida   Rossiya   imperiyasining   Turkiston   o’lkasida   yer-suv
munosabatlariga oid siyosati alohida tadqiqot obyekti sifatida o’rganilmagan.
Tadqiqotning maqsadi.  XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida
Rossiya   imperiyasining   Turkiston   o’lkasidagi   yer-suv   munosabatlariga   oid
siyosatini ochib berishdan iborat.
Tadqiqotning vazifalari:
Turkiston   o’lkasida   Rossiya   imperiyasi   boshqaruvi   davrida   yer-suv
munosabatlariga oid siyosatning mohiyatini yoritish;
o’lka yer-suv munosabatlariga  oid rus  sharqshunos  olimlarining asarlari,
imperiya   taftish   komissiyalarining   hisobotlari   hamda   tadqiqotchilarning   ilmiy
ishlarini tahlil qilish;
arxiv   hujjatlari,   statistika   qo’mitalari   materiallari,   yilnomalar,   turli
ma’lumotnoma-kitoblar   asosida   yer-suv   siyosatining   o’lka   xalqlari   hayotiga
ta’sirini ko’rsatib berish;
o’lkada   yer   egaligi   va   mulkchilik   munosabatlaridagi   o’zgarishlar   hamda
suv manbalari va irrigasiya ishlari holatini o’rganish;
o’lka rasmiy amaldorlari va taftish komissiyalarining yer-suv  munosabatlari bo’yicha faoliyatlarini tahlil qilish.
Tadqiqotning obyektini  XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida
Rossiya   imperiyasining   Turkiston   o’lkasidagi   yer-suv   munosabatlariga   oid
siyosati tashkil etadi.
Tadqiqotning   predmetini   XIX   asrning   ikkinchi   yarmi   -   XX   asr
boshlarida   Rossiya   imperiyasining   Turkistondagi   yer-suv   munosabatlariga   oid
siyosatining  mazmun-mohiyati, rasmiy  amaldorlar   va taftish  komissiyalarining
o’lkadagi  yer-suv munosabatlariga oid siyosati  ta’siridagi o’zgarishlar belgilab
beradi.
Tadqiqotning   usullari.   Tadqiqot   ishini   olib   borishda   qiyosiy   tahlil,
muammoviy   va   mikdoriy   tahlil,   tizimlilik   kabi   ilmiy   tadqiqot   usullaridan
foydalanildi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi  quyidagilardan iborat:
Turkiston   o’lkasida   ilgari   mavjud   bo’lgan   mulkiy   yerlar   soliqlarni
imperiya   manfaatlariga   mos   ravishda   qayta   ko’rib   chiqish,   vaqfga   ajratilgan
mulklarni   qisqartirish   va   nazoratga   olish,   general-gubernatorlik   tomonidan   bu
yerlarga   qo’shimcha   soliqlar   joriy   etilishi   unda   band   bo’lgan   aholi   va   ta’lim
muassasalarining moliyaviy ahvolining og’nrlashishiga olib kelgani aniqlangan;
mustamlaka   hukumati   o’lkadagi   sug’orish   tizimini   takomillashtirishda
qo’shimcha   sarf-xarajatlar   qilmasdan,   asrlar   davomida   shakllanib   kelgan
irrigasiya inshootlari (sepoya, to’g’on)  asosida bostirib sug’orish, jo’yak olish,
jo’yaklar   orasida   suv   oqimining   teng   taqsimlanishi   kabi   usullarni   saqlab
qolishni afzal ko’rgani ochib berilgan;
Turkistonda   doimiy   sur’atda   kuzatilib   turgan   suv   taqchilligi   davrida
general-gubernatorlik tomonidan turli nizoli vaziyatlarning oldini olishda sa’y-
harakat ko’rsatgan oqsoqollar va miroblarga, ariqlarni ta’mirlash hamda qazish
ishlarida   faollik   ko’rsatgan   shaxslarga,   suvdan   foydalanishda   tartib-qoidalarga
qat’iy   rioya   qilganlarga   suv   taqsimoti   va   navbatida   imtiyozlar   berilgani
asoslangan; imperiya   rasmiy   amaldorlarining   boshqaruv   tizimini   mustahkamlash
maqsadida o’lkada yer-suv munosabatlarini yo’lga qo’yish uchun tashkil etilgan
maxsus  taftish  komissiyalari   yer  egaligi   turlari  va  vaqf  yerlari  masalasida   yo’l
qo’yilgan   xatolar   va   kamchiliklar   og’ir   oqibatlarga   olib   kelishi,   mahalliy
aholining   hukumatga   bo’lgan   ishonchini   yanada   pasaytirishi   mumkinligi
hisobga   olinib,   yerlarning   ma’lum   qismini   davlat   ixtiyoriga   o’tkaza
olmaganliklari isbotlangan.
Tadqiqotning amaliy natijalari  quyidagilardan iborat:
mavjud tarixiy manbalar, xususan, mazkur davr mahalliy manbalari, arxiv
hujjatlari,   statistika   qo’mitalari   ma’lumotlari   va   birlamchi   xarakterdagi   taftish
komissiyalari  hisobotlari asosida  o’lkadagi  yer-suv munosabatlari  masalalariga
doir yangi jihatlar ochib berilgan;
Turkistonda   yer-suv   munosabatlari   tarixiga   doir   arxiv   hujjatlari,
qo’lyozmalar va statistika qo’mitalari materiallari asosida Uzbekistonda yer-suv
munosabatlari   tarixini   o’rganishning   nazariy-konseptual   asoslarini   yaratish   va
ularni qo’llash bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Tadqiqot   natijalarining   ishonchliligi   mavzuni   o’rganishda   tarixiy
asarlar,   arxiv   hujjatlari,   statistik   materiallar,   rasmiy   amaldorlar   va   taftish
komissiyalari hisobotlari, mahalliy tarixchilar asarlari, O’zbekiston Milliy arxivi
fondi   hujjatlari,   mahalliy   hamda   Moskvadagi   Rossiya   davlat   kutubxonasi
fondlarida   saqlanayotgan   manbalar   va   adabiyotlardan   foydalanilgani,   olingan
ma’lumotlar   o’lkada   o’tkazilgan   bir   qator   maxsus   va   taftish   komissiyalari
hisobotlari   bilan   qiyosiy   tahlil   etilgani,   bir   qator   tadqiqotlar   natijalarining
amaliyotga joriy qilingani   hamda vakolatli   tuzilmalar  tomonidan  tasdiqlangani
bilan izohlanadi.
Tadqiqot   natijalarining   ilmiy   va   amaliy   ahamiyati.   Tadqiqot
natijalarining   ilmiy   ahamiyati   Rossiya   imperiyasining   Turkistondagi   yer-   suv
munosabatlariga   oid   siyosatini   anglash,   rasmiy   amaldorlar   va   taftish
komissiyalari   faoliyati   hamda   bu   davrdagi   o’lka   tarixi   to’g’risida   xolisona
o’rganishga doir ilmiy-nazariy bilimlarni yanada chuqurlashtirish, mavzuga oid ilmiy xulosalarni amaliyotga joriy etish, sohaga doir nazariy-uslubiy yondashuv
hamda nazariy xulosalarni takomillashtirishga xizmat qiladi.
Tadqiqotning   amaliy   ahamiyati   shundaki,   dissertasiyada
umumlashtirilgan   ma’lumotlardan   O’zbekiston   tarixinin 96 g   mustamlaka   davri
yer-suv   munosabatlariga   doir   qismlarini   yoritishda,   oliy   o’quv   yurti   talabalari
uchun   yangi   avlod   darsliklari   va   o’quv   qo’llanmalarini   tayyorlashda,
shuningdek,   mamlakat   qishloq   xo’jaligi   tarixiga   oid   tahliliy   ma’lumotlarni
tayyorlash hamda yer va suvdan foydalanishga oid dasturlarni ishlab chiqishda
foydalanish mumkin.
Tadqiqot   natijalarining   joriy   qilinishi.   Rossiya   imperiyasining
Turkiston   o’lkasidagi   yer-suvga   doir   siyosati   borasidagi   ilmiy   xulosa   va
takliflardan:
Turkiston general-gubernatorligi mahkamasi va uning huzuridagi “moliya
va   xo’jalik   ishlari”,   “yer   solig’i   va   irrigasiya   ishlari”   bo’limlari,   viloyatlar
harbiy   gubernatorlari   mahkamasi   va   o’lka   rasmiy   amaldorlari   tomonidan
tuzilgan   komissiya   hamda   imperiya   hukumati   tomonidan   o’lkada   o’tkazilgan
maxsus   taftish   komissiyalarining   yer-suv   munosabatlariga   oid   darsligida
foydalanilgan   (O’zbekiston   Respublikasi   Oliy   va   o’rta   maxsus   ta’lim
vazirligining  2017  yil  28  iyundagi  guvohnomasi,   ro’yxatga  olish  raqami:  434-
148).   Ushbu   darslik   oliy   o’quv   yurti   talabalarining   davlatchilik   tarixi,
mustamlaka   ma’muriyatining   Turkiston   o’lkasidagi   yer-   suv   munosabatlari
bo’yicha siyosatiga doir bilimlarini yanada oshirishga xizmat qilgan;
XIX asrning ikkinchi yarmi  - XX asr  boshlarida Rossiya  imperiyasining
Turkiston   o’lkasidagi   yer-suv   munosabatlariga   oid   siyosatining   o’ziga   xos
xususiyatlari,   imperiya   hukumatining   o’lkada   mustamlaka   siyosatini   amalga
oshirishda yer egaligi turlari va mulkchilik munosabatlaridagi o’zgarishlar,
Dissertasiyaning tuzilishi va hajmi.  Tadqiqot kirish, uch bob, xulosa va
foydalanilgan   adabiyotlar   ro’yxatidan   iborat   bo’lib,   ishning   tadqiqot   qismi   96
sahifani tashkil etadi. I BOB. ROSSIYA IMPERIYASINING TURKISTON O’LKASIDA YER-
SUV MUNOSABATLARIGA OID SIYOSATI: MANBASHUNOSLIK
VA TARIXSHUNOSLIK TAHLILI
1.1. Rossiya imperiyasining o’lkadagi yer-suv munosabatlariga oid
siyosatining shakllanishi va mohiyati
XIX   asrning   o’rtalaridan   boshlab   Yevropa   mamlakatlarida   kapitalistik
ishlab  chiqarish  munosabatlarining  rivojlanishi   Rossiya   imperiyasi  kabi   harbiy
idora   usuliga   asoslangan   davlatlarga   ham   o’z   ta’sirini   o’tkazmasdan   qolmadi.
Bu   davrga   kelib,   Rossiya   imperiyasida   siyosiy-iqtisodiy   vaziyat   o’zgarib,   rus
burjuaziyasi   Yevropadagi   rivojlangan   kapitalistik   mamlakatlarning   fan-texnika
va sanoat ishlab chiqarishi sohasida erishgan yutuqlarini o’z zavod-fabrikalarida
qo’llashga kirishdi. Natijada zavod-fabrikalar soni ko’payib, transport aloqalari
yaxshilandi, urbanizasiya jarayoni kuchayib, shaharlar kengaya boshladi. Biroq
Angliya,   Germaniya,   Fransiya   kabi   davlatlarda   birgina   temir   yo’llarning
mavjudligi 298
  bu davlatlarning sanoati  rivojlanishiga, tashqi  bozorga chiqishiga
juda katta qulayliklar bergan vaqtda Rossiya imperiyasi iqtisodiyoti rivojlanish
jihatdan   ancha   orqada   edi.   Bu,   ayniqsa,   Rossiyaning   Qrim   urushidagi
mag’lubiyatidan so’ng yaqqol sezila boshladi. Aynan shundan keyin imperiyada
islohotlar   o’tkazish   zarurligi,   bu   borada   rivojlangan   davlatlarning   tajribasini
o’rganish kabi masalalar davlat ahamiyatidagi muammoga aylandi.
XVIII asr oxirlariga kelib imperiyada 1 200 ta manufaktura bo’lib, asosiy
rivojlanish   metallurgiya   va   endigina   rivojlanib   kelayotgan   yengil   sanoat
hisobiga   to’g’ri   kelar,   agar   1760   yillarda   231   ta   korxona   bo’lgan   bo’lsa,   asr
oxiriga   borib,   bunday   korxonalar   soni   1   082  taga   yetdi 299
.  1800   yilda  100   dan
ortiq   ip-gazlama   korxonalari   qurildi.   1804   yilda   bunday   fabrikalar   199   ta
bo’lgan   bo’lsa,   1830   yilda   538   taga   yetgan.   Birok   ularning   ko’pchiligi
298 Деревянко А.П., Шабельникова Н.А. История России древнейших времен до конца XX века. - М., 2001.
С. 300.
299 История России с древнейших времен до наших дней. - М.: Проспект, 2015. - С. 412. Rossiyaga   daromad   qilish   uchun   kelgan   Angliya,   Germaniya,   Shvesiya,
Fransiya   kabi   davlatlarning   tadbirkorlariga   tegishli   korxonalar   bo’lib,   ular
qatorida “E. Gubbard i Ko”, “L. Knop”, “Vogau i Ko”, “Br. Nobel”, “Vaxter i
Ko”, “Yu.P. Gujon”, “K.O. Jiro Sshovya”, “K.G. Shpan” va boshqalar bor edi.
Ayni   paytda   Rossiyadan   Yevropaga   tajriba   o’rganish   maqsadida   bir   qator
mutaxassislar   ham   yuborildi.   Bu   harakatlarda   rivojlangan   davlatlar   darajasiga
yetib   olish   maqsadlari   yotgan   bo’lib,   bu   borada   N.X.   Reyternning   1857   yilda
Parijdan   podsho   Nikolay   II   nomiga   yo’llagan   maktubida   yaqqol   o’z   aksini
topdi.   Jumladan,   maktubda   “bizning   moliyaviy   ahvolimizga   hukumat   katta
e’tibor   bermog’i   lozim.   Hozir   biz   burilish   davrida   turibmiz,   barcha   masala
hukumat   taraqqiyotining   qanday   yo’lni   tanlab   olishiga   bog’liqdir.   Agar   ahvol
shu holatda qolaversa, eski yo’ldan yangi yo’lga yetib olish qiyin bo’ladi”. N.X.
Reytern buning uchun daromad yo’llarini izlash, xarajatlarni kamaytirish yo’lini
tavsiya qildi va o’z fikrini maktubda quyidagilar bilan izohlaydi: “buning uchun
solik   olishning   eski   usullarini   ko’rib   chiqish   va   yangi   yo’llarini   topish   zarur.
Moliyaviy   ahvolni   yaxshilash   uchun   ichki   zayomlar   va   kredit   biletlari
chiqarmoq kerak” 300
.
XIX   asrning   o’rtalarida   Rossiya   imperiyasi   davlat   siyosatining   ustuvor
yo’nalishlaridan   biri   Urta   Osiyoni   xomashyo   bazasiga   aylantirish,   moliyaviy
masalalarni hal qilishdan iborat edi. Rus iqtisodchilari to’plagan ma’lumotlarga
ko’ra,   Buxoro,   Xiva,   Qo’qon   davlatlari   hududida   10   mln   (mazkur   ma’lumot
bo’rtirib ko’rsatilgan. - U.U.) atrofida aholi yashagan. Ularning ip-gazlamalarga
bo’lgan   ehtiyoji   taxminan   1   mln.   750   ming   pudni   tashkil   etgan.   1856-1864
yillarda   Rossiyaning   O’rta   Osiyoga   qilgan   eksportida   ip-gazlama   umumiy
mahsulotining   40   foizini   tashkil   etgan.   1867   yilda   bu   yerga   yuborilgan   ip-
gazlamalarning umumiy miqdori 11 647 505 rublni tashkil etgan 301
. Bu davrda
O’rta   Osiyodan   Rossiya   bozorlariga   uchta   aloqa   yo’li   orqali   to’qimachilik,
xomashyo   mahsulotlari,   xususan,   paxta,   ipak,   ulardan   yigirilgan   kalava   iplar,
300 Хальфин Н.А. Политика России в Средней Азии 1857-1858 гг. - М.: Изд. Вост. лит., 1960. - С. 60-61.
301 Терентьев М.А. Россия и Англия в борьбе за рьшки. - СПб.: Типограф1я П.П. Меркульева, Графскш пер. Д. № 5. 
1876.-С. 36. tayyor matolar (olacha, bo’z, doka, zandanachi, baxmal, kimxob, parcha), turli-
tuman   gilamlar,   rus   amaldorlari   uchun   sovg’a-salom   sifatida   zardo’zlik
buyumlari chiqarilgan 302
. Rossiya uchun bu qulay vaziyatni hisobga olgan M.A.
Terentyev, “Savdo ishlaridagi millionlab olinayotgan daromadlar istilo qilingan
mamlakatlardagi bozorlar biz uchun qanchalik katta ahamiyatga ega ekanligini
ko’rsatmokda.   Hyech   shubha   yo’qki,   ana   shunday   bozorlarga   ega   bo’lishimiz
to’qimachilik   sanoati   uchun   yana   millionlab   daromadlar   keltiruvchi   yangi
manbalar yaratilishiga olib keladi” 303
, deb alohida ta’kidlaydi.
Imperiya   ma’murlarining   turli   izlanishlari,   o’lkaga   uyushtirilgan
ekspedisiyalar   va   boshqa   harakatlardan   so’ng   bosib   olingan   Urta   Osiyo
yerlarida   imperiya   hukumati   polisiya-ma’muriy   boshqaruv   apparatini   o’rnatib,
o’lka   xalqlarini   kapitalistik   munosabatlar   doirasiga   tortdi.   O’lkada   yaxlit
ma’muriy   boshqaruv   tizimining   o’rnatilishi   yagona   milliy   bozorning   vujudga
kelishiga   shart-sharoit   yaratdi.   Bu,   o’z   navbatida,   o’lkada   qishloq   xo’jaligida
ixtisoslashtirish jarayonini tezlashtirdi. Masalan, Farg’ona vodiysi asosiy paxta
yetishtirib beruvchi hududga aylangan bo’lsa, Samarqand viloyati g’allachilikka
va   bog’dorchilikka,   Sirdaryo   va   Yettisuv   viloyatlari   esa   g’allachilik   va
chorvachilikka   ixtisoslashdi.   Bu   viloyatlar   o’rtasida   mahsulot   almashinuvi
tobora   mustahkamlanib   bordi 304
.   O’lka   bosib   olingandan   keyin   ham
metropoliyada   kapitalistik   sanoat   ishlab   chiqarishining   o’sib   borishi   natijasida
Rossiya   -   Turkiston   savdo   aylanmasi   ham   rivojlandi.   Agarda   ikki   tomonlama
savdo   aylanmasi   viloyatlar   bo’yicha   ko’rib   chiqiladigan   bo’lsa,   1901   yilda
birgina Sirdaryo viloyati bilan Rossiya o’rtasidagi savdo aylanmasi 4 530 0000
rublga  yetgan.  Buning  30 900  000 rubli   viloyatga  keltirilgan  mollarga  tegishli
bo’lib,   ular   orasida   Rossiya   gazlamalari   eng   ko’p,   ya’ni   20   000   000   rublni
tashkil etdi.
Ta’kidlash   lozimki,   o’lkada   soliq   to’lovlarini   tartibli   tizimga   solishning
302 Ҳамидова М.С. Бухоро амирлиги савдо-маданий алоқалари тарихидан (XIX асрнинг иккинчи ярми - XX аср 
бошлари) // ЎзМУ хабарлари. - Тошкент, 2013, Махсус сон. - 179 б.
303 Терентьев М.А. Россия и Англия в борьбе за рннки. - СПб.: Типограф1я П.П. Меркульева, Графскш пер. Д. № 5. 
1876.-С. 36.
304 Мусаев   Н.  XIX   асрнинг  II  ярми  -   XX   аср  бошларида   Туркистонда   саноат   ишлаб   чиқаришининг   шаклланиши.  -
Тошкент: 10Т18ОО-МОҒ1УА, 2008. - 15 б. imkoni bo’lmagan. Soliqlar har bir hududning iqtisodiy ahvoli va moslashuviga
qarab   belgilangan.   O’lkaning   asosiy   boyligi   paxta   hisoblangani   sababli   soliq
siyosati   paxta   xomashyosiga   borib   taqalavergan.   Ma’lumki,   paxtachilikning
rivojlanishi   Rossiya   imperiyasi   hukumati   va   Moliya   vazirligining   o’lkadagi
moliyaviy  ahvolni   yaxshilab,  kelajakda   daromad   kilish   imkoniyatlarini  yanada
oshirar   edi.   O’lkada   paxtachilikning   rivojlanishi   soliq   to’lovlari   ko’rinishida
nafaqat   moliyaviy   ahvolni   yaxshiladi,   shuningdek,   Rossiya   imperiyasi
hukumatini har yili chet eldan paxta sotib olishi uchun sarflaydigan millionlab
rubllarni tejash imkoniyatini yaratdi.
Paxtachilik sohasidagi soliq tizimlarini tartibga solishdagi eng asosiy muammo
soliq taqsimoti va imtiyozlarining 1886 yilda qabul qilingan o’lkani boshqarish
to’g’risidagi   Nizomga   mos   kelmasligi   bo’lib,   har   bir   xo’jalikdan   tushadigan
soliq   summasi   qishloq   yig’inida   belgilanib,   natijada   paxtadan   tushadigan
soliqlarning   og’irligi   dehqonlarning   zimmasiga   tushgan.   Paxta   maydonlariga
solinadigan   soliqlarni   Rossiya   imperiyasi   suv   masalasiga   ham   alohida   e’tibor
berdi. Imperiyaning 1890 yilda Kavkazorti uchun, 1910 yilda Qrim  uchun suv
bo’yicha   Qonuni   qabul   qilindi.   Sug’orish   tizimiga   asoslangan   bu   ikki   Qonun
Turkiston   o’lkasi   suv   masalalari   bo’yicha   Qonun   loyihasini   ishlab   chiqishga
asos   bo’ldi.   Asrlar   davomida   suvdan   foydalanib   kelingan   mahalliy   qonun-
qoidalar   bo’lsa   ham,   ular   imperiya   manfaatlariga   xizmat   qilmaganligi   bois
“o’lkada suv masalalari  huquqiy hamda texnik jihatdan oqsayotganligi  alohida
ta’kidlandi” 305
.
Loyihaning   moddiy-huquqiy   qismi   quyidagilardan   iborat   bo’ldi:   1.
Suvning taqsimlanishi; 2. Yer egaligidagi talablar; 3. Korxonalar munosabatlari
(yer   egaligi   va   sanoatda);   4.   Suvga   bo’lgan   davlat-xususiy   munosabatlar;   5.
Suvga   bo’lgan   huquq   (suvni   sotish   va   ishlatish   masalalari);   6.   Sug’orish
tizimlarini   yaxshilash   va   yangilash;   7.   Qo’shnichilik   huquqlari   (oddiy   va
qonuniy   suvdan   foydalanish);   8.   Suv   xo’jaligi   masalasida   aholi   huquqlari
bo’yicha tashabbuslar; 9. Gidrotexnik ishlarga ajratilgan mablag’lar va ularning
305 Гинс Г.К. Основная начала проекта водного закона для Туркестана (С приложением проекта в редакции 
междуведомственной комиссии). - СПб.: Типогр. Ф. Вайсберга и П. Гершупипа, 1912. - С. 3. manbalari;   10.   O’z-o’zini   boshqaruv   organlarida   suv   masalalarining   hal
etilishiga e’tibor qaratishdan iborat bo’ldi 306
.
Biroq   bu   loyiha   to’liq   kuchga   kirmadi.   Turkiston   o’lkasini   boshqarish
Nizomiga suv masalalari ham kiritilgan bo’lib, imperiya tugatilgunga qadar ana
shu Nizom asosida o’lka boshqarib kelindi.
Imperiya   hukmron   doiralari   Turkistonda   mustamlakachilik   siyosatini
yuritishda,   birinchi   navbatda,   rus   harbiy   quroli 307
  va   Rossiya   imperiyasi
ichkarisidan   ko’chirib   keltirilgan   aholi   qatlamiga   suyangan   bo’lsa 308
,   ikkinchi
tomondan, mahalliy oqsoqollar, mingboshi, yuzboshi va ellikboshilarga tayanib
ish olib bordi. Aholining o’ziga tobeligini  yaxshi  bilgan imperiya ma’muriyati
vakillari   o’z   maqsadiga   osonroq   erishish   maqsadida   mahalliy   Imperiya
hukumati   o’z   manfaatlarini   amalga   oshirish,   o’lkani   idrra   qilishda   mulkdorlar
yordamidan   foydalanish   uchun,   avvalo,   o’z   atrofiga   mahalliy   amaldorlar,
beklar,   savdogarlar   va   boshqa   mulk   egalarini   ham   to’pladi.   Rus   ma’muriyati
timsolida mahalliy aholini avvalgi hukmdorlarning o’zboshimchaliklari va jabr-
zulmidan himoya qiluvchilar sifatida namoyon bo’lishlari lozim edi 309
. Mahalliy
mulkdorlar   ham   o’lkada   tijorat   ishlari   va   sanoat   ishlab   chiqarishini   yo’lga
qo’yishdan   manfaatdor   bo’lgan   edilar.   1868   yil   22   yanvarda   K.P.   Kaufman
Toshkentda   xuddi   shu   tabaqa   vakillarini   to’plab,   ularga   “Podsho   menga
o’lkaning   ichki   tuzilishini   mustahkamlash,   bu   yerda   yashayotgan,   rus,   sart   va
qirg’izlar   tinchligini   saqlash   maqsadida   Turkiston   general-gubernatorligining
barcha   xalqlari   uchun   Peterburgda   yozilgan   qonunlarni   amalda   qo’llash
tadbirlarini   muhokama   qilishni   topshirdi.   Qonunlar   shunday   tuzilganki,   agar
istasangiz   sizga   baxt   keltirishi   mumkin.   Shunday   qilib,   hukumat
toshkentliklarga,   boshqa   sartlar   qatori   miroblar,   oqsoqollar,   qozilar   va
xizmatchilarni saylash imkonini beradi”, degan murojaat bilan chiqadi” 310
.
306 Ўша асар. - С. 4.
307 Бабаматов Т.К. К вопросу об особенностях формирования и организации военнмх сил в Туркестане (II половина 
XIX века) // Россия и Узбекистан: история и современность. Ч. IV. № 7. - М., 2009. - С. 7.
308 Ғаффоров Ш. Тарих ва тақдир: Россия империясидан Туркистонга кўчирилганлар (XIX асрнинг иккинчи ярми-
ХХ аср бошлари). - Тошкент: Фан, 2006. - 143 б.
309 Абдурахимова Н.А., Эргашев Ф.Р. Туркистонда чор мустамлака тизими. - Тошкент: Академия, 2002. - 16 б.
310 Добросмьюлов А.И. Ташкент в прошлом и настоягцем. Исторический очерк. - Ташкент, 1912. - С. 63-64. Umuman,   Turkiston   general-gubernatorligining   faoliyati   xalqning
nazdida   o’zlarini   tinchlik   tarafdori   qilib   ko’rsatish   hamda   asosiy   maqsadlari
eskirgan siyosiy-ijtimoiy boshqaruv tizimini yangi fuqarolik boshqaruvi usullari
bilan   almashtirishdan   iborat   ekanligiga   ularni   ishontirish   va   ko’niktirishdan
iborat bo’ldi 311
. Bu borada podsho ma’murlari mustamlaka o’lkalarda boshqaruv
tizimini   shunday   tashkil   etishdiki,   bu   amalda   joylardagi   yuqori   tabaqa
vakillarini o’zlaridan uzoqlashtirmaslikka asoslandi 312
.
O’lkada   ma’muriy   boshqaruv   tartiblarini   o’rnatish   ko’zlangan   iqtisodiy
manfaatlarni amalga oshirishdagi yondashuvlar imkon qadar ehtiyotkorlik bilan
amalga   oshirildi 313
.   Rasmiy   ma’lumotlarda   bo’   masaladagi   keskin   o’zgarishlar
foydadan   ko’ra   zararli   oqibatlarga   olib   kelishi,   mahalliy   aholining   karshiligini
keltirib   chiqarishi   mumkinligi   ta’kidlandi.   Rossiya   imperiyasi   hukmron
doiralarining   ko’maklashishi   kerak   edi.   Ekspedisiya   1878   yil   bahorida   3   oy
davomida   Farg’ona   vodiysini   aylanib,   to’plangan   ma’lumotlarni   alohida   holda
nashr   ettiradi.   Tabiiyki,   bu   ma’lumotlar   ham   o’lkada   agrar   siyosatni   davom
ettirish yo’lida muhim manba bo’lib xizmat qilgan edi.
Imperiya   hukumati   Rossiyadan   ortiqcha   aholini   ko’chirib   keltirish   va
ularning   xavfsizligini   ta’minlashni   ham   Turkistonda   mustamlakachilik
siyosatini   izchil   amalga   oshirishdagi   asosiy   vazifalardan   biri   deb   hisobladi.
O’lkadagi   dehqonchilik   va   yer   tuzilishi   ishlari   boshqarmasi   boshlig’i   A.
Krivoshein Rossiyaning markaziy guberniyalaridan ortiqcha aholini ko’chirish,
birinchidan,   rus   qishloqlarida   tinchlik   va   tartib   o’rnatishga   yordam   bersa,
ikkinchidan, o’lkada bo’sh yotgan yerlarni o’zlashtirish imkonini beradi degan
g’oyani ilgari surdi. Buning uchun u Mirzacho’lda bir necha yuz ming desyatina
yerni o’zlashtirish orqali bu yerlarga “mustahkam rus elementlarini” ko’chirish
va ularga eng yaxshi yerlarni berishni tavsiya qildi. “...badavlat musulmon aholi
orasida,  -  deb yozadi  A. Krivoshein, -  ko’chib kelgan ruslar  kambag’al,  abgor
va   kamsitilgan   xo’jayin   bo’lishi   mumkin   emas.   Ruslarning   Turkistondagi
311 Галузо П. Г. Аграрнне отношения на юге Казахстана в 1867-1914 гг. - Алма-Ата: Наука, 1965. - С. 68.
312 Киняпина Н.С., Блиев М.М., Дегоев В.В. Кавказ и Средняя Азия во внешней политике России (вторая половина 
XVIII - 80-е годм XIX в.). - М.: МГУ, 1984. - С. 288.
313 Кастельская 3. Основнме предпосмлки восстания 1916 года в Узбекистане. - М.: Наука, 1972. - С. 33. siyosiy   ustunligi   ularning   xo’jalik   yuritish   imkoniyati   bilan   mustahkamlanishi
lozim. Ko’chib kelgan rus-xo’jayin yerida sart ishchisini ko’rish, sartning yerida
rus batragini ko’rishdan ko’ra yoqimlirokdir” 314
.
A. Krivoshein   ruslarning   ko’chirib   keltirilishi   davlat   ahamiyatiga   ega
bo’lgan masala deb qaradi. Ko’chirib keltirilganlarga alohida sharoit, unumdor
yerlar berilishi lozim edi. Ko’chib keluvchilar, asosan, Sirdaryo viloyatiga kelib
joylashdilar.   Bundaylar   soni   tobora   ko’paya   boshlagach,   bu   yerda   ularni   yer
bilan   ta’minlash   uchun   “Yer   fondi   boshqarmasi”   tuzildi.   U,   asosan,
sug’oriladigan   yerlarni   kengaytirish   va   mahalliy   aholiga   tegishli   yerlarni   turli
yo’llar   bilan   tortib   olish   bilan   shug’ullandi.   M.   Jemchujnikov   keltirgan
ma’lumotlarga ko’ra, mahalliy aholidan olingan yerlar: Sirdaryo viloyatida 476
000   desyatina,   Farg’ona   viloyatida   75   000   desyatina,   Samarqand   viloyatida   3
000 desyatina, Kaspiybo’yi viloyatida 7 000 desyatina, jami 561 000 desyatina
bo’lgan 315
.
Umuman   olganda,   XIX   asr   oxiri   -   XX   asr   boshlariga   kelib,   Turkiston
ijtimoiy-iqtisodiy   va   siyosiy   jihatdan   to’laligicha   Rossiya   imperiyasining
mustamlakasiga   aylantirildi.   Mahalliy   aholini   mustamlaka   ma’muriyati
tomonidan   ezilib,   o’lka   xalqlarining   barcha   insoniy   huquq   va   erkinliklari
poymol   etildi.   Zo’rlik   bilan   joriy   etilgan   mazkur   boshqaruv   tizimi   asrlar
davomida   shakllanib   kelgan   yer-suv   munosabatlariga   barham   berdi   va   uni
milliy   qadriyatlar   zamirida   rivojlanish   imkoniyatidan   mahrum   etildi.   Rossiya
imperiyasi   o’lkada   to’liq   o’zining   iqtisodiy   foydasini   ko’paytirish   va   siyosiy
jihatdan   nufuzini   mustahkamlash   uchun   yer-suv   munosabatlarida
mustamlakachilik   siyosatini   amalga   oshirgan.   Bunday   siyosat   oqibatida   o’lka
aholisi to’laqonli mustamlaka ma’muriyati ta’sir doirasiga tushib qolgan.
1.2. Mavzuning manbashunosligi
Tadqiq   etilayotgan   mavzu   davr   manbashunosligi   juda   boy   bo’lib,   uni
314 Кривошеин А.В. Записка главноуправляюшего землеустройством и земледелием о поездке в Туркестанский край в 
1912 году // Вопросм колонизации. - СПб., 1913, № 12. - С. 305.
315 Жемчужников Н.Н. Движение на Восток. - М., 1927. - С. 37. quyidagi to’rt guruhga bo’lib o’rganish maqsadga muvofiq deb topildi:
- birinchi guruht’  Rossiya imperiyasi Turkiston o’lkasini bosib olgandan
keyingi yillarda nashr etilgan asarlar;
- ikkinchi   guruht’   Uzbekiston   Respublikasi   Milliy   arxivi   fondida
saqlanayotgan arxiv hujjatlari ma’lumotlari;
-uchinchi   guruht’.   XIX   asr   ikkinchi   yarmi   -   XX   asr   boshlarida   rasmiy
amaldorlar   hisobotlari,   taftish   komissiyalari   hisobotlari,   statistika   qo’mitalari
materiallari,   yilnomalar   va   turli   ma’lumotnoma-kitoblarda   nashr   etilgan
maqolalar hamda ma’lumotlar;
- to’rtinchi guruhga.   XIX asr ikkinchi yarmi - XX asr boshlari mahalliy
mualliflarning asarlarini kiritish mumkin.
Birinchi guruhga kiruvchi XIX asr ikkinchi yarmi - XX asr boshlari, ya’ni
Turkistonning   Rossiya   imperiyasi   tomonidan   bosib   olgandan   keyingi   davrda
nashr   etilgan   rus   mualliflarining   asarlari   bo’lib,   bu   guruhga   kiruvchi   ishlar
o’rganilayotgan   davrning   ko’plab   qirralarini   ochib   berishga   ko’maklashadi.
Imperiya hukumati topshirig’i bilan o’lkada mustamlaka hukmronlik siyosatini
mustahkamlash,   uning   tabiiy   boyliklarini   yanada   ko’proq   o’zlashtirish
maqsadida  rus  sayyohlari, geograflari, sharqshunos-  tarixchilari  hamda  boshqa
sohalar  vakillari   tomonidan   bir  qator   asarlar   yozib  qoldirilgan.  Bunday   asarlar
qatoriga   A.   Shipov,   L.N.   Sobolev,   M.A.   Terentyev,   S.V.   Ponyatovskiy,   V.V.
Radlov, A.F. Middendorf,
V.I.   Massalskiy,   N.   Dingelshtedt,   A.I.   Shaxnazarov,   V.   Yuferov,   N.   Shavrov,
N.N. Aleksandrov, A.V. Krivoshein, V.P. Nalivkin va boshqalarning 316
 ishlarini
316 Шипов А Хлопчатобумажная промьппленность и важность ее значения для России // Стат. сборник. Отд. 2. - М.,
1858.   -   50   с.;   Соболев   Л.Н.   Географическая   и   статистическая   сведения   о   Зеравшанском   округе   с   приложением   списка
населенньк мест округа // Записки Императорского Русского географического обвдества по отделению статистики. Т. IV. -
СПб.,   1874.  -   561   с.;   Терентьев   М.А.   Англия   и   Россия   в  Средней   Азии.   -   СПб.,   1875.   -   195   с.;   Терентьев   М.А.   Англия   и
Россия   в   борьбе   за   рьшки.   -   СПб.,   1875.   -   264   с.;   Понятовский   С.В.   Опмт   изучения   хлопководства   в   Туркестане   и
Закаспийской   области.   -   СПб.,   1873.   -   357   с.;   Радлов   В.В.   Средняя   Зерафшанская   долина   //   Записки   Императорского
Русского   географического   обшества   по   отделению   этнографии.   Т.   VI.   -   СПб.,   1880.   -   94   с.;   Миддендорф   А.Ф.   Очерки
Ферганской  долини.   -  СПб.,  1882. -   489  с.;   Массальский   В.И.  Хлопковое  дело   в Средней   Азии   (Туркестан,  Закаспийская
область,   Бухара   и   Хива)   и   его   будушее.   -   СПб.,   1892.   -   366   с.;   Дингельштедтъ   Н.   Опмтъ   изучения   ирригации
Туркестанскаго края. Смръ-Дарьинская область. Часть 1-П. - СПб., 1893. - 514 с.; Шахназаров А.И. Сельское хозяйство въ
Туркестанскомъ   краеъ.   -   СПб.:   Типо-Литограф1я   В.О.   Киршбаума,   1908.   -   512   с.;   Юферовъ   В.   Хозяйство   сартовъ
Ферганской области.  - Ташкент:  Электро-пар. типо-литограф1я штаба Туркест. военн.  округа, 1911. - 76 с.;  Юферов В.И.
Сельскохозяйственнмй   обзор   Туркестанского   края.   -  Ташкент:   Электропаровая  типография   штаба  Туркестанского   военн.
округа, 1911.-69 с.; Шавров Н. Водное хозяйство Туркестана и Закаспийской области. - СПб.: Типография Усманова, 1911.
- 102 с.; Кривошеин А.В. Записки главноуправляюшего землеустройством и земледелием о проезде в Туркестанский край. kiritish   mumkin.   Bu   asarlar   o’lkadagi   ijtimoiy-   iqtisodiy   jarayonlarni   yoritgan
bo’lib, ular ko’proq o’lkaning tabiiy va mehnat resurslarini o’zlashtirish ehtiyoji
yuzasidan yozilgan ishlardir.
S.V.   Ponyatovskiy   bo’lsa,   “Turkiston   qimmatli   qishloq   xo’jalik   ekinlarini
yetishtirish   borasidagi   imkoniyatlari   jihatidan   Shimoliy   Amerikaning   paxta
ekiladigan mintaqalariga nisbatan ham boyroq mamlakatdir”, deb hisoblagan 317
.
Rossiya   imperiyasi   Turkiston   o’lkasining   tuproq   unumdorligi   va   suv
manbalariga boyligi 
Akademik   A.F.Middendorf   esa,   Turkiston   o’lkasi,   xususan,   Farg’ona
viloyatidagi   yer-suv   munosabatlarini   batafsil   o’rgangan.   Asli   tabiatshunos
bo’lgan   bu   olim   Farg’ona   vodiysining   tabiiy-geogafik   joylashuvi,   iqlimi,   suv
manbalari,   irrigasiya   tizimining   ahvoli,   mahalliy   aholining   dehqonchilik
madaniyati,   sug’orma   dehqonchilikda   qo’llaniladigan   usullar   hamda   yerga
ishlov   berish   qoidalari,   mahalliy   mirishkor   dehqonlar   tajribalari   haqida
ma’lumot   berib   o’tgan.   Muallif   Farg’ona   vodiysi   sug’orish   tizimiga   alohida
to’xtalib,   vodiyning   sug’orma   dehqonchilik   qilinadigan   yerlarida   katta-kichik
kanallar   hamda   ariqlar   orqali   suv   chiqarishda   mahalliy   aholi   o’ziga   xos
“an’anaviy”   usullarni   qo’llaganligini   ta’kidlaydi.   “Bu   irrigasiya   inshootlari,   -
deydi   muallif,  -   bizning   hayratimizni   yanada   oshirdi.  Texnik   jihatdan   taraqqiy
etmagan xalk o’z dalalariga tik cho’qqili, tog’ joylarda, tog’ va vodiylar yoqalab
uzoq   masofalarga   suvni   olib   borishga   erishgan.   Bu   ishlar   hyech   qanday
bilimlarsiz,   asboblarsiz   bajarilganidan   ko’p   hayratga   tushdik” 318
.   Masalan,
mahalliy aholi kanal yo’nalishini aniqlashda juda mohir bo’lgan.
Turkiston   general-   gubernatorligining   geografik   holati   va   chegaralari,
umumiy   maydoni,   tuproq-iqlimi,   o’simlik   dunyosi,   ariqlar   va   sug’orma
dehqonchilik,   aholisi,   mahalliy   aholining   yer   egalik   huquqi,   o’zlashtirilgan
madaniy   ekinlarning   taqsimlanishi,   umumiy   hosildorlik,   dehqonchilik   va
polizchilik,   tamaki   yetishtirish,   bog’dorchilik   va   uzumchilik,   ipakchilik,
- СПб., 1912. - 305 с.; Александров Н.Н. Земледелие в Смрдарьинской области. - Ташкент, 1916. - 256 с.
317 Понятовский С.В. Опьгг изучения хлопководства в Туркестане и Закаспийской области. - СПб.: Типография В.Е. 
Кришбаума, 1913. - 357 с.; Понятвоский А. Хлопчатник и пшеница. - Ташкент, 1915.
318 Миддендорф А. Очерки Ферганской долиньк - СПб., 1882. - С. 179. asalarichilik   hamda   o’lkadan   olib   chiqib   ketilayotgan   va   olib   kelinayotgan
mahsulotlarni   tahlil   qiladi 319
.   Shuningdek,   rus   posyolkalari   va   mahalliy   aholi
yetishtirgan mahsulotlar haqida ham ma’lumotlar berib o’tiladi 320
.
N.N. Aleksandrov bo’lsa, o’zining ikki qismdan iborat kitobida Sirdaryo
viloyatining   XIX   asr   oxiri   -   XX   asr   boshlaridagi   iqlimi,   tabiiy   geografik
joylashuvi,   ma’muriy-hududiy   tuzilishi,   yer   maydoni,   sug’orish   tizimi,   suv
xo’jaligi,   suvdan   foydalanish   tartiblari,   sug’orish   texnikasi,   tuprog’i,   asosiy
sug’orish   manbalari   va   ularning   tarmoqlari,   yerga   egalik   qilish   turlari,   yerdan
foydalanish   usullari,   qishloq   xo’jaligi   mehnat   qurollari,   ekin   turlari,   lalmi
dehqonchilik hamda viloyatda paxtachilikning rivojlanishini atroflicha o’rganib,
tadqiq etadi 321
. Shuningdek, muallif kitobda viloyatdagi yer egaligini olti toifaga
va   viloyatning   katta   hududini   sug’orish   bo’yicha   uchta   alohida   qismga   ajratib
ko’rsatgan   hamda   mahalliy   dehqonlarning   sug’orish   ishlari   texnikasini   beshta
usulini batafsil yoritib berishga harakat qilgan 322
.
turadi. Bu asarlarda o’lkaning tabiati, geografik joylashuvi, aholisi, urf- odatlari,
asrlar   osha   shakllanib   rivojlanib   kelgan   dehqonchilik   madaniyati,   mavjud
irrigasiya   inshootlari   va   sug’orma   dehqonchilikning   ahvoli   haqidagi
ma’lumotlarni   olish   mumkin.   Shuningdek,   bu   asarlar   imperiya   hukumatining
o’lkadagi   o’z   manfaatlari   yo’lidagi   yondashuvlari   va   ularning   qo’llanilishi
hamda natijalariga qaratilgan holda yozilgan.
Ikkinchi guruhga kiruvchi manbalar, O’zbekiston Milliy arxivi (O’zMA)
Turkiston   general-gubernatori   mahkamasi   fondidagi   2-ro’yxat   7 a
-   yig’majildi
Tashqi   ishlar   vazirligi   tarkibidagi   Osiyo   departamentida   ofiserlarning   sharqiy
tillar   bo’yicha   kursini   tugatgan   poruchiklar 323  
(harbiy   unvon)   Shlitter   va
Golgauerlarning Sirdaryo viloyatiga yer munosabatlari hamda Farg’ona viloyati
vaqf yerlari bo’yicha vaqtincha komissiyaga kiritish haqidagi hujjatlardir 324
.
319 Юферов В.И. Сельскохозяйственньш обзор Туркестанского края. - Ташкент: Электропаровая типография штаба 
Туркестанского военн. округа, 1911. - С. 69.
320 Ўша асар. - С. 48-49.
321 Александров Н.Н. Земледелие в Сирдаринской области. Часть 1. -Ташкент, 1912. -С. 256.
322 См:  Александров Н.Н. Земледелие в Сирдаринской области. Часть 1. - Ташкент, 1912. - С. 12-40.
323 Поручик - 1649-1917 йилларда Россияда амалда бўлган унвон, ҳарбий рутба, ҳозирги катта лейтенант унвонига 
тўғри келади.
324 ЎзМА, И-1-фонд, 2-рўйхат, 7 а
-йиғмажилд, 25-варақ. Shu   fondning   2-ro’yxati   830-yig’majildi   Samarqand   viloyati   yer
masalalari   bo’yicha   komissiyasi   rahbari   stat-maslahatchi   Nevskiyning
o’zlashtirilmagan va lalmi yerlardagi komissiyaning noto’g’ri harakatlari haqida
aholining   noroziligi   bayon   etilgan   arizalarga   nisbatan   munosabatlariga   oid
hujjatlardir 325
.
I-19-fondi   12-ro’yxat,   186-yig’majildidagi   ma’lumotlardan   ma’lum
bo’lishicha,   Turkistonni   boshqarish   haqidagi   Nizomning   261-moddasida   tub
aholi orasida yerni bir mulkdordan boshqasiga o’tkazish tartibi, bu yerni meros
qoldirish   yoki   bo’lish   masalalari   har   bir   joyda,   hududda   rioya   qilinayotgan
odatdagi   shartlar   asosida   amalga   oshirilishi   lozim   edi.   Lekin   o’lka   bosib
olingandan so’ng xususiy mulkchilik huquqidagi yerlar 20 barobarga kamaydi.
1900 yilda Turkistonni  boshqarish  haqidagi  Nizomga kiritilgan  qo’shimchalar,
1903 yil 10 iyulda o’lkaga aholini ko’chirish to’g’risidagi Qonun, ayniqsa, 1910
yilda mahalliy aholidan “Ortiqcha yerlarni tortib olish to’g’risida”gi Qonundan
so’ng   o’lkada   yer-suv   munosabatlari   nihoyatda   murakkablashib   ketgan 326
.
Masalan,   ushbu   fondning   4-ro’yxat   573-yig’majildida   Qo’qon   uyezdi
boshlig’ining Farg’ona viloyati harbiy gubernatoriga yozgan bildirishnomasida
1912   yil   yozida   Chorvoqto’da   va   Dehqonto’da   qishloqlari   dehqonlarining
o’rtasida   suvdan   foydalanish   masalasida   jiddiy   to’qnashuvlar   kelib   chiqqan.
Chorvoqto’da   qishlog’ining   aholisi   deyarli   489   desyatina   sug’oriladigan   yerga
ega   bo’lib,   katta  ariq  suvining   o’ndan  birini   olgan,   Dehqonto’da  qishlog’ining
dehqonlarida   945   desyatina   yer   bo’lib,   ular   o’ndan   to’qqiz   qismini   olganlar.
Suvning   barobar   taqsimlanishi   uchun   Chorvoqto’da   qishlog’i   aholisi   maxsus
suv   taqsimlovchi   inshootni   qurishga   tayyor   ekanligini,   lekin   Dehqonto’da
qishlog’i aholisi bunga norozilik bildirayotganliklarini yozadi 327
.
Uchinchi guruhga kiruvchi manbalarni XIX asr oxiri - XX asr boshlarida
o’lkada   faoliyat   yuritgan   rasmiy   amaldorlar 328
,   maxsus   komissiya   va   taftish
325 ЎзМА, И-1-фонд, 2-рўйхат, 830-йиғмажилд, 1-2-варақлар.
326 ЎзМА, И-19-фонд, 12-рўйхат, 186-йиғмажилд, 37-варақ.
327  ЎзМА, И-19-фонд, 4-рўйхат, 573-йиғмажилд, 4-варак.
328 Проект всеподданнейшего отчета генерал-губернатора К.П. Кауфмана по гражданскому управлению и 
устройству в областях Туркестанского генерал-губернаторства. 7 ноября 1867 - 25 марта 1881 гг. - СПб., 1885.-С. 257. komissiyalari hisobotlari 329
, statistika qo’mitalari materiallari 330   331
, yilnomalar 73
hamda   turli   ma’lumotnoma-kitoblarda 332
  nashr   etilgan   maqolalar   va
ma’lumotlar tashkil etadi.
Bu   guruhga   kiruvchi   manbalar   aynan   Turkistonda   imperiya   mustamlaka
davrida   o’lkada   faoliyat   olib   borgan   rasmiy   amaldorlar,   taftish   komissiyalari
hisobotlari   va   statistika   qo’mitalari   olib   borgan   faoliyati   natijalari   yuzasidan
tayyorlangan ma’lumotnoma-kitoblar tashkil etadi.
Jumladan,   Turkiston   o’lkasi   general-gubernatori   K.P.   Kaufman
tomonidan   o’lkani   boshqarish   bo’yicha   tayyorlangan   nizom   loyihalari   va
faoliyatiga   doir   hisobotlari   muhim   manba   bo’lib,   ularda   o’lkadagi   yer-suv
masalasiga   alohida   to’xtalib   o’tgan.   K.P.   Kaufman   o’lkada   imperiya
hukumatining agrar siyosatini amalga oshirishda shaxsan o’zi boshchiligida bir
qancha   komissiyalar   tashkil   etgan.   Bu   komissiyalar   faoliyati   natijasida
o’lkadagi   yer   egaligi   va   irrigasiya   ishlari   o’z   manfaatlari   yo’lida   boshqarishga
329 Отчет   ревизуюшего,   по   Вьюочайшему   повелению,   Туркестанский   край,   тайного   советника   Ф.К.   Гирса.   -   СПб.,
1882.   -   464   с;   Сельское   управление.   Русское   и   туземное.   Отчет   по   ревизии   Туркестанского   края,   произведенной   по
вмсочайшему   повелению   Сенатором   Гофмейстером   графом   К.К.   Паленмм.   -   СПб.:   Сенатская   типография,   1910.   -   226   с;
Земское   хозяйство.   Отчет   по   ревизии   Туркестанского   края,   произведенной   по   внсочайшему   повелению   Сенатором
Гофмейстером   графом   К.К.   Паленмм.   -   СПб.:   Сенатская   гипография,   1910.   -   721   с;   Орошение   в   Туркестане.   Отчет   по
ревизии   Туркестанского   края,   произведенной   по   вмсочайшему   повелению   Сенатором   Гофмейстером   графом   К.К.
Паленмм.   -   СПб.:   Сенатская   типография,   1910.   -   615   с;.   Переселенческое   дело.   Отчет   по   ревизии   Туркестанского   края,
произведенной   по   вмсочайшему   повелению   Сенатором   Гофмейстером   графом   К.К.   Паленмм.   -   СПб.:   Сенатская
типография, 1910. - 430 с; Всеподданнейшая записка, содержашая главнейшие вмводм отчёта о произведённой в 1908-1909
г.г. по внсочайшему повелению Сенатором Гофмейстером графом К.К. Паленмм ревизии Туркестанского края. 1-П части. -
СПб.:   Сенатская   типография,   1910.   -   53   с;   Материалм   к   характеристике   народного   хозяйства   в   Туркестане.   1-2   части.   -
СПб.: Сенатская типография, 1911, - 431 с.
330 Материалм   для   статистики   Туркестанского   края.   Вмп.   5.   -   СПб,   1874.   -   400   с.;   Материалм   для   статистики
Туркестанскаго   края.   Вьшуск   IV.   -   СПб.,   1876.   -   С.   261-313;   Сборникъ   матер1аловъ   для   статистики   Смръ-   Дарьинкой
области.   Изд.   Смръ-Дарьинского   областного   Статистического   комитета.   Под   ред.   секретаря   комитета   И.И.   Гейера.   -
Ташкент:  Типо-литограф1я С.И.Лахтина.  1891. - 322  с.;  Обзор  Закаспийской  области за  1891 год. - Асхабад.  Типограф1я
штаба Закаспийской области. 1893. - 391 с.; Статистический обзор Ферганской области за 1904 год. Изданъ Ферганскимъ
областнммъ Статистическимъ комитетомъ. - Новьш Маргеланъ. 1905. - 106 с.; Статистический обзор Ферганской области
за   1906   г.   Изданъ   Ферганскимъ   областньшъ   Статистическимъ   комитетомъ.   -   Новьш   Маргеланъ.   1907.   -   С.   15-22.;
Материалм   для   Статистического   описания   Ферганской   области.   Результатм   поземельно-податнмх   работ.   Вьш.   IV.
Кокандский уезд, 1912. - 310 с.
331 Ежегодникъ Ферганской области. Томъ. I. Вьш. 1902 г. Изд. Ферганскаго областного статистическаго комитета. -
Новьш Маргелан: Типограф1я Ферганскаго областного правлешя, 1902. - 249 с.; Ежегодникъ Ферганской области. Томъ. II.
Вьш.   1903.   Издание   Ферганскаго   областного   статистическаго   комитета.   -   Новьш   Маргелан.   Типограф1я   Ферганскаго
областного правлешя, 1903. - 232 с.; Ежегодник Ферганской области. Томъ. III. Вьш. 1904 г. Изд. Ферганскаго областного
статистическаго комитета. - Новьш Маргелан: Типограф1я Ферганскаго областного правлешя, 1904. - 196 с.
332 Справочная   книжка   Самаркандской   области   на   1894   г.   Обзорь   хлопководства   за   1892   г.   Вьш.   2.   -   Самарканд,
1894.   -   С.   1-19;   Справочная   книжка   Самаркандской   области.   1897.   Изд.   Самаркандскаго   областного   Статистическаго
комитета.   Под   ред.   секретаря   комитета   М.   Вирского.   Вьш.   5.   -   Самарканд:   Типография   К.М.   Селорова.   -   Самарканд:
Типогр. Самаркандскаго обласного правлешя, 1897. - 265 с;
Справочная  книжка   Самаркандской   области.   1898.   Изд.  Самаркандскаго   областного  Статистическаго   комитета.  Под   ред.
секретаря   комитета   М.   Вирский.   Вьш.   6.   -   Самарканд:   Типография   К.М.   Селорова.   1899.   -   300   с;   Справочная   книжка
Самаркандской   области.   1907   г.   Изд.   Самаркандскаго   областнаго   статистическаго   комитета.   Под   ред.   секретаря
статистическаго комитета М. Вирского. Вьш. 9. - Самарканд: Типо-литограф1я Г.И. Демурова, 1907. -212 с. bir   necha   yangi   loyihalarni   ishlab   chikdi 333
.   Shuningdek,   K.P.   Kaufmanning
Turkistondagi   faoliyati   davomidagi   tayyorlagan   hisobotlari   tahlili   natijasida
shuni   ko’rish   mumkinki,   bu   davrda   mustamlaka   hukumati   Yana   bir   turdagi
manbalarga   Turkiston   o’lkasida   faoliyat   olib   borgan   taftish   komissiyasi
hisobotlari   bo’lib,   Ulardan   biri   1882-1883   yillarda   taftish   o’tkazgan   Rossiya
imperatorining   maxfiy   maslahatchisi   F.K.   Girs   taftish   komissiyasi
ma’lumotlarida   ham   o’lkadagi   yer   egaligi   turlariga   alohida   to’xtalgan 334
.   F.K.
Girs   boshchiligidagi   taftish   komissiyasining   o’lkadagi   faoliyati   davomida   yer
egaligi   masalasida   mahalliy   aholi   noroziligini   ko’paytirmaslik   uchun
imperiyaning   o’lkadagi   ma’muriyati   mahalliy   xalq   bilan   kelishgan   holda   ish
yuritish   maqsadga   muvofikdir   deb   hisoblaydi.   Agar   mahalliy   aholi   yer
egaligidan   ko’ngli   to’lib   yashayotgan   bo’lsa,   u   holda   yer   egaligi   boshqaruvini
o’zgartirishning hojati yo’qligini ta’kidlagan. Lekin o’lkada mavjud yer egaligi
borasidagi   komissiya   xulosasida   esa,   keyingi   14   yil   (1867-1881   yillar)
davomida   davlatga   foyda   keltirmagan,   faqatgina,   yer   egalarining   boyib
borishiga   sharoit   yaratgan   “mulk”   yerlarini   keyinchalik   “amlok”   yerlar   deb
atash   va   soliqqa   tortish   maqsadga   muvofiq   deb   topilgan 335
.   Shuningdek,
komissiya   o’lkadagi   vaqf   yer   egaligi   to’g’risida   ham   to’xtalib,   uni   ikki   turda
bo’ladi.  Birinchisi,   diniy  idoralarga  sovg’a  qilingan  mulklar   bo’lsa,   ikkinchisi,
ma’lum kishilarga tortiq qilingan mulklardir 336
.
K.K.Palenning   taftish   komissiyasi   hisobotlarida   o’lkaning   irrigasiya
ishlariga   alohida   to’xtalgan.   Unga   ko’ra,   mahalliy   aholi   o’zlashtirgan   yerlar
sug’orma dehqonchilikka asoslangan  holda xo’jalik yuritgani, bunda o’lkaning
yirik   daryolari   kabi   suv   manbalaridan   foydalanilgani,   daryo   boshidagi   yerlar
daryodan   chiqarilgan   ariqlar   suvi   bilan   sug’oriladigan   yerlar   foydalanilgan
ariqlariga   qarab   jamoalar   soni   aniqlangan.   Bu   kabi   jamoalar   Chimkent
uyezdining Sayram, Mankent, Qoramurt, Iqon, Qarnoq, Suzoq, Chelakqo’rg’on
333 Проект   всеподданнейшего   отчета   генерал-губернатора   К.П.   Кауфмана   по   гражданскому   управлению   и
устройству в областях Туркестанского генерал-губернаторства. 7 ноября 1867 - 25 марта 1881 гг. - СПб., 1885.-С. 257.
334 Отчет ревизуювдего, по вьтсочайшему повелению, Туркестанский край, тайного советника Ф.К. Гирса. - СПб., 
1882.-С. 318.
335 Ўша асар. - С. 349.
336 Ўша асар. - С. 350. qishloqlarida ham bo’lgani ma’lum qilingan 337
.
O’rganilayotgan   davrga   oid   manbalarni   Turkiston   o’lkasidagi   statistika
qo’mitalari   ma’lumotlari   tashkil   etib,   bu   materiallarda   ham   o’lkadagi   yer-suv
munosabatlariga   oid   qiziqarli   ma’lumotlar   jamlangan.   Xususan,   Sirdaryo
viloyati statistika qo’mitasi ma’lumotlarida 1891 yilda Sirdaryo viloyati Chinoz
uyezdining   xo’jaligi   turli-tuman   bo’lib,   dehqonchilikda   jami   97   ta   xo’jalikka
qarashli 1835 tanob yer, bundan tashqari, bog’ va yerlardan iborat 82 tanob va
Chinozdan chetroqda 489 tanob yer ham bo’lganligi keltirilgan 338
.
Viloyat   statistika   qo’mitasi   materiallarida   vaqf   yer   egaligi   masalasiga   oid
ma’lumotlar ham uchraydi. Masalan, Sirdaryo viloyatida vaqf mulklari ishlarini
o’rganish   imperiya   ma’muriyatining   uzoq   yillar   davomida   amalga   oshirib
kelayotgan   vazifasi   bo’lgan.   Jumladan,   1869   yilda   Turkiston   general-
gubernatori   tomonidan   o’lkada   maxsus   komissiya   tashkil   etilib,   unga   vaqf
hujjatlarini o’rganish vazifasi topshirildi. Komissiya Toshkent shahar va uyezd
boshliqlariga   bir   oy   muddat   ichida   hujjatlarni   taqdim   qilgan.   Ammo   ular
ko’rilmay qolib ketgani aytib o’tilgan 339
.
Xususan,   Muhammad   Aziz   Marg’iloniyning   “Tarixiy   Aziziy”   nomli
asarida   Turkiston   o’lkasi,   xususan,   Farg’ona   vodiysining   Rossiya   imperiyasi
mustamlakasi   davrida   yuz   bergan   tarixiy   voqyealar   aks   etgan.   Asar   Farg’ona
vodiysidagi   ijtimoiy-siyosiy   va   iqtisodiy   jarayonlar   bilan   birga   bu   davrda
vodiyning   yer-suv   munosabatlarini   ham   o’zida   aks   ettirgan.   Buni   asarda
uchraydigan   quyidagi   misollarda   ham   ko’rish   mumkin.   Masalan,   imperiya
hukumatining   Farg’ona   vodiysidagi   yer   egaligi   munosabatlariga   oid   siyosati
haqida ma’lumotlarni ham berib o’tadi.
Asarda   1877   yil   28   sentyabrda   Farg’ona   viloyati   harbiy   gubernatori
Marg’ilon   uyezdi   boshlig’i   Bekchurinni   davlat   daromadlarini   o’z   maqsadi
337 Пален К.К. Материалш к характеристике народного хозяйства в Туркестане. Часть 1. - СПб., 1911. - С. 105.
338 Оракулов   И.   Статистичесюя   данньш   о   кишлаке   Чиназъ.   Сборникъ   матер1аловъ   для   статистики   Смръ-
Даръинской   области.   Изд.   Смръ-Дарьинскаго   областнаго   статистическаго   комитета.   Под   ред.   секретаря   комитета   И.И.
Гейера. - Ташкент: Типо-литограф1я С.И. Лахтина. 1891. - С. 13-14.
339 Благовъевденский   В.Ц.   Къ   вопросу   о   вакуфахъ   в   Смръ-Дарьинкой   области.   Сборникъ   матер1аловъ   для
статистики   Смръ-Дарьинкой   области.   Изд.   Смръ-Дарьинскаго   областного   Статистическаго   комитета.   Под   ред.   секретаря
комитета И.И.Гейера. - Ташкент: Типо-литограф1я С.И.Лахтина, 1891. - С. 22. uchun foydalanganlikda ayblab, uni Sibirga surgun qilgan 340
  va o’rniga boshqa
boshliq tayinlagan. Asarda bu hakda “Bu hokimning o’rniga moyur Ervanistaki
vaqtincha   “Tarixiy   Aziziy”   asarida   imperiya   hukumatining   agrar   siyosatida
paxta   mahsulotini   o’lkada   ko’proq   yetishtirish   borasidagi   “paxta   monopolistik
siyosati” qishloq xo’jaligining boshqa mahsulotlariga, xususan, g’alla tanqisligi
va narxining oshishiga olib kelganligi haqida ham to’xtalib o’tdi. Zero, “Paxta
va   pilla   bahosi   juda   ko’tarilib,   hamma   yerlarga   paxta   ekadigan   bo’lib,   qora
g’alla   ziroatini   ekmaydigan   bo’ldilar” 341
,   deb   yozadi   muallif.   Demak,   mazkur
ma’lumotlardan   qo’rinib   turibdiki,   bu   davrda   vodiy   aholisi   qishloq   xo’jaligida
yetishtirayotgan   mahsulotlar   ichida   paxta   narxining   ko’tarilishi   natijasida
ko’plab   bug’doy   ekiladigan   serhosil   yerlarga   ham   paxta   ekini   ko’payganligini
ko’rish mumkin.
Mahalliy   mualliflar   tomonidan   yaratilgan   tarixiy   manbalar   ichida
Muhammad   Solihxo’janing   “Tarixi   jadidai   Toshkand”   asari   ham   o’lka
tarixidagi yer-suv munosabatlarini o’rganishda muhim ahamiyatga ega. Muallif
Toshkent   viloyat   sifatida   anchagina   katta   hududni   qamrab   olgani   va   uning
hududini   Sayhun   (Sirdaryo)   daryosi   boshlanishidan   oxirigacha   deb   taxminan
ko’rsatadi 342
.   Bundan   tashqari,   muallif   asarida   Toshkent   shahri   hududi   va
topografiyasi   o’ziga   xos   tafsilotlarga   ega   va   unda   shahar   devori,   darvozalari,
mahalla   va   mavzelari,   sug’orish   tizimi,   ko’chalari   bilan   bog’liq   ma’lumotlarni
ko’rish mumkin. Muhammad Solihxo’ja shaharning asosiy sug’orish tarmoqlari
haqida   to’xtalarkan,   ularning   shahar   obodonchiligidagi   o’rnini   alohida
ta’kidlaydi.
Yuqoridagidan   kelib   chiqib,   davrga   oid   manbalarni   o’rganib   chiqish
orqali   mazkur   davrda   Turkiston   o’lkasidagi   yer-suv   munosabatlari   umumiy
ahvoli   va   Rossiya   imperiyasi   mustamlaka   boshqaruv   tizimi   o’rnatilgandan
so’ng sodir bo’lgan o’zgarishlar haqida batafsil  ma’lumotlarga ega bo’lishimiz
mumkin.
340 ЎзМА, И-19 фонд, 1-рўйхат, 529-йиғмажилд, 1-орқа варақ.
341 Ўша асар.-73-74 6.
342 Султонов Ў.А. Муҳаммад Солиҳхўжа ва унинг “Тарихи жадидайи Тошканд” асари. - Тошкент: О‘2Ьек18Гоп, 2009. - 
117 6. 1.3. Mavzuning tarixshunoslik tahlili
Turkiston o’lkasida Rossiya imperiyasi tomonidan olib borilgan yer- suv
munosabatlariga oid siyosati bilan bog’liq jarayonlarni o’rganish va tahlil qilish
doimiy   ravishda   tarixchi-mutaxassislar   va   bir   qator   soha   vakillari   (iqtisodchi,
geograf,   irrigator   va   h.lar)ni   qiziqtirib   kelgan   masalalardan   biri   bo’lgan.
Bugungi kungacha, mazmuniga ko’ra, mavzuimizga yaqin bo’lgan tadqiqotlarni
uch guruhga bo’lish maqsadga muvofiq deb topildi:
birinchi guruhni  sovet davri adabiyotlari;
ikkinchi   guruhni   O’zbekistonning   istiqlol   yillarida   nashr   etilgan
adabiyotlar, ilmiy tadqiqot ishlari hamda maqolalar;
uchinchi guruhni  mavzuga oid xorijiy nashrlar tashkil etadi.
Birinchi   guruhga   oid   sovet   davrida   chop   etilgan   adabiyotlarda   sinfiylik
mafkurasining   ustunligi   yaqqol   ko’zga   tashlanadi.   Biroq,   tadqiq   etilayotgan
mavzu   mohiyatini   ochib   berishda   bu   adabiyotlar   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.
Shu   o’rinda   A.X.   Valiyev,   A.   Aminov,   M.Y.   Yo’ldoshev,   A.P.   Saviskiy,   H.
Tursunov,   A.   Yuldashev,   M.Yu.   Yunusxodjayeva,   A.R.   Muhammadjonov,
K.Ye.   Jitov,   S.   Jalilov,   Z.D.   Kastelskaya,   K.   Saribayev,   K.   Shoniyozov,   S.
Polyakov,   S.   Gubayeva   kabilar   tomonidan   chop   etilgan   adabiyotlarni 343
  qayd
etib o’tish lozim.
Jumladan,  O’rta  Osiyoning  Rossiya   imperiyasi   tomonidan  bosib  olinishi
arafasida Qo’qon xonligida yer munosabatlari, Rossiya imperiyasi hukmronligi
343 Мирзаев К.М. Амляковая форма феодальной собственности в Бухарском ханстве. - Ташкент:  Изд. АН  УзССР, 1954. -
105  с. Валиев  А.Х.  Положение  дехканства Ферганн   в конце  XIX  -  начале XX  веков.  - Ташкент,  1958. -  52  с.;   Аминов  А.
Экономическое развитие Средней Азии (колониальньш период). - Ташкент: Госиздат УзССР, 1959. - 297 с.; Савицкий А.П.
Поземелньш вопрос в Туркестане (в проектах и законе 1867-1886 гг.). - Ташкент: Изд. СамГУ, 1963. - 207 с.; Турсунов Ҳ.
Туркистонда   1916   йил   халқ   қўзғолони.   -   Тошкент:   Узбекистон,   1966.   -   168   б.;   Юлдашев   А.М.   Аграрнме   отношения   в
Туркестане   (конец   XIX   -   начало   XX   вв.).   -   Ташкент:   Узбекистан,   1969.   -   256   с.;   Самарқанд   тарихи.   Қадимги   даврдан   то
Улуғ   октябрь   социалистик   революциясигача.   Биринчи   том.   -   Тошкент,   1971.   -   482   б.;   Юнусходжаева   М.Ю.   Из   истории
землевладения   в   дореволюционном   Туркестане.   -   Ташкент,   1970.   -   112   с.;   Муҳаммаджонов   А.Р.   Қуйи   Зарафшон
водийсининг   суғорилиш   гарихи   (Қадимги   даврдан   то   XX   аср   бошларигача).   -   Тошкент:   Фан,   1972.   -   300   б.;   Социально-
экономическое положение Узбекистана накануне Октября / Отв. ред.: акад. АН Уз ССР К.Е.Житов. - Ташкент: Фан, 1973. -
235   с.;   Жалилов   С.   Фарғона   водийсининг   суғориш   тарихидан   (Х1Х-ХХ   аср   бошларида).   -   Тошкент:   Фан,   1977.   -   168   б.;
Кастельская 3. Д. Основнме предпосмлки восстания 1916 года в Узбекистане. - Москва. Наука, 1972. - 146 с.; Кастельская
З.Д.   Из   истории   Туркестанского   края   (1865-1917).   -   М.:   Наука,   1980.   -   121   с.;   Абдурахимова   Н.А.,   Садмков   А.С.,
Шамамбетов   Б.Ш.   Политические   процессн   в   Туркестане.   -   Нукус:   Каракалпакстан,   1988.   144   с.;   Сарнбаев   К.
Қарақалпақстанда   путкилхалмқлмқ   ирригациялмқ   қурмлмслар   тарийхмнан.   -   Некис:   Қарақалпақстан,   1989.   -   60   б.
Шаниязов   К.Ш.   К   этнической   истории   узбекского   народа.   -   Ташкент:   Фан,   1974.   -   342   с.;   Поляков   С.П.   Историческая
этнография   Средней   Азии   и   Казахстана.   -   М.:   Изд-во   МГУ,   1980.   -   168   с.;   Губаева   С.С.   Этнический   состав   населения
Ферганм в конце XIX - начале XX в. (По даннмм топонимии). - Ташкент: Фан, 1983. - 105 с. davrida   imperiyaning   agrar   va   soliq   siyosatini   A.X.   Valiyev   o’z   asarida
Farg’ona vodiysi misolida tahlil etgan. U paxtachilikning rivojlanishi va qishloq
xo’jaligida   kapitalistik   yer   munosabatlarining   o’sishi   Farg’ona   viloyatida
yerlarning narxi oshishiga sabab bo’lganligini, bu holat mahalliy dehqonlarning
ijtimoiy turmush tarziga salbiy ta’sir etganligini alohida ta’kidlab o’tadi 344
.
A.A.   Aminovning   monografiyasida   Turkiston   o’lkasidagi   ijtimoiy-
iqtisodiy   munosabatlar   jarayoniga   kapitalistik   munosabatlarning   kirib   kelishi
bilan   iqtisodiy   o’zgarishlar   va   qator   sanoat   tarmoqlarining   rivojlanishi
masalalari   qatorida   agrar   munosabatlardagi   o’zgarishlar   manbalarga   tayanib,
asosli tarzda ochib berilgan 345
.
qaraganliklari   ta’kidlanadi 346
.   To’plangan   ma’lumotlar   asosida   Turkiston
Rossiya imperiyasiga qo’shib olingandan so’ng (ya’ni, bosib olinganidan so’ng.
-   U.U.),   nafaqat   o’lkadagi   yer   egaligi   munosabatlari,   balki   yerga   egalik   qilish
bo’yicha   qator   loyihalar   ishlab   chiqilgani   qayd   etiladi.   Bu,   o’z   navbatida,   yer
egaligi   munosabatlariga   o’zgartirish   va   qo’shimchalar   kiritishga   olib   kelingani
ta’kidlangan 347
.
Tadqiqotchi   P.G.   Galuzoning   Janubiy   Qozog’iston   hududidagi   agrar
munosabatlarning   mustamlaka   davri   tarixiga   bag’ishlangan   asarida   Turkiston
general-gubernatorligi   yer-suv   masalalarini   Sirdaryo   va   Yettisuv   viloyatlari
misolida   ochib   bergan.   Asarda   agrar   munosabatlari   qonunchilik   bazasi,
boshqaruv apparati, 
Dehqonlarning yerdan foydalanishi yakka tartibda bo’lib, jamoa yerlari deyarli
bo’lmagan.   Dehqonlar   feodallarga   (xonlarga)   natural   va   pul   ko’rinishidagi   yer
to’lovi   -   davlat   yerlaridan   xiroj   hamda   bog’lar,   tomorqa   yerlaridan   tanob 348
(tanobona)   yig’imi   va   boshqalarni   to’laganlar.   Shu   bilan   birga,   muallif   katta
yerlar   xususiy   shaxslarga   qarashli   bo’lgan   “mulk”   yerlari   haqida   to’xtalgan
344 Валиев А.Х. Положение дехканства Ферганн в конце XIX - начале XX веков. - Ташкент, 1958. - С. 52.
345 Аминов А. Экономическое развитие Средней Азии (во второй половине XIX столетия до Первой мировой 
войньр. - Ташкент: Фан, 1959. - 298 с.
346 Савицкий  А.П.   Поземельнмй  вопрос  в Туркестане (в  проектах  и  законе  1867-1886  гг.).  -  Ташкент:  Изд.  СамГУ,
1963.-С. 4.
347 Савицкий А.П. Поземельньш вопрос в Туркестане (в проектах и законе 1867—1886 гг.). - Ташкент: Изд. СамГУ,
1963.-С. 5.
348 Таноб - ер ўлчови бирлиги, тахминан 0,4 га. hamda   bunday   yerlar   xon   tomonidan   in’om   etilgan   bo’lib,   ular   amlokdor
zodagonlar,   xon   amaldorlari,   sudxo’r   savdogarlarga   qarashli   bo’lganligini
ta’kidlaydi.   Shuningdek,   bu   yer   egaligining   bir   nechta   turi   mavjud   bo’lib,
ulardan ba’zilari davlatga to’lanadigan soliqlardan butunlay ozod etilgan va bu
mulklar   “hurri   xolis”   deb   atalgani,   boshqalari   esa   uncha   katta   bo’lmagan
majburiyatlarga tortilgani, aynan mulk yerlarida yerning merosiy mulkka aylana
borish tendensiyasi namoyon bo’la boshlaganligini qayd etib o’tadi 349
.
Asosan   Turkiston   general-gubernatorligi   tarkibidagi   Amudaryo   bo’limi
hududi   materiallari   asosida   tahlil   qilingan   yana   bir   tadqiqot   K.Saribayev
qalamiga mansub bo’lib, bunda muallif tomonidan bu hududda istiqomat qilgan
qoraqalpoqlarning   qishloq   xo’jaligi,   yerga   ishlov   berish   an’analari,   irrigasiya
xo’jaligi holatini arxiv manbalari asosida yoritilgan 350
.
N.A.   Abduraximova,   A.S.   Sodiqov   va   B.Sh.   Shamambetovlarning
hammualliflikda   yozgan   monografiyasida   XX   asrning   boshlarida   Turkiston
o’lkasidagi   siyosiy   jarayonlarga   iqtisodiy   va   agrar   holatning   ta’siri   tahlil
etiladi 351
.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, sovet davrida nashr etilgan adabiyotlarda
o’lkadagi   yer-suv   munosabatlari   bir   yoqlama   nuqtai   nazardan   tahlil   etilib,   bu
jarayonning   Turkiston   iqtisodiyotidagi   ijobiy   tomoniga   urg’u   berilgan.   Ular
manbalarga boyligi va chuqur tahlili bilan muhim ahamiyat kasb etsa-da, biroq
bu   adabiyotlarda   jarayonlarga   sinfiylik   nuqtai   nazaridan   yondashuv   yaqqol
ko’zga   tashlanadi.   Ularda   yer-suv   munosabatlari   bir   yoqlama   tahlil   etilgan
bo’lib, ularni tarixshunoslik jihatidan tahlil etish zarurati mavjud.
Ikkinchi   guruhni   O’zbekistonda   mustaqillik   yillarida   chop   etilgan
adabiyotlar, ilmiy tadqiqot ishlari hamda maqolalar tashkil etib, ularda ham bir
qator yangi ma’lumotlar, manbalar asosida tadqiqot doirasidagi masalalar tahlil
etilgan.
349 Кастельская З.Д. Из истории Туркестанского края (1865-1917). - М.: Наука, 1980. - С. 121.
350 Сармбаев К. Қарақалпақстанда путкилхалмқлмқ ирригациялмқ қурмлмслар тарийхмнан. - Некис: Қарақалпақстан, 
1989. - 60 с.
351 Абдурахимова Н.А., Саднков А.С., Шамамбетов Б.Ш. Политические процессм в Туркестане. - Нукус: Каракалпакстан, 
1988. -С. 74-82. Ajdodlarimizning   uzoq   yillar   davomida   qishloq   xo’jalik   tarmoqlarini
rivojlantirish sohasida amalga oshirgan ishlari, boshqaruv tizimlari va aholining
turmush   tarzi   yoritilgan   N.   Musayev   monografiyasida   Rossiya   imperiyasining
Turkistonda xomashyo yetishtirish va Rossiya to’qimachilik korxonalarini paxta
xomashyosi   bilan   ta’minlash   masalalari   haqida   batafsil   ma’lumotlar   berib
o’tiladi 352
.
Turkiston   o’lkasi   Rossiya   imperiyasi   tomonidan   bosib   olinganidan   so’ng
xomashyo manbaiga aylantirilgani, rus sanoati  mollari sotiladigan qulay bozor
sifatidagi   o’rni   masalalari   tahlil   etilgan   H.H.   Aminovning   monografiyasida
Turkistonda paxta yetishtirish borasidagi imperiya siyosatining oqibatlari ochib
berilgan 353
.
N.   Mirzayevaning   “Mirzacho’lning   o’tmish   tarixi”   monografiyasida
o’lkaning   Mirzacho’l   hududida   olib   borilgan   yer-suv   munosabatlariga   doir
qiziqarli   ma’lumotlar   keltirilgan.   Jumladan,   Turkistondagi   yer-suv
munosabatlarini   olib   borish   bilan   shug’ullanadigan   lavozimlarning   ta’sis
etilishi, Mirzacho’lning Zarafshon daryosi va artezian suvlari bilan sug’orilishi
bilan   bog’liq   ma’lumotlar   va   boshqa   qator   faktlar   keltirilgani   bilan
ahamiyatli 354
.
M.R.   Jabborov,   R.A.   Arslonzodaning   “Farg’ona   Rossiya   imperiyasi
hukmronligi davrida (“Turkestanskiy sbornik” materiallari asosida)” nomli
tadqiqotida   Rossiya   imperiyasining   Farg’ona   vodiysida   qishloq   xo’jaligi
borasida olib borgan siyosati yuzasidan qiziqarli ma’lumotlar keltirilgan. 
Turkiston   general-gubernatorligi   Samarqand   viloyatining   XIX-XX   asr
boshlarida   ijtimoiy-siyosiy,   iqtisodiy   va   madaniy   hayotini   o’rgangan   K.K.
Pardayev   viloyat   tumanlaridagi   an’anaviy   yer   mulkchiligi   munosabatlari   va
unga mustamlaka boshqaruvi tizimining ta’siri, hududning qishloq xo’jaligi va
sug’orma dehqonchiligining o’ziga xos xususiyatlarini tahlil etgan 355
.
352 Мусаев Н.У. Ўрта Осиёда деҳқончилик маданияти ва аграр муносабатлар тарихидан (Тош даври охирларидан - XX аср 
бошларига қадар). - Тошкент: Фан, 2005. - 192 б.
353 Аминов Ҳ.Ҳ. Ўзбекистон пахтачилик тарихидан. - Тошкент: Меҳридарё, 2007. - 184 б.
354 Мирзаева Н. Мирзачўлнинг ўтмиш тарихи. - Тошкент: Адабиёт учқунлари, 2016. - 19-20 б.
355 Пардаев К.К. Ўрта Зарафшон (Миёнкол) воҳасининг Х1Х-ХХ аср бошларида ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маданий
ҳаёти: Тарих фанл. номз.... дисс. - Тошкент, 2003. - 80-94 б. O’rganilayotgan mavzuning u yoki  bu jihatlari yuzasidan qishloq xo’jalik
sohasi mutaxassislari va geograflarning 356
 asarlari borligini ham ta’kidlab o’tish
lozim. Masalan, A. Qodirov O’zbekiston irrigasiyasi o’tmishi, xususan, XIX asr
o’rtalaridagi Mustaqillik yillarida o’lkaning xo’jalik masalalariga bag’ishlangan
etnologik   tadqiqotlar,   jumladan,   tarixiy-etnografik,   etnososiologik
yo’nalishlarda   muammoviy-hududiy   yondashuvlar   asosida   yozilgan
tadqiqotlar 357
  ham   tarixshunoslik   nuqtai   nazaridan   ko’rib   chiqilishi   ishning
mazmunini boyitishga xizmat qildi.
B.   Penati   o’z   tadqiqotlarida   o’lkaning   yer   egaligi   turlari   va   ularning
holatiga   ham   alohida   to’xtalib   o’tgan.   Jumladan,   imperiya   hukumati   1887
yilgacha   yer   solig’i   xonliklar   davridagi   ko’rinishda   bo’lganligini,   keyinchalik
1880-yillarning oxiri - 1900-yillarning boshlarida esa, o’z manfaatlaridan kelib
chiqqan   holda   bosqichma-bosqich   oshirib   borgan.   Natijada   mahalliy   aholining
yerlardan foydalanganligi uchun soliqlar keskin ko’tarilganligini keltirib o’tgan.
Muallifning   yana   bir   maqolasida   Turkistondagi   yomg’ir   suvi   bilan   hosil
olinadigan   lalmi   va   ishlov   berilmagan   yerlar,   1886   yilgi   “Turkiston   o’lkasini
boshqarish to’g’risidagi Nizom”i tasdiqlangunga qadar va undan keyin imperiya
hukumatining   yer   egaligiga   oid   siyosati,   yer   solig’i   tartiblaridagi   muammolar,
mahalliy va mahalliy bo’lmagan aholi o’rtasida yer taqsimlanishi  hamda yerga
egalik   qilish   huquqlariga   to’xtalib   o’tgan 358
.   Tadqiqotchi   lalmi   yerlar   haqida
fikrini davom ettirib, bu yerlarda dehqonchilik qilishda bahorgi yog’ingarchilik
va   ob-havoning   qanday   kelishiga   bog’liq   ekanligi,   mahalliy   aholi   tomonidan
lalmi yerlarga ekiladigan donli (arpa, tariq, bug’doy, jo’xori va b.) ekinlar hosil
356 Қодиров А. Ўзбекистон ирригацияси тарихидан лавҳалар (XIX аср ўрталаридан 1920 йилларгача). - Тошкент: Абдулла
Қодирий номидаги Халқ мероси нашриёти, 1998. - 144 б.; Мухамедов А.К., Бегматов И.А. Сув хўжалиги ва мелиорацияга
кириш. Ўқув қўлланма. - Тошкент: ТИМИ, 2014. - 160 б.
357 Губаева   С.С.   Этнический   состав   населения   Ферганм   в   конце   XIX   -   начале   XX   в.   (По   даннмм   топонимии).   -
Ташкент:   Фан,   1983.   -   105   с.;   Рахмонов   Ф.Ш.   Обмчаи   и   обрядм   населения   Кашкадарьинского   оазиса   связаннме   с
земледелием (конец XIX - начало XX вв.): автореф. дис. ... канд. ист. наук. - Ташкент, 2002. - С. 25.; Исоқов 3. Характернме
особенности   традиционного   земледельческого   хозяйства   Ферганской   долинм   в   конце   XIX   -   начала   XX   века
(характеристика и анализ хозяйственно-культурньтх традиций): автореф. дис. ... канд. ист. наук. - Ташкент, 2011. - С. 29.;
Одилов   Б.  XIX   аср   иккинчи   ярми   -   XXI   аср   бошлари   тадқиқотларида   ўзбек   халқининг   анъанавий   хўжалиги   масалалари:
тарих  фанл.  бўй.  фалс. докт. (РМЭ)  дисс. - Тошкент,  2019. -  199 б.;  Аширов А. Фарғона водийси  аҳолисининг  сув билан
боғлиқ қарашлари // Ўзбекистон этнологиясининг долзарб муаммолари. Илмий тўплам. - Тошкент: Ас1аЬ1уо1 ис!к|ип1ап,
2017.   -   213-224   б.;   Ўша   муаллиф.   Фарғона   водийси   аҳолисининг   сув   билан   боғлиқ   мифологик   қарашлари   ва   урф-
одатлари // (Т/ЬскШоп 1апх1. - Тошкент, 2018. №1. - 22-23 б.
358 ВеаМсе   РепаЬ.   Зхтатрз,   зог^Ьит   апс!   захаик:   таг§та11ап<18   апс!   (Ье   Га1е   оГКи8з1ап   Тигкез1ап   (1880-1915)   /
Сепка1 А81ап Зигуеу. Уо1. 29, № 1, МагсЬ, 2010. - Рр. 61-78. mikdori,   o’lkaning   suv   manbalariga   boy   bo’lgan   sug’oriladigan   janubiy
hududlarga nisbatan farqli bo’lganligini solishtirib o’tadi 359
.
Germaniyaning   Martin   Lyuter   universiteti   Sharqshunoslik   instituti
professori,   islom   dini   tarixi   bo’yicha   mutaxassis   Paolo   Sartoria   (Rao1o
8ag1opa)   ham   o’zining   bir   qator   ilmiy   ishlarida   mavzuga   oid   ma’lumotlarni
keltirib   o’tadi.   U   tadqiqotlarida   Rossiya   mustamlakasi   davrida   Turkiston
o’lkasida musulmon xalqlarining yer huquqlari masalalariga e’tibor qaratgan 360
.
Xususan, Rossiya imperiyasi o’lkadagi mahalliy musulmonlarning yerga egalik
qilish   va   yer   huquqlarini   rasmiy   ravishda   cheklaydigan   qoidalarni   joriy   qilish
orqali   yer   egaligini   o’zi   uchun   saqlab   qolish   siyosatini   amalga   oshirganligi 361
,
Turkiston   o’lkasini   boshqarish   to’g’risidagi   turli   yillardagi,   ya’ni   1767,   1873,
1881   va,   nihoyat,   1886   yil   12   iyunda   tasdiqlangan   nizomlarning   tegishli
bandlarida   mahalliy   musulmon   aholining   yer   egaligiga   oid   masalalarni   tahlil
etadi.   Shuningdek,   muallif   imperiya   hukumatini   o’lkadagi   yer   egaligi
munosabatlarini   qonuniy   tartibga   solish   va   buni   o’rganish   uchun   bir   qator
komissiyalar   faoliyati   natijalariga   ko’ra,   ishlab   chiqilgan   takliflarda   mulk   uch
umumiy   toifaga   bo’linishi   kerakligini   ko’rsatib   o’tadi.   Ularning   har   biri   islom
qonunlarida   keltirilgan   tushunchaga   mos   kelishi   kerak   ekanligi   hamda,   unga
ko’ra, umumiy yerlar: 1) davlat yerlari - amlok; 2) xususiy yerlar - mulk va 3)
xayr-ehsonli   yerlar   uchun   ajratilgan   -   vaqf   yerlariga   bo’linganligini   keltirib
o’tadi 362
.
Rus   tadqiqotchisi   D.V.   Vasilyev   o’z   tadqiqotlarida   Turkiston   o’lkasida
faoliyat olib borgan taftish komissiyalar  F.K. Girs va K.K. Palen hisobotlariga
asoslanib,   o’lkada   general-gubernatorlik,   ayniqsa,   K.G1.   Kaufman   faoliyatiga
baho   bergan   hamda   mustamlaka   boshqaruv   tizimini   tahlil   etadi.   Muallif
o’lkadagi boshqaruv tizimini yoritishda imperiya hukumati Turkistonda dastlab
mustamlaka hokimiyatini o’rnatishi hamda o’z manfaatlari yo’lida boshqaruvni
359 1ЬИ. - Рр. 62.
360 Рао1о   ЗаНопа.   Со1ота1   1е§181а11оп   тееГз   зЬапа:   МизНтз’   1апс1   п§Ь(8   т   Ки881ап   ТигкезСап   /   Сеп1га1   А81ап
Зигуеу. Уо1. 29, № 1, МагсЬ 2010. - Рр. 43-60.
361 Пж1.-Рр.44.
362 Рао1о 8аг1опа. Со!оша1 1е§Ша11оп тееО зЬаг!а: МизНтз’ 1апс1 пцНо т Ки881ап Тигксйап / Сеп1га1 Аз1ап 
Зигуеу. Уо1. 29, № 1, МагсИ 2010. - Рр. 44. qaror   toptirishda   agrar   masalalarni   ham   e’tiborsiz   koldirmaganligini   ta’kidlab
o’tadi 363
.
Mazkur   tadqiqot   mavzuimizning   ba’zi   jihatlarini   o’rgangan   M.Ye.
Shushkovaning   kuzatishlarini   alohida   ta’kidlash   lozim.   Tadqiqotchi   XIX   asr
oxirlarida   o’lkani   boshqarish   masalalarini,   jumladan,   Turkiston   general-
gubernatorligining   tashkil   etilishi,   uning   tarkibini,   viloyatlar,   shahar,   uyezd   va
qishloq   boshqaruvining   o’ziga   xosligi,   bu   yerlardagi   1906   yildan   boshlangan
agrar   hamda   XX   asr   boshlarida   o’lka   boshqaruvidagi   islohotlarni   tahlil   etadi.
Muallif   XIX   asrning   60-80-yillarida   Turkistonning   Rossiya   imperiyasidagi
tarkibi   tarixini   o’rganishga   bag’ishlangan   bir   qator   tadqiqot   ishlarini   olib
borgan.   Bu   ishlarda   K.P.   Kaufman   faoliyati,   ayniqsa,   XX   asr   boshlaridagi
ijtimoiy-iqtisodiy hayot 1916 yildagi qo’zg’olon bilan bog’langan holda tadqiq
etilgan   deb   yozadi 364
.   Shuningdek,   muallif   Uzbekistonda   bajarilgan   bir   qator
tadqiqotlarga ham murojaat qiladi.
363 Васильев   Д.В.   Организация   и   функционирование   главного   управления   в   Туркестанском   генерал-   губернаторстве
(1865-1884 гг.) // Вестник Московского университета. Серия История. - М., 1999. №3. - С. 48-63.
364 Шушкова М.Е. Организация  управления  Туркестаиом в начале XX века: Дисс. ...  канд.  ист. наук.  - М., 2015.-С.
287. I bobga xulosa
XIX asrning o’rtalarida Rossiya imperiyasi iqtisodiyotida yuzaga kelgan
inqiroz va siyosiy jihatdan nufuzining tushib ketishi  imperiya hududida zudlik
bilan   Rossiya   imperiyasining   Turkistonda   mustamlaka   boshqaruv   tizimini
o’rnatishi   yagona   bozorning   vujudga   kelishiga   sharoit   yaratdi.   Tovar-pul
munosabatlari   faqat   rus   sanoati   mahsulotlari   uchun   moslashtirildi.   O’lka
mahalliy   bozor   uchun   tovar   ishlab   chiqarishni   kuchaytirdi.   Bu,   o’z   navbatida,
qishloq xo’jaligini paxta yetishtirish uchun ixtisoslashish jarayonini tezlashtirdi
hamda   mahalliy   aholining   yerga   bo’lgan   huquqi   qayta   ko’rib   chiqildi,   yer
egaligi turlari o’rganildi  hamda ularni mustamlaka manfaatlariga moslashtirish
ishlari olib borildi. O’lkada irrigasiya tizimini rivojlantirish paxta ekishni tobora
ko’paytirish maqsadida amalga oshirilgan.
O’rganilayotgan   davrga   turli   manbalarda   keltirilgan   ma’lumotlar   tahlili
Turkistonni   Rossiya   imperiyasi   tomonidan   egallab   olingandan   so’ng,   o’lkada
mustamlaka ma’muriy boshqaruv tizimini tashkil etish bilan bir qatorda yer-suv
munosabatlarida   ham   o’z   manfaatlariga   mos   ravishda   siyosat   olib   borganligi
ta’kidlanadi.  Bu manbalar  ma’lumotlariga ko’ra, Rossiya  imperiyasi  Turkiston
o’lkasidan   ko’zlagan   asosiy   maqsadlaridan   biri   o’lkada   paxtachilikni   tez
sur’atda   rivojlantirish   va   bu   orqali   o’z   sanoat   korxonalarini   xomashyo   bilan
ta’minlash   edi.   Mavzuga   oid   manbalarni   o’rganib   chiqish   orqali   Turkiston
o’lkasidagi   yer-suv   munosabatlari   holati   va   Rossiya   imperiyasi   mustamlaka
boshqaruvi   tizimi   o’rnatilgandan   so’ng   sodir   bo’lgan   o’zgarishlar   haqida
qimmatli ma’lumotlarga ega bo’lish mumkin.
Yuqorida   ta’kidlangan   har   uch   guruxdagi   tadqiqotlarning   tarixshunoslik
tahlili   ularda,   asosan,   yer-suv   munosabatlari,   general-   gubernatorlikning   bu
borada   o’lkada   yuritgan   siyosati,   yer   egaligi   va   mulkchilik   munosabatidagi
o’zgarishlar   hamda   ularning   mahalliy   aholi   xo’jaligiga   ta’siri   kabi   masalalar
yoritilgan.   Lekin   ushbu   tadqiqotlarning   aksariyatining   zaif   tomoni   manbaviy
asosning   bir   yoqlamaliligidadir.   Shuningdek,   sovet   davri   tadqiqotlarida mafkuraviy yondashuvning ustunligi ushbu ishlarning obyektivligiga ham ta’sir
qilgan.
Mustaqillik   davri   tarixshunosligida   ushbu   mavzu   ham   o’z   dolzarbligini
yo’qotmaganini   ko’rsatadi.   Amalga   oshirilgan   tadqiqotlarda   agrar   masalaning
tarixiy   ildizlari   turli   manbalar   asosida   yoritilgan.   Shuningdek,   ishlarda   fikrlar
xilma-xilligi,   yondashuvlarning   turfaligi   kuzatiladi.   Qolaversa,   mustaqillik
davrida agrar masala tarixi fanlararo yondashuv nuqtai nazaridan hamda boshqa
fan sohalari tadqiqotlarida ham o’rganilmoqda.
II BOB. TURKISTON O’LKASI YER-SUV MUNOSABATLARIDAGI
O’ZGARIShLAR
2.1. O’lka yer egaligi va mulkchilik munosabatlaridagi o’zgarishlar
O’rta   Osiyoning   o’ziga   xos   tabiiy-geografik   sharoitlaridan   kelib   chiqib,
bu hududda yashayotgan xalqlar uzoq yillar davomida turli yo’nalishda xo’jalik
yuritishga   moslashgan.   Qadimgi   davrdan   aholining   bir   qismi   o’troq   holda
istiqomat   qilib,   dehqonchilik   xo’jaligini   yuritgan   bo’lsa,   bir   qismi   esa
ko’chmanchi   va   yarimko’chmanchi   holda   hayot   kechirganlar.   O’rta   Osiyo
xalqining asosiy boyligi yer bo’lib, Rossiya imperiyasi o’lkani bosib olmasdan
avval   yerdan   foydalanish,   unga   egalik   qilish   uch   turga   bo’lingan   bo’lib,   ular:
amlok   -   davlat   yerlari,   mulk   -   xususiy   yerlar   va   vaqf   yerlaridan   iborat
bo’lgan 365
.   Dehqonchilik,   asosan,   obikor   -   sug’oriladigan   va   lalmikor   yerlarda
yaxshi rivojlanib, bu yerlarda bug’doyning o’n ikki navi hamda boshqa ekinlar
yetishtirilgan.
XIX  asr   o’rtalarida va  undan  keyinroq  ham  dehqonchilik  ekinlari  ichida
bug’doy   birinchi   o’rinda   turgan.   Boshoqli   ekinlar,   asosan,   lalmikor   yerlarda
yetishtirilgan.   Sug’oriladigan   yerlarda   sholi,   jo’xori,   tariq   hamda   dukkakli
365 Тиллабоев   С.Б.   Туркистон   ўлкасининг   маъмурий   бошқарув   тизимида   маҳаллий   аҳоли   вакилларининг   иштироки
(Фарғона вилояти мисолида).  - Тошкент:  Фан, 2008. - 79 б.; Худойқулов Т. XIX асрда Қўқон хонлиги (ижтимоий-сиёсий,
иқтисодий ва маданий ҳаёти). - Тошкент: ТаҒаккиг, 2016. - 65-66 б. ekinlar   ekilgan.   Don   mahsulotlari   bilan   qishloq   aholisi   o’z   ehtiyojlarini   va
shahar   aholisi   ehtiyojlarini   to’la   qondiribgina   qolmay,   yetishtirilgan   hosilning
bir   qismi   qo’shni,   chorva   bilan   shug’ullanadigan   ko’chmanchi   hududlarga
eksport   qilingan,   buning   evaziga   chorvachilik   mahsulotlari   keltirilgan.
Dehqonchilik uchun qulay bo’lgan va hosildor yerlar, asosan, yirik amaldorlar
va   harbiylar   hamda   din   peshvolariga   qarashli   Mulk   yerlarining   yana   bir   turi
“dahyak”   bo’lgan.   Bu   ushr   singari   bo’lib,   “o’ndan   bir   ulush”   degan   ma’noni
bergan.   Dahyak   yerlar   meros   bo’lib   qolmagan.   Bunday   yerlar   ma’lum
shaxslarga abadiy xatlab berilib, undan olinadigan foydaning ma’lum qismidan
foydalanilgan.   Mullolar   orasidan   saylangan   dahyak   egalari   -   mutavallilar
bunday yerlarni ijaraga oluvchilarni qidirib topish bilan shug’ullanganlar. Ijara
haqqini ma’lum muddatda - yiliga bir marotaba to’lab turish tartibi bilan ijaraga
yer ajratib berilgan 366
. Agar mulk yerlarini yer  egalari  musodara qilgan bo’lsa,
amlok yerlarni faqat davlat musodara qila olgan.
Tadqiqotchi   S.   Boltaboyevning   yozishicha,   buning   ikki   sababi   bo’lib,
birinchidan,   vaqflar   ko’proq   maktab,   qorixona,   madrasa   kabi   o’quv
muassasalariga   tegishli   bo’lib,   shu   bilan   birga   qariyalar,   kambag’allar,   yetim-
yesirlar,   beva-bechoralar   uchun   ham   ta’sis   etilgan,   ikkinchidan,   vaqf   Alloh
yo’liga qilingan in’om bo’lib, undan soliq olmaslik savob hisoblangan 367
. O’rta
Osiyo   hududi   Rossiya   imperiyasi   tomonidan   bosib   olingunga   qadar   shariat
qonun-qoidalari   va   vaqfnoma   talablariga   amal   qilingan   bo’lib,   vaqf
mahkamalari mutavalliboshilar tomonidan taftish qilib borilgan edi.
O’rta   Osiyo   imperiya   tomonidan   bosib   olingach,   yer   egaligi
munosabatlari Rossiya sanoati ehtiyojlariga va ko’chirib keltirilayotgan aholini
imtiyozli   joylashtirishga   ham   moslashtirildi.   Birinchi   navbatda,   o’lkadagi
mahalliy   yirik   yer   egalarining   ijtimoiy   va   siyosiy   mavqyeini   pasaytirish
maqsadida   hamda   mustamlakachilik   siyosati   doirasidagi   rejalarini   amalga
366 Шукурова Л. Туркистонда Чоризм ҳукмронлигининг дастлабки йилларида ер-солиқ системаси тарихидан / 
Научнме работм и сообгцение. Кн. №1. - Ташкент: Изд. АН УзССР, 1960. - С. 65.
367 Болтабоев С. Туркистондаги вақф мулклари тарихи. Ўқув-услубий қўлланма. - Наманган: Наманган, 2005.- 10 6. oshirishni ko’zlab, o’lkaning barcha yerlari mulkchilik huquqiy belgilari ozmi-
ko’pmi   ifodalangan   holda,   mahalliy   qonun-   qoidalarga   ko’ra,   davlat   mulkiga
aylantirildi,   ularga   soliq   solinib,   Rossiya   imperiyasi   g’aznasini   boyitadigan
bo’ldi 368
. 1867 yildan o’lkaning barcha yerlari davlat yerlari deb e’lon qilindi va
unga   ishlov   beruvchi   kishilarga   biriktirildi,   vaqf   yerlarining   oldingi   holati
saqlab qolinib, shu bilan birga bir vaqtda davlat hisobiga yerlar olinishi mumkin
bo’lgan.   Xususiy   yer   egalarining   barcha   imkoniyatlari   soliqlar   tizimi   orqali
oddiy yer egalarining egaligi bilan tenglashtirildi 369
.
Umuman, Rossiya - Turkiston munosabatlarining rivojlanish dinamikasi,
imperiya   hukumatining   siyosiy   va   ijtimoiy-iqtisodiy   tadbirlarining
xususiyatlari,   xo’jalik-madaniy   an’analar   va   ijtimoiy   munosabatlarning   o’ziga
xosligi hamda bir qator boshqa omillar imperiya olib borgan soliq siyosatining
ko’p variantli xarakterini va soliq qonunchiligining spesifikasini belgilab berdi.
Soliqlarning shakli, hajmi  va ularni  yig’ish tartibi masalasi  imperiya hukumati
siyosatida   asosiy   o’rinda   bo’lib,   o’lkaning   hududiy-ma’muriy   tuzilishi,
imperiyaning   xo’jalik-ijtimoiy   boshqarmalari,   moliyaviy   va   nazorat   davlat
idoralari filiallarining tashkil qilinishi kabi muhim masalalar bilan bog’liq holda
asta-sekin hal qilindi. Rossiya imperiyasining “1865 yil 6 avgustdan Turkiston
viloyatini   boshqarish   to’g’risida   vaqtincha   qoidalar”,   “Yettisuv   va   Sirdaryo
viloyatlarini   boshqarish   to’g’risidagi   1967   yilgi   Nizom”   loyihasi,   “Turkiston
o’lkasini   boshqarish   to’g’risidagi   1873   yilgi   Nizom”   loyihasi,   “Turkiston
o’lkasini   boshqarish   to’g’risidagi   1886   yilgi   Nizom”   va   boshqa   hujjatlarda
yerdan   foydalanish   munosabatlari   va   g’aznachilik   tizimining   asosiy   qoidalari
belgilab berilgan holda soliq mikdorining yildan-yilga o’sib borganligini ko’rish
mumkin.   Tadqiqotchi   U.   Jumayevning   yozishicha,   Turkiston   general-
gubernatorligida   1868   yildan   1883   yilgacha   soliq   solishning   har   yilgi   o’sishi
368 Тарих шоҳидлиги ва сабоқлари. Чоризм ва совет мустамлакачилиги даврида Ўзбекистон миллий бойликларининг 
ўзлаштирилиши. - Тошкент: Шарк, 2001. - 24 б.
369 Тўхтабеков  К.А.  Чор  Россияси   мустамлакачилиги  шароитида  Туркистонда  ер  эгалиги  ва унинг  ўрганилиши   тарихи  /
Тарихий   манбашунослик   муаммолари.   Республика   илмий-амалий   анжумани   материаллари   (2008   йил   25   апрель).   -
Тошкент, 2008. - 155 б. keskin o’zgarib turgan. Masalan, o’troq aholidan olingan soliq mikdori bu yillar
mobaynida   ko’chmanchi   aholidan   har   bir   o’tov   hisobiga   olinadigan   umumiy
soliq miqdori 1364190 rubl 99 kopeykani, mahalliy aholidan olinadigan yerdan
foydalanish yig’imlari mikdori esa, 1047882 rubl 30 kopeykani tashkil qilgan.
O’lkada   imperiya   hukumronligi   o’rnatilgandan   so’ng   navbatdagi   tadbir
bosib   olingan   hududlardagi   mulkdor,   boy,   yuqori   mavqye   va   obro’ga   ega
shaxslar   nufuzini   tushirishga   qaratilgan   siyosat   olib   borilgan.   Bu   borada,   eng
avvalo,   ularning   siyosiy   va   huquqiy   mavqyelari   bekor   qilinib,
mustamlakachilikka asoslangan mahalliy boshqaruv tartiblari hamda ularga mos
saylov tizimi amalga oshirildi. Keyin esa iqtisodiy mavqyeiga, ya’ni mol-mulki,
yer va suvdan foydalanish sohalarini “isloh qilish”ga kirishildi. Ularning yerlari
davlat mulkiga aylantirilib, mulk va vaqf mulklarini tugatish rejalashtirilgan .
1873   yilda   Turkiston   generel-gubernatori   K.P.   Kaufman   o’lkadagi   mulk
egalari, diniy idoralar va soliqlardan ozod bo’lish huquqi e’tirof etilgan shaxslar
ro’yxatini   tuzib   chiqish   va   tasdiqlashga   buyruq   berdi.   U   tomonidan   mulk   va
vaqf   yerlarning   egalari   dehqonlardan   olinadigan   yig’im   o’rniga   davlat
tomonidan   beriladigan   nafaqa   puli   belgilash   taklif   etildi.   K.P.   Kaufmanning
bundan ko’zlagan asosiy maqsadi “mahalliy aholini eng xavfli bo’lgan qismiga
“vaqf”   va   “mulk”   nafaqalarini   berish   yo’li   bilan   ularni   rus   imperiyasi
ma’muriyatiga   bevosita   qaram   qilib   qo’yish   edi” 370
.   Oqibatda,   birinchi
navbatda, Zarafshon okrugi va Amudaryo bo’limidagi vaqf yer egaligi tartibga
solindi,   vaqf   yerlarda   istiqomat   qiladigan   dehqon   aholisi   umumiy   o’lpon
qoidasiga bo’ysundirildi, mulklar esa, hyech bo’lmaganda, rasman amlok, ya’ni
o’lpon to’lanadigan yerlarga tenglashtirildi 371
.
1886   yilgi   “Turkiston   o’lkasini   boshqarish   to’g’risidagi   Nizom”da
mustahkamlab qo’yilgan yangi  vaqf mulklarini  ta’sis etish general- gubernator
ruxsati   bilan   amalga   oshirilishi,   vaqf   mulklarning   huquqiy   maqomi   va   vaqf
370 Проект   всеподданнейшего   отчета   генерал-губернатора   К.П.   Кауфмана   по   гражданскому   управлению   и   устройству   в
областях Туркестанского генерал-губернаторства. 7 ноября 1867 - 25 марта 1881 гг. - СПб., 1885.-С. 247.
371 Ўша жой. mulklari nazorati tartibga solish haqidagi qaror bilan bog’liq bo’ldi 372
.
Unga  ko’ra, 1887  yil  1  iyuliga  qadar   vaqfga  oid hujjatlarni  tegishli  hudud  yer
solig’i   komissiyasiga   topshirish,   takdim   qilinmagan   hujjatlar   o’z   ahamiyatini
yo’qotishi belgilangan.
2.2. O’lkadagi suv manbalari va irrigasiya ishlari
ahvoli
XX   asr   boshida   kelib   ham,   ya’ni   “Turkiston   o’lkasida   yer-o’lpon
tuzilishini   joriy   etish   to’g’risidagi   1903   yilgi   Qoidalar”   va   aholini   ko’chirish
bo’yicha 1906 yilgi siyosat kabi boshqa harakatlar natijasida yer munosabatlari
hamda   soliqqa   tortishning   butun   tizimiga   qo’shimcha   o’zgartirishlar   kiritildi.
Bu   davrga   kelib,   Rossiya   imperiyasi   hukumati   mintaqadagi   yer   maydonlarini
to’liq chegaralab chiqdi. Aholiga uch toifadagi - sug’oriladigan, lalmi va ishlov
berilmaydigan   yerlar   biriktirilib   qo’yildi 373
.   Ularga   og’ir   soliqlar   solindi.
Mahalliy aholining yerlarini zo’ravonlik bilan tortib olish hisobiga Rossiyadan
ko’chib   kelgan   aholini   yer   bilan   ta’minlash   muammosi   hal   etildi.   Rossiya
imperiyasi   sanoati   uchun   paxta   xomashyosi   strategik   jihatdan   muhim   ekin
ekanligi   va   paxta   sohasida   AQShdan   mustaqil   bo’lish   maqsadida   o’lkadagi
barcha sug’oriladigan yerlar paxta yetishtirish uchun qayta taqsimlandi.
XX   asrning   boshlariga   kelib   Farg’ona   viloyatida   ham   paxta   ekish
rivojlangan   bo’lib,   ekin   maydonlari   sun’iy   sug’oriladigan   mahalliy   aholiga
qarashli yerlar 839 300 desyatinani tashkil etgan. Uyezdlar bo’yicha Marg’ilon
uyezdida   214   428,6   desyatina,   Andijon   uyezdida   211   156,4   desyatina,
Namangan   uyezdida   170   178,2   desyatina,   Qo’qon   uyezdida   163   372,9
desyatina,   O’sh   uyezdida   81   089   desyatinadan   iborat   bo’lgan 374
.   Bu   yerlarda
paxta   ekish   shu   darajada   kuchaydiki,   1901   yilga   kelib,   birgina   Namangan
uyezdining o’zida paxtaning Amerika navi 34 ming desyatina yerga ekildi 375
 (1-
372 ЎзМА, И-17-фонд, 1-рўйхат, 13 271-йиғмажилд, 21-22-варақлар.
373 Тарих шоҳидлиги ва сабоқлари. Чоризм ва совет мустамлакачилиги даврида Ўзбекистон миллий бойликларининг 
ўзлаштирилиши. - Тошкент: Шарк, 2001. - 25 б.
374 Статистический   обзор   Ферганской   области   за   1906   год   /   Изданъ   Ферганскимъ   областнммъ   статистическимъ
комитетомъ. - Новьш Маргеланъ. - С. 15.
375 Ежегодникъ Ферганской области. Томъ II, Вьш. 1903 г., Издание Ферганскаго областного статистическаго комитета. - ilovaga qarang).
1906   yilga   kelib   Farg’ona   viloyati   bo’ylab   paxta   ekiladigan   maydonlar
avvalgi yillarga nisbatan 5000 desyatinaga ko’paydi 376
 (2-ilovaga qarang).
XIX asrning oxiri - XX asr boshlarida Amerika paxta navi mahalliy paxta
navini   siqib   chiqardi.   Masalan,   birgina   Farg’ona   vodiysida   paxta
maydonlarining   kengayishi   va   hosildorligining   oshib   borishini   1895   yili
umumiy hisobda 4 766 470 pud 377
 Amerika paxtasi, 687 422 pud mahalliy paxta
yig’ib olingan bo’lsa, bu ko’rsatkich 1896 yilga kelib, Amerika paxtasi uchun 6
018   615   pudni,   mahalliy   paxta   590   123   pudni   tashkil   etganligini   ko’rish
mumkin 378
.
Shuningdek,   o’lkada   1888   yildan   to   1915   yilga   qadar,   salkam   30   yil
mobaynida   qishloq   xo’jaligida   paxta   ekiladigan   yer   maydonlari   muttasil
ko’paytirilgan 379
  (3-ilovaga   qarang).   Tadqiqotchi   N.U.   Musayevning
yozishicha,   bu   davr   oralig’ida   Amerika   paxta   navini   yetishtirish   o’lkaning
Farg’ona   viloyatida   9,5   barobarga;   Sirdaryo   viloyatida   2,4   barobarga,
Samarqand viloyatida esa 7 barobarga ko’paygan 380
.
Professor   H.   Ziyoyevning   ta’kidlaganidek,   XIX   asrning   oxirlariga   kelib
o’lkada paxtachilikning mavqyei oshib, paxta ekiladigan yer maydonlari yildan
yilga ko’payib bordi. 1888 yilda paxta ekiladigan maydonlar 68 670 desyatina
bo’lsa, 1895 yilda 142 527 desyatina, 1900 yilda 234 274 desyatina, 1901 yilda
260  013   desyatina   va   1916  yilga   kelib  esa   533  671   desyatinaga   yetdi 381
.  1900
yilga   kelib   umumiy   paxta   maydonlarining   60   foiziga   Amerika   navlari   ekildi.
Natijada,   Rossiya   imperiyasi   paxta   ekin   maydonlarini   kengaytirish   va   paxta
xomashyosini ishlab chiqarish sur’atlari bo’yicha AQSh, Misr va Hindistondan
Новьш Маргелан: Типограф1я Ферганскаго областного правлешя, 1903. - С. 124.
376 Статистический обзор Ферганской области за 1906 год / Изд. Ферганским областнмм Статистическим комитетом. - 
Новьш Маргеланъ, 1907. - С. 21.
377 1 пуд - 16,38 кг тенг.
378 ЎзМА,   И-1-фонд,   11-рўйхат,   1163-йиғмажилд,   48-варақ;   Мусаев   Н.У.   XIX   асрнинг   иккинчи   ярми   -   XX   аср
бошларида Туркистонда саноат ишлаб чиқаришининг шаклланиши. - Тошкент: 10Т13О1)-МОЕ1УЛ, 2008.-97 6.
379 Социально-экономическое положение Узбекистана накануне Октября / Отв. ред.: акад. АН Уз ССР К.Е. Житов. - 
Ташкент: Фан, 1973. - С. 29.
380 Мусаев Н.У. Ўрта Осиёда деҳқончилик маданияти ва аграр муносабатлар тарихидан (Тош даври охирларидан - XX аср 
бошларига қадар). - Тошкент: Фан, 2005. - 194-195 б.
381 Зиёев Ҳ.З. Тарих - ўтмиш ва келажак кўзгуси. - Тошкент: Адабиёт ва санъат, 2000. - 179-181 б. o’tib ketdi 382
.
Turkistonda   paxtachilikning   keng   ko’lamda   rivojlanib   borishi,   boshqa
qishloq   xo’jaligi   ekinlariga   nisbatan   paxtaning   ko’proq   daromad   keltirganligi
tufayli   mahalliy   dehqonlarning   o’z   tomorqalariga   paxta   ekishga   harakat
qilganlik   holatlari   ham   bo’lgan.   Paxta   maydonlarining   kengayib   borishi,   donli
ekin maydonlarining kamayishi tabiiy sharoiti noqulay kelgan yillarda aholining
ijtimoiy-iqtisodiy   ahvolini   nihoyatda   qiyinlashtirib   qo’ygan.   Masalan,   1911
yilda   ob-havoning   noqulay   kelishi   Farg’ona   viloyatining   ko’plab   hududlarida
aholi iste’moli uchun g’alla yetishmay qolishiga sabab bo’lgan. Mahalliy aholi
makkajo’xori   ildizidan   un   olib,   undan   go’ja   tayyorlab   jon   saqlashga   majbur
bo’lganlar 383
.
Shu   o’rinda   alohida   ta’kidlash   lozimki,   dehqonchilik   uchun   o’ta   muhim
bo’lgan   suv   ham   Turkiston   o’lkasi   xalqlari   hayotida   katta   ahamiyatga   ega
bo’lgan.   Shu   sababli   mahalliy   aholi   suvga   alohida   e’tibor   qaratib,   sun’iy
sug’orish tarmoqlarini ta’mirlash va tartibga solish ishlari xalq hasharlari yo’li
bilan   amalga   oshirilgan.   Imperiya   hukumati   ham   bu   masalaga   alohida   e’tibor
berdi. Sun’iy sug’orish tarmoqlariga va suvga egalikni o’z qo’liga oldi 384
.
O’lkaning   Samarqand   viloyatida   uzumning   40   dan   ortiq   navlari
yetishtirilgan.   Viloyat   uzumchilikda   o’lkada   yetakchi   o’rinni   egallagan 203
.
Samarqand uzumi o’zining shirasi, sersuvligi bilan alohida ajralib turib, undan
alkogol   mahsulotlarni,   ayniqsa,   kuchli   va   yaxshi   saqlanadigan   vino   tayyorlash
imkonini   bergan.   Birgina   Samarqand   uyezdining   o’zida   ko’rinishi,   kimyoviy
tarkibi   va   ta’mi   bo’yicha   bir-biridan   farq   qiladigan   uzumning   24   turi
yetishtirilgan 385
. G. Virskiyning ma’lumotlariga ko’ra, Samarqand uzumi shirasi
bo’yicha   Bessarabiya,   Kaxetiya,   Yelizavetopol   rayonlarida   yetishtirilgan
382 Жабборов М. Фарғона вилояти тарихининг “Туркестанский сборник”да ёритилиши (XIX аср охири - XX аср 
бошлари): Тарих фанл. номз. ... дисс. - Фарғона, 2000. - 26 б.
383 Обзор Сьф-Даръинской области за 1912 год. - Ташкент, 1914. - С. 16.
384 Кастельская 3. Из истории Туркестанского края. - М., 1980. - С. 45.
385 Слуцкий   И.М.   Краткий   очеркъ   Самаркандского   виноделия   в   связей   с   виноградарством   /   Справочная   книжка
Самаркандской   области.   1897.   Изд.   Самаркандскаго   областного   Статистическаго   комитета.   Под   ред.   секретаря   комитета
М. Вирского. Вьш. 5. - Самарканд: Типография К.М. Селорова. - Самарканд: Типогр. Самаркандскаго обласного правлешя,
1897. - С. 34. uzumlardan ustun bo’lib, Qrimda yetishtiriladigan mahalliy oq kishmish uzumi
navidan keyingi o’rinda turgan 386
.
Turkiston   o’lkasining   o’ziga   xos   geografik   va   iqlim   sharoitida
joylashganligi   uzoq   yillar   davomida   sug’orma   dehqonchilikni   uning   iqtisodiy
rivojlanishidagi   asosiy   omillardan   biriga   aylantirdi.   Rossiya   imperiyasi
boshqaruvi   hukmronligi   davrida   o’lkada   amalga   oshirilgan   agrar   siyosat
paxtachilikni   rivojlantirishga   qaratilganligi   bois,   bu   yerlarda   irrigasiya   va
meliorasiya ishlarini doimiy nazoratda ushlab turishni talab etdi.
Qoradaryo Norin daryosiga nisbatan suvi kam bo’lsa-da, undan ham ko’p
yerlarni   sug’orishda   foydalanilgan.   Bu   daryodan   soniyasiga   5800   kub   fut   suv
oqib   o’tgan.   Daryoning   boshlanishi   chap   qirg’og’idan   Shahrixonsoy,
Andijonsoy,   Ulug’nor   kanallari   suv   ichgan.   O’ng   qirg’og’idan
Nasriddinbekchek, Qo’qonqishloq, Haqqulobod, Xayrobod kanallari suv olgan.
Bu   kanallar   sug’orish   ishlari   eng   avjiga   chiqqan   vaqtida   daryodan   10000   kub
fut suv olgan 387
.
Farg’ona   vodiysi   tabiiy-geografik   jihatdan   janubda   Oloy,   shimolda
Farg’ona   va   Chotqol   tog’   tizmalari   bilan   o’ralgan   bo’lib,   tabiiy   iqlimi   qulay,
yeri   unumdor   hamda   ushbu   hudud   aholisi   mehnati   bilan   dehqonchilik
madaniyati taraqqiy etgan. Bu holatga o’z davrining mutaxassislari ham yuqori
baho berib o’tgan 388
.
O’rta   Osiyoning   dehqonchilik   madaniyati   yuqori   darajada   rivoj   topgan
hududlaridan   biri   hisoblangan   Farg’ona   vodiysida   qadimdan   aholisi   o’trok
yashab,   qishloq   xo’jaligida   yer   va   suv   manbalaridan   unumli   foydalanganligi
tufayli   qishloq   xo’jaligida   hosildorlik   yaxshi   bo’lgan.   Ular,   asosan,   paxta,
bug’doy, arpa, sholi, jo’xori, tariq va boshqa mahsulotlar yetishtirishgan 389
.
Farg’ona   vodiysining   sharqiy   tumanlarida   suv   tanqis   bo’lgan   yillarda
386 Ўша асар.-С. 38.
387 Ўша асар.-С. 106.
388 Миддендорф   А.   Очерки   Ферганской   долиньк   -   СПб.,   1872.   -   С.   12-103.;   Бродовский   А.И.   Заметки   о   земледелии   а
Самаркандском   районе   //   Русский   Туркестан.   Сб.   Вьтп.   II.   -   М.,   1872.   -   С.   233-261.;   Гейер   И.И.   Туркестан.   -   Ташкент:
Типография Туркестанскаго Т-ва печатнаго дела, 1909. - С. 56-57.
389 Исоқов 3. Фарғона водийси анъанавий деҳқончилик маданияти. - ТозЬкеп!: ¥ап§1 пазЬг, 2011. - 25 б. “labgardon”   usuli   qo’llanilgan.   Bu   usulga   ko’ra,   suvni   teng   taqsimlash   uchun
ariq   boshi   taxta   yoki   qavatlab   terilgan   xodalar   bilan   to’silgan.   Ariq   og’ziga
quyilgan   taxta   yog’och   tepa   qismi   esa   ma’lum   mikdorda   suv   o’tadigan   qilib
kertilib,   suv   ana   shu   joydan   oqib   tushgan.   Mazkur   usul   ikki-uch   ariqning   suv
olish   boshi   bir   joyda   bo’lganda,   taqsimlanayotgan   suv   bir   xilda   oqib   o’tishi
uchun   va   suv   o’lchashni   osonlashtirish   maqsadida   qo’llanilgan 390
.   Umuman,
Farg’ona vodiysida suv tartib-qoidaga qatiy amal qilib taqsimlangan. Suv tanqis
bo’lgan yillari bunga yanada qattiq rioya qilingan.
1892   yil   15   martda   Farg’ona   viloyati   harbiy   gubernatori   A.N.   Povalo-
Shveykovskiyning Turkiston general-gubernatoriga yozgan maktubida Andijon
uyezdining   Qo’chqorota   qishloq   jamoasida   ekin   qilish   uchun   yaroqli   4000
desyatina yer bo’lganligini, u yerdagi Qo’chqorota arig’ini tiklash va ta’mirlash
uchun   8634   rubl   mablag’   ajratib,   u   atrofidagi   yerlarning   600   desyatinasini
mahalliy aholiga va qolgan 3400 desyatinasini rus aholisiga berish mumkinligi
haqida taklif bildiradi 391
. Turkiston general- gubernatorligi tomonidan so’ralgan
pulning   5000   rubli   ajratilgan 392
.Jumashuy,   Andijon,   Namangan   shaharlari   va
uning atrofidagi qishloqlarni, Ush va Aravon Andijon va Asakani guruch bilan
ta’minlagan 393
.   O’zgan   Suzoq   guruchlari   nafaqat   Farg’ona   vodiysida,   balki
butun O’rta Osiyo yerlarida mashhur bo’lgan.
Yerlarni   sug’orish   uchun   g’oyat   qiyin   va   murakkab   inshootlar   qurish
talab   kilinganligi,   Turkiston   o’lkasi   yerlarida   mahalliy   dehqonlar   tabiiy
geografik  imokoniyatlardan  kelib chiqib,  mahalliy sharoitga  mos  dehqonchilik
an’anasini   shakllantira   olganliklarini   o’lkadagi   eng   yirik   suv   tarmog’i   bo’lgan
Zarafshon   daryosi   misolida   ham   ko’rish   mumkin.   Zarafshon   daryosi   o’zidan
qazilgan   kanallar   orqali   qariyb   400000   desyatina   yer   sug’orilgan 394
.   Shundan
269000 desyatinasi  Buxoro  amirligi  ixtiyoriga, 130000  desyatinasi   Samarqand
390 Жалилов С. Фарғона водийсининг суғорилиш тарихидан (XIX аср-ХХ асрнинг бошлари). - Тошкент: Фан, 1977.-56 б.
391 Ўша жойда. 1-1-орқа варақ.
392 Ўша жойда. 4-варақ.
393 Батраков В.С. Характернме чертм сельского хозяйства Ферганской долинм в период Кокандского ханства // Научнме 
трудьт САГУ. Нов. серия. Вьш 62. Кн. 8. История. - Ташкент, 1955. - С. 134.
394 Гейер И.И. Туркестан. - Ташкент: Типография Туркестанскаго Т-ва печатнаго дела, 1909. - С. 5. viloyatiga   to’g’ri   kelgan 395
.   Sun’iy   sug’orishga   asoslangan   yerlarning   269000
desyatinasi Zarafshon daryosi bo’ylaridagi yerlar bo’lgan 396
.
A.R.   Muhammadjonovning   ma’lumotlariga   ko’ra,   XIX   asrning   ikkinchi
yarmida   Samarqand   viloyatining   asosiy   suv   manbai   bo’lgan   Zarafshon
daryosidan   56   kanal   orqali   suv   olgan   bo’lib,   ulardan   42   tasi   Panjikent   va
Samarqand   bo’limlarini,   14   tasi   esa   Kattaqo’rg’on   bo’limini   sug’organ.   Bu
kanaldan   viloyat   hududidagi   sug’orilgan   yer   maydonining   umumiy   hajmi
9893,79  qo’shga   (1  qo’sh   -   taxminan  13,02   desyatinaga   teng)   yoki   128818,75
desyatinaga   teng   bo’lgan.   Shu   jumladan,   Samarqand   bo’limida   7410,25   qo’sh
yoki   96487,5   desyatina   va   Kattaqo’rg’on   bo’limida   2483,53   qo’sh   yoki
32331,25 desyatina yer maydoni sug’orilgan.
1888   yilgi   Samarqand   viloyati   harbiy   gubernatorining   Rossiya   Harbiy
vazirligiga   yuborgan   hisoboti   bo’yicha,   Zarafshon   daryosidan   jami   142   ta
magistral   kanal   orqali   suv   olingan   bo’lib,   shundan   99   tasi   Samarqand   viloyati
va 43 tasi Buxoro amirligi hududlarini suv bilan ta’minlagan. Zarafshon vohasi
bo’yicha hammasi bo’lib 1924 ta ikkinchi darajali kanaldan 985 tasi Samarqand
qismida   va   939   tasi   Buxoro   qismida   joylashgan 397
.   Bundan   ko’rinib   turibdiki,
Rossiya imperiyasi Samarqand viloyatida o’z hokimiyatini o’rnatganidan so’ng,
Zarafshon daryosi suv taqsimotini o’z tasarrufiga to’liq olgan.
XIX asr ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida Sirdaryo viloyati aholisining
ham   asosiy   mashg’uloti   dehqonchilik   va   ziroatchilikni   tashkil   etgan   hamda
viloyatda   eng   katta   sug’oriladigan   yerlar   Chirchiq,   Angren,   Aris,   Bodom,
Bo’rijar, Chayon va Talas daryolari bo’ylarida bo’lgan 398
. Shuningdek, mahalliy
aholi   o’lkadagi   mavjud   sug’oriladigan   yerlardan   unumli   foydalangan   holda,
bug’doy,   paxta,   arpa,   sholi,   jo’xori   va   dukkakli   ekinlar   ekib,   yilda   ikki-uch,
ba’zan   to’rt   martagacha   hosil   olish   imkoniga   ega   bo’lib,   dehqonchilikda
395 Ўша асар. - С. 61.
396 Шахназаров А.И. Сельское хозяйство в Туркестанском крае. - СПб.: Типогр. В.Е. Киршбауна, 1908. - С. 87.
397 Муҳаммаджонов А.Р. Қуйи Зарафшон водийсининг суғорилиш тарихи (Қадимги даврдан то XX аср бошларигача). - 
Тошкент: Фан, 1972. - 202 б.
398 Ўша асар. - С. 87. mahalliy   mirishkorlar   o’ziga   xos   an’analarini   yarata   olgan.   Sirdaryo   viloyati
hududidagi   jami   sug’oriladigan   yer   maydoni   526000   desyatina,   ya’ni   butun
o’lkadagi sug’oriladigan yerlarning 28,1 foizni tashkil etgan 399
.
Birgina   Chirchiq   daryosi   bo’yidagi   sug’oriladigan   yerlar   281828
desyatina yer yoki butun viloyat bo’yicha sug’oriladigan yerlarning 53,6 foizini
tashkil etgan 400
. Viloyatning asosiy suv manbai Sirdaryo bo’lib, uning irrigasiya
tarmoqlaridan   suv   ichadigan   yerlar   ko’p   bo’lgan.   Chirchiq,   Ohangaron,   Keles
va Aris kabi yirik irmoqlari viloyatning katta qismini suv bilan ta’minlagan 401
.
Shuningdek,   Chernyayev   va   Avliyoota   uyezdlaridagi   yerlar   ko’plab
kichik ariqlar va buloq suvlari bilan ham sug’orilgan 402   403
 (4-ilovaga qarang).
Viloyatda   suvni   taqsimlash   inshootlarining   shlyuz,   toshli   to’siqlar   va
shunga   o’xshash   to’sish   moslamalari   deyarli   bo’lmagan.   Ayniqsa,   gidrotexnik
inshootlarning   sozligini   ta’minlashda   foydalaniladigan   usullar   juda   ham   sodda
ko’rinishda   bo’lib,   bu   narsa   daryoning   oqimini   oson   o’zgartirishi   bilan
xarakterlanadi.   Turkiston   o’lkasining   boshqa   hududlari   singari,   Sirdaryo
viloyati   hududida   ham   kanal   va   ariqlarga   suv   yetkazib   berishda   dambadan
foydalanib, uni qurishda shag’al, xarsangtosh, qamish, chim va tol qoziqlaridan
foydalangan.
Rossiya   imperiyasining   o’lkadagi   sug’orish   ishlarini   o’z   nazoratiga
olishni   yanada   mustahkamlash   maqsadida   bu   soha   yaxshi   tushunadigan
mahalliy   aholi   ichidan   chiqqan   kadrlar   masalasiga   alohida   e’tibor   qaratib,
ularning ham faoliyatini nazaratda ushlashga harakat qilgan. Imperiya hukumati
o’lkani   bosib   olmasdan   avval   ham   bu   hududlarida   qadimdan   ariq   oqsoqoli,
mirob,   to’g’onchilik   instituti   keng   tarqalgan   bo’lib,   bu   lavozimlarni   o’z   ishini
puxta   biladigan   odamlar   egallagan 404
.   Masalan,   ariq   oqsoqoli   bir   necha
399 Ўша жойда.
400 Ўша жойда.
401 Александров Н.Н. Земледелие в Сшр-Даръинской области. Часть 1-2. - Ташкент, 1916. - С. 12.
402 Александров Н.Н. Земледелие в Смр-Даръинской области. Часть 1-2. - Ташкент, 1916. - С. 13.
403 Ўша жой.
404 Қодиров А. Ўзбекистон ирригацияси тарихидан лавҳалар (XIX аср ўрталаридап 1920-йилларгача). - Тошкент: Абдулла 
Қодирий номидаги Халқ мероси нашриёти, 1998. - 46 б. qishloqqa suv  beradigan ariq boshida  turgan. Uning qo’l  ostidagi  miroblar  o’z
ariqlarida   ishboshilik   qilishgan.   Ariq   oqsoqoli   kanal   va   uning   boshlanishida
inshoot   qurish,   uni   ta’mirlash,   taqsimlangan   suvning   vaqti   va   hajmlarini
aniqlash,   har   qaysi   mirob   boshchiligida   bajariladigan   ishlarning   hajmi,   vaqti,
kerakli qurilish materiallari, ulov vositalari va boshqalarni aniqlash va miroblar
zimmasiga   taqsimlab   berish,   janjalli   va   nizoli   ishlarni   bartaraf   etish   hamda
boshqa bajariladigan ishlarni nazorat qilib turgan.
  “To’g’onchilar”,   ya’ni   “to’g’on   qurish   bilan   band   bo’ladiganlar”
sug’orish   kanali,   ariqlar,   daryo   va   soylarda   mahalliy   qurilish   materiallaridan
juda   ko’plab   sodda,   oddiy,   arzon   va   tezda   buzilib   ketadigan   suv   inshootlari
qurganlar 405
.   Xo’jaliklarga   suv   tarqatadigan   kichik   ariqlar   ham   ana   shu
xo’jaliklar   bilan   birga   qurilgan.   Ishga   tushgan   ariqlar   tizimida   har   yili
bajariladigan barcha ishlar ko’rsatilgan tartibda amalga oshirilgan.
Xullas,   o’lka   dehqonchilik   an’analari   va   suvdan   foydalanish   yo’llari
mahalliy   aholi   uchun   juda   katta   mehnat   talab   qilsa   ham   jamoa   bo’lib   suvdan
foydalanish  yo’llari saqlab qolindi. O’rta Osiyo Rossiya  imperiyasi  tomonidan
bosib   olinganidan   so’ng   general-gubernatorlik   o’ziga   berilgan   vakolatlardan
foydalangan holda dehqonchilik, irrigasiya ishlari bilan yaqindan shug’ullanish
maqsadida   turli   komissiyalar   faoliyatini   yo’lga   qo’ydi.   O’lka   irrigasiya   ishlari
bilan   qiziqqan   mutaxassislarga   o’lka   haqida   ma’lumotlar   to’plashi   uchun
sharoitlar yaratdi.
II bobga xulosa
Turkistonda   Rossiya   imperiyasi   o’z   mustamlaka   tizimini   o’rnatgandan
so’ng   bu   o’lkaning   yer-suv   masalasiga   alohida   e’tibor   qaratdi.   Xususan,
mahalliy   aholining   yerga   bo’lgan   huquqi   qayta   ko’rib   chiqildi.   Imperiya
hukumati o’lkadagi yer egaligi masalalarini hal etish uchun, avvalo, unga egalik
qilish   munosabatlarini   yaxshi   bilishi,   o’rganishi   kerak   edi.   Bir   qator
405 Ўша асар - 46 5. mutaxassislarni   jalb   etgan   holda   bu   masalaning   huquqiy   tomonlarini   o’z
manfaatlari   yo’lida   hal   etgan.   Oqibatda   keyingi   tarixiy   jarayonlar   mustamlaka
hukumati   o’lkada   yirik   yer   egalarining   ijtimoiy   va   siyosiy   mavqyeini
pasaytirish   hamda   mustamlakachilik   siyosatini   to’liq   amalga   oshirish
maqsadida   aholining   barcha   qatlamlari   yerga   egalik   huquqlarini   ozmi-ko’pmi
ifodalagan holda yerlarni davlat mulki deb e’lon qildi.  III BOB. IMPERIYa RASMIY AMALDORLARI VA TAFTISh
KOMISSIYaLARINING TURKISTONDAGI YeR-SUV
MASALALARIGA DOIR FAOLIYaTI
3.1. Rasmiy amaldorlarning o’lkadagi yer-suv munosabatlariga oid
siyosiy faoliyati
O’rta   Osiyoda   Rossiya   imperiyasining   hukmronligi   o’rnatilgan   XIX   asr
ikkinchi yarmidan keyingi davrda mustamlaka ma’muriyati yer egaligiga alohida
e’tibor   qaratdi.   Hukumatning   o’lkadagi   agrar   siyosatining   asosiy   maqsadi   -
imperiya to’qimachilik sanoatini paxta xomashyosiga bo’lgan talabini qondirish
edi.   Shu   sababli   o’lka   bosib   olingan   dastlabki   yillardan   Farg’ona,   Sirdaryo   va
Samarqand   viloyatlarida   yer   egaligi,   irrigasiya,   meliorasiya   ishlariga   oid   bir
qator  tadbirlar  amalga oshirildi. Ayni  paytda mahalliy qishloq xo’jaligida og’ir
qo’l   mehnati   talab   qilinar,   dehqonlarda   zamonaviy   texnika,   asbob-uskunalar
deyarli   yo’q   edi.   Tadqiqotchi   A.P.   Saviskiyning   yozishicha,   chorikorlar,
mardikorlarning   ijarador   yer   egalari   bilan   munosabatlari   hamma   vaqt   ham
adolatli   bo’lmagan 406
.   Paxtachilikni   rivojlantirishdan   manfaatdor   bo’lgan
Rossiya   imperiyasi   yangi   bosib   olingan   hududlarda   yer-suv   munosabatlarini
o’rganishni   boshladi.   Turkiston   general-gubernatori   K.P.   Kaufman   bu   borada
o’ziga   berilgan   “o’lka   ustidan   boshqaruvni   mahalliy   sharoitga   muvofiq
o’zgartirish” vakolatlaridan foydalanib, qator tadbirlarni amalga oshirdi 407
. 1867-
1881 yillar davomida yerga egalik masalasida bir necha yangi loyihalarni ishlab
chiqishga boshchilik qilib, ba’zi  holatlarda esa  bu sohada tajribalar  o’tkazishga
ham ruxsat berdi.
K.P. Kaufman O’rta Osiyodagi mavjud yer egaligi tuzilishini o’rganish va
yangi   yer   egaligi   loyihalarini   ishlab   chiqish,   umumiy   va   aniq   ma’lumotlar
to’plash   maqsadida   qator   mutaxassislarni   Turkistonga   taklif   etdi.   Taniqli
sharqshunoslar   bilan   aloqa   o’rnatib,   ularni   o’lkaga   doimiy   ishga   taklif   qildi.
406 Савицкий А.П. Поземельньш вопрос в Туркестане (в проектах и законе 1867-1886 гг.). - Ташкент, 1963. - С. 36.
407 Абдураҳимова Н., Эргашев Ф. Туркистонда чор мустамлака тизими. - Тошкент: Академия, 2002. - Б. 90. Masalan,   1868   yilning   boshida   mahalliy   axoli   va   ko’chmanchilarning   yer
huquqlarini   o’rganish   hamda   aniqlash,   undan   tashqari,   hukumat   yer   va   mulk
egaligi   masalasida   qaysi   yer   huquqiga   rioya   qilishi   kerakligini   hal   qilish
maqsadida, Harbiy okrug kengashi a’zosi bo’lgan polkovnik M.N. Nikolayevga
“kelajakda ma’muriy faoliyatni  yuritish  uchun o’lkada yer-suv  munosabatlarini
o’rganib   chiqish”   bo’yicha   topshiriqlar   berildi.   Unga   ko’ra,   polkovnik   M.N.
Nikolayev   mahalliy   o’troq   va   ko’chmanchi   aholi   orasida   mavjud   yer   egaligi
huquqini   aniqlash,   shundan   kelib   chiqqan   holda   hukumat   uchun   qaysi
tartiblardan   foydalanish   samarali   ekanligini   ko’rsatib   berishi   lozim   edi 408
.
Bundan   tashqari,   1869   yilning   mayida   Turkiston   o’troq   aholisining   yer   egaligi
huquqlarini   o’rganish   maqsadida   general   shtab   shtabs-kapitani   V.   Komarov
kutubxona va ilmiy muassasalarda ishlash uchun Peterburgga jo’natildi 409
.
Polkovnik   M.N.   Nikolayev,   shtabs-kapitan   V.   Komarov   va   sharqshunos
A.L.   Kun   berilgan   topshiriqlar   ustida   ishlab,   1869   yil   11   avgustda   Turkiston
general-gubernatoriga   o’lkada   yer   egaligining   “nazariy   va   huquqiy”   taraflariga
aniqlik   kiritilgan   ma’lumotlarni   topshirdi.   M.N.   Nikolayev   o’z   hisobotida
Turkiston   aholisining   yerga   bo’lgan   huquqini   uch   turga,   ya’ni   ko’chmanchi
xalqlarning yerga bo’lgan huquqi, o’troq aholi va rus millatiga mansub aholining
yerga   oid   huquqlariga   bo’ldi.   Muallif   ko’chmanchi   aholining   yerga   bo’lgan
huquqlarini   Sibir   qirg’izlari,   Stavropol   guberniyasi   ko’chmanchilari,   Astraxan
va   Stavropol   guberniyalaridagi   qalmiqlarning   imperiyada   o’rnatilgan
huquqlaridan   kelib   chiqqan   holda   tahlil   qildi.   Hisobotlarda   ko’chmanchilar
qonunan   mustahkamlangan   holda   hyech   yerda   shaxsiy   yerga   ega
bo’lmaganliklari, ularga yer meros qolmasligi ta’kidlab o’tildi. Ular faqat davlat
tomonidan   ko’rsatilgan   yerlarda   chorva   boqishlari,   ekin   ekishlari   mumkin
bo’lgan.
Lekin   ular   yerni   sotish,   shartnoma   tuzish,   almashtirishga   huquqiga   ega
408 Юлдашев А. Аграрнме отношения в Туркестане (конец XIX - начало XX вв.). - Ташкент, 1969. - С. 2.
409 Мухамедов Ш.Б. Россия и Средняя Азия: страницм истории, личности, мнения. - Ташкент: Вакспа ргезз, 2020.-С. 
41. bo’lmaganlar 410
.
M.N. Nikolayev o’troq aholi masalasiga alohida yondashib, avvalo, yerga
egalik turlari va ulardan olingan soliqlar 411
  hamda mahalliy aholining yer-suvga
bo’lgan   munosabati   imperiyadagi   boshqa   musulmonlarnikidan   farq   qilishi
haqida   ma’lumotlar   to’pladi 412   413
.   M.N.   Nikolayev   tayyorlagan   xulosa   jami   12
banddan Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, Turkiston yer xo’jaligida vaqf masalasi
katta   masala   edi.   Ruhoniylarning   vasiy   mulkiga   aylangan   vaqf   yerlari,   aslida,
xonning   ruxsati   bilan   “mulkdorlar”   yerlaridan   inoyat   qilib   berilar   edi.   Bunday
yer ajratilayotgan vaqtda yoziladigan vaqfnomani xon tasdiqlardi. Undan keyin
bo’ladigan xonlar ham bu vaqfnomani tasdiqlab borardi 414
. 
Komissiya o’zining yakuniy xulosalarini uchinchi ma’ruzada berdi. Unda
o’lkada shariat asosida bo’lingan yer egaligi to’rt turdan, xususan, alohida shaxs
yoki   jamoaga   qarashli   bo’lgan   mamlakat   yerlari,   davlat   tomonidan   alohida
shaxsga   yoki   jamoaga   berilgan   mamluk   yerlari,   o’zlashtirilmagan,   butunlay
davlatga qarashli bo’lgan mavat (o’lik yerlar -  U.  U.) yerlari, daromadi kimgadir
yoki   qayergadir   sarflanadigan   vaqf   yerlaridan   iboratligi   keltirilgan 415
.   A.I.
Gomzin   boshchiligidagi   bu   komissiya   xulosalarida   o’sha   davrga   xos   bo’lgan
o’lkadagi   notinch   siyosiy   vaziyat   kichik   yerga   ega   bo’lgan   aholiga   ta’sir
etganligi, ularning yerdan ajrab, batraklar sonini to’ldirib borishiga hamda katta
yer egaligining yo’qligiga olib kelganligi alohida ta’kidlab o’tildi.
1865   yilda   Turkiston   viloyati   tuzilgach,   Orenburg   va   G’arbiy   Sibir
aholisining   hayoti   va   ko’chmanchilar   turmushini   o’rganish   maqsadida   qozoq
dashtlari   va   Turkistonga   “Dasht   komissiyasi”   yuborilgan   bo’lib,   bu   komissiya
xulosalari   Turkiston   general-gubernatorligining   o’lkani   boshqarish   bo’yicha
ishlab   chiqqan   dastlabki   Nizom   loyihasining   yaratilishiga   asos   bo’lgan   edi.  Bu
410 Савицкий А.П. Поземельньш вопрос в Туркестане (в проектах и законе 1867-1886 гг.). - Ташкент, 1963. - С. 18.
411 ЎзМА, И-1-фонд, 14-рўйхат, 9-йиғмажилд, 20-варақ.
412 ЎзМА, И-1-фонд, 14-рўйхат, 9 а
-йиғмажилд, 16-варақ.
413 Ўроқов Д.Ж. Туркистонда Россия империяси маъмуриятининг расмий ҳисоботлари - тарихий манба сифатида (XIX аср 
охири-ХХ аср бошлари): Тарих фанл. номз. ... дисс. - Тошкент, 2006. - 76 б.
414 Шукурова Л. Туркистонда чоризм ҳукмронлигининг дастлабки йилларида ер-солиқ системаси тарихидан // 
Научнне работм и сообшение. Кн. №1. - Ташкент: Изд. АН УзССР, 1960. - Б. 66.
415 Савицкий А.П. Поземельньш вопрос в Туркестане (в проектах и законе 1867-1886 гг.). - Ташкент, 1963. - С. 42. xulosalar   yangi   tuzilgan   Turkiston   general-gubernatorligi   va   birinchi   general-
gubernator   K.P.   Kaufmanga   tanishib   chiqish   uchun   topshirilgan   bo’lib,   ularda
o’lkadagi yer-suv munosabatlariga oid ma’lumotlar yo’q edi.
Komissiya   olti   oy   davomida   ishlab,   ma’lumotlarni   aniqlashtirish   va
jamlash   maqsadida   o’lka   qishloqlarida   yurib,   u   yerdagi   ahvol   bilan   tanishdi 416
.
1873   yilning   o’zida   general   A.K.   Abramov   boshchiligidagi   komissiya
faoliyatiga   oid   xulosalarni   Turkiston   general-gubernatorligiga   topshirib,   o’z
faoliyatini tugatdi.
F.K.   Girs   boshchiligidagi   komissiya   yer-suv   munosabatlarini   o’rganish
maqsadida o’tkazgan tekshiruvlari 1886 yilda bu sohaning boshqaruvini tashkil
etishda   asos   bo’ldi   va   umumlashtirildi.   Buning   natijasi   1886   yildagi
“Turkistonni   boshqarish   to’g’risidagi   Nizom”da   o’z   aksini   topdi.   Nizomning
qator   bandlari   aynan   agrar   masalalarga   bag’ishlandi 417
.   Biroq   tashkil   etib
borilgan   komissiyalar   va   nizomning   ba’zi   bandlari   ham   vaqti-vaqti   bilan
o’zgartirib borildi.
“Nizom”ning   255-bandida   general-gubernator   tomonidan   o’rnatilgan
qoidalarga muvofiq, “Qishloqlarning o’troq aholisi avlod-ajdodlari bilan doimiy
ega   bo’lib   kelgan,   mahalliy   odatga   asoslangan   holda   foydalanib   yoki   tasarruf
qilinib   kelingan   (amlok)   yerlar   mazkur   qishloq   aholisiniki   deb   hisoblanadi” 418
.
Suvdan foydalanish tartibi “Nizom”ning 256-bandida quyidagicha bayon qilindi:
“Katta   ariqlar,   soylar,   daryolar   va   ko’llardagi   suv   aholiga   odatdagidek
foydalanishga   berib   qo’yiladi”.   Biroq,  general-gubernator   va   uning  amaldorlari
1886   yildagi   Nizomning   255-bandini   mahalliy   aholining   sun’iy   sug’oriladigan
yerlari   uchungina   taalluqli   deb   hisobladilar.   Ushbu   holatni   qonuniylashtirish
maqsadida   1886   yildagi   “Nizom”ning   ayrim   bandlariga,   ayniqsa,   255-bandga
nisbatan,   o’zgartirish   va   qo’shimcha   kiritish   uchun   qonun   loyihalari   ishlab
chiqildi.   Bu   bilan   o’lka   ma’muriyati,   “birinchidan,   davlatga   tegishli   bo’sh
416 Савицкий А.П. Поземельньш вопрос в Туркестане (в проектах и законе 1867-1886 гг.). - Ташкент, 1963. - С. 49.
417 Суюнова О. Чор Россиясининг Туркистонни бошқариш ҳақидаги 1886 йил Низомининг аграр бандлари ҳақида / 
О‘хЬек181оп 1апх1. №1. 2002. - 27 б.
418 Ўзбекистон ССР тарихи. Т. II. / И.М.Мўминов таҳрири остида. - Тошкент: Фан, 1971. - 51 б. yerlarni   aholi   tomonidan   egallanmasligining   oldini   oldi   va,   ikkinchidan,   yer
solig’i to’lovlarini tezlashtirib, arzonlashtirdi” 419
.
1886   yildagi   “Nizom”da   vaqf   masalalari   ham   qonuniylashtirildi.
Jumladan,
1) nizomning   266-bandiga   ko’ra,   yangi   vaqflarni   tashkil   etish   faqatgina
general-gubernator ruxsati bilangina amalga oshiriladi;
2) vaqf   hujjatlarini   tasdiqlash   vaqf   boshqaruvini   tartiblash,   kelayotgan
daromadni nazorat qilish va uni to’g’ri ishlatish, Nizomning 267-bandiga ko’ra,
viloyat boshqaruviga topshirildi;
3) vaqf   hujjatlarini   dastlabki   o’rganish   va   mahalliy   boshqaruv
idoralarining qarori bilan vaqf yerlarini vaqtincha yer solig’iga tortish;
4) 289-   va   299-bandlar   bilan   aholi   yashamaydigan   vaqf   yerlari   davlat
solig’iga tortildi 420
.
Nizom   bandlarini   bajarish,   o’lkada   yer-suv   munosabatlarini   chuqur
o’rganib,   boshqarish   yo’llarini   imperiya   manfaatlariga   moslash   maqsadida
o’lkani   boshqarish   Nizomining   6-bandiga   asosan   mahalliy   aholi   1887   yil   1
iyuldan   kech   qolmasdan   o’zining   vaqf   yerlariga   bo’lgan   huquqini   asoslovchi,
ehson (hadya) qilingan mulklarga oid bo’lgan hujjatlarni, Nizomning 10-bandiga
ko’ra, ko’rib chiqishi uchun “Yer solig’i” komissiyaga taqdim etishi belgilandi.
Shu muddat ichida topshirilmagan vaqf hujjatlari qalbaki hisoblanib, o’z kuchini
yo’qotadi   deb   e’lon   qilindi 421
.   Ma’muriyat   tomonidan   berilgan   topshiriq   bilan
birgina   Sirdaryo   viloyati   mahalliy   aholisi   tomonidan   1887   yil   davomida   “Yer
solig’i” komissiyasiga 586 ta hujjat topshirildi 422
 ( 5-jadvalga qarang).
1887   yilda   P.V.   Blagovegsenskiy   Toshkent   shahri   va   uyezdi
vaqfnomalarini   taftish   qilish   chog’ida   shaharda   109   ta,   uyezdda   94   ta   vaqf
419 Материалм для Статистического описания Ферганской области. Результатм поземельно-податнмх работ. Вьш. IV. 
- Кокандский уезд, 1912. - С. 3.
420 Благовъевденский   В.Ц.   Къ   вопросу   о   вакуфахъ   в   Смръ-Даръинской   области   //   Сборникъ   матер1аловъ   для
статистики   Смръ-Даръинской  области.   Изд.  Смръ-Даръинскаго   областного   Статистическаго   комитета.  Под  ред.  секретаря
комитета И.И. Гейера. - Ташкент: Типо-литограф1я С.И. Лахтина. 1891. - С. 22-23.
421 ЎзМА, И-1-фонд, 12-рўйхат, 630-йиғмажилд, 29-варақ.
422 Благовъешенский   В.Ц.   Къ   вопросу   о   вакуфахъ   в   Смръ-Даръинской   области   //   Сборникъ   матер1аловъ   для
статистики   Смръ-Даръинской  области.   Изд.  Смръ-Даръинскаго   областного   Статистическаго   комитета.  Под  ред.  секретаря
комитета И.И. Гейера. - Ташкент: Типо-литограф1я С.И. Лахтина. 1891. - С. 23. hujjatini   qayd   qilgan 423
.   XX   asr   boshida   imperiya   hukumati   vakillari   o’lkada
sunniy sug’orish ishlarini rivojlatirishni yana jadallashtirdi. Masalan, 1900 yilda
rus   hukumati   Mirzacho’lda   45   ming   desyatina   yerni   o’zlashtirish   uchun   2
million rubldan ziyod mablag’ ajratadi. Ammo, ishlar juda sekinlik bilan amalga
oshirilgan. Moliyaviy yetishmovchiligi sabali, 1911 yilda Mirzacho’ldagi sun’iy
sug’orish   yakunlash   uchun   yana   davlat   byujetidan   4856500   rubl   mablag’
ajratilishi belgilangan. Bu ishlarni yakunlash 1915 yilga qadar qilib belgilangan
edi.   Birok,   amalda   ko’rsatilgan   mablag’   berilmagan.   Nihoyat,   1916   yilning
boshlariga kelib, Nikolay I kanali qurilishi to’liq tugatilib, undan 35 ming gektar
yer maydoni sug’orish mo’ljallangan 424
.
1913   yil   5   oktyabrda   O’rta   Osiyo   temir   yo’lining   “Xilkovo”   bekati   va
Bekobod qishlog’i  yaqinida davlat  mablag’lari  hisobidan qurilishi  yakunlangan
kanalning   ochilishi   marosimi   bo’lib   o’tgan.   100   kilometr   uzunlikda   bo’lgan
kanalga Romanov nomi berilgan. Kanalni tantanali ochilishida harbiy vazir A.V.
Suxomlinov, Turkiston general-gubernatori A.V.Samsonov va boshqa o’lkadagi
rus   ma’muryatining   amaldorlari   ishtirok   etgan 425
.   Bu   kanal   Mirzacho’lda   50
ming   desyatina   yerni   sug’orishga   mo’ljallangan   edi.   Amalda   esa,   u   34   ming
desyatina yerni sug’organ.
Umuman,   imperiya   ma’muriyati   o’lkada   yer   maydonlarini   to’liq
chegaralab,   bu   yerlarni   uch   toifaga   bo’ldi:   ularni   sug’oriladigan,   lalmi   hamda
ishlov   berilmaydigan   yerlarga   bo’lib,   mana   shu   yerlarni   o’zlashtirish   va
imperiya manfaatlariga xizmat  qiladigan qilib o’zlashtirish rejalarini muntazam
amalga   oshirib   bordi.   O’lkadagi   rasmiy   amaldorlar   yer-suv   masalalariga   oid
vaziyatlarda imperiya manfaatlaridan kelib chiqqan holda o’z faoliyatlarini olib
borishgan.   Natijada,   mahalliy   dehqonlar   yer   egaligi   huquqlari   hamda   suv
manbalaridan foydalanishda ayrim cheklovlarga duch keldi.
423 Благовъешенский   В.Ц.   Къ   вопросу   о   вакуфахъ   в   Смръ-Даръинской   области   //   Сборникъ   матер1аловъ   для
статистики   Смръ-Даръинской  области.   Изд.  Смръ-Даръинскаго   областного   Статистическаго   комитета.  Под  ред.  секретаря
комитета И.И. Гейера. -Ташкент: Типо-литограф1я С.И. Лахтина. 1891. - С. 23.
424 Зиёев Ҳ. Тарих - ўтмиш ва келажак кўзгуси: (тарихнинг долзарб масалалари). - Тошкент: Ғ. Ғулом номидаги 
Адабиёт ва санъат нашриёти, 2000. - 123 б.
425 Мирзаева Н. Мирзачўлнинг ўтмиш тарихи. - Тошкент: Адабиёт учқунлари, 2016. - 25 б. 3.2. Taftish komissiyalari hisobotlarida o’lkadagi yer-suv
munosabatlarining aks ettirilishi
Rossiya   imperiyasi   Turkiston   o’lkasida   o’zining   mustamlaka   siyosatini
yanada mustahkamlash va keyingi davrlarda bu boradagi hukmronligini yanada
rivojlantirish maqsadida o’lkada bir qator taftish komissiyalari faoliyatini tashkil
etdi. Bu komissiyalar o’lkaga imperiya boshqaruv tizimi hamda iqtisodiy ahvoli,
xususan,   yer-suv   munosabatlarining   holatini   bilish   maqsadida   amalga   oshirdi.
Jumladan,   1882   yil   Turkiston   general-   gubernatori,   general-leytenant   M.G.
Chernyayevning   maxsus   so’roviga   ko’ra,   Rossiya   imperatorining   topshirig’i
bilan Turkiston o’lkasini taftish qilish bo’yicha maxfiy maslahatchisi  F.K. Girs
boshchiligida   maxsus   taftish   komissiyasi   tuzildi.   Taftish   komissiyasiga   sobiq
general-gubernator   K.P.   Kaufman   boshqaruvining   natijalaridan   kelib   chiqib
o’lkadagi ma’muriy boshqaruv, sud, moliya-iqtisod, qishloq xo’jaligi va boshqa
sohalardagi muammolarni o’rganish vazifasi topshirildi. Shu maqsadda 1882 yil
20   oktyabrda   taftish   ishlarini   olib   borish   uchun   yo’llanma   ham   topshirildi.
To’plangan   ma’lumotlar   Turkiston   o’lkasini   boshqarish   Nizomining   oxirgi
variantini ishlab chiqish uchun kerak edi.
Imperiya   hukumati   tomonidan   bundan   avvalgi   davrdagi   tekshiruvlarda
olingan   ma’lumotlarning   kamligi   sababli   komissiya   o’ziga   topshirilgan
vazifalarni   bajarishda   ma’lum   qiyinchiliklarga   duch   keldi.   Biroq   bu   vazifalar
o’lkada kelajakda moliyaviy va iqtisodiy maqsadlarni amalga oshirishda ko’mak
berishi   aniq,   shu   sababli   ham   mazkur   taftish   komissiyasining   mas’uliyati   katta
edi.
Bu   vaqtga   qadar   o’lkani   boshqarish   uchun   ishlab   chiqilgan   Nizom
loyihasida   amlok   yerlarni   doimiy   foydalanish   uchun   mahalliy   aholiga   berish
lozimligi loyihaga kiritilgan bo’lib, bu loyiha 1873 yil Moliya vaziri stats-kotibi
N.X.   Reytern   va   Davlat   nazorati   va   Tashqi   ishlar   vazirligi   tomonidan   loyiha
to’liq   va   aniq   ishlab   chiqilmaganligi,   bu   o’lkada   notinch   vaziyatni   yuzaga
keltirishi   mumkinligi   inobatga   olinib,   loyiha   takror   ko’rib   chiqish   uchun qaytarilgan edi 426
. Shu sababli taftish komissiyasi qo’yilgan vazifalarni to’laqonli
bajarish   va   xato   xulosa   bermaslik   uchun   o’lkani   aylanib,   yer   egaligi   bilan
bog’liq   muammolari   bor   qishloqlarda   so’rovlar   o’tkazdi.   Hujjatlarni   tekshirish
natijasida   komissiya   o’z   hisobotlarida   o’lkadagi   mavjud   yerlarga   egalik   qilish
qadimdan  meros   bo’lib  kelgan   yoki   hujjatlar   bilan   rasmiylashtirilgan  yerlardan
iborat bo’lganligini ta’kidladi. Bu yerlarni sovg’a qilish, sotib olish yoki meros
bilan   qoldirilishi   mumkin   bo’lgan.   Yerlarga   jamoaviy   egalik   qilish   holati
bo’lmagan. Faqat, suv masalasiga jamoa bo’lib yondashilgan. Har bir yer egasi
jamoat   bilan   kelishgan   holda   katta   ariqlarni   tozalash,   qarab   turish   vazifasini
bajargan. Katta ariqlardan chiqarilgan kichik ariqlar bilan yerlar sug’orilgan.
Shu tariqa o’lkada yerdan foydalanishning qadimdan an’ana bo’lib kelgan
usulidan   foydalanilgan.   Bu   borada   komissiya   a’zolari   “yer   munosabatlarida
noto’g’ri qaror qabul qilish og’ir oqibatlarga olib kelishi, mahalliy aholining rus
hukumatiga   bo’lgan   ishonchi   va   sodiqligini   pasaytirishi” 427
  mumkin   deb
hisoblangan.
Uzoq   o’rganishlardan   so’ng,   shu   vaqtga   qadar   mavjud   bo’lgan
ma’lumotlarni   tahlil   qilgan   holda   o’lkadagi   yer   egaligi   munosabatlari   haqidagi
qarashlar   va   tushunchalarga   ega   bo’lgan   komissiya,   o’lkada   yer   egaligi
munosabatlari   noto’g’ri   hal   etilishi   bu   yerda   Rossiya   hukumatiga   nisbatan
ishonchsizlik   va   tuzatib   bo’lmas   vaziyatni   yuzaga   keltirishi   mumkin   degan
xulosaga keldi.
Turkiston o’lkasida shaxsiy vaqflar juda ko’p bo’lgan. Ozgina bo’lsa ham
vaqf   mulkidan   keladigan   mablag’i   bo’lmagan   birorta   masjid   yoki   maktab
bo’lmagan. Vaqf orqali ular mablag’ bilan ta’minlab borilgan. Yana bir toifadagi
vaqflar   bo’lib,   ular   qabristonlarga   yoki   muqaddas   ziyoratgohlarga   ajratilgan
mulklar bo’lgan.
Ko’chmanchi   aholi   yashaydigan   yerlar   alohida   e’tibor   talab   qilishi
hisobotlarda ko’rsatib o’tilgan. Asosan,  qirg’izlar  istiqomat  qiladigan o’lkaning
426 ЎзМА, И-1-фонд, 12-рўйхат, 923-йиғмажилд, 48-варақ.
427 Отчет ревизуюодего, по вьюочайшему повелению, Туркестанский край, тайного советника Ф.К. Гирса. - СПб., 
1882.-С. 347. butun   dasht   yerlarini   barcha   dasht   yerlariga   taalluqli   bo’lgan   Nizomga   asosan
boshqarilishi lozimligi ta’kidlab o’tilgan 428
.
Ikkinchi darajali ariqlar asosiy ariqlardan chiqarilgan bo’lib, qishloqlarga
yaqin yerlarda bo’lgan. Uchinchi darajali ariqlar bo’lsa, to’g’ridan-to’g’ri dalaga
kiritilgan ariqlar bo’lgan 429
.
Turkiston general-gubernatori K.P. Kaufman boshqaruvda bo’lgan vaqtda,
u   tomonidan   o’lka   hududlari,   xususan,   Qurama   uyezdi,   sobiq   Toshkent   uyezdi
va   Toshkent   shahri   bo’yicha   qo’llanma   ishlab   chiqilgan   bo’lib,   K.P.   Kaufman
vafotidan so’ng, 1888 yil 2 avgustda general-gubernator M.G. Chernyayev unga
o’zgartirishlar   kiritadi.   Mahalliy   ariqlarni   yaxshi   bilgan   gidrotexnik   viloyat
boshqarmalarida   ham   bo’lishi   maqsadga   muvofiq   deb   bilgan 430
.
N.Dingelshtedtning   fikricha,   bu   “musulmon   va   mahalliy   qarashlarni
qonuniylashtirish   yo’lidagi   kuchli   harakat   bo’ldi” 431
.   “Menimcha,   -   deb   davom
ettiradi   N.   Dingelshtedt,   -   qo’llanma   qonuniy   kuchga   ega   bo’lmasa-da,
amaliyotda   suvdan   foydalanish   va   boshqarish   masalalarini   hal   qilishi
mumkin” 432
.
Xullas, F.K. Girs boshchiligidagi taftish komissiyasi “o’lkada mavjud yer
egaligi munosabatlarini qonuniy yo’l bilan tasdiqlash, yerlarni haqiqiy egalariga
soliq   va   yig’imlardan   ozod   qilinmagan   holda   yerni   shaxsiy   mulk   qilib   berish”
kerakligi haqida xulosa berdi. Bu bilan F.K. Girs komissiyasi bu xulosa o’lkada
“mahalliy   sharoit   va   ehtiyojga   mos   kelishini,   bu   bilan   yer   egaligida
ehtiyotkorona munosabatda” bo’lish mumkinligini asosiy sabab qilib keltirdi 433
.
F.K.   Girs   boshchiligidagi   taftish   komissiyasi   xulosalari   1884   yil   1-3   mayda
bo’lib   o’tgan   komissiya   majlisida   muhokama   qilinganda   komissiya   a’zolari
428 Отчет   ревизуюгцего,   по   вьюочайшему   повеленшо,   Туркестанский   край,   тайного   советника   Ф.К.   Гирса.   -   СПб.,
1882. -С. 354.
429 Отчет ревизуюодего, по вьюочайшему повелению, Туркестанский край, тайного советника Ф.К. Гирса. - СПб., 
1882.-С. 356.
430 Отчет ревизукицего, по вмсочайшему повелению, Туркестанский край, тайного советника Ф.К. Гирса. - СПб., 
1882.-С. 357.
431 Дингельштедт Н. Опьгг изучения ирригации Туркестанского края. Смр-Дарьинская область. Часть 1. СПб.: 
Типогр. Министерства путей сообшения, 1893. - С. 64.
432 Ўша жойда.
433 Экономическое развитие в Средней Азии. - Ташкент, 1962. - С. 91. o’rtasida “mahalliy yer egaligi” masalasida turli qarashlar yuzaga kelgan.
Birinchisi tur,  sug’oriladigan yerlardan iborat bo’lgan Toshkent yaqinidagi
Niyozbek hududi;  mahalliy paxtachilik markazi  hisoblangan  Oltinko’l, Xakent,
Andijon uyezdlari; lalmi yerlardan iborat Qirg’izqo’rg’on, Namangan uyezdlari;
sholi   ekishga   ixtisoslashgan   Qoraqalpoq   va   Samarqand   yerlari;   Samarqand
yaqinidagi   uzumzorlar;   bog’dorchiligi   bilan   ajralib   turgan   Yaypan,   Qo’qon
uyezdlari;   Zarafshonning   quyi   oqimidagi   tamaki   mahsulotlarini   yetishtirishga
ixtisoslashgan   Buxoroga   yaqin   Kalqo’rg’on   va   Kattaqo’rg’on   uyezdlari,   kam
sug’oriladigan   Gurlan,   Xo’jand   uyezdlari   va   chorvachilikka   ixtisoslashgan
Naygut-Qipchoq yerlaridan iborat bo’lgan.
Ikkinchi   tur,   vodiy-dasht   yerlaridan   iborat   bo’lib,   u   yerlarda   ekin
ekiladigan   lalmi   yerlari   ko’p   bo’lgan   To’rtko’l,   Kattaqo’rg’on   uyezdida;   to’liq
sug’orilmaydigan,  lekin sug’orish  xo’jaligidan  iborat  bo’lgan O’zbek  va  Jizzax
uyezdlaridan iborat bo’lgan.
Uchinchi   tur,   tog’oldi   hududlari   bo’lib,   u   yerlarda   lalmi   yerlar   nisbatan
ko’p   bo’lgan,   biroq   Oqbo’ri,   Novtak,   O’sh   kabi   uyezdlarda   sug’orma   xo’jalik
ustun bo’lgan, tabiati bilan o’xshash bo’lgan Qo’rshob volosti kirgan.
To’rtinchi turga   dengiz sathidan nisbatan balandlikda joylashgan, asosan,
bug’doy yetishtiriladigan tog’ hududlari kirgan.
Beilinchi tur,  dasht yerlaridan iborat bo’lib, unga kiruvchi ko’chmanchilik
bilan hayot kechirgan, lekin taftish komissiyasi o’z ishini olib borgan vaqtda bu
yerlarda   ham   yer   egaligi   ustunlik   qilgan   Oqto’g’ay,   Jamansir,   Kazalinsk
uyezdlari,   ko’chmanchi   chorvachilik   bilan   shug’ullangan   aholi   yashagan
Zang’ar, Kolimbos, Kazalinsk uyezdlari va Jizzax Chordaryosi yerlari kirgan 434
.
K.K.   Palen   o’z   hisobotlarida   Turkistonning   shimoliy   qismida   aholi
ko’chmanchi   chorvachilik   bilan   shug’ullanganligi,   janubda  o’troq  dehqonchilik
ustunlik   qilganligini   alohida   ta’kidlaydi.   Bu   ikki   omil   ham   yer   egaligi
munosabatlariga   ta’sir   qilgan.   Shu   sababli   Turkiston   Rossiya   imperiyasiga
434 Қаранг:  Палсн К.К. Материалк к характеристике народного хозяйства в Туркестане. Часть 1. - СПб.: Сенатская 
типография, 1911. - С. 1Х-Х. qo’shib   olinayotgan   vaqtda   o’lkadagi   shariat   qonunlarini   o’rganishi   lozim   edi.
Bu   hujjatlar,   Qur’on   va   shariatga   ko’ra,   musulmon   huquqshunosligining   yer
egaligi   masalalariga   oydinlik   kiritar   edi.   Ayni   paytda   yerga   bo’lgan   xususiy
mulkchilik   institutlarining   rivojlanishi   yerga   egalik   va   undan   intensiv
foydalanish   natijasida   sug’orma   dehqonchilikni   taraqqiy   ettirgan.   O’lka
sug’orma   dehqonchiligida   ishtirok   etadigan   ikki   daryo   Amudaryo   va
Sirdaryoning   dehqonchilikdagi   roli   katta   bo’lgan   va   O’rta   Osiyo   xalqlari
hayotida muhim rol o’ynagan 435
.
Shuningdek,   taftish   komissiyasi   materiallarida   ko’chmanchilarning   yer
egaligi   masalasiga   ham   to’xtalib,   unga   ko’ra,   ko’chmanchilar   foydalanadigan
yerlar uzoq yillar shu yerlardagi urug’larning qo’l ostida bo’lgan.
Qirg’izlarga   qarashli   bo’lgan   yerlar   urug’larga   qarab   bo’lingan.   Qo’qon
xonligidan   urug’larni   boshqarish   yorlig’ini   olgan   qirg’iz   xonlari   va
sultonlarining   avlodlari   o’zlariga   yaxshi   sharoitlarni   yaratib,   hukmronlikni
qo’lga kiritganlar. Tyan-Shanning markaziy massivlaridagi qoraqirg’izlar bo’lsa,
mayda manapliklar (knyazliklar)ga bo’linib olganlar.
Manaplar,   sultonlar   sun’iy   sug’orish   ishlarida   ma’lum   rol   o’ynaganlar.
O’zlarini oqsuyak deb hisoblagan bu sulton va manaplar arik qazishda xonlardan
ruxsat   olib,   keyin   sug’oriladigan   yerlarga   xo’jayin   bo’lib   olganlar.   Biroq,
bunday holatlar hamma joylarda ham bo’lavermagan.
Viloyatlar Shahar
yerlari va
o’troq aholi Ro’yxatda
turgan davlat
yerlari Mustaqil davlatlardagi
ko’chmanchilar
foydalanadigan yerlarSirdaryo 2,53 % 5,36 % 92,11 %
Farg’ona 25,71 % 11,38 % 62,91 %
Samarqand 27,29 % 47,94 % 24,77 %
Bu   jadvaldan   o ’ lka   uyezdlaridagi   o ’ troq   dehqonchilik   qay   darajada
rivojlanganligini   bilish   mumkin .   K.K.   Palen   unga   butunlayicha   Farg’ona,
Samarqand viloyatlarini, Sirdaryo viloyatining Toshkent uyezdini kiritadi hamda
o’lkani   ikki   turdagi   yerlarga   bo’ladi.   Bular   o’troq   aholiga   tegishli   bo’lgan
435 Дингельштедт Н. Опмт изучения ирригации Туркестанского края. Смр-Дарьинская область. Часть 1. - СПб.: 
Типогр. Министерства путей сообгцения, 1893. - С. 3. o’lkaning   O’sh   uyezdidan   Kattaqo’rg’ongacha   bo’lgan   janubiy   yerlari,
o’zlashtirilgan   yerlari   kam   bo’lgan   shimoliy   yerlar 436
.   K . K .   Palenning
ko ’ rsatishicha ,   o ’ lka   janubidagi   yerlarning   25   foizini   o ’ trok   aholiga ,   shuncha
foiz   yerni   davlat   mulkiga ,   yana   shuncha   yer   ko ’ chmanchilarning   davlatga
qarashli   bo ’ lgan   Toshkent   uyezdining   yuqori   tog ’   qismlari ,   vodiylar   hamda
Samarqand   viloyatining   dasht   yerlaridan   tashqari   o ’ zlari   muddatsiz   foydalanib
kelgan   yerlarga   bo ’ lingan . O’lka shimolidagi yerlarni ham taqqoslaganda davlat
va   xususiy   yerlar   ko’p   bo’lib,   u   yerlardan   ko’chmanchilar   muddatsiz
foydalangan.   Yettisuv   viloyatida   ham   ko’chmanchilar   tomonidan   muddatsiz
foydalaniladigan   yerlar   bo’lib,   u   muallif   tomonidan   to’liq   ochib   berilmaydi,
biroq   o’troq   aholi   yerlarning   3,64   foizini   egallagan   deb   ta’kidlaydi 437
.   Shahar
yerlari   atrofida   aholi   tomonidan   barpo   qilingan   bog ’ lardan   tashqari   paxta
ekiladigan   maydonlar ,   ekin   maydonlari   va   boshqa   ekin   ekiladigan   yerlar   ham
bo ’ lgan .   Bunday   joylar   ko ’ proq   Toshkent ,   Chimkent ,   Samarqand   atroflarida
bo ’ lgan .   Eski   shahar   atrofidagi   yerlar   bir   necha   yillar   davomida   barpo   qilingan
bo ’ lib ,   geografik   qulay   joyda   joylashgan   bo ’ lgan   va   savdo - sotiq   rivojlangan   bir
necha   qishloqlarning   qo ’ shilishi   natijasida   paydo   bo ’ lgan .
K .   Palen   rahbarligidagi   taftish   komissiyasi   hisobotlarida   ham   o ’ lkaning
irrigasiya   ishlariga   alohida   to ’ xtalib   o ’ tilgan .   Unga   ko ’ ra ,   mahalliy   aholi
o ’ zlashtirgan   yerlar   sug ’ orma   dehqonchilikka   hamda   lalmi   yerlarga   asoslangan .
Bunday   yerlar   Kattaqo ’ rg ’ on ,   O ’ sh   va   Jizzax   uyezdlaridan   tashqari   barcha
joylarda   bo ’ lgan .   Qolgan   uyezdlarda   topografik   va   gidrografik   sharoitlar   yaxshi
bo ’ lganligi   sababli   bunday   yerlar   ko ’ proq   uchragan .
Turkistonning   doimiy   muzlamaydigan   iqlimi   bu   yerlarda   paxta   va   guruch
yetishtirishni   jonlantirish ,   mevali   daraxtlar   ekish ,   uzumchilikni   rivojlantirish
imkonini   bergan .   Yog’ingarchilik kam bo’lgan yerlarda sun’iy sug’orish ishlari
olib borishni  ham talab etgan. K.K. Palenning yozishicha, “mahalliy dehqonlar
mehnati   bilan   bo’sh   yerlarni   ekin   ekish   mumkin   bo’lgan   madaniy   yerlarga
436 Пален К.К. Материали к характеристике народного хозяйства в Туркестане. Часть 1. - СПб.: Сенатская 
типография, 1911. - С. 95.
437 Ўша асар. - С. 95-96. aylantira   oladilar.   Sun’iy   sug’orish   tizimi   bu   yerlarda   doimiy   hosildorlik
imkonini ham beradi. Mahalliy aholi irrigasiya inshootlarini qurish va ekin ekish
mumkin bo’lgan bunday yerlarni doimo o’zlashtirishga harakat qilib kelgan” 438
.
O’lkaning   irrigasiya   inshootlari   qurish   imkoni   bo’lmagan   tog’oldi
hududlarida   qishki   va   bahorgi   yog’inlar   ko’magida   mahalliy   kuzgi   bug’doy
ekkanlar. Lalmi yerlarda arpa va bug’doy iyun oyida pishib yetilgan Zarafshon
vodiysi atroflarini egallagan Kattaqo’rg’onda bunday yerlar ko’p bo’lib, u 28,3
foizdan   51,2   foizgacha   bo’lgan.   O’troq   aholiga   tegishli   bo’lgan
o’zlashtirilmagan   yerlarda   mollar   uchun   yem-xashak   yig’ilgan   yoki   xo’jalik
hayotining   boshqa   ehtiyojlari   uchun   foydalanilgan.   Bunday   yerlar,   asosan,
botqoqliklar   yoki   katta   qirlardan   iborat   bo’lgan 439
.   Viloyatda   bug’doyni   faqat
mahalliy   aholi   emas,   balki   ko’chib   kelgan   rus   aholisi   ham   ekkan,   biroq   ruslar
bug’doy   ekishda   yer   tarkibini,   iqlimni   bilmasdan,   ko’p   mablag’   sarflab   foyda
keltirmaydigan   tajribalar   o’tkazganlar 440
.   Rus   dehqonlari   “cho’l   bug’doy”
nomini   olgan   navni   iqlim   yoki   havoning   namligi   tufayli   kam   hosil   berishini
tushunmay   vahima   bilan   qabul   qilganlar.   Lalmi   yerlarda   yetishtirilgan
bug’doydan   har   yili   sifat   jihatidan   yetarli   darajada   yuqori   bo’lmagan   hosil
olingan.   Tog’lardan   uzoq   bo’lgan,   sug’orilmaydigan   yerlarda   ekilgan
bug’doydan   yuqori   sifatga   javob   bermaydigan,   kam   hosil   olingan.   Tog’
yonbag’ridagi   sug’orilmaydigan   yerlarda,   jumladan,   Samarqand   uyezdining
Chashmaob volostida, Xo’jand uyezdining O’ratepa volostida esa yirik bug’doy
yetishtirilgan 441
.
Sholi   yetishtirish   Kattaqo’rg’on,   Xo’jand   uyezlarida   nisbatan   keng
rivojlangan (Jizzax uyezdida suv yetishmovchiligi sabab ko’p ekilmagan). Sholi
bu   yerda   asosiy   ozuqa   bo’lishi   bilan   birga   Zarafshon   daryosi   bo’ylaridagi
botqoqliklarda   ham   ekilgan   hamda   Rossiyaning   Yevropa   qismi   va   Buxoroga
438 Ўша асар. - С. 104.
439 Пален К.К. Материалм к характеристике народного хозяйства в Туркестане. Часть 1. - СПб.: Сенатская 
типография, 1911. -С. 104.
440 Ўша асар. - С. 2.
441 Вирский М. Зерновше хлеба Самаркандскаго уезда / Справочная книжка Самаркандской области. 1898 г. - 
Самарканд: Типография К.М. Селорова, 1899. - С. 261. sotiladigan mahsulot turi hisoblangan.
Shu   o’rinda   ta’kidlash   lozimki,   o’lkada   yer   egaligining   jamoaviy   usuli
bo’lgan.   Asta-sekinlik   bilan   bu   yerlar   mayda   xususiy   yerlarga   aylantirilgan.
Lekin   ba’zi   yerlarda   jamoa   yerlari   saqlab   qolingan.   Masalan,   Chimkent
uyezdining   Qorabuloq   qishlog’ida   o’zlashtirilgan   yerlar   ikki   qismga   bo’lingan:
bir   qismi   daryolar   boshidan   suv   ichsa,   ikkinchisi   qismi   esa   Oqsuv   daryosidan
chiqqan ariqlar bilan sug’orilgan. O’lkada suv qishloqlar o’rtasida, keyin alohida
xo’jaliklar   o’rtasida   bo’lingan.   Suvlar   bu   yerda   hosil   olish   uchun   muhim
bo’lganligi sababli tartib bilan taqsimlangan 442
.
K.K.   Palen   hisobotlarida   ham   ta’kidlanishicha,   daryo   boshidagi   yerlar
uchun   taqsimlangan   suvlar   va   daryodan   chiqarilgan   ariqlar   suvi   bilan   avval
o’zlashtirilgan   va   o’sha   vaqtning   o’zida   jamoa   o’rtasida   bo’lingan.   Bu   yerlar
mayda qismlarga bo’linib, mahalliy xalq sudyalari yorliqlari bilan tasdiqlangan
holda meros qolgan. Oqsuv daryosidan chiqqan ariqlardan sug’oriladigan yerlar
qo’shga qarab berilgan. Qo’shga ega bo’lmagan jamoa kishilari yer ololmagan.
Foydalanilgan   ariqlariga   qarab   jamoalar   soni   aniqlangan.   Bunday   jamoalar
Chimkent   uyezdining   Sayram,   Mankent,   Qoramurt,   Iqon,   Qarnoq,   Suzoq   va
Chelakqo’rg’on qishloqlarida ham bo’lgan 443
.
Toshkent   uyezdining   Pskent   volosti   baland   dashtlardan   iborat   bo’lib,   bu
yerlarni   sug’orish   uchun   juda   katta   mehnat   talab   qilingan.   Angren   daryosidan
olinadigan   suv   Pskent   atrofidagi   yerlarga   bormagan.   Shu   sababli   bu   hududda
yerdan foydalanishning boshqa bir shakli paydo bo’lgan.
O’troq dehqonlar foydalanadigan yerlar madaniy: sug’oriladigan va lalmi
yerlardan iborat bo’lgan. O’lkaning Jizzax, Kattaqo’rg’on va O’sh uyezdlaridan
sug’oriladigan   yerlar   lalmi   yerlarga   nisbatan   Jizzax   uyezdida   2,1   marta,
Kattaqo’rg’onda 1,9 marta, O’sh uyezdida 1,2 marta kam bo’lgan.
K.K.   Palen   o’lkada   sug’oriladigan   yerlarning   lalmi   yerlarga   nisbatan
442 Льжошин Н.С. Полжизни в Туркестане: Очерки бмта туземного населения. - Петроград: Т-ва “В.А. Березовский”, 1916. 
- С. 46.
443 Пален К.К. Материалм к характеристике народного хозяйства в Туркестане. Часть 1. - СПб.: Сенатская 
типография, 1911. — С. 105. ko’pligi,   bu   yerlarda   topografik   va   gidrografik   sharoitlarning   qulayligi   bilan
bog’liq”, deb yozadi. O’z fikrini takrorlab, muallif, “iqlimning bunday qulayligi
yerlarda   qimmatbaho   hisoblangan   paxta,   sholi   yetishtirishni,   bog’dorchilik   va
uzumchilikni   rivojlantirish   imkonini   beradi”,   deb   qayd   qiladi.   Lalmi   yerlarda
bug’doy   va   tariq   yetishtirilib,   iyun   oyida   yig’ishtirib   olish   uchun   qulay
hisoblangan.
Umuman   olganda,   Turkiston   o’lkasida   mustamlakachilik   siyosatini
o’rnatgan   Rossiya   imperiyasi   o’lkaning   tabiiy   boyliklarini   o’zlashtirishda   o’z
manfaatlaridan kelib chiqan holda ish olib bordi. Shuning uchun ham  imperiya
hukumati   siyosatining   qanday   holatda   ekanligi,   o’lkani   yanada   yaxshiroq
o’rganish,   barcha   sohalar,   xususan,   yer   egaligi   va   sug’orish   ishlarining   ahvoli
haqida asosli  va to’g’ri  ma’lumotlarni to’plash uchun o’zlarining eng ishonchli
vakillari   rahbarligida   rasmiy   taftish   komissiyalarini   jo’natdi.   Bu
komissiyalarning hisobot tarzidagi xulosalari orqali o’lkadagi holatga baho berdi
hamda kelgusi faoliyatlarini davom ettirishda foydalanishdi.
III bobga xulosa
Turkistonda   Rossiya   imperiyasining   hukmronligi   o’rnatilgandan   so’ng
imperiya   ma’muriyati   o’lkani   boshqarishning   yangi   yo’llarini   izlash,   bu   yerda
iqtisodiy   manfaatlarini   amalga   oshirish,   Amerika   paxta   naviga   qaramlikdan
qutulish, yengil sanoat korxonalarini xomashyo bilan ta’minlash maqsadida yer-
suv   munosabatlarini   o’rganishga   kirishdi.   Shu   maqsadda   o’lkaga   bir   necha
marotabadan   turli   komissiyalar   jo’natildi.   Komissiyalar   o’z   faoliyati   davomida
o’troq   va   ko’chmanchi   aholi   orasida   mavjud   yer   egaligi   huquqini   aniqlash,
hukumat  uchun  qaysi  tartiblardan  foydalanish   samarali  ekanligini   aniqlab  olish
maqsadida o’z faoliyatini yuritdi. O’tkazilgan komissiya faoliyatida, avvalo, yer
egaligining   ko’chmanchi   va   o’troq   aholi   orasidagi   turlari   o’rganildi.   Meros
huquqi, yer egaligida shariat qonun-qoidalari ham e’tibordan chetda qolmadi.
Imperiya ma’muriyati rasmiy amaldorlarini qiziqtirgan va, o’z navbatida, tashkil   etilgan   komissiyalarning   deyarli   barchasini   qo’rqitib   turgan   vaqf   yer
egaligi masalalari mukammal o’rganishga harakat qilindi. 
XULOSA
Tadqiqot natijasida quyidagi asosiy xulosalarga kelindi:
1. XIX   asr   o’rtalariga   kelib,   Rossiya   tovarlari   Yevropa   bozorlaridagi
raqobatga dosh bera olmagani uchun raqobatsiz yangi bozorlar topish, rivojlanib
kelayotgan   to’qimachilik   sanoati   uchun   arzon   xomashyo   bazasini   vujudga
keltirish maqsadida imperiya hukumati asosiy e’tiborini O’rta Osiyoga nisbatan qaratdi.   O’lka   imperiya   hukumati   uchun   moliyaviy   siyosat   nuqtai   nazaridan
hamda   ortiqcha   aholini   ko’chirish   uchun   yangi   hudud   sifatida   qiziqish
uyg’otgan.
2. Rossiya   imperiyasi   tomonidan   Turkistonning   katta   hududlari   bosib
olingach,   o’lka   kapitalistik   ishlab   chiqarish   jarayonlariga   tortildi.   O’lkada
qishloq xo’jaligini asosan paxta yetishtiruvchi hududga ixtisoslashtirish jarayoni
tezlashdi.   Boshqaruv   ishlarida   yer   masalasiga   alohida   e’tibor   qaratilgan   holda
o’z manfaatlari qo’llangan siyosat olib borildi. Natijada, uzoq tarixiy taraqqiyot
davomida   shakllangan   an’nalar   va   urf-odat,   shariat   qonun-qoidalari   asosida
rivojlanib   kelgan   yer-suv   munosabatlari   izdan   chiqib,   mustamlakachi   imperiya
hukumati talablariga moslashgan.
3. Imperiya   hukmron   doiralari   Turkistonda   mustamlakachilik   siyosatini
yuritishda,   birinchi   navbatda,   Rossiya   imperiyasi   markaziy   rayonlaridan
ko’chirib   keltirilgan   rus   aholisi   qatlamiga   suyangan.   Imperiya   ma’muriyati
vakillari   o’z   maqsadiga   osonroq   erishish   maqsadida   mahalliy   oqsoqollar,
mingboshi,   yuzboshi   va   ellikboshilar   bilan   tez   til   topishib,   ularni   turli   yo’llar
bilan og’dirib olishga muvaffaq bo’ldi. Shuningdek, mahalliy aholi vakillaridan
ma’muriy boshqaruv apparatining eng quyi  lavozimlariga tayinlashdi. Ularning
siyosiy vakolatlari nihoyatda cheklangan holda qoldi. Shu tariqa mahalliy aholi
asta-sekinlik bilan o’rnatilgan tartiblarni tan olishga majbur etilgan.
4. O’rta   Osiyo   xalqlarining   yerga   egalik   munosabatlarida   oldindan
ijtimoiy   qarama-qarshilik   va   ziddiyatlar   bo’lib,   ular   imperiya   o’lkani   bosib
olmasdan avvalroq urush va nizolarda shakllangan edi. Oqibatda keyingi tarixiy
jarayonlar   o’lka   xalqlari   hayoti   va   kelajagini   Rossiya   imperiyasi   bilan   bog’lab
qo’ydi.   Mustamlaka   hukumati   o’lkada   yirik  yer   egalarining   ijtimoiy   va  siyosiy
mavqyeini pasaytirish hamda mustamlakachilik siyosatini to’liq amalga oshirish
maqsadida   aholining   barcha   qatlamlariga   yerga   egalik   huquqlari   ozmi-ko’pmi
ifodalangan holda yerlarni davlat mulki deb e’lon qilib, sun’iy sug’oriladigan va
sug’orilmaydigan adir va ishlov berilmaydigan yerlar uchun soliqlar joriy qilgan. 5. O’rta   Osiyo   Rossiya   imperiyasi   tomonidan   bosib   olinmasdan   avval
o’lka   yerlari   haqida   ma’lumot   to’plash   maqsadida   bir   qator   ekspedisiyalar
uyushtirilgan   bo’lib,   o’lkada   imperiya   qo’l   ostiga   o’tgandan   so’ng   ham   bu
ekspedisiyalar   faoliyati   turli   komissiyalar   ko’rinishida   davom   etdi.   Bu
komissiyalar   zimmasiga   o’lkada   boshqaruvni   mustahkamlash,   iqtisodiy
manfaatlarni,   xususan,   o’lkada   paxta   yetishtirishni   ko’paytirish,   shu   yo’l   bilan
imperiyaning yengil sanoatini xomashyo bilan to’liq ta’minlash yuklatilgan.
6. Imperiya   hukumati   paxta   yetishtiriladigan   hududlarda   suvdan
foydalanish masalasiga alohida e’tibor berib, suv haqida yangi qonunlarni ishlab
chiqishga   harakat   qildi.   Biroq,   shuni   ham   ta’kidlash   joizki,   suvdan
foydalanishning   huquqiy   munosabatlari   va   irrigasiya   ishlarining   tashkil
etilishiga   qaramasdan,   mahalliy   aholining   asrlar   davomida   shakllangan
an’analarga   asoslangan   murakkab   gidrotexnik   inshootlari   orqali   daryolar
oqimini osonlik bilan o’zgartira olishi mustamlaka hukumati va rus irrigatorlari
tomonidan tan olingan.
7. O’lkada tashkil etilgan komissiyalarni qiziqtirgan mulkchilik bu — vaqf
yerlari   bo’ldi.   O’rta   Osiyo   hududi   Rossiya   imperiyasi   tomonidan   bosib
olingunga qadar vaqf  yerlarini boshqarish shariat  qonun-qoidalari va vaqfnoma
talablari   asosida   amalga   oshirilgan   bo’lib,   vaqf   mahkamalari   mutavalliboshilar
tomonidan   taftish   qilib   borilgan   bo’lsa,   imperiya   ma’muriyati   mulk   egalari,
diniy   idoralar   va   soliqlardan   ozod   bo’lish   huquqi   e’tirof   etilgan   shaxslarga
dehqonlardan   olinadigan   yig’im   o’rniga   davlat   tomonidan   beriladigan   nafaqa
pulini belgilash bilan “mahalliy aholining eng xavfli” deb hisoblangan qismiga
“vaqf” va “mulk” nafaqalarini berish yo’li bilan ularni imperiya ma’muriyatiga
bevosita   qaram   qilib   qo’yish,   soliq   va   foydani   tekshirib   borish   maqsadlari
ko’zlangan.
8. Turkiston general-gubernatorligi ma’muriyati o’lka ustidan boshqaruvni
mahalliy sharoitga muvofiq o’zgartirish vakolatlaridan foydalangan holda O’rta
Osiyodagi mavjud yer egaligi tuzilishini o’rganib, umumiy va aniq ma’lumotlar to’plash maqsadida  qator  mutaxassislardan  iborat  komissiyalar  tuzdi. Biroq, bu
komissiyalar   yillar   davomida   shakllanib,   murakkablashib   kelgan   vaqf   mulk
egaligi,   vaqf   xo’jaligidan   tushadigan   daromad   hamda   o’lkadagi   yer-suv
munosabatlarini to’liq o’rganib, aniq xulosalar bera olmagan.
9. O’lkadagi   ahvolni   butkul   o’rganishda   yetarli   ma’lumotlarga   ega
bo’lolmaslik,  mahalliy  aholining asosiy   boyligi   hisoblangan  yer-suv  masalasini
imperiya manfaatlariga moslab hal  qila olmaslik natijasida o’lkadagi ma’muriy
boshqaruv,   sud,   moliya-iqtisod,   qishloq   xo’jaligi   va   boshqa   sohalardagi
muammolarni   o’rganish   maqsadida   maxfiy   maslahatchi   F.K.Girs,   senator
K.K.Palen boshchiligida komissiyalar tuzildi. Ular o’lkaning iqtisodiy ahvoli bu
yerdagi   ko’chmanchi   va   o’troq   aholining   turmush   tarzi   bilan   bog’liqligi,   yer
munosabatlarida   noto’g’ri   qaror   qabul   qilish   og’ir   oqibatlarga   olib   kelishi
mumkinligini   yaxshi   bilishgan.   Biroq   qayta-   qayta   tuzilgan   komissiyalar
ishlarining   xulosalari   natijasida   o’lkadagi   yer   egaligini   asta-sekinlik   bilan
imperiya   manfaatlariga   moslashishga   majbur   qildi.   Tuzilgan   komissiyalarning
hisobot tarzidagi xulosalari orqali o’lkadagi holatga xolisona baho berilmagan.
Tadqiqot natijalari quyidagi  taklif  va  tavsiyalarni  ishlab chiqish imkonini
berdi:
mazkur   dissertasiya   materiallari   asosida   O’zbekiston   tarixining   Rossiya
imperiyasi   mustamlakachiligi   davri   yer-suv   munosabatlari   tarixiga   oid   tarix
muzeylariga illyustrasiyalar,  tarixiy  hujjatlar  tayyorlash  va joylashtirish  tavsiya
etiladi;
O’zbekistonda   yer-suv   munosabatlarining   XIX   asrning   ikkinchi   yarmi   -
XX   asr   boshlariga   oid   tarixini   xolisona   yoritish   borasidagi   ilmiy   tadqiqotlar
ko’lamini   kengaytirish   va   uning   maxsus   ilmiy   yo’nalishlarini   rivojlantirish
hamda ta’lim tizimiga joriy etish maqsadga muvofikdir;
mavzuga   oid   tarixiy   manbalar   (arxiv   hujjatlari,   statistika   qo’mitasi
materiallari,   qo’lyozmalar)   asosida   xrestomatiya,   hujjatlar   to’plami   va   sohaga
oid yangi loyihalarni tayyorlash tavsiya etiladi. FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR RO’YXATI
I. Me’yoriy-huquqiy hujjatlar
1. Shavkat Mirziyoyev O’zbekiston qishloq xo’jaligi xodimlariga tabrikyo’lladi 
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF- 4947-sonli 
“2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta 
ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi Farmoni // 
Xalq so’zi. 2017 yil 8 fevral.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 23 oktyabrdagi PF- 5853-
sonli “O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligini rivojlantirishning 2020-
2030 yillarga mo’ljallangan strategiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi Farmoni. 
II. Arxiv hujjatlari
O’zbekiston Milliy arxivi (O’zMA) fondlari
1. I-1 -fondi - Turkiston general-gubernator devonxonasi.
2. I-7-fondi - Turkiston o’lkasidagi Yer ishlari va davlat mulki boshqarmasi.
3. I-17-fondi - Sirdaryo viloyati boshqarmasi.
4. I-18-fondi - Samarqand viloyati boshqarmasi.
5. I-19-fondi - Farg’ona viloyati boshqarmasi.
6. I-23-fondi - Skobelev uyezdi boshlig’i.
7. I-25-fondi - Andijon uyezdi boshlig’i.
III. Hujjatlar to’plami
1. Polojeniye ob upravleniye Turkestanskim krayem 1886 g. - SPb., 1886. - 410 
s.
2. Proyekt vsepoddanneyshego otcheta general-gubernatora K.P. Kaufmana po 
grajdanskomu upravleniyu i ustroystvu v oblastyax Turkestanskogo
general-gubernatorstva. 7 noyabrya 1867 - 25 marta 1881 gg. - SPb., 1885.
Manbalar
1. Avaz   Muhammad   Attor.   Tarixi   jahonnamoyi   //   Sharq   yulduzi.   №   8.   - Toshkent: 1991,- 119-137 betlar.
2. Aleksandrov N.N. Zemledeliye v Sirdarinskoy oblasti. - T.: Ch. 1-2.  1912.-256
s.
3. Blagovyegsenskiy   V.S.   K’   voprosu   o   vakufax’   v   Smr’-Darinskoy   oblasti   //
Sbornik’   mater1alov’   dlya   statistiki   Smr’-Darinskoy   oblasti.   Izd.   Sf’-
Darinskago oblastnogo Statisticheskago komiteta.
Pod   red.   sekretarya   komiteta   I.I.   Geyera.   -   Tashkent:   Tipo-litograf1ya   S.I.
Laxtina.  1891. - S. 21-29.
4. Brodovskiy   A.I.   Zametki   o   zemledelii   a   Samarkandskom   rayone   //   Ruskiiy
Turkestan.  Sb. Vsh. II. - M., 1872. - S. 233-261.
5. Virskiy   M.   Zernovme   xleba   Samarkandskago   uyezda   //   Spravochnaya   knijka
Samarkandskoy   oblasti.   1898.   Izd.   Samarkandskago   oblastnogo
Statisticheskago komiteta. Pod red. sekretarya komiteta M. Virskiy.   Vsh. 6. -
Samarkand: Tipografiya K.M. Selorova. 1899. - S. 260-266.
6. Virskiy   M.   Xlopkovodstvo   i   xlopkovaya   prompplennost   v   Samarkandskoy
oblasti // Spravochnaya knijka Samarkandskoy oblasti.
1897.   Izd.   Samarkandskago   oblastnogo   Statisticheskago   komiteta.   Pod   red.
sekretarya   komiteta   M.   Virskogo.   Vsh.   5.   -   Samarkand:   Tipografiya   K.M.
Selorova. - Samarkand: Tipogr. Samarkandskago oblasnogo pravleshya, 1897.
- S. 63-92.
7. Virskiy  M. Xlopkovodstvo  //  Spravochnaya  knijka  Samarkandskoy  oblasti  na
1894 g. Obzor xlopkovodstva za 1892 g. Vmp. 2. - Samarkand, 1894.-S.  1-19.
8. Geyer   I.   Seleniye   po   sovremennomu   sostoyaniyu   raspredeleniya
zemledelcheskix   ugodsh   sredi   naseleshya   Tashkentskago   uyezda   Str’-
Darinskoy oblasti (sostavleno, po eksplikasiyam planov pozemelno- podatnoy
komisii,   I.   Geyerom)   //   Sbornik’   materialov’   dlya   statistiki   Smr’-Darinskoy
oblasti.   Izd.   Sf’-Darinskago   oblastnago   Statisticheskago   komiteta.   Pod   red.
sekretarya   komiteta   I.I.   Geyera.   -   Tashkent:   Tipo-litograf1ya   S.I.   Laxtina.
1891. - S. 245-252. 9. Geyer I.I. Turkestan. - Tashkent: Tipograf1ya Turkestanskago T-va pechatnago
dela, 1909. - 346 s.
10. Gins   G.K.   Osnovnaya   nachala   proyekta   vodnogo   zakona   dlya   Turkestana   (S
prilojeniyem   proyekta   v   redaksii   mejduvedomstvennoy   komissii).   -   SPb.:
Tipogr.  F. Vaysberga i P. Gershunina, 1912. - 75 s.
11. Grebenkin   A.D.   Uzbeki.   Melkiye   narodnosti   Zaravshanskogo   okruga   //
Russkiy   Turkestan.   Sbornik,   izdannsh   po   povodu   Politexnicheskoy   vyutavki.
Vsh.   2.   Stati   po   etnografii,   texnike,   selskomu   xozyaystvu   i   yestestvennoy
istorii.-M., 1872.-S. 51-109.
12. Grebenkin   A.D.   Uzbeki   //   Russkiy   Turkestan.   Sbornik   izdannsh   po   povodu
politexnicheskoy vmstavki.  Vsh. 2. - Moskva, 1872. - S. 51-109.
13. Dingelshtedt   N.   Opp   izucheniya   irrigasii   Turkestanskogo   kraya.   Smr-
Darinskaya oblast. Chast 1-P. - SPb., 1898. - 514 s.
14. Dobrosmyulov A.I. Tashkent v proshlom i nastoyashem.   Istoricheskiy ocherk.
- Tashkent, 1912. - 520 s.
15. Yejegodnik’   Ferganskoy   oblasti.   Tom’.   I.   Vsh.   1902   g.   Izd.   Ferganskago
oblastnogo   statisticheskago   komiteta.   -   Novsh   Margelan:   Tipograf1ya
Ferganskago oblastnogo pravleshya, 1902. - 249 s.
16. Yejegodnik’   Ferganskoy   oblasti.   Tom’.   II.   Vsh.   1903.   Izdaniye   Ferganskago
oblastnogo   statisticheskago   komiteta.   -   Novsh   Margelan.   Tipograf1ya
Ferganskago oblastnogo pravleshya, 1903. - 232 s.
17. Yejegodnik   Ferganskoy   oblasti.   Tom’.   III.   Vsh.   1904   g.   Izd.   Ferganskago
oblastnogo   statisticheskago   komiteta.   -   Novsh   Margelan:   Tipograf1ya
Ferganskago oblastnogo pravleshya, 1904. - 196 s.
18. Kostenko S.F. Turkestanskiy kray // Turkestanskiy sbornik.  T. 251. - S. 2-34.
19. Krivoshein   A.V.   Zapiska   glavnoupravlyayushego   zemleustroystvom   i
zemledeliyem   o   poyezdke   v   Turkestanskiy   kray   v   1912   godu   //   Voprosm
kolonizasii. 1913, № 12. - SPb., - S. 297-360.
20. Lmkoshin N.S. Rol jizni v Turkestane. Ocherki bgga tuzemnago naseleniya. - Petrograd:   Sklad   T-va   “V.A.Berezovskiy”.   Komissioner   voyenno-uchebnkx
zavedeniy. 1916.-415 s.
21. Mayev   N.   Aziatskiy   Tashkent   //   Materialm   dlya   statistiki   Turkestanskogo
kraya.  Vsh. IV. - SPb., 1876. - S. 261-313.
22. Mayev   N.  Turkestanskaya  vmstavka  1890  g.  Putevoditel   po  vmstavke   i  yeyo
otdelem. - Tashkent: Tipo-Litografiya S.I. Laxtina, 1890. - 164 s.
23. Mayev   N.A.   Ocherki   Gissarskogo   kraya   //   Materialm   dlya   statistiki
Turkestanskago   kraya.   Yejegodnik.   Izd.   Turkestanskago   statisticheskago
komiteta. Pod red. N.A.Mayeva, Vsh V. - SPb.: Tipografiya i xromolitografiya
A.Transhelya, stremyannaya, №12, 1879. - S. 130-150.
24. Massalskiy   V.I.   Xlopkovoye   delo   v   Sredney   Azii   (Turkestan,   Zakaspiyskaya
oblast,   Buxara   i   Xiva)   i   yego   budut щ yeye.   -   SPb.:   Tipogr.   V.Kirshbauma,
1892. - 366 s.
25. Materialm   dlya   statistiki   Turkestanskago   kraya.   Yejegodnik.   Izd.
Turkestanskago   statisticheskago   komiteta.   Pod   red.   N.A.Mayeva,   Vsh   IV.   -
SPb.:   Tipografiya   i   xromolitografiya   A.Transhelya,   stremyannaya,   №12,
1876.-S.  261-313.
26. Materialm   dlya   Statisticheskogo   opisaniya   Ferganskoy   oblasti.   Rezultatm
pozemelno-podatnnx rabot. Vsh.GU. Kokandskiy uyezd, 1912. -S. 310.
27. Middendorf A. Ocherki Ferganskoy dolinm. - SPb., 1872. - 489 s.
28. Mirzo   Olim   Maxdum   Hoji.   Tarixi   Turkiston   /   So’zboshi   va   izohlar   muallifi
Sh.Vohidov. - Toshkent: Yangi asr avlodi, 2008. - 248 b.
29. Mirzo Olim Toshkandiy. Qo’qon xonligi tarixi. - Toshkent: Fan, 2001. - 120 6.
30. Miroolim Mushrif. Ansob us-sulotin va tavorix ul-xavoqin: Sultonlar nasabi va
xoqonlar tarixi (Qo’qon xonligi tarixi) / Nashrga tayyorlovchi A.Matg’oziyev,
M.Usmonova; So’zboshi muallifi: A.Matg’oziyev. - Toshkent: G’afur G’ulom
nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1995. - 128 b.
31. Muhammad   Aziz   Marg’loniy.   Tarixiy   Aziziy   (Rossiya   imperiyasi
mustamlakachiligi   davriga   oid   muhim   manba)   Nashrga   tayyorlovchi:   D.X. Sangirova / Mas’ul muharrir Sh.H. Vohidov. - Toshkent: Adabiyot uchqunlari,
2016. - 216 b.
32. Nalivkin   V.P.   Polojeniye   vakufnogo   dela   v   Turkestanskom   kraye   do   i   posle
zavoyevaniya. Yejegodnik’ Ferganskoy oblasti. Tom’ III. Vshusk’ 1902 goda.
Izd.   Ferganskogo   oblastnogo   statisticheskago   komiteta.   -   Novsh   Margelan:
Tipografiya Ferganskago oblastnogo pravleniya, 1904. - 1-56 s.
33. Ob irrigasii v Turkestanskom kraye (Pod red. S.I. Petuxova). - Tashkent: Tipo-
Litografiya, 1894.
34. Obzor Smr-darinskoy oblasti za 1912 god. - Tashkent, 1914. - 195 s.
35. Orakulov   I.   Statistichesyuya   dannmya   o   kishlake   Chinaz’.   Sbornik’
mater1alov’   dlya   statistiki   Smr’-Darinskoy   oblasti.   Izd.   Snr’-   Darinskago
oblastnago statisticheskago komiteta. Pod red. sekretarya komiteta I.I. Geyera.
- Tashkent: Tipo-litograf1ya S.I. Laxtina.  1891. -S. 1-20.
36. Otchet   revizuyushego,   po   vmsochayshemu   poveleniyu,   Turkestanskiy   kray,
taynogo sovetnika F.K. Girsa. - SPb., 1882. - 464 s.
37. Palen  K.K.  Vsepoddanneyshaya   zapiska,   soderjagsaya  glavneyshiye   vmvodm
otchyota  o  proizvedyonnoy   v  1908-1909  g.g.  po  vmsochayshemu   poveleniyu
Senatorom   Gofmeysterom   grafom   K.K.   Palenmm   revizii   Turkestanskogo
kraya. 1-P chasti. - SPb: Senatskaya tipografiya, 1910.-53 s.
38. Palen   K.K.   Zemskoye   xozyaystvo.   Otchet   po   revizii   Turkestanskogo   kraya,
proizvedennoy   po   vmsochayshemu   poveleniyu   Senatorom   Gofmeysterom
grafom K.K. Palenmm. - SPb: Senatskaya tipografiya, 1910.-721 s.
39. Palen K.K. Material1 k xarakteristike narodnogo xozyaystva v Turkestane.  1-P
chasti. - SPb: Senatskaya tipografiya, 1911. - 431 s.
40. Palen K.K. Orosheniye v Turkestane. Otchet po revizii Turkestanskogo kraya,
proizvedennoy   po   vgsochayshemu   poveleniyu   Senatorom   Gofmeysterom
grafom K.K.Palensh. - SPb: Senatskaya tipografiya, 1910.-615 s.
41. Palen   K.K.   Pereselencheskoye   delo.   Otchet   po   revizii   Turkestanskogo   kraya,
proizvedennoy   po   vgsochayshemu   poveleniyu   Senatorom   Gofmeysterom grafom K.K. Palenmm. - SPb: Senatskaya tipografiya, 1910.-430 s.
42. Palen   K.K.   Selskoye   upravleniye.   Russkoye   i   tuzemnoye.   Otchet   po   revizii
Turkestanskogo   kraya,   proizvedennoy   po   vgsochayshemu   poveleniyu
Senatorom   Gofmeysterom   grafom   K.K.Palenmm.   -   SPb:   Senatskaya
tipografiya,1910. - 226 s.
43. Poznyakov   P.   Kultura   risa   i   oya   ekonomicheskoye   znacheshya   v
Samarkandskoy oblasti / Spravochnaya knijka Samarkandskoy oblasti. 1907 g.
Izd.   Samarkandskago   oblastnago   statisticheskago   komiteta.   Pod   red.
sekretarya   statischeskago   komiteta  M.   Virskogo.   Vsh.   9.  -   Samarkand:   Tipo-
litograf1ya G.I. Demurova, 1907. - 1-60 s.
44. Pokotilo N.N. Otchyot o poyezdke v predeli Sentralnoy i Vostochnoy Buxarm
v 1888 godu. - Tashkent, 1888. - 168 s.
45. Ponyatovskiy A. Xlopchatnik i pshenisa. - Tashkent, 1915. - 378 s.
46. Ponyatovskiy   S.V.   Opmt   izucheniya   xlopkovodstva   v   Turkestane   i
Zakaspiyskoy oblasti. - SPb.: Tipografiya V.Ye. Krishbauma, 1913. - 357 s.
47. Radlov   V.V.   Srednyaya   Zerafshanskaya   dolina   //   Zapiski   Imperatorskogo
geograficheskogo obgsestva po otdeleniyu etnografii.  T. 6. - SPb., 1880. -94s.
48. Rostislavov M.N. Ocherk vidov zemelnoy sobstvennosti i pozemelnsh vopros
v Turkestanskom kraye. - SPb., 1879. - 335 s.
49. Sluskiy   I.M.   Kratksh   ocherk’   Samarkandskago   vinodel1ya   v   svyazey   s
Vinogradarstvom’ // Spravochnaya knijka Samarkandskoy oblasti. 1897. / Pod
red.   sekretarya   statisticheskago   komiteta   M.   Virskogo.   vsh.   5.   -   Samarkand.
Tipogr.  Samarkandskago oblastnogo pravleshya, 1897. - S. 1- 49.
50. Sobolev L.N. Geograficheskaya i statisticheskaya svedeniya o Zeravshanskom
okruge   s   prilojeniyem   spiska   naselennmx   mest   okruga   //   Zap.   rus.   geogr.
obsh,-va otd. statistiki. T.1U. - SPb. 1874. - 561 s.
51. Statisticheskiy   obzor   Ferganskoy   oblasti   za   1904   god.   Izdan’   Ferganskim’
oblastnmm’ Statisticheskim’ komitetom’. - Novmy Margelan’, 1905. - 196 s.
52. Statisticheskiy   obzor   Ferganskoy   oblasti   za   1906   god.   Izdan’   Ferganskim’ oblastnmm’ Statisticheskim’ komitetom’. - Novsh Margelan’, 1907.-S.  15-22.
53. Terentyev M. Rossiya i Angliya v Sredney Azii. - SPb., 1875. - 195 s.
54. Terentyev   M.A.   Rossiya   i   Angliya   v   borbe   za   rshki.   -   SPb.:   Tipograf1ya
P.P.Merkulyeva, Grafsksh per.  D. № 5. 1876. - 264 s.
55. Xanmkov   N.V.   Opisaniye   Buxarskogo   xanstva.   -   SPb.:   Tipogr.   Imp.   AN.
1843.-279 s.
56. Trudm   Syezda   xlopkovodov   v  g.   Tashkente   s   25   noyabrya  po   1-ye   dekabrya
1912   goda   /   Syezd   xlopkovodov   (1912   ;   Tashkent).   T.   1   :   Protokolm,   -
Tashkent, 1913. - 190 s.
57. Xoroshxin   A.P.   Sbornik   statey   kasayushixsya   do   Turkestanskogo   kraya.   -
SPb., 1876.-533 s.
58. Shavrov N. Vodnoye xozyaystvo Turkestana i Zakaspiyskoy oblasti, v svyazi s
proyektom vodnago zakona. - SPb.: Tipogr.  Usmanova, 1911. - 102 s.
59. Shaxnazarov A.I. Selskoye xozyaystvo v Turkestanskom kraye. - SPb.: Tipogr.
V.Ye. Kirshbauna, 1908. -512 s.
60. Shipov   A.P.   Xlopchatobumajnaya   prompplennost   i   vozmojnost   yego
znachaniya dlya Rossii.  Sbornik statey. Otd. 2. - M., 1858. - S. 49-50.
61. Yuferov V.I. Selskoxozyaystvennsh  obzor  Turkestanskogo  kraya.  - Tashkent:
Elektroparovaya Tipografiya Shtaba Turkestanskogo voyenn. okruga, 1911. -
69 s.
62. Yuferov’   V.   Xozyaystvo   sartov’   Ferganskoy   oblasti.   -   Tashkent:   Elektro-par.
Tipo-Litografiya Shtaba Turkest. voyenn. okruga, 1911.-76 s.
IV. Monografiyalar. Kitoblar va risolalar
1. Abdullayev   A.   Qoraqalpog’istonda   siyosiy-ma’muriy   boshqaruv,   sud   va
prokuratura   tizimi   tarixidan   ocherklar   (XIX   asrning   ikkinchi   yarmi   XX
asrning birinchi choragi). - Nukus: (2agasa1ras81:ap, 2017. - 126 b.
2. Abduraximova   N.A.,   Sadshov   A.S.,   Shamambetov   B.Sh.   Politicheskiye
prosessm v Turkestane. - Nukus: Karakalpakistan, 1988. - 144 s.
3. Abdurahimova   N.,   Ergashev   F.   Turkistonda   chor   mustamlaka   tizimi.   - Toshkent: Akademiya, 2002. - 240 b.
4. Aminov   O.   Ekonomicheskiye   razvitiye   Sredney   Azii   (kolonialnsh   period).   -
Tashkent: Gosizdat UzSSR, 1959. - 298 s.
5. Aminov   H.H.   O’zbekiston   paxtachilik   tarixidan.   -   Toshkent:   Mehridaryo,
2007.-  184 b.
6. Axmedjanov   G.A.   Rossiyskaya   imperiya   v   Sentralnoy   Azii.   -   Tashkent:   Fan,
1995. - 216 s.
7. Ahmadjonov   G’.A.   Rossiya   imperiyasi   Markaziy   Osiyoda   (Chorizmning
Turkistondagi  mustamlakachilik siyosati  tarixi  va tarixnavisligi). - Toshkent,
2003. - 270 b.
8. Balakin Yu.V., Petrov A. I., Sorokin Yu.A. Ocherki po otechestvennoy istorii.
- Omsk. Omsk. gos. univ., 1999. - 528 s.
9. Boltaboyev S. Turkistondagi vaqf mulklari tarixi. O’quv-uslubiy qo’llanma. -
Namangan: Namangan, 2005. - 67 b.
10. Valiyev   A.X.   Polojeniye   dexkanstva   Ferganm   v   konse   XIX   -   nachale   XX
vekov. - Tashkent, 1958. - 50 s.
11. Vert   P.,   Kabmtov   P.S.,   Miller   A.I.   Rossiyskaya   imperiya   v   zarubejnoy
istoriografii.   Rabotn   poslednix   let:   Antologiya.   -   M.:   Novoye   izdatelstvo,
2005. - 696 s.
12. Galuzo   P.G.   Agrarnme   otnosheniya   na   yuge   Kazaxstana   v   1867-1914   gg.   -
Alma-Ata: Nauka, 1965. - 346 s.
13. Galuzo P.G. Turkestan - koloniya (Ocherk istorii Turkestana ot zavoyevaniya
russkix do revolyusii 1917 goda). -M., 1929.-  163 s.
14. G’afforov   Sh.S.   Tarix   va   taqdir:   Rossiya   imperiyasidan   Turkistonga
ko’chirilganlar   (XIX   asrning   ikkinchi   yarmi   -   XX   asr   boshlari).   -   Toshkent:
Fan, 2006. - 224 b.
15. Gubayeva S.S. Etnicheskiy sostav naseleniya Ferganm v konse XIX - nachale
XX v. (Po dannmm toponimii). - Tashkent: Fan, 1983. - 105 s.
16. Derevyanko A.P., Shabelnikova N.A. Istoriya Rossii  drevneyshix vremen do konsa XX veka. - Moskva, 2001. - 560 s.
17. Jabborov   M.R.,   Arslonzoda   R.A.   Farg’ona   Rossiya   imperiyasi   hukmronligi
davrida  (“Turkestanskiy  sbornik” materiallari  asosida).  -  Toshkent:  Navro’z,
2019.-  184 b.
18. Jalilov S. Farg’ona vodiysining sug’orish tarixidan (X1X-XX asr boshlarida).
- Toshkent: Fan, 1977. - 168 b.
19. Jemchujnikov N.N. Dvijeniye na vostok. - Moskva.  1927. - 37 s.
20. Ziyoyev   H.   Tarix   -   o’tmish   va   kelajak   ko’zgusi:   (tarixning   dolzarb
masalalari).   -   Toshkent:   G’afur   G’ulom   nomidagi   Adabiyot   va   san’at
nashriyoti, 2000. - 288 b.
21. Ziyoyev   H.   O’zbekiston   mustamlaka   va   zulm   iskanjasida   (XIX   asrning
ikkinchi yarmi - XX asr boshlari). - Toshkent. Sharq, 2006. - 352 b.
22. Ismoilova   J.   Farg’ona   vodiysida   milliy   ozodlik   kurashlari   (1916   yil
qo’zg’oloni   misolida).   -   Toshkent:   G’afur   G’ulom   nomidagi   nashriyot-
matbaa ijodiy uyi, 2003. - 336 b.
23. Ismoilova   J.   XIX   asrning   ikkinchi   yarmi   -   XX   asr   boshlarida   Toshkentning
“yangi shahar” qismi tarixi. - Toshkent: G’ap ua 1yexpo1o§1ua, 2004. - 140
b.
24. Isoqov   3.   Farg’ona   vodiysi   an’anaviy   dehqonchilik   madaniyati   (xo’jalik-
madaniy an’analar tavsifi va tahlili). - Toshkent: ¥ap§1 pazyg, 2011. - 156 b.
25. Istoriya Rossii  s drevneyshix vremen do nashix dney. - M.: Prospekt, 2015.-
412 s.
26. Isxakov  F.B.  Nasionalnaya  politika  sarizma   v  Turkistane  (1867-1917  gg.).  -
Tashkent: Fan, 1997. - 204 s.
27. Kastelskaya 3. Osnovnme predposshki vosstaniya 1916 goda v Uzbekistane. -
M.: Nauka, 1972. - 146 s.
28. Kastelskaya  Z.D. Iz istorii  Turkestanskogo kraya (1865-1917). -  M.:  Nauka,
1980.-  121 s.
29. Kinyapina N. S., Bliyev M. M., Degoyev V. V. Kavkaz i Srednyaya Aziya vo vneshney   politike   Rossii   (Vtoraya   polovina   XVIII   -   80-ye   godm   XIX   v.)   -
Moskva: MGU, 1984. - 328 s.
30. Qodirov   A.   O’zbekiston   irrigasiyasi   tarixidan   lavhalar   (XIX   asr   o’rtalaridan
1920-yillargacha).   -   Toshkent:   Abdulla   Qodiriy   nomidagi   Xalq   merosi
nashriyoti, 1998. - 144 b.
31. Qurbonova   N.   Chorizmning   Turkistondagi   agrar   siyosati   va   unga   qarshi
kurash (Farg’ona vodiysi misolida). - Toshkent: Yangi asr avlodi, 2014. - 164
6.
32. Matboboyev B.X., Mashrapov 3.3. Andijon tarixi: (qadimgi davrdan XX asr
boshlarigacha). - Toshkent: Bags, 2014. - 280 b.
33. Maxmudova   N.   Razvitiye   administrativnogo   upravleniya,   sosialno-
ekonomicheskix  i  kulturnmx prosessov  v  kolonialnom   Turkestane  v  nachale
XX veka (Po materialam revizii senatora K.K. Palena). - Tashkent: Fan, 2015.
- 193 s.
34. Mirzayeva   N.   Mirzacho’lning   o’tmish   tarixi.   -   Toshkent:   Adabiyot
uchqunlari, 2016.-  136 b.
35. Musayev   N.   XIX   asrning   II   yarmi   -   XX   asr   boshlarida   Turkistonda   sanoat
ishlab chiqarishining shakllanishi. - Toshkent: 1sy§os1-to11ua, 2008. - 168 b.
36. Musayev   N.   O’rta   Osiyoda   dehqonchilik   madaniyati   va   agrar   munosabatlar
tarixidan (Tosh davri oxirlaridan - XX asr boshlariga qadar). - Toshkent.  Fan,
2005. - 235 b.
37. Muxamedov   A.K.   Begmatov   I.A.   Suv   xo’jaligi   va   meliorasiyaga   kirish.
O’quv qo’llanma. - Toshkent: TIMI, 2014. - 160 b.
38. Muxamedov   Sh.B.   Istoriko-istochnikovedcheskiy   analiz   gosudarstvennogo
regulirovaniya   islama   Rossiyskoy   imperiyey   v   Turkestane   (1864-1917).   -
Tashkent: Vakyta rge§8, 2013. - 252 s.
39. Muxamedov   Sh.B.   Rossiya   i   Srednyaya   Aziya:   stranism   istorii,   lichnosti,
mneniya. - Tashkent: Vakyta rgezz, 2020. - 372 s.
40. Muhammadjonov   A.R.   Quyi   Zarafshon   vodiysining   sug’orilish   tarixi (Qadimgi davrdan to XX asr boshlarigacha). - Toshkent: Fan,1972. - 376
b.
41. Nabiyev R.N. Vakfnoye xozyaystvo Kokandskogo xanstva. - Tashkent, 2010.
- 210 s.
42. Polyakov   S.P.   Istoricheskaya   etnografiya   Sredney   Azii   i   Kazaxstana.
Xozyaystvo.   Sosialnaya   organizasiya.   Etnicheskaya   istoriya.   -   M.:   Izd-vo
MGU, 1980.- 172 s.
43. Pugovkina   O.G.   Rossiyskaya   istoriografiya   Turkestana:   istoricheskiye
vozzreniya sovremennikov.  Tashkent: Akabetpazyg, 2018. - 256 s.
44. Saviskiy A.P. Pozemelnsh vopros v Turkestane (v proyektax i zakone 1867-
1886 gg.). - Tashkent: Izd.  SamGU, 1963. - S. 208.
45. Samarqand   tarixi.   Qadimgi   davrdan   to   Ulug’   Oktyabr   sosialistik
revolyusiyasigacha.  Birinchi tom. - Toshkent: Fan, 1971. - 483 b.
46. Sangirova   D.X.   Muhammad   Aziz   Marg’iloniy   va   uning   “Tarixiy   Aziziy”
asari   (Rossiya   imperiyasi   mustamlakachiligi   davriga   oid   muhim   manba).   -
Toshkent: Adabiyot uchqunlari, 2016. - 216 b.
47. Sarmbayev   K.   Istoriya   orosheniya   Karakalpakstana   (s   konsa   XIX   veka   do
nashix dney). - Nukus: Karakalpakstan, 1995. - 352 s.
48. Sarnbayev   K.   Qaraqalpaqstanda   putkilxalmqlmq   irrigasiyalmq   qurshmslar
tariyxmnan. - Nekis: Qaraqalpaqstan, 1989. - 60 b.
49. Sovremennsh kishlak Sredney Azii (Sosialno-ekonomicheskiy ocherk). Vmp.
VI.   Isfarinskaya   volost   (Ferganskoy   oblasti   Uzbekskoy   SSR).   -   Tashkent,
1927. - 159 s.
50. Sosialno-ekonomicheskoye   polojeniye   Uzbekistana   nakanune   Oktyabrya   /
Otv. red. akad.  AN Uz SSR K.Ye. Jitov. - Tashkent: Fan, 1973. - 235 s.
51. Sultonov O’.A. Muhammad Solihxo’ja va uning “Tarixi jadidayi Toshkand”
asari. - Toshkent: SGxyektzFp, 2009. - 272 b.
52. Tarix   shohidligi   va   saboqlari.   Chorizm   va   sovet   mustamlakachiligi   davrida
O’zbekiston  milliy  boyliklarining  o’zlashtirilishi.  -   Toshkent:   Sharq,  2001.  - 464 b.
53. Tillaboyev S.B. Turkiston o’lkasining ma’muriy boshqaruv tizimida mahalliy
aholi   vakillarining   ishtiroki   (Farg’ona   viloyati   misolida).   -   Toshkent:   Fan,
2008. - 104 b.
54. Topildiyev   S.   O’zbekistonda   agrar   munosabatlar   rivojlanishining   tarixiy
jihatlari. - Toshkent: MitTog §o‘g, 2012. - 152 b.
55. Tursunov H. Turkistonda 1916 yil xalq qo’zg’oloni. - Toshkent: O’zbekiston,
1966. - 168 b.
56. O’zbekiston SSR tarixi / I.M.Mo’minov tahrirn ostida. - Toshkent: Fan, 1971.
T. II.-664 6.
57. O’zbekistonning eng yangi tarixi. Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi
davri.  Birinchi kitob. - Toshkent: Sharq, 2000. - 464
b.
58. O’rinboyev A., Bo’riyev O. Toshkent Muhammad Solih tavsifida. - Toshkent:
Fan, 1983. - 56 b.
59. Xalfin   N.   A.   Politika   Rossii   v   Sredney   Azii   (1857-1868).   -   M.:   Izdatelstvo
vostochnoy literaturm, 1960. - 272 s.
60. Xudoyqulov   T.   XIX   asrda   Qo’qon   xonligi   (ijtimoiy-siyosiy,   iqtisodiy   va
madaniy hayoti). - Toshkent: TaG’akkig, 2016. - 217 b.
61. Sentralnaya Aziya v sostave Rossiyskoy imperii. - M.: Novoye literaturnoye
obozreniye, 2008. -464 s.
V. Ilmiy jurnal va to’plamlardagi maqolalar. Konferensiyalar 
materiallari
1. Abduraximova   N.   Gubernatorskiye   otchetm   po   Turkestanu   i   ix   osobennosti
kak   istoricheskiy   istochnik   //   Tarixiy   manbashunoslik   muammolari.
Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. - Toshkent: Universitet, 2003.
- 9-14 b.
2. Abduraximova N. Agrarnaya sistema Turkestana v statisticheskix istochnikax
vtoroy   polovine   XIX   v.   //   Tarixiy   manbashunoslik   muammolari.   Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. - Toshkent, 2008. - 184-193 b.
3. Akimniyazova   G.   «Jurnal   pozemelnoy   komissii»   kak   istoricheskiye
istochnik   //   Tarixiy   manbashunoslik   muammolari.   Respublika   ilmiy-   amaliy
anjuman materiallari. - Toshkent. Universitet, 2003. - 166- 170 s.
4. Atabekova   S.   Problema   agrarnmx   otnosheniy   v   Turkestane   v   konse   XIX   -
nachale   XX   vv   v   istoricheskoy   literature   //Tarixiy   manbashunoslik
muammolari.  Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. - Toshkent, 2008.
-215-222 b.
5. Ashirov   A.   Farg’ona   vodiysi   aholisining   suv   bilan   bog’liq   qarashlari   //
O’zbekiston etnologiyasining dolzarb muammolari. Ilmiy to’plam. - Toshkent:
AbaNuo! isydshyap, 2017. - 213-224 b.
6. Ashirov A. Farg’ona vodiysi aholisining suv bilan bog’liq mifologik qarashlari
va urf-odatlari / SUgyeIzFp 1apx1, Toshkent, 2018. - №1. - 22-23 b.
7. Babamatov   T.K.   K   voprosu   ob   osobennostyax   formirovaniya   i   organizasii
voyennmx   sil   v   Turkestane   (II   polovina   XIX   veka)   //   Rossiya   i   Uzbekistan:
istoriya i sovremennost. - M., 2009. - Ch. IV. - № 7. - S. 7- 16.
8. Bazarbayev   A.M.   Turkistonda   mustamlaka   ma’muriyatining   yerga   doir
siyosati (1867-1900 yillar) / O’tmishga nazar. - № 7, 3 jild. - Toshkent: 2020.-
33-39 6.
9. Batrakov V.S. Xarakternme chertm selskogo xozyaystva Ferganskoy dolinm v
period   Kokandskogo   xanstva.   -   Tashkent:   SAGU.   Nov.   seriya.   Vsh.   62.
Istoriya. 1955. - S. 113-139.
10. Vasilyev   D.V.   Organizasiya   i   funksionirovaniye   glavnogo   upravleniya   v
Turkestanskom   general-gubernatorstve   (1865-1884   gg.)   /   Vestnik
Moskovskogo universiteta.  Seriya Istoriya. - M., 1999. - №3. - S. 48-63.
11. Jumayev   U.   Turkistonda   paxta   solig’ining   joriy   etilishi   /   UzMU   xabarlari.
Maxsus son. - Toshkent, 2010. - 80-81 b.
12. Raxmonova   F.   Qishloq   jamoasida   xotin-qizlarning   hashar   udumlari   (XIX
asrning oxiri - XX asrning boshlari) // Zamonaviy badiiy madaniyatda folklor va xalq ijodiyoti. - Boysun, 2002. - 12-14 b.
13. Suguraliyeva   F.   «Otchet   po   revizii   Turkestanskogo   kraya   grafa   K.K.   Palena»
kak   istoricheskiy   istochnik.   //   Tarixiy   manbashunoslik   muammolari.
Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. - Toshkent, 2008. - 166-170 b.
14. Suyunova   O.   Chor   Rossiyasining   Turkistonni   boshqarish   haqidagi   1886   yil
Nizomining   agrar   bandlari   haqida   /   O‘xyek181op   1apx1.   -   Toshkent,   2002.
№1,-27-31 b.
15. To’xtabekov   K.A.   Chor   Rossiyasi   mustamlakachiligi   sharoitida   Turkistonda
yer egaligi va uning o’rganilish tarixi // Tarixiy manbashunoslik muammolari.
Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. - Toshkent, 2008. - 154-157 b.
16. Hamidova   M.S.   Buxoro   amirligi   savdo-madaniy   aloqalari   tarixidan   (XIX
asrning   ikkinchi   yarmi   -   XX   asr   boshlari)   //   UzMU   xabarlari.   Maxsus   son.   -
Toshkent, 2013. - 178-181 b.
17. Choriyev   Sh.   Turkistonning   irrigasiya   tarixiga   oid   O’zR   MDA   hujjatlari.   //
Tarixiy   manbashunoslik   muammolari.   Respublika   ilmiy-amaliy   anjuman
materiallari. - Toshkent (2008 yil 25 aprel). 2008.-318-320 b.
18. Shukurova   L.   Turkistonda   Chorizm   hukmronligining   dastlabki   yillarida   yer-
soliq sistemasi tarixidan / Nauchnme rabott i sobgseniye.  Kn. №1. - Toshkent:
Izd. An UzSSR, 1960. - 62-66 b.
VII. Dissertasiya va avtoreferatlar
1. Abduraximova   N.A.   Kolonialnaya   sistema   vlasti   v   Turkestane   (vtoraya
polovina   XIX   -   nachalo   XX   vv):   avtoref.   diss   ...   dokt.   ist.   nauk.   -   Tashkent,
1994. - S. 68.
2. Alimdjanov   B.A.   Ekonomicheskaya   politika   Rossiyskoy   imperii   v
Turkestanskom   general-gubernatorstve   (vtoraya   polovina   X1X-nachalo   XX
vv.): Diss. ... kand. ist. nauk. - SPb. 2016. - 375 s.
3. Ashirboyeva   Z.K.   XIX   asr   oxiri   -   XX   asr   o’rtalarida   Mirzacho’lning
o’zlashtirilishi: tarix fanl. nomz. ... diss. - Toshkent, 2008. - 142 b.
4. Bazarbayev   A.M.   XIX   asr   oxiri   -   XX   asr   boshlarida   Mirzacho’lda   agrar munosabatlardagi   o’zgarishlar:   tarix   fanl.   bo’y.   fals.   dokt.   (RShE)   diss.   -
Toshkent, 2018. - 170 b.
5. Boltaboyev   S.D.   Vakufnoye   imuodestvo   v   Turkestanskom   kraye   vo   vtoroy
polovine XIX i v nachale XX v.: avtoref. diss. ... kand. ist. nauk. - Tashkent,
1995. - S. 28.
6. Vasilyev   D.V.   Stanovleniye   i   razvitiye   sistemm   upravleniya   Turkestanskogo
kraya.  1865—1886 gg.: diss. ... kand. ist. nauk. - M., 1999. -290s.
7. Jabborov   M.R.   Farg’ona   viloyati   tarixining   “Turkestanskiy   sbornik”da
yoritilishi   (XIX   asr   oxiri   -   XX   asr   boshlari):   tarix   fanl.   nomz.   ...   diss.   -
Toshkent, 2000. - 159 b.
8. Jumayev   U.X.   Rossiya   imperiyasining   Turkistondagi   soliq   siyosatining
shakllanishi:   asosiy   bosqichlari   va   taraqqiyoti:   tarix   fanl.   nomz.   ...   diss.   -
Toshkent, 2012. - 165 b.
9. Isoqov   3.   Xarakternme   osobennosti   tradisionnogo   zemledelcheskogo
xozyaystva Ferganskoy dolinm v konse XIX - nachala XX veka (xarakteristika
i analiz xozyaystvenno-kulturnmx tradisiy); avtoref. diss. ... kand. ist. nauk. -
Tashkent, 2011. - 29 s.
10. Maxmudova   N.   XX   asr   boshida   Turkistonda   ma’muriy   boshqaruv   tizimi   va
ijtimoiy-iqtisodiy   ahvol   (senator   K.K.   Palenning   taftish   materiallari   asosida):
tarix fanl. bo’y. fals. dokt. (R1tO) diss. - Toshkent, 2018. - 175 b.
11. Odilov   B.   XIX   asr   ikkinchi   yarmi   -   XXI   asr   boshlari   tadqiqotlarida   o’zbek
xalqining an’anaviy xo’jaligi masalalari: tarix fanl. nomz. ... diss. - Toshkent,
2019. - 199 b.
12. Pardayev   K.K.   O’rta   Zarafshon   (Miyonkol)   vohasining   X1X-XX   asr
boshlarida   ijtimoiy-siyosiy,   iqtisodiy   va   madaniy   hayoti:   tarix   fanl.   nomz.   ...
diss. - Toshkent, 2003. - 166 b.
13. Raxmonov   F.Sh.   Obshai   i   obryadm   naseleniya   Kashkadarinskogo   oazisa
svyazannme   s   zemledeliyem   (kones   XIX   -   nachalo   XX   vv.):   avtoref.   dis.   ...
kand. ist. nauk. - Tashkent, 2002. - 25 s. 14. Sarmbayev   M.K.   Istoriya   xlopkovodstva   Karakalpakstana   (1873-1941   gg.):
Avtoreferat dis. ... kand. ist. nauk. - Nukus, 1998. - 22 s.
15. Sultonov O’.A. Toshkent vaqf xo’jaligida an’analar, islohotlar va muammolar
(XU1-XX   asr   boshlariga   oid   tarixiy   hujjatlar   asosida):   tarix   fanl.   bo’y.   fals.
dokt.  (BZs) diss. - Toshkent, 2016. - 299 b.
16. To’xtabekov   K.A.   Chor   Rossiyasining   Birinchi   jahon   urushi   yillarida
Turkiston   o’lkasida   o’tkazgan   iqtisodiy   siyosatining   mustamlakachilik
mohiyati: tarix fanl. nomz. ... diss. - Toshkent, 2011. - 27 b.
17. O’rokov   D.J.   Turkistonda   Rossiya   imperiyasi   ma’muriyatining   rasmiy
hisobotlari   -   tarixiy   manba   sifatida   (XIX   asr   oxiri   -   XX   asr   boshlari):   tarix
fanl. nomz. ... diss. - Toshkent, 2006. - 136 b.
18. Hayitov   J.Sh.   Turkistonda   yangi   ekin   navlarining   tarqalishi   va   ulardagi
o’zgarishlar   (XIX   asr   oxiri   -   XX   asr   boshlari):   tarix   fanl.   bo’y.   fals.   dokt.
(R1tO) diss. avtoref. - Andijon, 2020. - 24 b.
19. Shushkova M.Ye. Organizasiya upravleniya Turkestanom v nachale XX veka:
diss. ... kand. ist. nauk. - M., 2015. - 287 s.
VIII. Xorijiy adabiyotlar
1. Ktekpdeg . N. Ki581a’8 1trepa1 RoNsu. T’ye AdgttzyaNop o£ sIye Saisaziz t
1ye ygz! Na1£ oG’ Y1ye XIX 111
  sepShgu. - SapaShap 81auots Raregz, 1975.
V. XVII. -R .218.
2. VeaTpse Repay. Zluatrz, zog^Iit apN 8axai1z: tag§ta11aps18 aps! Naye £a!ye
o£   Ki881ap   Tigkez1ap   (s.   1880-1915)   /   Sep1ga1   A81ap   Biguyeu.   Uo1.   29,
N0. 1, MagsI 2010. - rr. 61-78.
3. VeaTpse Repay. G’kNez op Y1ye V1g111 o£Ki881ap TigkezShgRz G’18sa1
8uz1yet:  A U1yelu £got  TNe G’yeg§apa O1az!  /  1oigpa1 o£ 1Ne Yesopogts
apd 8os1a1 N181ogu o£1Ne Opep1. Uo1. 53, N0. 5. 2010. - rr. 739-769.
4. Vea1pse   Repay.   Tke   SoNop   Voot   apd   Naye   ap   Tax   t   Ki881ap   TigkezTap
(18808-1915)   /   Yexr1oga1yup8   t   Ki881ap   aps!   Yeiga81ap   N181ogu,   Uo1ite 14, G’Tityeg 4, G’a11 2013. - rr. 741-774.
5. Rao1o   8ag1opa.   So1ota1   1ye§181a1yup   teye18   zapa:   MizNtz’   1aps1   p§1z   t
Ki881ap Tigkez^ap // Sep1ga1 A81ap 8iguyeu.   Uo1. 29, N0. 1, Mags 2010. -
rr. 43-60.
62. Oate1 R1rez. TNe TN1gs1 \Uog1s1 Reor1ye8 oG’ 8oU1ye1 Sep1ga1 Az1a. -
8ap- G’gapizso: 1pz111i1ye £og sop!yetrogagu zShsNez, 1978. -rr. 183-203 ILOVALAR
1- jadval
Farg’ona viloyati Namangan uyezdida 1890-1901 yillarda paxtaping
425 amerika 
navining ekin va hosil mikdori
Yil Yer maydoni (desyatina) Hosil miqdori (pud)
1890 13814 919470
1891 13789 1068192
1892 18682 1361675
1893 18264 1369338
1894 15372 960690
1895 19817 1282765
1896 22790 1.414170
1897 24598 1160880
1898 22599 1351740
1899 23182 1103790
1900 28000 2000000
1901 34000 1840000
  2- jadval
Farg’ona viloyatining uyezdlari bo’yicha 1906 yilgi paxta 
ekiladigan maydonlari taqsimoti 426
Uyezdlar Amerika navi Maxalliy nav Jami
Andijon uyezdi 50865 2035 52900
Qo’qon uyezdi 25409 6189 31598
Marg’ilon uyezdi 54215 3111 57326
Namangan uyezdi 37347 942 38289
O’sh uyezdi 3595
161 3756
Jami 171431 12438 183869 Z-Jadval
Farg’ona, Sirdaryo va Samarqand viloyatlarida 1888 yildan to 1915
iilga qadar qishloq xo’jaligida paxta ekiladigan yer maidonlari
Yili Viloyatlar nomi
Umumiy
Farg’ona Sirdaryo Samarkand
ming desyatina
1888 34,7 25,8 8 68,5
1893 85,3 31,5 21,5 138,3
1898 106,2 14,7 17,1 138
1903 144 11 9,8 169,8
1908 190.9 28 21,7 240,2
1913 274,9 76,7 31,8 383,4
1915 336,5 74 55,6 466,1 4- jadval
Sirdaryo viloyatining 1906 yildagi uyezdlar taqsimoti bo’yicha
sug’orish ishlariga oid ma’lumotlar 444
Uyezdlar Ariqlar
soni Ariqlar
uzunligi Sekundiga 
ishlatilgan 
suv sarfi 
(kub. fut) Ekin 
maydonlari 
soni (des.) 1 kub.
Suv-ga 
to’g’ri 
kelgan 
maydonlar 
Toshkent
uyezdi 288 2507
20211 170538
Chernyayev
uyezdi 1506 5484 7554 194790 25  1/4
Avliyo ota
uyezdi 556 5574 5337 120337
22  1/2
Perovskiy
uyezdi 334 2125 1093 22665
20  3/4
Kazalinsk
uyezdi 312
2286 737 17309 23  1/2
Amudaryo
bo’limi 5 noma’lum 3179 64967
20  1/2
444 Александров Н.Н. Земледелие в Сирдаринской области. Ч. 1-2. - Ташкент, 1916. - С. 13-14. 5- jadval
Turkiston o’lkasi “Yer-solig’i” komissiyasiga 1887 yilda Sirdaryo
viloyati mahalliy aholisi tomonidan toshirilgan hujjat soni 445
Sirdaryo
viloyati
uyezdlariH
aqiqiy 	
vaqfnom
a	
Q
ozilar hukm
i	
X
on va boshqa	
shaxslarning
O
ldi-sotti 	
shartnom
asi
O
ldi sotti 	
haqidagi	
R
ivoyatlar	
X
onlar 	
guvoxnom
asi	
Ijara shartlari	
V
aqfnom
a 	
nus’halari	
Q
ozi
 
hukm
i	
nus’halari
Toshkent sh. 109 42 3 10 - - - 1 2 1
Toshkent 94 36
112 10 2 1 1 5 9 3
Avliyoota 23 5 - - - - - - - -
Chimkent 
uyezdi 6 1 6 - - - - - 3 -
Perovskiye 
uyezdi - - 4 - - - - - - -
Amudaryo 
bo’limi 66 1 - - - - - - 30
Xammasi 298 85 125 20 2 1 1 6 44 4
445 Сборник материалов для статистики Снръ-Дарьинской области // Изд. Смръ-Дарьинскаго областнаго Статистическаго 
комитета. Под. ред. секратаря комитета И.И. Гейера. - Ташкепт: Типо-литография С.И.Лахтина, 1891. - С. 23. 6- jadval
1891 yil Samarqand viloyatining 7 ta volostidagi sholi va paxta
ekiladigan maydonlar hajmi 446
Volostlar Har yili ekin
ekiladigan
maydonlar Shundan
Sholi ekiladigan
maydonlar Paxta ekiladigan
maydonlar
Desyatina Foiz (%) Desyatina Foiz (%)
Kabut 12.155 5.024 41.3 142 1.2
Xalvoi 9.745 4.653 47.7 120 1.2
Ishimoqsoq 6.327 3.238 5.2 210 3.2
Dahbet 5.144 1.859 36.1 100 3.2
Sirg’ali 4.512 1.635 36.2 55 1.2
Yangiko’rg’o 5.586 410 7.2 677 12.1
Chelak 6.016 320 5.13 1038 17.2
JAMI 49.486 17.139 34.06 2.342 4.7
446 Вирский  М. Хлобководоство и хлопковая промьипленность в Самаркандской области / Справочная книжка Самаркандской
области. 1897. / Под. ред. секратеря статисческаго комитета М. Вирского. Вьш. 5. - Самарканд: Типог. Самаркандкаго обласного
праления, 1897. - С. 87-88. 7- jadval
Samarqand va Kattaqo’rg’on uyezdlarida sholi ekiladigan
maydonlarning 1869-1892 yillardagi xolati 447
Yil Sholi ekiladigan maydonlari hajmi
Tanop Desyatina
1869 40.000 10.000
1870 50.000 12.500
1871 55.175 13.800
1872 64.206 16.051
1873 57.261 14.315
1874 64.000 16.000
1875 72.000 18.000
425
447 Позняков П. Культура риса и оя экономическое значеия в Самарқандской области. Справочная книжка Самаркандской 
области. 1907 г. / Под.ред. Секратеря статисческаго комитета М.Вирского. Вмп. 9. - Самарканд: Типо-литография Г.И. 
Демурова, 1907. - С. 4-5. 426
Ilova
XX asr boshida O’lkada sun’iy sug’oriladigan yerlar maydoni 1.874.900
desyatinani tashkil etgan.
Фарғона
вилоятига
947,7 8- ilova
XIX asr ikkinchi-XX asr boshlarida Turkiston o’lkasida sug’orish
usullari
1-usul:  Bostirib sug’orish.  A - doimiy ariq; B - taqsimlovchi ariq; V - 
keyiigi dalalarga suv yetkazib beradigan doimiy ariqlar; G - to’g’on. 2-usul :  Tik nishablikda bosim bilan sug’orish.  A - doimiy ariq; B - taqsimlovchi
ariq; V - keyingi dalalarga suv yetkazib beradigan doimiy ariqlar; G - to’g’on, D -
sug’orish yegatlari.
4-usul: “Cho’ktirish”.  Sholi va beda ekishda foydalaniladi. Buning uchun 
haydalgan yerda pol olinadi. A - doimiy ariq; V - keyingi dalalarga suv yetkazib 
beradigan doimiy ariklar; S - suv o’tishi uchun teshiklar.
g
► 5-usul:  To’lqinsimon-jo’yak usuli.   A - doimiy ariq; B - taqsimlovchi  ariq;
V   -   keyingi   dalalarga   suv   yetkazib   beradigan   doimiy   ariqlar;   G   -   to’g’on,   D   -
sug’orish yegatlari; S - kichik to’siqchalar
To’lqinsimon-jo’yak usuli. Jo’yaklarning kesimda ko’rinishi

XIX ASRNING IKKINCHI YARMI VA XX ASR BOSHLARIDA ROSSIYA IMPERIYASI TOMONIDAN TURKISTONDA AMALGA OSHIRGAN AGRAR SIYOSATI MUNDARIJA KIRISh ............................................................................................................ 6-11 IBOB. ROSSIYA IMPERIYASINING TURKISTON O’LKASIDA YER-SUV MUNOSABATLARIGA OID SIYOSATI: MANBAShUNOSLIK VA TARIXShUNOSLIK TAHLILI 1.1. Rossiya imperiyasining o’lkadagi yer-suv munosabatlariga oid KOMISSIYALARINING TURKISTONDAGI YER-SUV MASALALARIGA DOIR FAOLIYATI ........................................................................................................... 4 1.1. Rossiya imperiyasining o’lkadagi yer-suv munosabatlariga oid siyosatining shakllanishi va mohiyati ................................................................................................ 6 1.2. Mavzuning manbashunosligi .............................................................................. 12 1.3. Mavzuning tarixshunoslik tahlili ......................................................................... 21 I bobga xulosa ............................................................................................................ 101 II BOB. TURKISTON O’LKASI YER-SUV MUNOSABATLARIDAGI O’ZGARIShLAR . . 102 2.1. O’lka yer egaligi va mulkchilik munosabatlaridagi o’zgarishlar ................... 102 II bobga xulosa ........................................................................................................... 113 3.1. Rasmiy amaldorlarning o’lkadagi yer-suv munosabatlariga oid siyosiy faoliyati .............................................................................................. 107 3.2. Taftish komissiyalari hisobotlarida o’lkadagi yer-suv munosabatlarining aks ettirilishi ................................................................ 113 III bobga xulosa ............................................................................................ 121 XULOSA .......................................................................................................... 122 I. Me’yoriy-huquqiy hujjatlar ....................................................................... 126 II. Arxiv hujjatlari O’zbekiston Milliy arxivi (O’zMA) fondlari .................... 126 III. Hujjatlar to’plami ..................................................................................... 126 V. Ilmiy jurnal va to’plamlardagi maqolalar. Konferensiyalar materiallari ......................................................................................................................... 137 VII. Dissertasiya va avtoreferatlar .............................................................. 139 ILOVALAR ................................................................................................................ 143 Фарғона ................................................................................................................ 25 вилоятига ............................................................................................................ 25 2.1. O’lkadagi suv manbalari va irrigasiya ishlari ahvoli ............................................................................................. 40-47 II bobga xulosa ............................................................................... 47-48 III BOB. IMPERIYA RASMIY AMALDORLARI VA TAFTISh

KOMISSIYALARINING TURKISTONDAGI YER-SUV MASALALARIGA DOIR FAOLIYATI 3.1. Rasmiy amaldorlarning o’lkadagi yer-suv munosabatlariga oid siyosiy faoliyati ....................................................................... 49-54 3.2. Taftish komissiyalari hisobotlarida o’lkadagi yer-suv munosabatlarining aks ettirilishi .................................................... 54-63 I bobga xulosa ........................................................................... 63-64 XULOSA ....................................................................................................... 65-68 FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIY O TLAR RO’YXATI .................................................................................................... 69-84 ILOVALAR O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI SHAROF RASHIDOV NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI Fakultet: Tarix Magistratura talabasi: Boyqobilov Abubakir Kafedra: O’zbekiston tarixi Ilmiy rahbar: t.f.d. prof. Sh.G’afforov O’quv yili : 2022-2023 Mutaxassisligi: tarixchi ‹‹ XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida Rossiya imperiyasi tomonidan Turkistonda amalga oshirgan agrar siyosati ›› m avzusida gi magistrlik dissertatsiyasiga Annotatsiya Ushbu magistrlik dissertatsiyasining birinchi bobining ikkinchi va uchinchi paragraflari mavzuning manbaviy asoslari hamda tarixshunoslik masalalariga bag’ishlangan bo’lib, birinchi bobning ikkinchi paragrafda tadqiqotga oid rus sharqshunoslari asarlari, arxiv hujjatlari, rasmiy amaldorlar va taftish komissiyalari hisobotlari, statistika qo’mitalari materiallari, yilnomalar va turli ma’lumotnoma- kitoblarda nashr etilgan maqolalar, mahalliy mualliflarning asarlari, uchinchi paragrafda esa muammoning tarixshunosligi uch guruhga: sovet hukumati davridagi adabiyotlar, mustaqillik yillarida amalga oshirilgan tadqiqotlar va xorijiy mualliflar tomonidan yaratilgan tadqiqotlarga

ajratilib o’rganildi. Jumladan, Turkiston o’lkasida Rossiya imperiyasi boshqaruvi davrida yer-suv munosabatlariga oid siyosatning mohiyatini yoritish, o’lka yer-suv munosabatlariga oid rus sharqshunos olimlarining asarlari, imperiya taftish komissiyalarining hisobotlari hamda tadqiqotchilarning ilmiy ishlarini tahlil qilishdan, arxiv hujjatlari, statistika qo’mitalari materiallari, yilnomalar, turli ma’lumotnoma-kitoblar asosida yer-suv siyosatining o’lka xalqlari hayotiga ta’sirini ko’rsatib berishdan, o’lkada yer egaligi va mulkchilik munosabatlaridagi o’zgarishlar hamda suv manbalari va irrigasiya ishlari holatini o’rganish, o’lka rasmiy amaldorlari va taftish komissiyalarining yer-suv munosabatlari bo’yicha faoliyatlarini tahlil qilish dan iborat bo’ladi. РЕСПУБЛИКА УЗБЕКИСТАН МИНИСТЕРСТВО ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ, НАУКИ И ИННОВАЦИЙ САМАРКАНДСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМ. ШАРОФА РАШИДОВА Факультет: История Магистрант: Бойқобилов А. Факультет: История Узбекистана Научный руководитель: д . и.н., проф. Ш.Гаффаров Академический год: 2022-2023 Специальность: историк ‹‹ Аграрная политика Российской империи в Туркестане во второй половине 19-начале 20 века ›› к кандидатской диссертации по теме АННОТАЦИЯ Д анной магистерской диссертации посвящены источниковедческим основаниям темы и историографическим вопросам, а второй параграф первой главы содержит исследования российских востоковедов, архивные документы, отчеты официальных лиц и ревизионных комиссий, материалы статистических комитетов, летописи и статьи, опубликованные в различных справочниках, произведения местных авторов, а в третьем параграфе историография проблемы была разделена на три группы: литература в период советской власти, исследования, проведенные в период годы независимости, и исследования, созданные зарубежными авторами. В частности, выясняя характер политики

земельно-водных отношений в период правления Российской империи в Туркестане, из анализа трудов русских востоковедов, отчетов императорских инспекционных комиссий и научных трудов исследователей земельно-водных отношений страны, на основе архивных документов, материалов статистических комитетов, ежегодников, различных справочников, показывающих влияние земельной и водной политики на жизнь народа страны, изучение изменений в землевладении и имущественных отношениях в стране, а также состояния водных источников и ирригационных работ, будет состоять из анализа деятельности должностных лиц страны и ревизионных комиссий по земельно- водным отношениям. REPUBLIC OF UZBEKISTAN THE MINISTRY OF HIGHER EDUCATION, SCIENCE AND INNOVATION SHARAF RASHID SAMARKAND STATE UNIVERSITY Department: History Master student: Boyqobilov A. Faculty: History of Uzbekistan Supervisor: doctor of history Sh.G’afforov Academic Year: 2022-2023 Specialty: historian ‹‹ The agrarian policy implemented by the Russian Empire in Turkestan in the second half of the 19th century and the beginning of the 20th century ›› for a PhD dissertation ANNOTATION O f this master's thesis are devoted to the source foundations of the topic and historiographical issues, and the second paragraph of the first chapter contains the research works of Russian Orientalists, archival documents, reports of official officials and inspection commissions, materials of statistical committees, annals and articles published in various reference books, works of local authors, and in the third paragraph, the historiography of the problem was divided into three groups: literature during the Soviet government, research carried out during the years of independence, and research created by foreign

authors. In particular, elucidating the nature of land-water relations policy during the rule of the Russian Empire in Turkestan, from the analysis of the works of Russian orientalists, reports of the imperial inspection commissions and the scientific works of researchers on the land-water relations of the country, on the basis of archival documents, materials of statistical committees, yearbooks, various reference books, showing the impact of land and water policy on the life of the people of the country, study of changes in land ownership and property relations in the country, as well as the state of water sources and irrigation works, will consist of an analysis of the activities of the country's officials and audit commissions on land-water relations. KIRISh Tadqiqot mavzusining dolzarbligi va zarurati. Dunyoda aholi sonining o’sib borishi kundalik iste’mol mollariga bo’lgan ehtiyojni tobora ko’paytirib, oziq-ovqat mahsulotlari bilan barqaror ta’minlash zaruratini oshirmoqda. Bu talablarni qondirish maqsadida iqtisodiyotning muhim tarmog’i bo’lgan agrosanoat majmuini rivojlantirish, oziq-ovqat ekinlarini parvarishlash va yangi navlar yaratish, irrigasiya va meliorasiya ishlarini tartibga solish dolzarb masalaga aylandi. Bugungi kunda jahonda qishloq xo’jaligi va oziq-ovqat sanoatining shakllanishi, bu sohaga innovasion xarakterdagi texnologiyalarni jalb qilishning nazariy asoslari, tuproq qatlami eroziyasi va uning oqibatlari, tuproqqa meliorativ ishlov berish usullarini rivojlantirish, Markaziy Osiyoda suv ta’minotining energiya, oziq-ovqat va atrof-muhit bilan uzviy bog’liqligi borasida ilmiy izlanishlar olib borilmokda. Shuningdek, qishloq xo’jaligi va oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, magistral suv resurslaridan oqilona foydalanish, sohaga ilmiy-texnik innovasiyalarni keng joriy qilish, yer-suv resurslaridan foydalanishda samaradorlikka erishishga qaratilgan ishlar amalga oshirilmokda. So’ng’i yillarda Uzbekistonda agrar sohadagi islohotlarni tizimli olib borish, yer resurslaridan samarali foydalanish, mamlakat aholisining qishloq