XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Samarqand viloyati etnik tarkibida afg’on fuqarolarining o’rni
XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Samarqand viloyati etnik tarkibida afg’on fuqarolarining o’rni Reja: Kirish I bob. Mavzuning o‘rganilishiga doir ma ` lumotlar tahlili I.1. Mavzuning yoritilishi.Tarixshunoslik va manbashunoslik tahlili. I.2. XIX asr ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Samarqanddagi Afg‘onlar faoliyati. II bob. Samarqand Afg‘on hukmdorlari va taxt vorislarining siyosiy boshpanasi. II.1. Amir Abdura h monning Samarqanddagi siyosiy quvg‘in davri va uning hokimiyatga kelishi. II.2. Sardor Isxoqxon faoliyati. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar. 1
Kirish Mavzuning dolzarbligi va zarurati . O‘tmish tarixdan ma’lum bo‘lishicha jahonda yuz bergan geosiyosiy o‘zga rishlar, iqtisodiy omillar xalqlar tarkibining milliy va konfessional jihatdan xilma-xillashuviga, xalqlar tarkibida kam sonli diasporalarning paydo bo‘lishiga asos bo‘lgan. SHu boisdan, hozirgi globallashuv jarayonida migratsiyalar sababli paydo bo‘lgan milliy ozchilikni tashkil qiluvchi xalqlar tarixi va an’analarini qadrlash muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ko‘pgina xorijiy ilmiy tadqiqot markazlari ko‘chishlar natijasida boshqa xalqlar tarkibiga kirishga majbur bo‘lgan etnoslarning madaniy me’rosini tadqiq etish, ularning boshqaruv apparati va mahalliy aholi bilan o‘zaro munosabatlariga daxldor o‘z echimini topmagan bir qator masalalarni o‘rganishni davom ettirayotganligi muammo yuzasidan keng qamrovli tadqiqotlar o‘tkazish ehtiyojini yuzaga keltiradi. O‘zbekistonning barcha soha islohotlarida, jumladan, millatlararo munosabat siyosatida xalqlar va elatlar o‘rtasidagi hamjihatlik, o‘zaro hurmat, hamkorlik, do‘stlik rishtalarini yanada mustahkamlash vositasida tinchlik va barqarorlikni ta’minlashga e’tibor kuchaymoqda. Milliy ozchilikni tashkil qiluvchi xalqlar madaniy ehtiyojini qondirish maqsadida har bir tuman va shaharda milliy madaniy markazlar tashkil qilinmoqda 1 . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-son “O‘zbekiston Respublikasini 2017-2021 yillarda yanada rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi” V bandi, 2019 yil 15 noyabrdagi PF-5876-son “Millatlaro munosabat sohasida O‘zbekiston Respublikasi davlat siyosati konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi farmoni va sohaga oid boshqa me’yoriy- huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur tadqiqot muayyan darajada xizmat qiladi. 1 Маданият марказлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 30 мартдаги 264 - сон қарорига илова. Google.uz. 2
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Tadqiqot jarayonida muammoga oid adabiyotlar tahlil qilinar ekan mavzu yuzasidan qator xorijiy va milliy tadqiqotlar o‘tkazilganligiga guvoh bo‘lamiz. Ushbu tadqiqot larda asosan XIX asrning o‘rtalari – XX asr boshlaridagi afg‘on fuqarolari migratsiyasi, uning kelib chiqish sabablari , bunga ta’sir ko‘rsatgan ichki hamda tashqi omillar kabi qator masalalar yuzasidan aniq fikrlar bildirilmasdan, mavzuga yaqin jihatlar keltirib o‘tilgan yoki boshqa maqsadlarda amalga oshirilgan tadqiqotlarda kichik bir ob’ektlar, ikkinchi darajali masalalar sifatida qaralgan. Biroq Samarqandda afg‘on fuqarolarining paydo bo‘lish i sabablari, ularning mamlakat siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotdagi o‘rni muammosi alohida , yaxlit tadqiqot ob’ekti sifatida o‘rganilmagan. Bu esa tanlangan mavzuning ilmiy ahamiyatini belgilaydi. K. Abaza , M.Grulev, F.A.Mixailov, V.O.Novitskiy, A.A.Semyonov, V.P. Semyonov-Tyanshanskiy, V.I.Masalskiy, kabi tadqiqotchilar faoliyati mavzuga oid dastlabki tadqiqot ishlari ekanligiga guvoh bo‘lishimiz mumkin. Ushbu davr tadqiqotlari keltirilgan ma’lumotlarning xususiyatlaridan qat’iy nazar, mavzuni o‘rganish uchun birlamchi asos bo‘lib xizmat qiladi. hamda ularning izlanishlarini olishimiz mumkin 2 . Sovet davri vakillari bo‘lgan V.V.Bartold, P.P.Ivanov, A.L.Troitskaya, R.N.Nabiev, G.A.Xidoyatov, T.S.Saidkulov 3 tadqiqotlarida muammo Samarqanddagi afg‘on fuqarolarining ijtimoiy siyosiy hayotining ba’zi jihatlari, hududlar(viloyatlar) va sohalar bo‘yicha qamrab oladi.Lekin, mazkur davr adabiyotlari ma’lum mafkura ta’sirida yaratilganligi bois mavjud reallikni xolisona 2 Абаза К . Завоевание Туркестана . Санкт-Петербург.1902. - С. 242 . // Грулев М. Соперничества России и Англии ва Средней Азии.Санкт-Петербург .: Издателсътво В. Березовский , 1909.-.380 с . // Михаилов Ф.А.Туземцы Закаспийской областьи.Асхабадъ. : Тип. К.М.Федорова , 1900 .-С. 7. // Нови ц кий В.О. Из Индии в Фергану . Санкт-Петербург. : Типография “ Императорский Академии Науки ” . 1903 . –297 с ,. // Семёнов А.А. «Бегство Абдурахмана из Ташкента в Афганистан». Кауфманский сборник.М. : 1910.-.247 с . // Семёнов- Тяншаньский В.П. Полное географический описание.Изд. Деврина , 1913.-С.875. // Масальский В.И. Туркестанский край.СПБ.,1913.Т-19.-413с. 3 Бартольд В.В.Сочинения.Tом-II.часть-1.M. “Восточная литература”.1963.-1024с.//.Бартольд В.В.История культурной жизни Туркестана.Ленинград,1927. -С. 706. // Иванов П . П. Очерки по истории Средней Азии изд. Восточный летература ( XVI - XIX ) M . 1958 г .-251 с . // Троицкая А.Л. M атериалы по истории Кокандского ханства XIX веке. “Наука” M .1969 г . -157с. //Набиев Р.Н. Из истории Кокандского ханства.Т. Фан.1973 г.- 387с.// Хидоятов Г.А. Из истории Англо- русских отношения в Средней Азии в конце XIX века (60-70 г ). T . “Фан”. 1969.-454 с.// Саидкулов Т.С. Самарканд во второй половине XIX и начале XX вв.Самарканд 1970 г.- 255с. 3
baholash imkonini bermaydi, tarixiy jarayonlar muayyan darajada bir tomonlama qarashlarga asoslangan. Mustaqillik yillarida yaratilgan ilmiy tadqiqotlar yangicha nazariy – metodologik yondashuvlari hamda yangicha tadqiqot uslublari yaratilganligi bilan farqlanadi 4 . Bu davr tadqiqotchilarining ilmiy xulosalarida Samarqand etnik tarkibi, millatlararo munosabatlar, tashqi siyosiy aloqalarda Samarqandning o‘rni, Samarqand etnik guruhlari, jumladan, muhojir afg‘onlardan imperiyaning faol tashqi siyosatida foydalanish, erli millat vakillari bilan munosabatlarda boshqa millat vakillari, shular qatorida, afg‘on fuqarolarini xizmatga jalb qilish, tarixan yagona geosiyosiy maydonda yonma – yon yashab kelgan xalqlar o‘rtasiga nifoq solib, ularni bir- biriga gij- gijlash, qo‘shni Afg‘onistondagi jarayonlarni o‘z foydasiga hal etish maqsadida Samarqand etnik tarkibidagi afg‘onlardan foydalanish kabi holatlar tadqiqot ob’ekti sifatida o‘rganilgan 5 .Bundan tashqari, 4 Ушбу янгича назарий – методологик ёндашувлар Ҳ.З.Зиёев.Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш.Тошкент,1998.–Б.74.// Ҳ.З.Зиёев.Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлар тарихи.Тошкент, Шарқ, 2001.-444 б. // Ж.Х.Исмаилова. XIX асрнинг иккинчи ярми ва ХХ асрнинг бошларида Тошкентнинг янги шаҳар қисми тарихи.Тошкент , Фан ва технология, 2004.-139 б. //Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи.Тошкент, Шарқ, 2000. – Б.112. //Алимова Д.А., М.И.Филанович.Тошкент тарихи. Тошкент, 2009. –191 б.//Алимова Д. таҳрири остида Ўрта Осиё халқларининг этник тарихи ва минтақа юз берган этник жараёнларнинг манбаларда акс этиши (ХVI-XIX аср биринчи ярми).Тошкент, Янги нашр, 2011. –120 б.//Аҳмаджонов Ғ.Россия империяси Марказий Осиёда. Тошкент.: 2003.-270 б.// Саидов И.М., Хаитов Ш.А. Хориждаги ўзбеклар тарихи ва этнографияси.Самарқанд.2015.-160 б.//Дониёров А.Х., Бўриев О., Аширов А.А. Марказий Осиё халқлари этнографияси, этногенези ва этник тарихи.Тошкент, “Янги нашр”, 2011.-315 б.// Дорошенко Т.И. Тошкентнинг XIX аср охири ХХ аср бошларидаги этнодемографик тарихи бўйича қисқа очерк.Тошкент, Фан, 2009 й.//Nazarov N.Afg’onistonlik o’zbeklar.Тошкент,2011.-Б.11.//Б.Э.Эргашев “Исхакхан - Исторический судба. Россия-Узбекистан: История и современностъ част VII .- Москва, 2009. –С.73-74.// Кабулов Э.А. “Место долини Сурхан в торгових сношения Росси я с Восточним странами” .- Электронний научний журнал “Универсум”, Обшественный науки.: 2015 №1-2.// Маннонов А.М., Абдуллаев Н.А., Рашидов Р.Р.Афғонистон тарихи.Тошкент, 2008.-344 б. каби тадқиқотчилар фаолиятида ўз ифодасини топган. 5 Зиёев Ҳ.З.Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш.Тошкент,1998.–477 б.//Зиёев Ҳ.З.Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлар тарихи.Тошкент, Шарқ, 2001.-444 б.// Исмаилова Ж.Х. XIX асрнинг иккинчи ярми ва ХХ асрнинг бошларида Тошкентнинг янги шаҳар қисми тарихи. Тошкент, Фан ва технология, 2004.-139 б. //Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. Т ошкент : Шарқ, 2000. – 367б . //Алимова Д.А., Филанович М.И. Тошкент тарихи. Т ошкент, 2009. –191 б .//Алимова Д. таҳрири остида: Ўрта Осиё халқларининг этник тарихи ва минтақа юз берган этник жараёнларнинг манбаларда акс этиши (ХVI- XIX аср биринчи ярми).Т ошкент, Янги нашр, 2011. –120 б .//Аҳмаджонов Ғ. Россия империяси Марказий Осиёда.Тошкент.: 2003.-270 б .// Саидов И.М., Хаитов Ш.А. Хориждаги ўзбеклар тарихи ва этнографияси. Самарқанд.2015.-160 б.//Дониёров А.Х., Бўриев О., Аширов А.А. Марказий Осиё халқлари этнографияси, этногенези ва этник тарихи.Тошкент, “Янги нашр”, 2011.-315б.//Дорошенко Т.И. Краткий этнодемографический очерк Ташкента конца ХIХ - начала XX века . Тошкент шаҳрининг 2200 йиллик юбилейига бағишланган Халқаро илмий конференция материаллари Тошкент. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси. «Фан» нашриёти. 2009. -Б.270-275. // Nazarov N . Afg ’ onistonlik o ’ zbeklar . T ошкент, 2011. - 1 27 б. //Эргашев Б. Э. “ Исхакхан - Историческ ая суд ь ба. Россия-Узбекистан: История и современностъ част 4
mustaqillik davr ilmiy tadqiqotlarida Samarqand viloyatining o‘rganilayotgan davrdagi axolisining o‘sish dinamikasida afg‘onlarning demografiyasi 6 , afg‘onlarning t a’lim tizimi bilan bog‘liq faoliyatlari keltirilgan 7 . Imperiyaning ko‘chirish siyosati 8 va ijtimoiy qatlamlar tarkibining kengayishi 9 hamda afg‘onlar faoliyati bilan bog‘liq toponim–lar ham tadqiqotlarda o‘z ifodasini topgan 10 . Afg‘oniston tarixi va afg‘onlar faoliyati bilan bog‘liq tadqiqotlarning ilmiy tahliliga ko‘ra, muammoning ko‘proq siyosiy jihatlariga e’tibor qaratilganligi bugungi zamonaviy tadqiqotlarda o‘z ifodasini topdi 11 . SHuningdek, Xorij tarixshunosligida Samarqandning XIX asr o‘rtalari–XX asr boshlaridagi etnik tarkibi, xususan, undagi afg‘on diasporasiga daxldor ma’lumotlar keltiriladi. Afg‘on fuqarolarining general-gubernatorlik davriga oid faoliyatlari bilan bog‘liq ma’lumotlarning XIX asrdanoq berila boshlanganligi muammoning dolzarblik darajasini oshiradi 12 . O‘zbekistonning XX-XXI asr VII .- Москва, 2009. –С.73-74.// Кабулов Э.А. “Место долини Сурхан в торгових сношения Росси я с Восточним странами” .- Электронний научний журнал “ Универсум ”, Обшественний науки . : 2015 №1-2. // Маннонов А.М., Абдуллаев Н.А., Рашидов Р.Р. Афғонистон тарихи . Т ошкент, 2008.-344 б . 6 Курахмедов А.Э. Экономическая и культурная жизнь Самаркандской области второй половин ы XIX - начала XX вв. Автореф.дис. канд.ист.наук. Ташкент 2001. –28 с. // Жабборов М.Р. Освешение истории Ферганской области в «Туркестанском сборнике».Автореф.дис. канд.ист.наук. Ташкент,2000 –28 с.//. Хатамов З.Х. Туркестанский сборник как источник изучения истории Афганистана. Автореф. дис. канд. ист. наук. – Ташкент, 1993.– 26 с.//Ирисқулов О.Ж. XIX асрнинг иккинчи ярми – XX аср бошларида Самарқанд шаҳрида ижтимоий – иқтисодий ва маданий жараёнлар.// Тарих фанлари бўйича фалсафа доктори(PhD) диссертацияси автореферати.Самарқанд 2019.-50 б. 7 Мухиддинов.С.И.XIX аср иккинчи ярми – XX аср бошларида Самарқанд вилояти маорифи.// Тарих фанлари бўйича фалсафа доктори(PhD) диссертацияси автореферати.Самарқанд 2019.-50б. 8 Гоффоров Ш.С. Переселенческая политика Российской Империи в Туркистане (вторая половина XIX – начало ХХ веков): Дисс. док.ист. наук. – Ташкент, 20 03. – 276 л. 9 Нормуродова Г.Б. Социальные страт ы Самаркандской области в конце XIX начале – XX века: исторический анализ Автореф. дис. канд. ист. наук. – Ташкент, 2011 –28 с. 10 Турсунов С.,Умаров И., Пардаев Т.,Холманова Ф.,Турсунов А., .Махмадиярова Н., Нарзуллаева Н. Ўзбекистонда топонимик номлар ва уларнинг тарихи. Термиз.“Сурхон- нашр” нашриёти.2017 й. –351б. 11 Doniyorov A. Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi.Toshkent. NIF MSH, 2020.-444б. 12 Brig-gen sir Persey Sykes. The History of Afghanistan. London.: Macmillan & Go. LTD, 1940.- 442. p. // Мартенс Ф.Ф. Россия и Англия в Средней Азии.Санкт - Петербург. : Издание к нигопродавца “Эмилъя Г ар тъе” , 1880 . – С. 91 . // Миддендорф А.Ф. Очерки Ферганское Долина. Перевод с немецкого языка. В. П. Ковалевск аго . - Изд. Имераторской Академия Наука. 1882 .-606с .// Нейманн К.Ф. Афганистан и Англичане. М. Типография Гартъе, 1848.-186 с. // Риттер К. Кабулисатан и Кафиристан. Санкт-Петербург.: Типография им. Федорова и Ком. Вас. Остр., 8 линія, №. 45.1867.-1051с. Hentig Werner Otto von. Von Kabul nach Shanghai. Bericht uber die Afghanistan-Mission 1915/16 und die Ruckkehr uber das Dach der Welt and durch die Wusten Chinas. Hrsg. Hans Wolfram von Hentig. Konstanz, Libelle, 2003. -148 L. // Schwager J. Die Entwicklung Afghanistans als Staat und seine Zwischenstaatlichen Beziehungen. InauguralDissertation zur Erlangung der Doktorwurde einer Hihen Rechts- und Wirtschaftswissenschaftlichen Fakultat (wirtschaftswissenschaftliche Abteilung) der Eberhard-Karls-Universitat zu Tubingen. Universitatsverlag von Robert Noske in Borna. Leipzig, 1932.-205 L. 5