IQTISODIY BARQARORLIKNI TA`MINLASHDA INVESTITSION FAOLIYATI SAMARADORLIGINI OSHIRISH (SAMARQAND VILOYATI MISOLIDA
![I QTISODIY BARQARORLIKNI TA`MINLASHDA INVESTITSION
FAOLIYATI SAMARADORLIGINI OSHIRISH (SAMARQAND VILOYATI
MISOLIDA
MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………. 3
I BOB. Iqtisodiy b arqarorlikni ta'minlashda investitsion faoliyat
samaradorligini oshirishning nazariy-metodologik asoslari . 7
1.1 . Investitsiyalarni ja l b qilishning nazariy asoslari …………….. 7
1.2. I nvestitsiyalarning iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ahamiyati… 22
I bob bo‘yicha xulosa.......................................................... … 32
II BOB. Samarqand viloyati iqtisodiyotida investitsion
jozibadorlikning hozirgi holati……………………………… 34
2.1. Dunyodagi rivojlangan davlatlar d a investitsiya siyosatining
o'ziga xos xususiyatlari………….…………………………….. 34
2.2. Mamlakatimizda chet el investitsiyalarini jalb qilishning
hozirgi holati tahlili……..…………………………………….. 41
2.3. Samarqand viloyatida investitsiyalarni jalb qilishning hozirgi
holati tahlili ………………………………………………… 50
II bob bo‘yicha xulosa………………………………………. 53
III BOB. Samarqand viloyati g a to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar
jalb qilishni rivojlantirish istiqbollari ……………………. 55
3.1. Investitsiyalar iqtisodiyot tarmoqlari va sohalarini
rivojlantirishning asosi sifatida ……………………………… 55
3.2. Iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda investitsion siyosatning
samaradorligini oshirish yo‘nalishlar…...…………………… 58
III bob bo‘yicha xulosa.......................................................... 63
Xulosa va takliflar................................................................... 65
Foydalanilgan adabiyotlar ro ‘ yxati………………………… 67
1](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_1.png)
![KIRISH
Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Bugungi
kunda korxona faoliyati iqtisodiy samaradorligi uning o‘z va jalb qilingan
mablag‘laridan qay darajada foydalana olish imkoniyatiga bog‘liqdir. Ishlab
chiqarishni kengaytirish hamda uni diversifikatsiyalash uchun investitsiyalarni jalb
qilish va ulardan oqilona foydalanish bozorda raqobatbardoshlilik hamda iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlashda muhim hisoblanadi.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlis va O‘zbekiston xalqiga
Murojaatnomasi “ Iqtisodiyotimizga shu yilning o‘zida 8 milliard dollar to‘g‘ridan-
to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar kirib keldi, eksportimiz esa, 19 milliard dollarga
etdi. ” 1
Respublikamizda so‘nggi olti yilda investitsiyalar hajmini yalpi ichki
mahsulotning 30 foizidan oshirishga erishilgan. Kelajakda hukumatimiz tomonidan
iqtisodiyotga mahalliy va xorijiy xususiy investitsiyalarni ko‘paytirish uchun
sharoitlarni yanada yaxshilash vazifasi belgilab berilgan.
Ammo respublikamiz iqtisodiyotida hamda uning tarmoqlarida investitsion
faoliyatining to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmaganligi, ularni jalb qilish va samarali
o‘zlashtirish ishlarini amalga oshirilmaganligi hamda investitsiyalarning to‘g‘ri
boshqarilmayotganligi asosiy kapitalning yangilanishi va ko‘payishiga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Aynan ushbu muammolarni bartaraf qilish hozirgi kunda investitsilarni
jalb qilish va ularni boshqarish hamda samaradorligini oshirishda yangi usullarni
joriy qilishni taqozo etadi.
Investitsiyalarni jalb qilish, ularni boshqarish va samaradorligini oshirishning
o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish bo‘yicha tadqiqot ishlari juda kamligi va bu
bo‘yicha etarli tadqiqotlar olib borishi zarurligi dissertatsiya ishimizning
dolzarbligini belgilaydi.
1
S h avkat Mirziyoevning Oliy Majlis va O‘zbekiston xalqiga Murojaatnomasi , 21-dekabr 2022 yil,
https://www.xabar.uz/jamiyat/shavkat-mirziyoyevning-oliy-majlis-va-ozbekiston-xalqi.
2](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_2.png)
![Tadiqiqot ob’ekti va predmeti. Magistrlik ishining ob’ekti bo‘lib,
investitsiyalarni jalb qilish va ularni samaradorligini oshirish bilan bog‘liq
jarayonlar majmui hisoblanadi. Dissertatsiya ishining predmeti bo‘lib,
investitsyailarni jalb qilish va ularning samaradorligini oshirish usullari
uslubiyotini qamrab oluvchi iqtisodiy munosabatlar hisoblanadi.
Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Magistrlik ishining bosh maqsadi bo‘lib,
investitsiyalarni jalb qilish va ularning samaradorligini oshirish usullarining
nazariy-uslubiy asoslarini tadqiq qilish hamda muammolarni hal etish bo‘yicha
amaliy taklif-tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Ushbu maqsadni amalga oshirish
uchun quyidagi vazifalar ni belgilab olish zarur hisoblanadi:
- investitsiyalarning iqtisodiy mazmun-mohiyatini va tasniflanishini
o‘rganish;
- investitsiyalarni jalb qilishning nazariy asoslari tadqiq qilish;
- investitsiyalarning iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ahamiyatio‘rganish;
- korxona investitsion siyosatining samaradorligini baholash metodikasi
o’rganish;
- dunyodagi rivojlangan mamlakatlarda investitsiya siyosatining o‘ziga
xos xususiyatlario‘rganish;
- Samarqand viloyatida chet el investitsiyalarini jalb qilishning hozirgi
holati tahlili;
- investitsiyalar iqtisodiyot tarmoqlari va sohalarini rivojlantirish
asoslarini tahlil qilish;
- iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda investitsion siyosatning
samaradorligini oshirish yo‘nalishlari ochib berish.
Ilmiy yangiligi. Dissertatsiya ishining asosiy ilmiy yangiliklari
quydagilardan iborat :
- investitsiyalarni jalb qilish va ularning samaradorligini oshirishning
mazmun-mohiyati ochib berildi;
- investitsiyalarni jalb qilish va samaradorligini oshirishning me’yoriy-
xuquqiy asoslari yoritib berildi;
3](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_3.png)
![- investitsiyalarni jalb qilish va ularning samaradorligini baholashning xorib
tajribasi o‘rganildi;
- respublikada asosiy kapitalga investitsiyalar hajmining 2025 yilgacha ilmiy
asoslangan prognozi ishlab chiqildi;
- investitsiyalarni jalb qilish va ularning samardorligini oshirishni bo‘yicha
taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi.
Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Dissertatsiya ishida ishlab
chiqilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar amaliyotda qo‘llanilishi investitsiyalarni
jalb qilish va ularning samaradorligini oshirish usullarini takomillashtirish,
investitsiya faoliyatining jahon tajribasini o‘rganishda, investitsiya faoliyatini
takomillashtirish yo‘llarini izlab topishga olib kelishi mumkin.
Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Investitsiyalarni
jalb qilish va ularning samaradorligini oshirishyuzasidan qator xorijlik iqtisodchi-
olimlar ilmiy-tadqiqotlar olib borishgan. Ulardan, V.V.Bocharov, V.Berens,
P.M.Xavrenek, V.Y.Katasonov, D.S.Morozov, M.V.Petrov, G.I.Prosvetov,
I.I.Ushakov, B.T.Kuznetsov, I.F.Muxarlarni misol qilib keltirish mumkin.
Investitsiyalarni jalb qilish va ularning samaradorligini oshirishning nazariy
asoslari, uni tashkil etish, moliyalashtirishning milliy xususiyatlari va amaliyotiga
oid masalalar mamlakatimiz iqtisodchi-olimlari F.Matmurodov, N.Maxmudov,
Sh.Majidov, D.G‘ozibekov, N.Haydarov, A.Uzoqov, R.Saidov, M.Sultanov,
A.Juraev, D.Xo‘jamqulov, B.Mamatov, Sh.Ergasheva, N.Karimov, N.Kenjaev,
E.Nosirovlarning ilmiy ishlarida tadqiq etilgan va yoritilgan.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot
natijalarining nazariy ahamiyati dissertatsiyada ilgari surilgan ilmiy-nazariy va
amaliy g‘oyalar, ishlab chiqilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalardan
investitsiyalarni jalb qilish va ularning samaradorligini oshirish usullari hamda
shunga oid kelgusidagi maxsus ilmiy-tadqiqot ishlarida foydalanish mumkinligi
bilan belgilanadi.
Tadqiqot ishining amaliy ahamiyati shundan iboratki, dissertatsiyada
investitsiyalarni jalb qilish va samaradorligini oshirish usullariga qaratilgan ilmiy
4](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_4.png)
![taklif va amaliy tavsiyalardan mamlakatimizda investitsion faoliyatni
takomillashtirishda hamda uning yangi imkoniyatlarini izlab topishda keng
foydalanish uchun zamin yaratadi.
Dissertatsiya ma’lumotlaridan oliy o‘quv yurtlarida “Investitsiyalarni tashkil
etish va moliyalashtirish” va “Investitsion faoliyat” fanlari o‘quv dasturlarini
takomillashtirish va o‘qitish jarayonida keng foydalanish imkoniyati mavjud.
Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi. Dissertatsiya ishi tarkibiy
jihatdan kirish, uchta bob, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan
tashkil topgan bo‘lib, jami 70 bet, 7 ta jadval va 4 ta rasmdan iborat.
Ishning kirish qismida mavzuning dolzarbligi, tadqiqot maqsadi va vazifalari,
ob’ekti va predmeti, nazariy va amaliy ahamiyati, ilmiy yangiligi ochib berilgan.
Ishning birinchi bobi “Iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda investitsiya
faoliyati samaradorligini oshirishning nazariy-metodologik asoslari” deb nomlanib,
unda investitsiyalarni jalb qilishning nazariy asoslari hamda investitsiyalarning
iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ahamiyati tadqiq etilgan va yoritilgan.
Ishning ikkinchi bobi “Samarqand viloyati iqtisodiyotida investitsion
jozibadorlikning hozirgi holati” deb nomlanib, unga asosan dunyodagi rivojlangan
mamlakatlarda investitsiya siyosatining o‘ziga xos xususiyatlari hamda
mamlakatimizda chet el investitsiyalarini jalb qilishning hozirgi holati tahlilini
amalga oshirish orqali erishilayotgan natijalar keltirib o‘tilgan.
Ishning uchinchi bobi “Samarqand viloyatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri
investitsiyalar jalb qilishni rivojlantirish istiqbollari” deb nomlanib, bu bobda
investitsiyalar iqtisodiyot tarmoqlari va sohalarini rivojlantirishning asosi sifatida
ekanligi hamdato‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalarni jalb qilishni rivojlantirish
istiqbollari haqidagi fikrlar tadqiq qilingan.
Dissertatsiya ishining xulosa qismida tadqiq etilgan mavzu bo‘yicha umumiy
xulosalar shakllantirilgan va investitsiyalarni jalb qilish hamda ularning
samaradorligini oshirish usullarini takomillashtirishga qaratilgan ilmiy taklif va
amaliy tavsiyalar keltirilgan. Ushbu usullarni amaliyotga joriy qilish va
5](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_5.png)
![mamlakatimizning, jumladan Samarqand viloyati iqtisodiyotining real sektoridagi
korxonalar faoliyati samaradoriligini oshirishda muhim bo‘lib hisoblanadi.
I BOB. Iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda investitsi on faoliyat
samaradorligini oshirishning nazariy-metodologik asoslari
1.1. Investitsiyalarni jalb qilishning nazariy asoslari.
Bugungi kunda d avlat, korxona va tashkilotlarning eng ustuvor vazifalaridan
biri – bu investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini oshirish hisoblanadi.
Investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini oshirish masalasining mazmun-
mohiyati undagi har bir xarajat birligiga – mehnat, moddiy, moliyaviy, ishlab
chiqarish va xizmatlar hajmi, foyda hamda milliy daromadni oshirishga erishish
lozim bo‘ladi.
Bizga ma’lumki, mikro va makro iqtisodiyot va ularning iqtisodiy hamda
moliyaviy sektorlarida “samara” va “samaradorlik” degan atamalarni tez-tez duch
kelishimiz va uchratishimiz mumkin. Bu atamalar o‘zlarining iqtisodiy mazmuni va
mohiyatiga qarab bir-birlaridan farq qiladi . “Samara” tushunchasi bu - o‘zida
iqtisodiy jarayonning qandaydir biror bo‘lagi yoki bo‘g‘inida qo‘llanilgan
tadbirlarning bergan natijasini, aynan ijobiy natijaga erishishni o‘zida aks ettiradi.
Samara – absolyut ko‘rsatkich bo‘lib, u ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishning
iqtisodiy natijalarini ko‘rsatadi. Samara aynan olin gan yalpi foyda va shu nga
o ‘ xshash pirovard ko ‘ rsatkichlar hisoblanadi. Samara faqatgina bajarilgan hamda
amaldagi tadbirlarning qanchalik foydaliligini anglatadi. Ammo, amalga oshirilgan
xarajatlar o‘zini qoplay olish yoki qoplay olmasligi, foyda ko‘rish yoki
ko‘rilmasligini anglata olmaydi. Bu savollarga faqat “iqtisodiy samaradorlik”
ko‘rsatkichi javob bera olishi mumkin. Ma’lum vaqt davomida erishilgan natijaning
o‘sganligi yoki pasayganligini o‘zida namoyon ettiradigan ko‘rsatkich bu -
iqtisodiy o‘sish samaradorligidir.
Samaradorlik ko‘rsatkichlari ishlab chiqarish hamda xizmat ko‘rsatishda
erishilgan samaraga asoslanib, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish natijalari bilan
shu natijalarni hosil qilish uchun sarf-xarajatlar o‘rtasidagi nisbatni ifodalaydigan
ko‘rsatkichlar hisoblanadi.
6](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_6.png)
![Samaradorlik ko‘rsatkichining turli xususiyatlari hamda jihatlarini, uni
amalga oshirish iqtisodiy mexanizmlarini tadqiq qilish milliy iqtisodiyotimizning
asosini tashkil qiladi. Milliy iqtisodiyotimizda samaradorlikning o‘ziga xos
mazmuni va mohiyati ishlab chiqarish hamda xizmat ko‘rsatishning ijtimoiy
yo’naltirilganlik shakli, maqsadli yo‘nalishi, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish
natijalarining o‘ziga xosligi va mosligi bilan belgilanadi.
Resurslardan oqilona foydalangan holda ijtimoiy va shaxsiy ehtiyojlarni to‘la
qondirish ishlab chiqarish samaradorligining bosh mezonidir.
Iqtisodiy samardorlik deyilganda bu - ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish
hajmining o‘sishi, mehnat unumdorligining oshishi, foyda olish, milliy
daromadning ko‘payishini anglatadi. Ijtimoiy samaradorlik esa bu xalqning
turmushi, uning farovonligining oshishi, unda ta’lim olish hamda tibbiy yordam
olish darajalarining o‘sishi va shunga o‘xshash boshqa faoliyatlarni anglatadi.
Ya’ni, aholining hayot kechirishi va mehnat shart-sharoitlarining yaxshilanishi,
ularning turli xil kasalliklar bilan kasallanish darajasining pasayishi, aholining
ta’lim olish darajasining o‘sishi(yaxshilanishi) kabilarni nazarda tutadi.
Iqtisodiy yoki ijtimoiy samaradorlik bu - iqtisodiy yoki ijtimoiy samaraning
unga erishish uchun qilingan xarajatlar nisbatini ifodalaydi. Matematik lar til i bilan
aytganda, u quyidagi cha tenglikni ng ifoda sida namoyon bo’ladi :
Iqtisodiy samaradorlik = Samara yoki natija
Uni olish uchun qilingan xarajatlar yoki sarfgan resurslar
Hozirgi kunda iqtisodiy samaradorlikning ko‘rsatkichlari andozalari
quyidagilarda namoyon bo‘lmoqda:
- milliy iqtisodiyot bo‘yicha kengaytirilgan takror ishlab chiqarish
hamda xizmat ko’rsatish qonunlarining amal qilish natijalarini ifodalashda;
- milliy iqtisodiyotmizning barcha tarmoqlarida ijtimoiy ishlab chiqarish
va xizmat ko‘rsatishning umumiy samaradorligi bo’yicha aniqlash imkoniyatlarini
yaratuvchi yagona uslubiyotni ishlab chiqishda;
- samaradorlikning namoyon bo‘l ish shakllarini ifodalash da ;
- samaradorlik darajasini hamda u bilan bir qatorda unga ta’sir etuvchi
turli xildagi omillarni aniqlashda.
7](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_7.png)
![Iqtisodiy o‘sish samaradorligi bu – erishilgan natijaning unga erishishga
ketgan xarajatga solishtirish yo‘li bilan aniqlanadigan ko‘rsatkichdir. Ma’lum davr
(odatda, bir yil) ichida erishilgan natija yoki samara jamiyat bo‘yicha milliy
mahsulot (sanoatda hamda xizmat ko‘rsatishda bir yil ichida ishlab chiqarilgan jami
yalpi milliy mahsulot) olinadi. Sarflangan xarajat hisoblab chiqiladi va jamlanadi.
U holda iqtisodiy o‘sish samaradorligi yalpi mahsulot qiymatining o‘sishini
xarajatlar nisbatiga solishtirish yo‘li bilan aniqlanadi, ya’ni: Iqt isodiy o'sish samaradorligi = ∆Yalpi mahsulot qiymati (yoki o'sishi )
Sarflangan xarajatlar
Bu k o‘rsatkich yordamida iqtisodiy o‘sish samaradorligining ijobiy yoki
salbiy tomoni aniqlandi. Agar samaradorlik ko‘rsatkichi ma’lum davrlar yoki vaqt
bo‘yicha solishtirilsa uning o‘sishi yoki kamayishi holatini aniqlash imkoniyati
vujudga keladi.
Iqtisodiy o‘sishning samaradorligiga quyidagicha omillar ta‘sir qiladi, ya’n i :
- yalpi mahsulot mehnat sig‘imi;
- yalpi mahsulot moddiy sig‘imi;
- yalpi mahsulot investitsiya sig‘imi.
Shunday ekan, iqtisodiy o‘sish samaradorligi ko‘rsatkichi v a uni vujudga
keltirgan sarflarga nisbatan qaraladi. Chunki bu sarflar natija bo‘lmish umumiy
qoidadan olingan. Shuning uchun, iqtisodiy o‘sish samaradorligini quyidagicha
formulada aks ettirish maqsadga muvofiqdir:
Iqtisodiy o '
sish samaradorligi = Yalpi daromad o '
sishi
Mehnat sarfi + xomashyo sarfi + ¿ fond sarfi + investitsiyalar sarfi
Bu formula yordamida yalpi mahsulot ishlab chiqarishda har bir sarflangan
xarajat turiga qarab qanchalik nafga egaligini baholash va ularning iqtisodiy o‘sish
samaradorligidagi o‘rnini aniqlash mumkin.
Kapital qo‘yilmalar samaradorligi ko‘rsatkichini baholash masalasi har doim
ham dolzarb masala bo‘lib kelgan va fanning hamda amaliyotning bunga doimo
e’tibori qaratilgan. Sobiq Sovet Ittifoqi davrida investitsiyalarning iqtisodiy
samaradorlik ko‘rsatkichini baholash va aniqlash nazariyasining shakllanishida
muhim davr bo‘lib, GOELRO rejasining ishlab chiqilishi bo‘lgan. Ushbu rejani
8](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_8.png)
![ishlab chiqishda xalq xo‘jaligi tarmoq va sohalarini kapital ta’mirlash va
rivojlantirishni u yoki bu turining iqtisodiy samaradorligini asoslash uchun umumiy
iqtisodiy hamda taqqoslama samaradorlik ko‘rsatkichlari qo‘llaniladi.
Keyinchalik mamlakatda temiryo‘l magistrallari, metallni qayta ishlovchi
zavodlar, gidroelektr stansiyalari va boshqa yirik ob’ektlarning qurilishi kapital
qo‘yilmalarni iqtisodiy samaradorligining baholashini (aniqlashini)
takomillashtirish zarurligini keltirib chiqaradi.
Sobiq Sovet Ittifoqi fanlar Akademiyasi Iqtisodiyot instituti tomonidan
kapital qo‘yilmalarning samaradorligini aniqlash sohasida ko‘p yillar davomida
ilmiy-tadqiqot ishlari amalga oshirildi. Natijada akademik T.S.Xachaturov ilmiy
boshchiligidagi kapital qo‘yilmalarni iqtisodiy samaradorligining aniqlashni
namuna uslubiyoti hamda noishlab chiqarish sohasida xarajatlar samaradorligini
aniqlashning vaqtinchalik uslubiyoti ishlab chiqildi 2
. 1990-yillarda boshqa
uslubiyotlarni ishlab chiqishga harakatlar ham bo‘lgan, biroq, ular muvaffaqiyatsiz
yakuniga etib, amaliyotga keng tadbiq etilmaydi.
Akademik T.S.Xachaturov ilmiy maktabi boshchiligida yaratilgan kapital
qo‘yilmalarni iqtisodiy samaradorligining aniqlashni namunaviy uslubiyoti Sobiq
Sovet Ittifoqi fanlar Akademiyasining kapital qo‘yilmalar hamda asosiy
fondlarning iqtisodiy samaradorligini baholash bo‘yicha ilmiy Kengash tomonidan
tasdiqlandi. So‘ngra, mazkur uslubiyot amaliyotda keng miqiyosida qo‘llanilib,
bugungi kunda ham ushbu uslubiyot natijalridan ma’lum miqdorda foydalanilib
kelinmoqda. Aynan buning asosi bo‘lib, kapital qo‘yilmalarni iqtisodiy
samaradorligining aniqlashning tamoyillari, samaradorlikni tarmoq normasi
(me’yori) koeffitsient ko’rsatkichi yordamida taqqoslama iqtisodiy samaradorlik
hisoblash yo‘li bilan ularning mutlaq va nisbiy ko‘rinishlarda qoplanishining
hisoblash uslublari hisoblanardi. Masalan, kapital qo‘yilmalarning iqtisodiy
samaradorligini taqqoslama tahlilining konkret xo‘jalik yuritish va texnik
maqsadlari (masalan, yangi texnologiyani joriy qilish uchun va korxonaning
texnologik jihatidan qaytadan jonlantirishni amalga oshirish maqsadida, ko‘rilgan
chora-tadbirlar bo‘yicha turli uslublarni tanlash) hal qilishning eng foydali
2
Нешитой А.С. Инвестиции. Учебник. – 4-е изд. М. “Дашков и К о
”, 2006. С. 119.
9](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_9.png)
![uslublarini tanlashga asoslangandir. B u ko‘rsatkichning qaysi uslubda boshqasidan
ustunligini (samaradorligini) aniqla shga yordam beradi. Bunda, odatda eng kam
xarajli uslub tanlanishi maqsadga muvofiqdir.
Lekin, ushbu uslublarda kerak bo‘lgan tegishli ko‘rsatma mavjud emas edi,
ya’ni ular:
- bozor iqtisodiyoti da muhim bo‘lgan vaqt omili dir;
- investitsiya viy loyihalarni amalga oshirishdagi noaniqlik yoki mavhumlik
va tavakkalchilik;
- inflya t siya sharoitidagi real va nominal qiymatlarni baholash uslubi kabilar.
S h uningdek, kapital qo‘yilmalarni samaradorligini ng aniqla ni sh i da va
bahola ni sh i da iqtisodiy, ijtimoiy va ayniqsa, marketing jihatlari hamda loyiha
ishtirokchilarini manfaatlari ni etarlicha hisobga olinmas ligi edi, pul ning oqimi
tahlili, balans tahlili, amortizatsiya ning hisobi va boshqalarga bo‘lgan e’tibor uning
uchun xos emas edi. Yuqoridagilarni hisobga olmaslik ma’muriy boshqarish
davriga mos kelar edi, chunki unda davlat mulki hukmron hisoblanar edi hamda bu
borada undan boshqa manfaatdorlar mavjud emas edi. Bundan tashqari, har bir
loyihaning hukumat tomonidan belgilangan berilgan dasturlarga asosan
moliyalashtirilishi, loyihaning samaradorligi ko‘rsatkichi, kreditni qaytarilish
ko‘rsatkichi unchalar darajada muhim ahamiyatga kasb etmas edi. Shuningdek,
xususiy tadbirkorlarga e’tibor berilmaganligi insonlarni mustaqil biror-bir ishga
qo‘l qilishlariga va faoliyatini olib borishlariga yo‘l qo‘yilmas edi.
Ishlab chiqarish hamda xizmat ko’rsatishni rivojlantirish va jamiyatning
hayotini boshqa sohalari taraqqiyotining ta’minlashni yakuniy natijasi bo‘lib, eng
avvalo, inson hamda uning ehtiyojlari maydonga chiqadi. Shu sababdan ishlab
chiqarish va xizmat ko‘rsatishga yo‘naltirilgan investitsiyalarni samaradorligining
faqatgina iqtisodiy samaradorligi jihatidan emas, balki ijtimoiy-iqtisodiy
samaradorligi jihatidan ham talqin etish zarur. Qolaversa, har qanday iqtisodiy
jarayonni yakuniy natijasini ijtimoiy maqsadlarga erishishni va ijtimoiy vazifalarni
hal etish deb hisoblash muhimdir. Shu boisdan bozor iqtisodiyotini shakllantirishni
o‘zi asosiy maqsad bo‘lib qolmasdan, balki ijtimoiy maqsadlarga erishishning
10](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_10.png)
![vositasi sifatida xizmat qilishini ta’minlashga birlamchi e’tibor qaratilishi
muhimdir. Oxir-oqibatda, bozor iqtisodiyotida baholash ijtimoiy-iqtisodiy
samaradorlikka erishish nuqtai nazaridan qaralishi lozim.
Investitsiya yuqoridagilarning moliyaviy samaradorligi ko’rsatkichini ochib
berishning eng muhim va markaziy o’rnini egallaydi. Moliyaviy tahlil loyihasidan
samara, har bir ishtirokchilarini maqsadlari, loyihaning amalga oshirilishi va uning
erishilishi kerak bo’lgan natijaiar qo'lga kiritilishi imkoniyatlarining ochib berilishi
bilan izohlanadi.
Rivojlangan mamlakatlarning tajribasini o’rganish shuni ko'rsatmoqdaki,
investitsiyaviy loyihalarni, eng avvalo, ma’lum bir maqsadlarni ko'zlagan holda
ko‘pchilikni (loyiha ishtirokchilari va aholini) manfaatini e’tiborga olish bilan
amalga oshirish kerak. Bugungi iqtisodiy vaziyat, mamlakatni iqtisodiy
rivojlanishidagi vazifalar, investitsiya loyihalarini amalga oshirishda bir necha
manfaatlami o'zaro to‘qnash kelishi, jahon iqtisodiyotidagi eng yetuk tajribalarni
O‘zbekiston iqtisodiyotini o‘ziga xos xususiyatlarining hisobga olganligi holda
joriy etilishi barcha sohalarda kabi investitsiya loyihasi tahlilida ham uslubiy
o'zgarishlarga erishishni taqozo etishi va uni muhim vazifalar sifatida kun tartibiga
qo‘yilishiga sabab bo’ldi.
Ushbu vazifani yechishda mualliflar V.Berens, P.Xavraneklaming
«Руководство по оценки эффективности инвестиций» kitobida bayon
qilinishicha investitsiyaviy loyihalarning samaradorlik ko’rsatkichini baholashda
UNIDO usuli keng tadqiq etilgan bo‘lib, ushbu usul loyihalar tahlilida alohida
ahamiyat kasb etadi. Bu uslubiyotning har qanday loyihasini moliyalashtirish
qarorlari qabul qilinishi, shuningdek, investitsiyalash oldidan tadqiqotlar olib
borishga mo'ljallanib, kapital qo'yilmalar samaradorligi baholashining butunjahon
tajribasi aniq va ravshan bayon etilgan. Bularning hammasi bozorning tahlilini
jihatlari, shuningdek, texnik-iqtisodiy asoslashning savollariga, ya’ni xomashyo
bazalarini aniqlash va baholashning, qurilish maydonining tanlanishi,
loyihalashtirishning va texnologiyalarning tanlanishi, investitsiyaviy loyihalarning
investorlami o‘z mablag'lari tomonidan, shuningdek, tashqi moliyalashtirish
11](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_11.png)
![manbalar evaziga moliyalashtirishning ta’minlanishi, investitsiyaviy loyihalarini
iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlarini aniqlaydi (bular daromadlilikni ichki
normasi, sof diskontlashtirish, foyda, daromad va h.k) jarayonlari uchun taaluqlidir.
Kelajakda mamlakatlarda daromad hamda sof foydaga qiziqish loyihaga
mablag’ qo‘yuvchi har bir ishtirokchi korxonalar tomonidan umumiy bo‘lsa-da,
kutilayotgan foyda yoki daromad ular uchun har xil baholanishi va farq qilishi
mumkin.
UNIDO usuli bo‘yicha investitsiyaviy hamda moliyaviy tahlilni muhim
xususiyatlari hamda jiliatlari quyidagilarda o’z aksini topgan:
— moliyaviy va investitsiyaviy qarorlarini asosiy mezoni;
— investor qo‘yilmalarini baholash va loyihaning qaytimini aniqlash;
— investitsiyaviy loyihani hayotiylik vaqti va uning uzoq muddatli
rejalashtirilishi;
— tavakkalchilik, aniqlikning bo’lmasligi va boshqalar.
Investitsiyaviy hamda moliyaviy tahlilning va loyihaning oxirgi baholash
loyiha asosida zarur bo’lgan qo‘yilmalarning, kutilgan natijasini, shuningdek,
kelajakda sof foydasini tahlil qilish va baholashning (qiymatining) ko‘zda tutishini
anglatadi. Ushbu maqsadda qo'llaniladigan uslublar quyidagilarda o’z aksini topadi:
— investitsiyaviy loyihalarning prognoz qilinishi xususiyati haqqoniyligining
tahlil qilinishi;
— investitsiyani amalda oshuvchanligining katta ta’sir ko‘rsatishi jiddiyroq
o'zgarishlarning aniqlanishi bilan loyihalashtirilgan xarajat va daromadlarni
tarkibini va ahamiyatligini talililini amalga oshirish;
— investitsiyalashdan olinadigan foyda, ulami daromadliligi, samaraligi asosida
aks ettirilayotgan har yillik vujudga kelgan va jamg‘arilayotgan sof investitsiyaviy-
moliyaviy daromadni aniqlab baholash;
— davr omilini kapital qiymatini, baholarning o’zgarishi va noaniqliklar
sharoitida (aniq bo’lgan loyihani mavjud tavakkalchiliklar orqali) qabul qilinishi
zarur bo‘lgan qarorlar munosabatlarini e’tiborga olish.
12](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_12.png)
![Shunga asosan, investitsiyaviy hamda moliyaviy tahlilni maqsadlari va
andozalari shunday bo’lishi zarurki, ular investitsiyalashdagi va
moliyalashtirishdagi hamma masalalarning yechimini aniqlashga oid omillarni,
shuningdek, loyihalardagi hamma investitsiyaviy-moliyaviy natijalarni tahlilini
amalga oshirish, aniqlash va unga oid qarorlar qabul qilishning imkoniyatini
tug‘diradi.
Investitsiyaviy-moliyaviy tahlilni eng asosiy xususiyatlari quyidagilarda o‘z
aksini topadi:
- ishlab chiqarishdagi moliyaviy-investitsiya loyihalarini moliyaviy tahlili -
bu salohiyati mavjud bo’lgan investor korxona va tashkilotlar hamda loyihalar
tashabbuskoriga (yaratuvchisiga) loyihalardagi investitsiyaviy-moliyaviy natijalarni
ko‘rsatishi uchun yoki eng asosiy texnologik xarajatlami hamda loyihalar
takliflarining tugallashga loyihalarning ishlab chiqishining so‘nggi bosqichlaridan
bajariladigan alohida faoliyatlar emasligi muhimdir. Investitsiyaviy-moliyaviy
tahlilni texnologiyalar va ishlab-chiqarishning quvvatlari, loyihalashtirilgan
korxonani joylashuvi, resurslari, loyihaning andozalari, marketing strategiyalarini
mazmun-mohiyatiga oid aniqlashtiruvchi loyihalar strategiyalarining ishlab-
chiqilishini va turli xildagi muqobillarining ko‘zda tutilishi lozimligi bilan
izohlanadi.
- investitsiyaviy-moliyaviy tahlilning o'tkazilishi jarayonidagi qarorlar qabul
qiluvchilar investitsiyalarning baholanishiga turli xildagi mezonlarning
qo’llanishini ham hisobga olishlari zaruriy hisoblanadi. Bunday holat tahlilchini
shunday mezonlarning aniqlanishiga majburlaydi hamda u investorlarning talab
qiladigan axborotlarining tayyorlanishiga va unga oid mos holdagi usullarini
tanlashga majburlaydi.
Misol uchun, investorlarning yuqori bo’lmagan rentabellikdagi
tezlashtirilgan eskirish fondi(amortizatsiya)ni yoqori qo‘yishi mumkinligi, yoki
hattoki, kam foydalar sharoitidagi asosiy raqobatchilarga nisbatan bozorlardagi
o‘zinig ulushi kengaytirilishini xoxlashi mumkinligi, bu holda uni strategiyasining
mavjud firmani yuqori rentabelliligining ta’minlashiga xizmat qilishini taqozo
13](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_13.png)
![etadi. Ushbu holatda, faqatgina qatnashuvchi tomonlar emas, balki jamiyatni
qiziqishini ham hisobga olishlari zarur. Jamiyatning qiziqishini shunda ko’rish
mumkinki, bunda ularning investitsiyaviy jarayonda cheklangan resurslarni samara
orqali ishlatilishini va mamlakatni rivojlanish uchun intilishi ko‘zda tutiladi.
Qiziqishlarning nazoratini amalga oshirishga turli xildagi ma'muriy(administrativ)
va fiskal(moliyaviy) tadbirlarni qo’llanilishi muhimdir. Bunday tadbirlarning
rag‘batlantiruvchisi, ham chegaralovchisi bo'lib, loyihaning baholanishini hamda
investitsiyaviy-moliyaviy tahlilining jarayonlari kiritilishi hamda aniqlanishi
lozimdir.
Moliyaviy-investitsiyaviy kapital qo‘yishdan daromad - bu investitsiyaviy
qarorlarini asosiy mezonlaridan bo‘lsada, u ishlab-chiqarish hamda sanoat
investitsiyalaridan asosiy sabab hisoblanmaydi, chunki investitsiyaviy-moliyaviy
resurslarning turli xildagi qimmatli qog‘ozlar, ya’ni aktsiya, obligatsiya hamda
veksellarga ham kiritishi mumkin. Amma, ishlab-chiqarish va sanoat loyihalarining
texnik-texnologik hamda iqtisodiy asoslash sabablari yo‘lida investitsiyalashda,
nafaqat resurslarni uzoq muddatda kiritilishi — daromad olishga yo‘naltirilishi
sifatidagi, balki likvidlilikni ishlab-chiqarish aktivida o‘zgarishini taqozo etadi.
Ishlab-chiqarish va sanoat investitsiyasiga oid qabul qilinadigan har bir qarorlarni
investitsiyaviy loyihalarini umumiy bo’lib amalga oshirilishi bilan bog‘liq bo‘lgan
quyidagicha mezonlarga asoslanib tadqiq etiladi:
- jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy makoniga mos bo‘lgan loyihalarning bosh
(korporativ) maqsadi bilan rivojlantirilishi maqsadlari orasida hozirgi va
kelgusidagi vaqt mobaynida qandaydir bo’lishi mumkin bo'lgan qarama-qarshilik
mayjudmi?
- investitsiyaviy loyihani maqsadiga erishishiga taklifi etilgan loyihasini va
marketing strategiyalarini qanchalar zarurligi, nima sababdan taklifi etilgan
strategiya tanlanadi, alternative(muqobil) strategiyalarni ham e’tiborga olishganmi?
- investitsiyaviy loyihani tarkibini, ya’ni loyihaning andozasini marketing
konsepsiyasini, korxonaning tanlangan joylashishi joyini qanchalar loyihaning
strategiyasiga va talabiga mosligi resurslarni borligigato‘g‘ri kelishi;
14](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_14.png)
![- investitsion loyihani iqtisodiy resurslarning natijali ishlatoladimi, loyihaga
talabidan kelib chiqadigan bosh resurslarni ishlata olishining juda zo‘r mos yo‘llari
bormi?
- investitsiyaviy loyihalashtirilayotgan hamma investitsiyaviy sanoat yohud
ishlab-chiqarish va marketing xarajatlarini ishonchliligi darajasida va mos
keladigan chegarasi bormi?
- investitsion loyiha hayotiyligini hohlagan paytda to‘lasa bo’ladigan moliya
majburiyatlarini bajarishga respublikamiz va chet-el valutasi orqali yetarli darajada
ta’min qilinganmi?
- hamma investitsiyaviy xarajatlar kapitalni borligini aniqlovchi moliya
chegaralarida yotganmi?
- investitsion loyihalashtirishdan jamg‘arilgan har yillik va
diskontlashtirilgan daromad gorizont rejalashtirishda loyihaning tarkibini va
ma'lumotlarini baholashdagi xatolarda, inflyatsiyani, narxlarni nisbiy o‘zgarishida,
shuningdek, ishga aloqador bo’lgan makonning o‘zgarishida (raqobatchilarni,
iste’molchilarni, bozorni, mol yetkazib beruvchilarni va jamoat siyosatini) qay
darajada sezgirligi, haqiqiy pullar kirim va chiqimlarini va tegishli daromad
tarkibini investorlarning va moliyachilarni ko'zlagan maqsadlarini eng kam
talablariga to‘g‘ri keladimi?
- tavakkalchiliklar bor sharoitlarda ularni nazoratga olish yoki boshqarishga
qay darajada strategiyani ishlab chiqish kerak?
- tavakkalchiliklarning moliya natijalarini qay darajada bo’lishi, ya’ni
ularning o‘zlari bilan birgalikda investitsiyaviy, marketingli, ishlab-chiqarish va
moliya xarajatlariga qo'shimcha tarzda xarajat olishi yoki aksincha, yoki bo'lmasa,
kutilgan ishlab-chiqarish, realizatsiya hajmini, realizatsiya narxlarining
pasaytirilishi.
Xulosa qilib aytganda, investitsiyaviy qarorlarini qabuli qilishni bosh
mezonlari qaysi muhim ko‘rsatkichlaridan iborat ekanligini ko‘rib chiqdik.
Investitsiyaviy faoliyat subyektlarini investitsiyalash to‘g‘risida qarorlarni
qabul qilayotgan vaqtda loyihalarni tavakkalchilikni, manbalarni mavjud qiymatini,
15](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_15.png)
![alternativ imkoniyatlariga ko‘ra loyihani jozibadorligi e‘tiborga olishi zarur.
Investitsiyaviy faoliyat subyektlar bunday qarorga tavakkalchilikning mos
darajasida kutilgan daromadlikning tahlilining asosida bo‘ladi. Investitsiyalash
to‘g‘risida qaror qabul qilinganda, tavakkalchilillarni va kelajakdagi investitsiyaviy
daromadligini e‘tiborga olish zarur hisoblanadi.
Investitsiyalash-moliyalash haqida qaror qabul qilishga o'rganilgan
ma'lumotlarning kompleksini quyidagilar orqali tashkil topishi ahamiyatlidir:
— investitsiyaviy loyihaning maqsadlarini, uni mo’ljalini, iqtisodiy
muhitini;
— investitsiyaviy loyihaning marketing tadqiqotlari (realizatsiya,
raqobatlashuv muhit, realizatsiya dastur va narxlar siyosati);
— investitsiyaviy loyihaning moddiy xarajatlari;
— mehnatni, ob-havoni, ijtimoiy omil va boshqalarni e’tiborga olib
korxonani joylashuvini anaiqlash;
— investitsiyaviy loyihaning qurilish ishlari haqida ma'lumotlar;
— ishlab-chiqarishning tashkil etilganligi va boshqaruv;
— xodimlar muammosi;
— investitsiyaviy loyihaning tashkil etilish jadvali;
— investitsiyaviy loyihaning amalga oshirish vaqtiga oid moliyalash
hajmlari;
— investitsiyaviy loyihaning samaraligini baho berish.
Moliyaviy-investitsion tahlilning xarajatlar-daromadlar, aktivlar-passivlarga
oid tegishlicha savdo axborotlari (moliyaviy resurs, xizmat va tovar oqimi
to‘g‘risidagi axborotlar) tizimli holatda ko‘rish va qayta ishlashiga asoslanadi.
Xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish tizimini har doim ham korxona yoki tashkilotning
moliyaviy holati, ya’ni balansli hisobotlarida aktiv-passivlar, xarajatlari,
majburiyatlari(hisobot davri uchun) va sof foydaga oid hisobotlarda ko‘rsatiladigan
daromadni o‘zida aks ettiradi. Shuningdek, bu hisoblar tizimini ishlab-chiqarish va
marketing xarajatlarining aniqlanishi uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi, ya’ni
sof foyda uchun hisobot tuzganda, samaradorli moliyaviy-investitsiyaviy
16](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_16.png)
![rejalashtirish, mahsulot yoki xizmatga oid narxning kalkulyatsiyasi va
xarajatlarning nazoratini amalga oshirish uchun muhimdir.
Investitsion loyihaga oid iste’mol qilinadigan resurslar va ishlab-chiqarilgan
mahsulot fizik shakli mavjudligi va bu sharoitda narxlarning ular qiymatlarining
ko‘rsatilishi va ishlatilishida ahamiyatlidir.
Umumiy holda, texnologik-iqtisodiy asoslashning maqsadlariga
narxlar(baholar) hamma gorizont rejalashtirishda ishlab-chiqariladigan mahsulotlar
va iste'mol qilinadigan resurslarni haqiqiy iqtisodiy qiymatining bir ko‘rinishidir.
Narxlar(baholar)ni turli xildagi yo‘llar orqali aniqlash mumkinligi, bu
quyidagilarga oid holda yuz berishi: bozor(aniq) yoki hufyona(noaniq)
narxlar(baholar) bilan; absolut yoki nisbiy narxlar(baholar) bilan; joriy va doimiy
narxlar(baholar) bilan.
Bu baholar moliyaviy tahlilda qanday ishlatilishi hamda nimani anglatishi
mumkin?
Aniq narxlar yoki bozor baholari — bu bozordagi bozor talabi va taklifi yoki
hukumat orqali aniqlashidan farqli o‘laroq bozorda vujudga kelgan narxlar,
boshqacha aytganda, bu narxlar korxonada foydalaniladigan resurslami xarid qiladi
va tovar hamda xizmatlarni realizatsiya qiladi.
Moliya tahlili jarayonida bozor narxlaridan foydalaniladi. Ammo xarajatlar
va daromadni iqtisodiy tahlil qilish bosqichidagi bozorning narxlarini ishlab-
chiqarilgan mahsulotlar va foydalaniladigan resurslarni haqiqiy iqtisodiy qiymatini
aks ettirishi mumkinmi? Shunday bo‘la olmasa, bozorning baholari buzilib
ko‘rsatilsa, unday holatda iqtisodiy tahlilning haqqoniyligi uchun hufyona(noaniq)
baholarda foydalaniladi.
Absolut ( mutlaq) narxlar(baholar) — bir xizmat yoki mahsulot qiymatini
mutlaq pul miqdori asosida ko‘rsata oladigan, ushbu davrda nisbiy narxlarda uni
qiymati bo‘yicha boshqacha bir mahsulotni qiymatini ifodalaydi. Misol uchun, o‘n
tonna paxtaning mulaq narxi 10 mln. so‘m desak, bug‘doyning ekvivalent miqdori
30 mln. so‘m. Bunda paxtaning nisbiy narxi bu‘g‘doyga nisbatan qaytadan
hisoblansa 0,33 koeffitsiyent hosil qiladi, bunday deyish bug‘doyning nisbiy
17](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_17.png)
![narxini paxta narxidan 3 marta ko’pligi demakdir. Absolut(mutlaq) narx(baho)
darajasi ishlab-chiqaruvchanlikni o'zgarishini yoki inflyatsiyaning natijasi, loyihani
bajarilish vaqtini o‘zgarishida ko‘rishni taqozo etadi. Ushbu o‘zgarishlarni nisbiy
narx(bahosi)ni o‘zgarishi ko‘rmasligimizga olib keladi. Boshqa so‘zlar bilan
aytadigan bo’lsak, nisbiy narx(baho)lar ma’lum hollatlarda absolut(mutlaq)
narx(baho)lar o‘sishi yoki kamayishi o‘zgarishsiz qolayotganini ko‘rishimiz
mumkin. Moliya tahliliga absolut(mutlaq) narx(baho)lar hamda nisbiy
narx(baho)lar muhim aha mi yat kasb etadi.
Doimiy va joriy narxlarda inflyatsiyaning natjjasi davr oralig‘ida o‘zgarishi,
buning iqtisodiyotda narx(baho) darajasini umumiy o‘sishiga ham olib kelishi
mumkin. Inflyatsiyaning resurslarni qiymati qandaydir ta’sir etishi va narx(baho)lar
tovar yoki mahsulotga ta’sir ko‘rsatishi, ushbu ta'sirning texnologik hamda texnik
iqtisodiy tomondan asoslash bo‘yicha rejalashtirilgan moliya tahlilida ko‘rilib
chiqilishining lozimligini bildiradi. Absolut(mutlaq) narx(baho)lar
keltirilayotganligi resurslardagi va mahsulotdagi barqarorlikning o’zgarmasligi,
unda o’zgarmas narx(baho)larda investitsiyalar orqali keladigan foyda va
daromadni yetarli holatda konkret hisoblashga olib keladi. Agar nisbiy
narx(baho)lar o‘zgaradigan bo’lsa va tovar narxiga nisbatan ishlab-chiqarishga
kiritilgan resurs narxi oshadigan yoki aksincha bo‘ladigan, unday holatda ulami
haqiqiy pulning oqimi va foyda tegishli ta’sirlarini moliya tahliliga kiritilishi zarur.
Inflyatsiyani loyiha bajarilish bosqichida, aynan bir yil davomida katta
miqdorda inflyatsiyani darajasining jilovlashi maqsadi orqali qo‘shimcha
aksiyadorlikning yoki qarz mablag‘larining evazi asosida moliyalashtirishga ehtiyoj
etilishiga sabab bo‘lganligi, hattoki, nisbiy narxlar o‘zgarmay qolishi ham moliya
rejalashtirilishida hisobda bo’lishi kerak. Shuningdek, giperinflyatsiya sharoitida
vujudga keladigan aylanma va asosiy kapitalning har yilda qayta baholanishi kerak.
Aylanma kapitalning loyihalashtirilishida milliy hamda import qilingan
materiallar uchun, kommunal orqali xizmatlar, mehnat resurslari va h.k.lar bilan
turlicha tavakkalchilik darajasini qo‘llau olish kerak. Sotishdagi prognozi,
bashoratliligi, istiqboliligi, realizatsiya hajmini yetarli holatda
18](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_18.png)
![loyihalashtirilmaganligi, bunda narxlami o‘zgarishining avvaldab aniq ko‘rolmaslik
sababi bo‘lishi mumkin.
Bundan tashqari, qaror qabul qiluvchi fuqaro uchun loyihalarni gorizontal
rejalashtirishning o‘zini loyiha orqali xo‘jalikni yuritish faoliyatining sohasi
boshqarishi hamda nazoratga olishga oid qarorlarni qabul qilishi yohud o‘zini
investitsiyaviy yoki moliya faoliyatining yo‘lga qo‘yilishiga muvofiq vaqtlar
oralig‘ining ko’rinishida aniqlanishi mumkinligini aks ettiradi.
Shuningdek, qarorlar qabul qilishdagi fuqaro orqali aniqlanishi bu -
gorizontal rejalashtirishning loyihalar hayotiyligining hisobda olinishi lozimligi
bilan idodalanadi. Iqtisodiy-ijtimoiy hayotiy, ya’ni loyihalar haqiqiy daromadini
yaratadigan vaqt, ko’proq, tashkilot va korxona asosiy texnik-texnologik hayotiy
tsikliga, bu ishlab-chiqarish va sanoat sohasi hamda tovar va mahsulotni hayotiy
tsikliga, bundan tashqari, korxonani o‘zining faoliyatiga ishda aloqadorligi muhitni
o‘zgarishida hamda moslashuvchanligida bog‘liqligi mavjuddir.
Loyihani iqtisodiy hayotiylik vaqtini aniqlash uchun xar xildagi omillarning
baholashda to‘g‘ri kelishi mumkin, bu quyidagilarda o‘z aksini topadi:
- loyiha iqtisodiy nuqtai nazardan talabni davomiylik omili;
- xomashyoning saqlanish hamda yetkazish davomiylik omili;
- texnik-texnologik yuksaltirish darajalarining omili;
- binolar hamda uskunadan foydalanishni davomiylik omili;
- alternative investitsiyalashning imkoniyatlarining omili;
- boshqaruvda chegaralanishlarning omili.
Shunisi aniqki, loyihani iqtisodiy hayotini hech bir davrda uni texnik-
texnologik yohud huquqiy hayotida katta bo‘lmaydigan, uni bundanda past
bo‘lishining yohud unga tenglashtirilganligi muhimdir.
Loyihaning rejalashtirishdagi faqatgina uni iqtisodiy hayotiiy ahamiyatliligi
muhimdir.
Investitsiyaviy loyihalarning baholashda va uning jarayonida gorizontal
rejalashtirishni hamda loyiha hayotiyligining o'rtasida aloqadoriligi, ayniqsa,
hisoblanishi ahamiyatli hisoblanadi.
19](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_19.png)
![Xulosani o’rnida shu narsani ta’kidlash joiz hisoblanadi, ya’ni investitsiyaviy
qarorlari qabulini amalga oshirishda investitsiyaviy loyihalarni baholashini amalga
oshirish, tahlilini qilish, tanlovini amalga oshirishni ilmiyligini asoslash
uslubiyotida foydalanishning muhimligini ahamiyati yuqoridir. Bundan tashqari,
investitsiyalarning xususiyatida kelib chiqib, qarorlarni qabulini amalga oshirishda
ularning moliya va mablag‘ orqali ta’minlashni shu tarzda tashkillashtirish lozimki,
bundagi ularni qiymati minimallashtirilgani hamda joylashtiriladiganligi kapitalni
foydaliligining oshirilishiga qodirligi, iqtiboslardan foydalana olish yo‘llarining
baholanish zarur bo‘lishi bilan asoslanadi. Investitsiyaviy qarorlarini qabulini
amalga oshirishda investitsiyaviy kapitalini tuzilishini, uni ma’lum davr mobaynida
taqsimlanish hamda pulni joriy qiymatining hisoblashdagi imkonini beradigan
diskontlashtirish koeffitsiyentini qo‘llashning talabini o‘zida aks ettiradi.
Shunday qilib, birinchidan, investitsiyaviy qarorlarning qabulini amalga
oshirishda loyihaning bajarilishining asosini tashkil etishi hamda u bir nechta
mezonlarda asoslanishi ahamiyatlidir. Investitsiyalashning to‘g‘risida qarorlar
loyihani biror maqsadga muvofiqliginig tavsiflovchisi tahlil axborotklarga
asoslanishi oqrqali qabuli amalga oshirilad; ikkinchidan, investitsiyaviy qarorlarni
qabulini amalga oshirishda bosh axborotlar bo‘lib, moliya tahlili natijalarining
hisoblanishidir. Moliya tahlilni bosh e’tibori - bu qiymatda asoslanadigan iqtisodiy
ko‘rsatkichlarning baholanishiga asoslanganligini hamda ularning narxlarining
jiddiyroq ta’sirini ko‘rsatishi tufayli loyihalarga oid aniq baholashni ahamiyati
favqulotda ahamiyatli hisoblananishi muhimdir; uchinchidan, loyiha aniq-ravshan
hisoblarga asoslangan, to‘g‘ri gorizontal rejalashtirishni hamda uni hayotiylik
vaqtini aniqlashda, uzaytirishda imkoniyat berishi mumkin. Shuningdek,
loyihalarni hayotiyligining aniqlanishida yanada ko‘p omillarning ta’sirini aniq
hisobda tutish keral. Loyihani hayotiyligi payti(yashovchanlik) qanchalar ko‘p
bo‘lishi, undagi olinishi mumkin bo‘lgan samaradorlik bilan shunchar baland
bo‘lishi mumkin.
20](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_20.png)
![1.2. Investitsiyalarning iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ahamiyati.
Investitsiyalashning maqsadlaridan hamda yo‘nalishlaridan shunisi
ravshanki, investitsiyaviy jarayon investitsiyalashning hodisalar, holatlarni
bosqichma-bosqich almashinuvi, daromad olishmi yohud boshqacha ijobiy
natijalarga erishishga ketma ket harakatlarni majmuyini ko‘rsatadi. Bundan
tashqari, investitsiyaviy jarayonini asosiy nuqtalari qayerda yohud nimalardan
dastlab namoyon bo‘ladi? Yuhud qaysi joydan “start” olishi mumkin? Ko‘pgina
iqtisodchilarni investitsiyalashni asosi jamg‘arma tashkillashtiradi, deydigan
fikrilari mavjud. Usbu nuqtayi-nazarda, investitsiyaviy jarayonini asosiy manbaini
jamg‘armalar tashkil etadi. Ushbudan shuni ko‘rsa bo‘ladiki, investitsiyalash
jarayoni bajarilishiga jamg‘arma bo‘lishi zarurdir. Jamg‘armani yo‘qligi
investitsiyalarni mavjud bo’lmasligi hamda investitsiya haqida gap borishining
ehtiyoji qolmasligini bilan ifodalanadi. Shuning uchun, investitsiyalash
jarayonining tushunilishida resurslarning jamg‘arilish jarayoni birgalikda ko’rib
chiqish uni mohiyati oydinlashtirilishiga olib keladi. Investitsiyalashdan avval
resurslarning jamg‘arilishi zarurdir. Ayni vaqtning o‘zi bozor munosabatlarini
rivojlanishining xo‘jalikni yurituvchi subyektlarining kapitalni oqimini
tezlashishida hamda ushbu jarayondagi har bitta xo‘jalikni yurituvchi subyektini
resurslarning jamg‘arilishi boshqasiga investitsiyalashdan tashkil topadi, ya’ni
Xusanning foydasi, Xasanning xarajatlari bo‘lishi. Misol uchun, xo‘jalik, aksariyat
holda, investitsiyalashga o‘zining mablag‘ini yetmagan holda qimmatli
qog‘ozlar(aktsiya, obligatsiya, veksel va boshq.) chiqara boshlaydilar.
Ushbu jarayonlar ularga resurslarning jamg‘arilishi bilan bog‘liq bo‘lishi,
lekin qimmatli qog‘ozlar(aktsiya, obligatsiya, veksel va boshq.)ni xarid
qiluvchilarga investitsiyalashdir. Ushbu holatda investitsiyalash jarayonida
investorlarni resurslarning jamg‘arilishi hamda ularning qo‘yilishiga oid
harakatlarining majmuasidir, deb qarash asosli bo’lishini ta’kidlash muhimdir.
Investitsiyalarni favqulotda muhimligi shundan iboratki, bu ularning
multiplikatsion samara(hodisa)ga ega bo‘lishidir. Keynschilik nazariyasi
multiplikatsion konsepsiyaga ko‘ra, investitsiyalashning, iste’molning hamda
21](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_21.png)
![milliy daromadning o‘rtalarida mustahkam bog‘liqlikning mavjudligi —
investitsiyalashga ketgan har bitta xarajatning dastlabki daromadiga aylanishi, bu
daromadni yana xarajat qilinishiga hamda yana boshqalarni daromadiga aylanishiga
hamda jarayonni shunday holatda davomiy bo‘lishiga (Xusanning sarflari,
Xasanning foydasi bo‘lishi), ushbu, o‘zining o‘rnida, bandlikni hamda ishlab-
chiqarish hajmini o‘sishiga olib keladi.
Multiplikator-inglizcha so‘zidan olingan bo‘lib, ko‘paytiruvchi ma’nosini
anglatadi. Akselerator-lotincha asselero so‘zidan olingan bo‘lib, tezlataman degan
ma’noni anglatadi. Bu esa bir paytning o‘ziyoq multiplikatsion jarayonni
investitsiyalash resurslari harakatiga keltiradi hamda ishlab-chiqarish faolligining
kengayshiga olib keladi, oldingidan ko‘ra ko‘p Tovar va mahsulotlar hamda
daromadlar yaratilishi kuzatiladi. Ushbular yana qayta iste’moli amalga oshiriladi
hamda investitsiyalashga ajratilishi sodir bo‘ladi. Shu tarzdan avvalgiga ko‘ra ko‘p
daromadlarning investitsiyalashga aylanishini ishlab-chiqarishni doimiy
kengayishiga sabab bo‘ladi. Ushbuda investitsiyalashda olinadigan daromadning
banklar foizlaridan kamroq bo‘lmasligini nazorat qilish zarurdir, aksincha, pulning
investitsiyalashdan ko‘ra jamg‘arilishi qulayligini ko‘rish mumkin.
Investitsiyalashdan qilingan foyda darajasining ifodalanishiga
multiplikatorning koeffitsiyentini ko‘rsatkich sifatida qo‘llanilishi mumkin. Ushbu
ko‘rsatkichni daromadning ko‘payishi orqali investitsiyalashning ko‘payishi
o‘rtasida bog‘lanishning ifodalanishi, ya’ni investitsiyalashdan kelgan daromadning
pasayishi, investitsiyalash faolligini ham susayatiradi.
Daromadni o‘sishini investitsiyalashga ta’siri doirasining ko‘rish uchun
iqtisodchilarning akselerator tushunchasini kiritganligi muhimdir. Akselerator-
investitsiyalashning o‘sishini milliy daromadlarga nisbatan ifodalanuvchi
koeffitsiyenti bo‘lib, uning ushbu yilda investitsiyalash o‘sishini oldingi yilga
milliy daromadlar ortishiga nisbatlari orqali topiladi. Bu daromadni ortishining
investitsiyalash ortishiga ta’sir doirasini ko‘rsatishi bilan izohlanadi.
Yuqoridagi ma’lumotlar orqali shuni ta’kidlash mumkinki, investitsiyalash
jarayonini mohiyatining yoritilishi ularni jamg‘arilishi(resur), qo‘yilishi(xarajat)
22](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_22.png)
![hamda daromad(foyda) olishga dinamik jarayondan qaralishi zarurdir.
Investitsiyalash jarayonini asosida investitsiyalashdagi bosqichma-bosqichlik, ya’ni
resurslar(jamg‘arma)-investitsiyalash(xarajat)-daromad(foyda) olishga yohud
ijtimoiy-iqtisodiy samaralarga erishishda bosqichma-bosqichlik bo‘lishi zarurdir.
Lekin, ushbu holatda shunday narsalarni e’tiborga olishimiz zarurki, foyda
investitsiyalash jarayonigamas, balkim ishlab-chiqarish jarayoni holatida yaratilishi
muhimdir. Topilgan foydaning ma’lum bitta qismini iste‘mol qilinishi hamda qolga
qismi jamg‘arilishini taqozo etadi.
Investitsiyalash jarayonini tadbirkorlikka hamda boshqacha faoliyatlar
turlarining tashkillashtirilishiga mol-mulklarni kapitallashuvining ta‘minlanishida
investorlarni resurslarining jamg‘arilishi hamda ularning turli xil shaklga
qo‘yilishiga oid harakati yig‘indilari , deya tushunishimiz zarur (1-rasm). Ushbu
jarayonning maqsadi jamg‘arish(resurs)-investitsiyalash(xarajat)-mol-mulkning
kapitallashuviga-iqtisodiy-ijtimoiy samaraga bosqichnma-bosqishligidan
iboratliligida namoyon bo’ladi. Ayniqsa, ushbu holatlarda pullar shaklda
investitsiyalash mol-mulkni kapitallashuviga olib kelmaydiku? - deya savollar
berilishi tabiiy. Shularni ta’kidlash kerakki, investitsiyalash jarayonini natijasi
sifatida pullar mablag‘larini, oxiri-oqibatda, kapital bu - mol-mulkning
kapitallashuvini keltirib chiqaradi. Shuning uchun ham, investitsiyalashning
maqsadi foyda olishimiz ekanligi, faqat mol-mulklarni kapitallashuvi foyda
toppishga sharoitlar yaratiladi. Chunki, pul mablag‘i, aktsiyalar, obligatsiyalar,
veksel hamda boshqacha moliya shaklida investitsiyalashning bosh maqsadi mol-
23](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_23.png)
![mulklami kapitallashuvining ta’minlanishi, ularning yangilanishi hamda
zamonaviylashtirilishidan iboratdir.
Umumlashtiriladigan bo‘lsa, resurs hamda ularning qo‘yilishi va ushbu
jarayonning natijasi daromad(foyda) olishning uzviylik bilan bog‘langanligi,
investitsiyalashdan avval resurslarni jamg‘arish, keyin ularni daromad(foyda)
yohud ijtimoiylik nuqtai nazarida samara topish maqsadi iqtisodiy hamda
boshqacha faoliyatlar obyektlarida joylashtirilishi zarur. Resurssiz qo‘yilish
jarayonlsri bo‘lmay turadi, resurs qo‘yilishi bo‘lmas ekan daroma(foyda) yohud
ijtimoiylik nuqtai nazaridan samara topish ham mumkinmas hamda shu kabi, resurs
qay xilda bo‘lishning ahamiyati yo‘q va uning manbayi daromaddir.
Shunday qilib, yuqoridagilardan shuni ta‘kidlash joizki, resurs(jamg‘arish)-
investitsiyalashni asosiy manbaidir. Shularni qayd etish lozimki, shaklidan farqi
yo’q holda investitsiya kapital(resurslar)ning jamg‘arishi jarayonini pirovard natija
hisoblanadi. Jamg‘arish investitsiyalashning asosi sifatida qo‘yilgan
investitsiyalarni hajmining belgilanishida xizmat qiladi.
Investitsiyalashni asosiy bosqichi bo‘lib quyidagilarni hisoblash mumkin:
- resursni kapital qo‘yilmalariga aylantirishni (resurslarni kapitallashuvi),
ya'ni, unda investitsiyalarni investitsiyalash faoliyatini konkret obyektlari
transformatsiyasining jarayonida vujudga keladi;
- investitsiyalash qo‘yilayotgan mablag‘larni kapital qiymatini ko‘payishiga
aylanishi (ekspluatatsiya uchun berilganligi obyektlarni hamda ishlab-chiqarish
quvvatlarining shaklida bo‘lishi);
- kapitalning qiymatini foyda(daromad) shaklda ko‘payishi, ya'ni
investitsiyalashni so‘nggi(oxirgi) maqsadini amalga oshirilishi.
Xulosa qilib aytganda, investitsiyalarni asosiy va so‘ggi nuqtasi tutashishi
ro‘y beradi. Unda yana bosqichma-bosqichlik, o‘zaro yangi aloqalar shakllangan:
foyda(daromad)-resurs-so‘nggi samara, ya’ni jamg‘arilish jarayonining
takrorlanishidir. Shunday qilib, investitsiyalash faoliyatini mohiyatining
tushunilishida jamg‘arishning(resurs), investitsiyalash va ularni kapitallashuvining
jarayonlari birgalikda qarashimiz zarur bo‘ladi.
24](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_24.png)
![Investitsiyalash faoliyatini investitsiya hamda investitsiyalarni, mulkning
ko‘paytirilishiga asos hisoblanadi, aynan shu faoliyatga investitsiyalash bitta
ko‘rinishda boshqa ko‘rinishda bo‘ladi, ya‘ni jamg‘armalarni(resurs),
qo‘yilmalarni(xarajat), kapital mulkni(tayyor-mahsulot), iqtisodiy-ijtimoiy
samara(foyda, daromad) va kapitalning ko‘paytirilishi(jamg‘arish) shaklga o‘tadi.
Investitsiyalash jarayonining investitsiya faoliyatidan farqlari - bu investitsiyalash
jarayonining maqsadli harakatining namoyon etilmasligidir hamda u umumiy
bo‘lgan xatti-harakatlarning ifodalanishini hamda mujassamlashtirilishini aks
ettiradi. Investitsiyalash faoliyatining konkret maqsadlarga asoslanganligi,
maqsadning xili turlicha yo‘nalishda bo‘lishi, samara va natijaga egaligimuhim
ahamiyat kasb etadi. Investitsiyalash faoliyatini tadbirkorlik g'oyalarini yaratishni,
ishlab-chiqarish, ularning asosida investitsiyalash loyihalarining asoslanishi,
investitsiyalash loyihalarining amalga oshirilishining moddiy, texnik, moliya va
boshqacha asosini aniqlashni hamda ta‘minlashni va shu asosida investorlar
xarajatlarini qoplanishining, mulkni yanada ortishiga erishishda hamda bunday
jarayondagi ma’lum subyektlarning ishtirokini ta’minlashda harakatlarining va
imkoniyatlarining aks ettirilishi muhim hisoblanadi. Ushbu jihatda investitsiyalash
faoliyatini investitsiyalash jarayoniga nisbatan keng tushunchaga ega hisoblanadi.
Investitsiyalashga qo‘yilgan resurslarni turiga qarab, investitsiyalash resursi
quyidagicha shaklda bo‘ladi:
- pul, moliya mablag‘lari, shuningdek, kredit, pay, aktsiya hamda boshqacha
qimmatli qog‘ozlar;
- ko‘char hamda ko‘chmas mol-mulklar (bino, inshoot, uskuna va boshqa
moddiy boylik) hamda ularga doir huquqlar;
- intellektual mulkiy ob’yektlar, shuningdek, texnikaviy hujjatlar tarzida
tuzilgan texnik va texnologiyaga, tijorat bilan bog‘liq va boshqacha bilimlar
majmuyi, u yohud bu turdagi ishlab-chiqarishni tashkillashtirishga kerak bo‘lgan
bilimlar hamda ishlab-chiqarish tajribalari, nou-xaular;
25](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_25.png)
![- yer hamda boshqacha tabiiy resursga, bino, inshoot, uskunrga egalik qilish
va ulardan foydalanish huquqi, shuningdek, mulk huquqidan kelib chiquvchi
ashyoviy huquqlar;
- qonun-hujjatlariga oidm boshqacha boylik.
Investitsiyani amalga oshirish maqsadi aniq bir ijtimoiy-iqtisodiy maqsadga
yo‘naltirilganligi, texnik va iqtisodiy, biznes va boshqaruv, marketing hamda
ishlab-chiqarish rejalariga asoslangani bilan, turli moliya manbalarini mablag‘lar
ishtirokida ko‘zlanga kompleksli hujjatlarga asoslanib shakllantirish bo‘yicha
investitsiyalash loyihalarini amalda oshirish bo‘yicha ko’zlangan hisoblanadi.
Hozirgi kunda g‘arb adabiyotlarining investitsiyalash to‘g‘risidagi eng ko‘p
tarqalgan 4 maqsadi quyidagicha keltirilgan:
- investitsiyalashdan joriy daromadlarni ko‘paytirishni amalga oshirish;
- investitsiyalashdan kelajakda ko‘p xarajat uchun mablag‘lar
jamg‘arishni tashkil etish;
- investitsiyalashdan pensiya jamg’armalarida mablag’lar to‘play olish;
- investitsiyalashdan daromadlarni soliqqa tortishdan himoyalay olish.
Yuqoridagi keltirilgan ro‘yxatdagi investitsiya maqsadlari manfaatlarning
ustuvorligida yaqqol ko‘rinadi hamda shuning uchun uni sharhlashda zarurat
mavjud emas, deya hisoblanadi.
Umumiy holda qaraganda, investitsiya maqsadlari 4 guruhda bo‘lishini
taqozo etadi:
- investitsiyalarni jalb etishdan yangi ishlab-chiqarish yohud xizmat
ko‘rsatishni tashkillashtirish;
- investitsiyalarni jalb etishdan ishlab-chiqarishni yohud xizmat ko'rsatishni
kengaytirishni amalga oshirish;
- investitsiyalarni jalb etishdan ishlab chiqarish samaradorligini oshirish
yo‘llarini aniqlash;
- investitsiyalarni jalb etishdan hukumat va davlat tashkilotlarining ehtiyojini
qondirishi va ularning mahsulotlar hamda xizmat orqali ta‘minlanishi.
26](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_26.png)
![Yuqoridagilardan shuni ko‘rsa bo‘ladiki, investitsiyalashning maqsadi turli
xilda bo'lib, ularning oxir oqibatda, respublika iqtisodiyoti rivojlanishini
ta’minlashga imkoniyat yaratadi.
Investitsiyalash resurslarini taqchilligining sharoitida eng ustuvorli
yo‘nalishga egaligi, loyiha sanoat tarmoqlari hamda qishloq xo‘jaligida, ijtimoiy
sohalarda (fan, sog'liqni saqlash, madaniyat, maorif va h.k.) ishlab-chiqilishi kerak.
Investitsiyalash faoliyatining sub’yektlari investitsiyalash sohasida faoliyat
ko‘rsatib, buning natijasida ular tomonidan investitsiyalash amalga oshirilishini
ko‘rishimiz mumkin. Investitsiyalash sohasining tarkibida quyidagilar bo‘lishi
muhim:
- investitsiyalashda kapital qurilish sohasi (bu soha buyurtmachi-investor,
pudratchi, loyihalashtiruvchi, uskuna yetkazib beruvchi va boshqa tegishli tashkilot
faoliyatining birlashuvida namoyon bo‘ladi);
- investitsiyalashda innovatsiya sohasi (ilmiy-texnik va intellektual
salohiyatni amalga oshirish ro‘y beradi);
- investitsiyalashda moliyaviy kapital muomalasi sohasi (qimmatli qog‘ozlar
va boshq.);
- investitsiyalashda investitsiya faoliyati subyektlarini mulkiy huquqlarining
amalga oshirilishi sohasi.
Bugungi kunda real investitsiyalarni respublikamiz iqtisodiyotiga muhim
ahamiyat kasb etishi, ularning ichki jamg‘arma darajasida ko‘p hajmda kapitalni
jamg‘arishi, to‘lov balansining qo‘llab-quvvatlanishi hamda importni amalga
oshirish imkoniyatlarini kengaytirishga, shuningdek, ushbu orqali iqtisodiyotni
taraqqiy ettirish bo‘yicha ijobiy natijaga erishish mumkin. To‘g‘ridan to‘g‘ri
investitsiyalarni alohida olingan korxona va tashkilotlarning faoliyatini, ishlab-
chiqarish hamda kapitalning samaradorligining ko‘payishiga, zamonaviy texnika-
texnologiyalarning joriy etishlishi hamda menejment tizimining
takomillashtirilishida muhim ahamiyat kasb etadi.
Shuningdek, bu jarayonlarni tovar-mahsulot hamda xizmat yetkazib
beruvchi, buyurtmachi, raqobatchiga bilvosita ta’sir ko'rsatish bilan ichki bozorning
27](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_27.png)
![rivojlantirilishiga erishish, ishchilarni malakasining hamda amaliy tajribasining
oshirilishida ko‘mak berilishidir.
To‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalarning tarkibida quyidagilar bo‘ladi:
- ishlab-chiqarish (aylanma va asosi) fondlar, ularni kengaytirish, qayta
qurish va qayta qurollantirishga qo‘yiladigan iqtisodiy resurslar;
- ishlab-chiqarish va ijtimoiy infratuzilma xarajatlari (bino va inshoot, uy-
joy);
- pul qiymatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar (qimmatli qog‘ozlar,
patentlar, texnik va texnologik yangiliklar, loyihalar va boshqa intellektual mulk
obyektlari).
Real investitsiyalarga quyidagicha elementlardan iborat bo‘ladi:
- asosiy fondlar(asosiy kapital)ga investitsiyalar;
- yer uchastkalarini sotib olishga xarajatlar;
- nomoddiy aktivlar(patentlar, litsenziyalar, ilmiy-tadqiqot va tajriba-
konstruktorlik islilanmalari)ga investitsiyalar;
- moddiy aylanma mablag‘lari zaxiralarini to‘ldirish xarajatlari.
To‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalashda investorlaming bevosita o‘zlari
investitsiya qo'yilmalarini u yoki bu investitsiya obyektlariga kiritadilar. Bu
faoliyatni investitsiyalanayotgan obyekt haqida chuqur ma’lumotga ega bo‘lgan va
investitsiyalash mexanizmlarini bilgan ixtisoslashgan investorlar amalga
oshiradilar.
Milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda xorijiy investitsiyalaming ahamiyati
yuqorligi ularni keng ko‘lamda jalb etishga, ayniqsa, to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy
investitsiyalarga bo‘lgan talabni oshiradi.
To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilishdan maqsad shartnoma
ishtirokchilarini patentlar, savdo markazlariga ega bo‘lishga, boshqarish tajribasini
egallashga, sotish bozorlarini o‘rganishga, tashkiliy bilimlarni egallash va
boshqalami o‘zlashtirishga qaratiladi. Bunda eng muhimi jahon bozoriga o‘z
mahsulotlarini olib chiqish va ushbu bozor ishtirokchisi bo‘lishdir.
28](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_28.png)
![Tadqiqotlar ko‘rsatishicha, milliy iqtisodiyotga to‘g‘ridan to‘g‘ri
investitsiyalarni jalb qilish va ulardan samarali foydalanish holati ichki bozor
hamda eksportning hajmi, tabiiy va mineral resurslar, malakali ishchi kuchi
mavjudligi, bozor islohotlarini amalga oshirish sur’atlari, iqtisodiy barqarorlik
omillari bilan bog’liqdir.
To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar xorij kapitalining uzoq muddatga
joylashtirilishini, investor tashkil qilayotgan firma aksiyalari yoki aksiyadorlik
kapitaliga to‘la ega bo‘lishi yoki kamida 10 foizi xo‘jalik faoliyatining ta’sirchan
nazorat qilinishini ta ’minlashini anglatadi.
To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar:
- investorga investitsiya kiritilayotgan ob’yekt ustidan nazorat qilish
huquqini beruvchi ishlab chiqarishga sarflangan uzoq muddatli xorijiy
qo‘yilmalarni;
- pirovard maqsadi foyda ko‘rinishida daromad olishga qaratilgan
tadbirkorlik kapitalining ustuvor shaklini;
- xususiy kapitalga asoslangan to’g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni;
- xorijiy investorning investitsiya kiritilayotgan ob’yekt ustidan to‘liq egalik
qilishini;
- xorijiy investor tomonidan investitsiya kiritilayotgan ob’yekt ustav
kapitalining 10 %dan kam bo‘lmagan qismi ustidan nazorat o‘rnatishini;
- xorijiy investoming investitsiya kiritayotgan ob’yektlami boshqarishda
samarali qatnashishini;
- mustahkam iqtisodiy munosabatlarni o‘rnatish hamda korxona ustidan
nazorat huquqini qo‘lga kiritish maqsadida kapital va resurslaming transchegaraviy
harakatini qamrab oladi va namoyon etadi.
To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarning O‘zbekistonga kirib kelishi
qisqa vaqt ichida mulkchilikning turli shakllari tashkil topishiga ko'maklashdi,
iqtisodiyotda tarkibiy qayta qurish, nufuzli tarmoqlaming barpo etilishini
ta'minladi. Eng muhimi, iqtisodiyotning baynalmilallashuvini va xalqaro bozorga
o‘z mahsulotlarini olib chiqishini va u yerda o‘z o'rniga ega bo‘lishini ta'minladi.
29](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_29.png)
![Buning oqibatida eksport hajmi va salohiyati o‘sishi va respublikamizning to‘lov
balansining tobora ijobiylashib borishiga erishildi.
To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar oqimini kengaytirishga qulay
sharoitlar yaratishda, birinchi navbatda, kapitalning mamlakatlararo
ayirboshlanishidan, qo'shimcha aniq va noaniq risklarga duch kelish ehtimollaridan
va kapital oqimining vaqtli qiymati konsepsiyasidan kelib chiqqan holda ish
yuritish kerak.
O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida jami qo‘shimcha
risklar orasida valuta riski ajralib turadi. Hukumat kafolati bilan olinadigan
kreditlar va qarzlar rolini hisobga olgan holda investitsiya muhitini va investitsiya
faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishni yanada takomillashtirish maqsadida
keskin chora-tadbirlar ko'rihshi talab etiladi, unga mintaqalar iqtisodiyotining
ustuvor sohalarida soliq imtiyozlaridan foydalanish bilan erishish mumkin,
To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy inveslitsiyalami yangi loyihalarga keng jalb etish bilan
ekologik toza va ilg‘or texnologiyalar, eng yangi texnika va uskuna-jihozlami joriy
qilish, mehnatni oqilona tashkil etish hisobiga qishloq xo'jaligi mahsulotlarini qayta
ishlash sanoatini jadal rivojlantirishga erishish mumkin. To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy
investitsiyalarni jalb etishni ulami jalb qilish va foydalanish bo'yicha tasdiqlangan
uzoq muddatli hududiy, maqsadli dasturlarga muvofiq tashkil etish zarur. Bunday
dasturlarda ustuvor sohalar, ilmtalab va kapitaltalab tarmoqlar belgilanib, ularda
to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni o‘zlashtirish ishtirokchilarining huquq va
majburiyatlarini aniq belgilash bilan bog'liq tadbirlar nazarda tutilishi maqsadga
muvofiq bo‘ladi.
To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalaming kirib kelishi respublikamizda
xususiylashtirish jarayonlarini tashkil etish bosqichlari bilan bog‘liq bo‘ldi.
To‘g‘ridan to ‘g‘ri xorijiy investitsiyalarning oqimlari, eng avvalo, O‘zbekiston
iqtisodiyotida qo‘shma korxonalarning barpo etilishiga asos soldi hamda xorijiy va
qo‘shma korxonalari barpo etilishiga zamin yaratdi.
To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar kapital qabul qiluvchi mintaqa
iqtisodiyotida bevosita tovar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishga safarbar
30](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_30.png)
![etiladi. Ushbu investitsiyalar mavjud bo‘lgan korxona yoki boshqa xo‘jalik yuritish
sub’yektlarining aksiyalari nazorat paketini xarid etish yoki o‘z ishlab chiqarish
quvvatlarini tashkil etish yo‘llari bilan safarbar etiladi. O‘zga iqtisodiyotga kirib
kelish shaklidan qafiy nazar, to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar o‘z egalariga
investitsiya obyektlarini boshqarishda samarafi ishtirok etish, o‘z mamlakatlari
tashqarisida bo‘lgan va kapitallari safarbar etilgan korxona va firmalar ustidan
nazorat or‘natish kabi imkoniyatlami yaratib beradi.
Kapital jalb qiluvchi mamlakatlaming ishlab chiqarish sohalariga to‘g‘ridan
to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarning kiritihshi va uning o‘sib borishi, bu davlatlaming
iqtisodiy qoloqlikdan tezroq qutulishining asosiy shartlaridan biri hisoblanadi.
I bob bo‘yicha xulosa
1. Samara tushunchasining mazmun-mohiyati o’zining iqtisodiy hamda
ijtimoiy jarayonida qanaqadir bir bo‘lagida(bo‘g‘inida) fodalaniladigan chora-
tadbirlarni bergan natijasini (ijobiy natijaga erishishni) o‘izida aks ettiradi.
2. Investitsiyalar xususida qarorlar qabul qilishdagi ularning moliyaviy
mablag‘lari bilan ta’minlashning jarayonlarini shunday tashkillashtirish kerakki,
bunda ularning qiymatini minimallashtirishni va joylashtiriladigan kapitalni
foydaliligining oshirilishiga qodir bo‘lgan manbalarni foydalan olish yo‘llarining
baholanishi zarur bo‘ladi.
3. I nvestitsiyalarni eng muhim bir tomoni shuki, ularni multiplikatsion
samaraga(hodisaga) sababchi bo‘ladi. Keynschilik multiplikator konsepsiyasiga
ko‘ra, investitsiya, iste’mol va milliy daromad o‘rtasida barqaror bog'liqlik mavjud
— investitsiyaga qilingan har bir xarajat boshlang‘ich daromadlarga aylanadi, bu
daromadlar qayta xarajat bo’ladi va qayta yana boshqalarni daromadiga aylanib,
jarayon shu yo’sinda davom etishda bo‘ladi.
4. Investitsiyaviy jarayoni tadbirkorlikni va boshqa faoliyatning turlarinining
tashkillashtirishga mol-mulklarni kapitallashuvining ta‘minlashini maqsad qilib,
investorlarni resurslarining jamg‘arilishi va ularnii turli shakldagi qo‘yilishi bilan
bog'liqligi harakatlarining yig‘indisi hisoblanadi.
31](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_31.png)
![5. Investitsiyaviy kapitalni jalb qiluvchi mamlakatlarni ishlab-chiqarish va
xizmat ko’rsatish sohalarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri chet-el investitsiyalarini kiritishini
va uni ko‘payib borishi, bu davlatlarni iqtisodiy nochorlikdan tezda chiqib
ketishining bosh shartlari hisoblanadi.
32](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_32.png)
![II BOB. Samarqand viloyati iqtisodiyotida investitsion jozibadorlikning
hozirgi holati
2.1. Dunyodagi rivojlangan mamlakatlarda investitsiya siyosatining o‘ziga xos
xususiyatlari.
Korxonaning moliyaviy resurslari joriy xarajatlar va investitsiyalarni
moliyalashtirishga yo'naltiriladi, buesa mablag'larni ko'paytirish va foyda olish
uchun uzoq muddatli kapital qo'yilmalar ko'rinishidagi resurslardan foydalanish
hisoblanadi. Investitsiyalar - bu foyda olish maqsadida milliy iqtisodiyotning turli
tarmoqlariga uzoq muddatli kapital qo'yilmalardir.
Haqiqiy va moliyaviy investitsiyalar farqlanadi. Bugungi kunda ko'pgina
kompaniyalarning maqsadi uzoq vaqt davomida sezilarli raqobatdosh ustunliklarga
ega bo'lishdir. Shu bilan birga, korxonaning bozordagi mavqeini ko'proq darajada
mustahkamlashga investitsiya tadbirlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish orqali
erishish mumkin. Investitsiya faoliyati har qanday korxonaga xos bo‘lib, ko‘pgina
omillar ta’sirida murakkab jarayon hisoblanadi.
Investitsion faoliyat qanchalik intensiv bo'lsa, takror ishlab chiqarish jarayoni
qanchalik tez amalga oshirilsa, bozor o'zgarishlariga moslashish shunchalik faol
bo'ladi. Shuni hisobga olib, investitsiya faoliyatining asosiy maqsadi korxonaning
ishlab chiqarish, ilmiy-texnikaviy, moliyaviy salohiyatini kengaytirishga
yo‘naltirilgan kapital qo‘yilmalarning samarali shakllarini amalga oshirish
hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida innovatsiyalarni joriy etish ishlab chiqarish va
mahsulot (xizmatlar) raqobatbardoshligini ta’minlashning asosi bo‘lsa,
korxonaning investitsiya siyosati moslashuvchan va iqtisodiy vaziyatning
o‘zgarishiga sezgir bo‘lishi kerak. Bundan tashqari, quyidagilarni hisobga olish
kerak hisoblanadi:
- korxonani rivojlantirishning muqobil va uzoq muddatli strategiyasining
mavjudligi;
33](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_33.png)
![- investitsiya jarayonini markazsizlashtirish uchun tashqi muhitning
o'zgarishiga javob berishning moslashuvchan mexanizmlarini ishlab chiqishni
ta'minlash;
- investitsiya loyihalarini moliyalashtirish uchun mablag‘larni jamg‘arishning
ichki manbalaridan foydalanish darajasini oshirish;
- kapital qo'yilmalar va moliyaviy qo'yilmalarni taqsimlashni
rejalashtirishning korxonani rivojlantirish strategik dasturiga muvofiqligi;
- bozordagi ehtiyojlarni va bozorda taqdim etilgan mahsulotning
raqobatbardoshligi qiymatini baholash yo'nalishi bo'yicha mavjud bozorlarni tahlil
qilish natijalarining mavjudligi;
- kredit-moliya kompaniyalari bilan hamkorlikni kengaytirish.
Hozirgi vaqtda investitsiya siyosatini shakllantirish sanoat korxonasining
umumiy strategiyasiga, shu jumladan investitsiya strategiyasiga asoslanadi, uning
natijasi korxonani rivojlantirishga qaratilgan uzoq muddatli investitsiya dasturini
yaratishdir. Binobarin, investitsiya siyosati korxonaning investitsiya strategiyasini
amalga oshirishning muayyan bosqichlarida investitsiya faoliyatining eng muhim
jihatlari kontekstida amalga oshirish shaklidir. Umuman investitsiya strategiyasidan
farqli o'laroq, investitsiya siyosati kompaniyaning asosiy strategik maqsadiga
erishish uchun yanada samarali boshqaruvni talab qiladigan kompaniya investitsiya
faoliyatining ma'lum sohalarida shakllantiriladi.
Kompaniyaning investitsiya siyosati mohiyatan uning strategik maqsadlari
bilan oqlanadi va pirovardida kompaniyaning nafaqat joriy, balki istiqbolli
moliyaviy barqarorligini ta'minlashga qaratilgan. Investitsiya siyosati tushunchasi
va uning iqtisodiy mazmuni olimlar tomonidan investisiya faoliyati sub’ektining
darajasi, uning strategik maqsadlari va amalga oshirish mexanizmlarining
xususiyatlariga qarab turlicha talqin qilinadi.
Ixtisoslashgan adabiyotlarni tahlil qilish bugungi kunda investitsiya
masalalariga yetarlicha e'tibor qaratilmoqda degan xulosaga kelishimizga imkon
beradi. Shu bilan birga, “korxonaning investitsiya siyosati” tushunchasiga ta’riflar
ko‘p bo‘lishiga qaramay, investitsiya siyosati tushunchasi aniq belgilanmagan.
34](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_34.png)
![Amaliy va nazariy nuqtai nazardan, kontseptsiyaning aniq ta'rifi zarur, chunki bu
korxonaning investitsiya siyosatini shakllantirish va amalga oshirish jarayonlarini
maqsadli tadqiq qilish imkonini beradi. Quyidagi yetuk iqtisodchilar tomonidan
berilgan “korxonaning investitsiya siyosati” tushunchasining eng xarakterli
talqinlari keltirdik:
Blank I. A. - korxonaning umumiy moliyaviy strategiyasining bir qismi
bo'lib, u yuqori rivojlanish sur'atlarini ta'minlash va iqtisodiy faoliyatning iqtisodiy
salohiyatini kengaytirish uchun real va moliyaviy investitsiyalarning eng samarali
shakllarini tanlash va amalga oshirishdan iborat.
Bocharov V.V. - umumiy iqtisodiy strategiyaning ajralmas qismi bo'lib,
uning ishlab chiqarish, ilmiy-texnik salohiyatini yangilash va kengaytirishning eng
oqilona usullarini tanlash va amalga oshirish usullarini belgilaydi.
Vilenskiy P. L. - ishlab chiqarishni, tadbirkorlikni, foyda yoki boshqa
yakuniy natijalarni rivojlantirish uchun mintaqa, mamlakat iqtisodiy ob'ekti ichida
ham, undan tashqarida ham investitsiyalar hajmi, tarkibi va yo'nalishlarini
belgilaydigan iqtisodiy qarorlar tizimi.
Endovitskiy D.A. - tijorat tashkilotlari uchun investitsiya dasturini
shakllantirish, loyihalarni tanlash va uning raqobatdosh ustunliklarini uzoq
muddatli mustahkamlashga yordam beradigan va maqsadlariga muvaffaqiyatli
erishishni ta'minlaydigan moliyaviy qarorlarni qabul qilish bo'yicha umumiy
qo'llanma. Uning ta'kidlashicha, investitsiya siyosati investitsiya strategiyasining
amalda amalga oshirilishini ta'minlashi kerak.
Zaitsev N. L. - korxonaning moliyaviy strategiyasining ajralmas qismi bo'lib,
u investitsion faoliyatni jonlantirish va mahsulot samaradorligini oshirishni
ta'minlashga qaratilgan tashkiliy-texnik chora-tadbirlar majmuini aks ettiradi.
ishlab chiqarish salohiyati
Raizberg B.A. - investitsiyalarning tarkibi va ko'lamini, ulardan foydalanish
yo'nalishlarini, asosiy vositalarni yangilash va ularning texnik darajasini oshirish
zarurligini hisobga olgan holda kelib tushish manbalarini belgilash shaklida
korxonalar tomonidan olib boriladigan iqtisodiy siyosatning ajralmas qismi.
35](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_35.png)
![Sanin N.V. - investitsiyalarning tarkibi va ko'lamini belgilash, asosiy
fondlarni yangilash va ularni takomillashtirish zarurligini hisobga olgan holda
ulardan foydalanish yo'nalishlarini, kelib tushish manbalarini belgilash shaklida
davlat va korxonalar tomonidan olib boriladigan iqtisodiy siyosatning ajralmas
qismidir. texnik daraja Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatdiki, rus adabiyotida
investitsiya siyosatining mohiyatini aniqlash masalalari etarli darajada ishlab
chiqilmagan.
Ba'zi mualliflar investitsiya siyosatini korxonaning umumiy yoki investitsiya,
moliyaviy strategiyasi bilan birgalikda ko'rib chiqadilar. Ba'zi mualliflar
investitsiya siyosatini korxonaning umumiy yoki moliyaviy strategiyalari bilan
bog'liqligini ko'rsatmasdan mustaqil hodisa sifatida ko'rib chiqadilar. Biroq,
yuqoridagi barcha ta'riflar investitsiya siyosatining samarali boshqaruvga va
belgilangan maqsadlarga erishishga qaratilganligi bilan izohlanadi.
Mavjud farqlarga qaramay, yuqoridagi ta'riflarning umumiy ma'nosi shundan
iboratki, investisiya siyosati:
- birinchidan, korxona tomonidan ishlab chiqilgan ham umumiy, ham
investitsiya strategiyalarini amalga oshirishga qaratilgan;
- ikkinchidan, u nafaqat moliyaviy strategiyaning bir qismi, balki
korxonaning ishlab chiqarish, ilmiy-texnikaviy va ijtimoiy strategiyalarining eng
muhim qismidir;
- uchinchidan, u sanoat korxonasining moliyaviy barqarorligiga erishishga
qaratilgan bo‘lishi kerak;
- to'rtinchidan, vaqt bo'yicha investitsiya siyosati investitsiya faoliyatining
o'rta va uzoq muddatli maqsadlariga erishishga qaratilgan bo'lib, ularga
erishishning asosiy yo'llarini belgilaydi.
Investitsiyalar korxona faoliyatining alohida turi sifatida qaraladi.
Korxonaning investitsiya siyosatining asosiy elementlari samarali investitsiya
yo'nalishlari, shuningdek, korxona asosiy moliyaviy ko'rsatkichlarning kerakli
qiymatlarini baholaganda, eng maqbul investitsiya shartlarini tanlashdan iborat
36](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_36.png)
![bo'lib, investitsion siyosatni amalga oshirish uchun asosiy ko'rsatmalar sifatida
foydalaniladi.
Barcha mumkin bo'lgan sohalarni quyidagi asosiy yo'nalishlarga
umumlashtirish mumkin:
- korxona samaradorligini oshirishga investitsiyalar. Ushbu
investitsiyalarning maqsadi eskirgan uskunalarni almashtirish, kadrlarni qayta
tayyorlash yoki ishlab chiqarish ob'ektlarini yanada qulay ishlab chiqarish va sotish
sharoitlari bo'lgan hududlarga ko'chirish orqali korxona xarajatlarini kamaytirish
uchun sharoit yaratish;
- ishlab chiqarishni kengaytirishga investitsiyalar. Ularning maqsadi -
mavjud tarmoqlar doirasida allaqachon tashkil etilgan bozorlar uchun tovarlar va
xizmatlar ishlab chiqarishni kengaytirish;
- yangiishlabchiqarishlarniyaratishgainvestitsiyalar.
Bu korxonada ilgari ishlab chiqarilmagan mahsulot va xizmatlarni ishlab
chiqarish uchun yangi quvvatlarni yaratish va yangi texnologiyalarni o‘zlashtirish.
Ushbu investitsiya choralari kompaniyaning yangi bozorlarga chiqishi va raqobatga
tayyorligini ta'minlashga qaratilgan; - davlat organlarining ehtiyojlarini qondirishga
qaratilgan investitsiyalar. Korxonada investitsiya siyosati uning strategik
maqsadlaridan, ya'ni qisqa va uzoq muddatli istiqbolda tashkilotning barqaror
moliyaviy barqarorligini ta'minlash uchun iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning
uzoq muddatli rejasidan kelib chiqishi kerak.
Korxonada investitsiya siyosatini ishlab chiqishda quyidagi tamoyillarga
amal qilish zarur:
- korxonaning strategik rejalarini amalga oshirishga va uning moliyaviy
barqarorligiga yo'naltirilgan bo'lishi kerak;
- inflyatsiya va xavf omilini hisobga olish kerak;
- investitsiyalar iqtisodiy jihatdan asoslangan bo'lishi kerak;
- portfel va real investitsiyalarning optimal tarkibini shakllantirish zarur;
37](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_37.png)
![- loyihalar mavjud resurslardan kelib chiqqan holda va tashqi manbalarni jalb
etishni hisobga olgan holda ularning ahamiyati va amalga oshirish ustuvorligiga
qarab tartiblanishi kerak;
- i nvestitsiyalarni moliyalashtirishning ishonchli va arzonroq manbalari va
usullarini tanlash kerak.
Zamonaviy bozor munosabatlari axborot resurslarini ayirboshlashni, qayta
ishlashni jadallashtirishni taqozo etadi, natijada muhim axborotni o‘z vaqtida olish
va uni qayta ishlash texnologiyasini avtomatlashtirish zarurati tug‘iladi. Zamonaviy
sharoitda investitsiya siyosatining o'ziga xos xususiyati ma'lumot to'plash va tahlil
qilishdan tortib, ma'lum bir hodisani ishlab chiqish va amalga oshirishgacha bo'lgan
investitsiya xarakteridagi qarorlarni qabul qilish jarayonini, shuningdek butun
investitsiya bozorini kompyuterlashtirishdir. Axborot almashish va qayta ishlashni
avtomatlashtirish imkoniyati bozor shaffofligini ta'minlash, operatsiyalarni amalga
oshirish imkoniyatlarini kengaytirish, prognozlash va nazorat qilish jarayonlarini
tezlashtirish imkonini beradi, bu esa korxonaning investitsiya siyosati
samaradorligini oshiradi. Investitsion siyosat korxonada investitsiya jarayonini
boshqarishning operativ, muvofiqlashtiruvchi, nazorat va tartibga solish
funktsiyalarini amalga oshirishga yordam beradi.
Operatsion funktsiyalar aniq kapitalni boshqarish bilan bog'liq. Bu o'z
investitsiya resurslarini boshqarish, aniq investitsiyalarni boshqarish, investitsiya
oqimlarini tashkil etish va ularning munosabatlarini tartibga solish,
investisiyalarning moliyaviy natijalarini boshqarish, investisiya qonunchiligini
amalga oshirishni o'z ichiga oladi.
Muvofiqlashtiruvchi funktsiyalarga quyidagilar kiradi: ijtimoiy-iqtisodiy
tizimlarning turli elementlari va qiymatlarining investitsiya resurslariga bo'lgan
ehtiyojini tizimlashtirish va tahlil qilish, investitsiya bozorlari rivojlanishining
tabiati va parametrlarida tegishli muvozanatni o'rnatish, investitsiya bozorining real
va ehtimoliy imkoniyatlarini muvofiqlashtirish, ijtimoiy-iqtisodiy tizimning
kiruvchi investitsiya hajminiinvestorning “qabul qilish” imkoniyatlarini tahlil qilish
va h.k.
38](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_38.png)
![Nazorat funktsiyalari ijtimoiy-iqtisodiy tizimdagi investitsiya jarayonining
ko'rsatkichi sifatida ishlaydi. Bularga investitsiya jarayonining parametrlari va
xususiyatlarini kuzatish va taqqoslash, og'ishlarni aniqlash va bu og'ishlarga sabab
bo'lgan sabablarni aniqlash kiradi. Tartibga solish funktsiyalari investitsiya
jarayonining holatini va uning oqimi uchun sharoitlarni o'zgartirishga qaratilgan
chora-tadbirlarni ishlab chiqish va ushbu chora-tadbirlarni amalga oshirishdan
iborat.
Funktsiyalarni muvaffaqiyatli bajarish uchun investitsiya siyosati
korxonaning umumiy rivojlanish strategiyasi bilan bog'liqligini ta'minlash kerak.
Korxonaning rivojlanishi yagona strategiyaga bo'ysunishi kerak, shuning uchun
investitsiya jarayonini boshqarishning barcha jihatlari u bilan bog'lanishi kerak. Bu
investitsiya siyosati funksiyalarini amalda amalga oshirishning eng asosiy shartidir.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda shuni ta'kidlash mumkinki, investitsiya
siyosati korxonaning uzoqmuddatli maqsadlarini aniqlash, mablag'larni investitsiya
qilish uchun istiqbolli va foydali yo'nalishlarni tanlash va korxonani
rivojlantirishning ustuvor yo'nalishlarini tanlashdan iborat. Investitsiya siyosati
investitsiya resurslaridan oqilona foydalanishni, korxonaning moliyaviy, ishlab
chiqarish, ilmiy-texnikaviy salohiyatini kengaytirishga qaratilgan moliyalashtirish
manbalarining optimal nisbatini ta minlaydi. ʼ
Shunday qilib, kapitalni investitsiyalashning maqbul yo'nalishlarini aniqlash
va uni barqaror daromadli etarlicha uzoq muddatga investitsiya qilishning yanada
samarali usullarini aniqlash uchun investitsiya siyosatini ishlab chiqish va uni
muvaffaqiyatli amalga oshirish muhimdir.
Bugungi kunda bozor iqtisodiyotining modernizatsiyalash hamda
diversifikatsiyalash sharoitida iqtisodiyotga investitsiyani jalb etilishi hamda
ulardan samarali foydalanish ham ijtimoiy va ham iqtisodiy ahamiyat kasb etishi
hech kimga sir emas. Investitsiya iqtisodiyotning qaytadan yohud takror ishlab-
chiqarish sur’atlariga va hajmiga ta’sir ko‘rsatadi, ilmiy-texnik taraqqiyotni va
aholini asosiy qismini band bo‘lishining ta’minlashida o‘zini namoyon etadi. Uning
bosh sabablaridan biri sifatida iqtisodiyotdagi tub tarkibiy o‘zgarishlarga, mehnat
39](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_39.png)
![resurslarini ratsional va optimal joylashtirilishiga hamda rivojlanishiga ko’pgina
hollarda investitsion faoliyatga bog’liqligi bilan ifodalanadi.
Investitsiyaviy siyosat-bu iqtisodiyotni ustivor tarmoqlarining
rivojlantirilishi, qo‘llab-quvvatlanishi, markazlashtirilgan investitsiya jarayonida
nomarkazlashtirilgan investitsiyalash jarayoniga o‘tishi, ustivor investitsion
loyihalarning qo‘llab-quvvatlashiga qaratilgan mexanizmi, uslublar yig’indisi
hisoblanadi.
Bugungi kunda davlatning tashqi investitsiyalash siyosati – bu mamlakat
tashqarisida investitsiya oqimining hukumat tomonidan jalb qilinishi, boshqarilishi,
tartibga solinishi va nazoratga olinishi chora-tadbirlari tizimi hisoblanadi.
Investitsiyalash siyosati davlatni ijtimoiy-iqtisodiy yuksalishining aniq bir
maqsadga yo‘naltirilganligi bo‘lib, ushbu faoliyatni muhim vositalaridan biri
deyishga asos bor deb hisoblaymiz. Ushbu siyosatni mamlakatni siyosiy sohada
asosi tashkil etilga yohud mamlakatni hoh u rivojlangan bo‘lsin, hoh endi
rivojlanayotgan bo‘lsin siyosiy munosabatlarni o‘zagi sifatida xizmat qilishini
taqozo etadi. Investitsiyalash siyosatini davlatni moddiy ne’matlari ishlab-
chiqarishni tashkil etishdagi investitsiyalarni to‘g‘ri yo‘naltirib turuvchi vazifani
bajaruvchi mexanizmidir.
2.2. Mamlakatimizda chet el investitsiyalarini jalb qilishning hozirgi holati
tahlili
2022 yilning yanvar-dekabr oylarida O‘zbekiston Respublikasidaiqtisodiy va
ijtimoiy sohalarni rivojlantirish uchun jami moliyalashtirishmanbalari hisobidan
269,9 trln. so‘m investitsiya o‘zlashtirilgan bo‘lib, 2021 yilganisbatan 100,9 % ni
tashkil etdi.
Asosiy kapitalga investitsiyalar – yangi asosiy fondlarni sotib olishva
takror ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan xarajatlar majmuini bildiradi.So‘nggi 6
yildagi asosiy kapitalga investitsiyalar hajmi dinamikasi shuniko‘rsatmoqdaki, u
deyarli 4 martaga ko‘payib, o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lmoqda (1-javdal).
40](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_40.png)
![1-javdal.
Asosiy kapitalga investitsiyalarning hajmi dinamikasi, trln. s o‘m
2017 yil 2018 yil 2019 yil 2020 yil 2021 yil 2022 yil
72,2 124,2 195,9 210,2 239,7 269,9
So‘nggi yillardagi ularning o‘sish sur’atlarini ko‘radigan bo‘lsak, 2019
yilgacha o‘sib borgani va 138,1 % ga etgani, 2020 yilda keskin tushgani – 95,6 %
hamda hozirgi davrgacha yana o‘sish tendensiyasiga ega bo‘layotganini ko‘rish
mumkin – 100,9 % (2-javdal).
2-javdal.
Asosiy kapitalga investitsiyalar o‘sish sur’atlari dinamikasi, % da
2017 yil 2018 yil 2019 yil 2020 yil 2021 yil 2022 yil
119,4 129,9 138,1 95,6 102,9 100,9
Jami investitsiyalar hajmida, markazlashgan moliyalashtirish
manbalarihisobidan moliyalashtirilgan asosiy kapitalga investitsiyalarning
ulushi,2021 yilga nibatan 3,8 % punktga kamayib, 15,4 % ni yoki 41,5 trln. so‘mni
tashkiletdi. Mos ravishda, markazlashmagan moliyalashtirish manbalari
hisobidan228,4 trln. so‘m yoki jami investitsiyalarning 84,6 % investitsiyalari
o‘zlashtirilib,2021 yilga nisbatan 3,8 % punktga ko‘paydi.
2022 yilning yanvar-dekabr oylarida asosiy kapitalga investitsiyalarning59,1
% i yoki 159,6 trln. so‘mi jalb etilgan mablag‘lar hisobidan
moliyalashtirilganbo‘lsa, korxona, tashkilot va aholining o‘z mablag‘lari hisobidan
40,9 % yoki110,3 trln. so‘m moliyalashtirildi.
Statistik tahlilni o‘tkazish maqsadlarida asosiy kapitalga investitsiyalar
quyidagi asosiy kesimlarda shakllanadi: qo‘yilma turlari, texnologik, takror ishlab
chiqarish tarkiblari, iqtisodiy faoliyat turlari, moliyalashtirish manbalari bo‘yicha.
2022 yil yanvar-dekabr oylarida O‘zbekiston Respublikasi kafolati ostidagi
xorijiy kreditlar hisobidan 15,2 trln. so‘m investitsiyalar o‘zlashtirilib, 2021 yilga
nisbatan 74,9 % ni tashkil etdi. Ularning jami hajmidagi ulushi esa 2,0 % punktga
kamayib, 5,6 % darajasida qayd etildi.
41](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_41.png)
![2022 yilning yanvar-dekabr oylarida O‘zbekiston Respublikasi davlat
kafolati ostidagi xorijiy kreditlar hisobidan amalga oshirilgan investitsiya loyihalar
quyidagilardir:
- t abiiy gaz nazorati va hisobining avtomatlashtirilgan tizimini joriy
etish;
- Samarqand viloyatidaturistik markazqurish ;
- Sirdaryo viloyati Guliston, Shirin va Yangier shaharlarining
kanalizatsiya tizimini rekonstruksiyaqilish va rivojlantirish ;
- t exnologik uskunalarni zamonaviylashtirish va aloqa tizimlarini
kengaytirish ;
- Amu-Buxoro irrigatsiyatizimini qayta tiklash ;
- Toshkent viloyatiichimlik suvi va oqovasuv tizimlarini rekonstruksiya
qilishva qurish (Faza-1).
Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi hisobidan o‘zlashtirilgan
investitsiyalarhajmi 2,5 trln. so‘mni (dollar ekvivalentida 223,6 mln. AQSH dollari)
va jamiinvestitsiyalardagi ulushi 2021 yilning mos davridagi ko‘rsatkichga nisbatan
0,3 %punktga kamayib, 0,9 % ni tashkil etdi. SHuningdek, mazkur jamg‘arma
hisobidanmoliyalashtirilgan investitsiyalar hajmi 2021 yilga nisbatan 73,5 % ni
tashkiletdi.
2022 yilning yanvar-dekabr oylarida Tiklanish va taraqqiyotjamg‘armasi
mablag‘lari hisobidan amalga oshirilgan yirik investitsiyaloyihalari (2-rasm):
2-rasm. Tiklanish va taraqqiyotjamg‘armasi mablag‘lari hisobidan amalga
oshirilgan yirik investitsiyaloyihalari.
42Quyuv-prokat majmuasini qurish ;
Shovot-Qorao’zak temir yo’l liniyasini hamda Amudaryo
ustidan o’tuvchi temir yo’l va avtomobil yo’li qo’shma
ko’prigini qurish ;
Toshkent shahrida yer usti halqa metropolitenini
qurish (II bosqich).](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_42.png)
![O‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha Respublika
byudjetidanmoliyalashtiriladigan infrastruktura, iqtisodiy va ijtimoiy
sohanirivojlantirishga yo‘naltirilgan investitsiyalar hajmi 2021 yilga nisbatan84,4
%ni yoki 20,9 trln, so‘mni tashkil etdi. Shuningdek, suv ta’minoti va
kanalizatsiyatizimini rivojlantirish jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan
investitsiyalar 2021 yilga nisbatan 92,0 % ni, 2,9 trln. so‘mni tashkil etdi. Ularning
jamiinvestitsiyalardagi ulushi, mos ravishda 0,1 % punktga kamayib, 1,1 % ni
tashkiletdi.
Yillar kesimida markazlashmagan moliyalashtirish manbalari
hisobidanasosiy kapitalga investitsiyalarning ulushlari, % da (3-jadval):
3-jadval.
2017 yil 2018 yil 2019 yil 2020 yil 2021 yil 2022 yil
77,7 70,3 72,5 80,1 80,8 84,6
Asosiy kapitalga investitsiyalarning statistik hisobi , qo‘shimcha
qiymatsolig‘ini qo‘shgan holda, hisobot davrida amaldagi narxlarda, to‘lov
amalgaoshirilgan paytdan qat’iy nazar, haqiqatda o‘zlashtirilgan hajm miqdorida
amalga oshiriladi.
3-rasm. Markazlashmagan moliyalashtirish manbalari hisobidan asosiy
kapitalga investitsiyalar, trln. so‘m
43 Tijorat baklari kreditlari va
boshqa qarz mablag’lari
Aholi mablag’lari
To’g;ridan-to’g’ri xorijiy
investitsiyalar
Kafolatlanmagan va boshqa xorijiy
investitsiya va kreditlar
Korxona mablag’lari25,821,1
37,0
60,0
84,5](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_43.png)
![2022 yilning yanvar-dekabr oylarida korxona va tashkilotlarning o‘z
mablag‘lari hisobidan moliyalashtirilgan asosiy kapitalga investitsiyalar – 84,5 trln.
so‘m yoki jami asosiy kapitalga investitsiyalarning 31,3 % ini tashkil etdi.
Bevosita to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hisobidanmoliyalastirilgan
investitsiyalardan O‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha 37,0 trln.so‘m, yoki 2021
yilga nisbatan 1,2 % punktga ko‘paygan holda jami ulushi 13,7 % ga teng
investitsiyalar o‘zlashtirildi (3-rasm).
Asosiy kapitalga o‘zlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirishmanbalari
bo‘yicha eng yuqori ko‘rsatkichlar va o‘sish sur’atlari korxona vatashkilotlarning
o‘z mablag‘lari hisobiga to‘g‘ri kelib, 2021 yilga nisbatan110,6 foizni tashkil etdi.
Kafolatlanmagan va boshqa xorijiy investitsiya va kreditlarhisobidan60,0
trln. so‘m investitsiyalar o‘zlashtirilib, jami asosiykapitalga
investitsiyalarhajmidagi ulushi 22,3 % ni tashkil etdi.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri va kafolatlanmagan xorijiy kreditlar hisobidanquyidagi
yirik investitsiya loyihalari amalga oshirildi:
- Sirdaryo viloyatida quvvati 1500 MVt bo‘lgan yangi elektrstansiyasini
qurish;
- Sirdaryo viloyatida quvvati 220 MVt bo‘lgan gaz-porshenlielektr
stansiyasini qurish;
- 2017-2021 yillarda uglevodorod xom ashyosi qazib
chiqarishhajmlarini ko‘paytirish bo‘yicha Dastur;
- 2021 - 2022 yillarda respublika magistral gaz uzatish
tiziminimodernizatsiya qilish va samaradorligini oshirish dasturi;
- Samarqand viloyatining Nurobod tumanida quvvati 100 MVtbo‘lgan
quyosh fotoelektr stansiyasini qurish;
- Buxoro viloyatida quvvati 270 MVt bo‘lgan gaz-porshenlielektr
stansiyasini qurish;
- “Mustaqillikning 25 yilligi” konida geologiya-qidiruv ishlariniamalga
oshirish va konni o‘zlashtirish, gaz-kimyo kompleksini qurish;
- Mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarish kompleksini tashkiletish;
44](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_44.png)
![- Quruq sianid tuzlari ishlab chiqarishni tashkil etish.
Shuningdek, tijorat banklari kreditlari va boshqa qarz mablag‘larihisobidan
moliyalashtirilgan 21,1 trln. so‘m (jami asosiy kapitalgainvestitsiyalarning 7,8 %
ini tashkil etib, 2021 yilga nisbatan 0,2 %punktga kamayish) asosiy kapitalga
investitsiyalar o‘zlashtirildi (4-jadval).
Aholi mablag‘lari hisobidan jami asosiy kapitalga investitsiyalarning 9,5 % i
yoki 25,8 trln. so‘m o‘zlashtirildi. Aholi mablag‘lari hisobidan asosan uy-joylar
qurish sohasida investitsiyafaoliyati amalga oshirilgan.
4-jadval.
45](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_45.png)
![Davlat byudjeti mablag‘lari hisobidan asosiy kapitalga
yo‘naltirilganinvestitsiyalar hududiy tarkibida eng yuqori ko‘rsatkichlar
Qoraqalpog‘istonRespublikasida – hududdagi jami investitsiyalarning 12,7 % ini,
Surxondaryoviloyatida – 12,1 % va Jizzax viloyatida – 9,7 % miqdorida kuzatildi.
Korxona va tashkilotlarning o‘z mablag‘lari hisobidan investitsiyalar
bo‘yichaeng yuqori ulush Toshkent shahrida kuzatilib, bu hududda
o‘zlashtirilganinvestitsiyalarning 52,1 % ini tashkil etdi. Shuningdek, Toshkent
viloyatida 39,3 %va Navoiy viloyatida 30,7 % ni tashkil etdi.
Jalb qilingan moliyalashtirish manbalari tarkibida xorijiy investitsiyava
kreditlar alohida o‘ringa ega. Xorijiy investitsiya va kreditlarning
jamiinvestitsiyalardagi ulushi bo‘yicha eng yuqori ko‘rsatkichlar Sirdaryo va
Buxoroviloyatlarida kuzatilib, mos ravishda 77,5 va 56,8 % ni tashkil etdi.
Hududlar kesimida asosiy kapitalga investitsiyalar o‘zlashtirilishi
bo‘yicha2021 yilga nisbatan eng yuqori o‘sish sur’ati 137,6 % ga o‘sib, Sirdaryo
viloyatidakuzatildi. Ushbu natijani 1500 MVt quvvatga ega yangi elektr
stansiyasiva 220 MVt quvvatga ega gaz pistonli elektr stansiyasini qurish kabi
yirikloyihalarga investitsiyalarni o‘zlashtirish bilan izohlash mumkin.
SHuningdek, Samarqand viloyatida ham yuqori o‘sish sur’ati kuzatilib, 2021
yilga nisbatan 129,5 % ni tashkil qildi. Bu hududda turistik markaz qurilishi,
quvvati 100 MVt bo‘lgan quyosh fotoelektr stansiyasi qurilishi, Samarqand kimyo
majmuasi qurilishi kabi yirik investitsiya loyihalari amalga oshirilmoqda.
Qoraqalpog‘iston Respublikasida asosiy kapitalga investitsiyalar
hajmining2021 yilga nisbatan 113,2 % ni tashkil etishi, avvalambor 2017-2021
yillardauglevodorod ishlab chiqarishni ko‘paytirish dasturi doirasida
investitsiyalarningo‘zlashtirilishi bilan bog‘liq.
Investitsion faollikning eng past o‘sish sur’atlari Qashqadaryo viloyatida –
80,8 % (investitsiya hajmi 16181,5 mlrd. so‘m) va Toshkent shahrida – 87,0
%(56725,8 mlrd. so‘m) qayd etildi.
2022 yilning yanvar-dekabr oylarida jami asosiy kapitalga o‘zlashtirilgan
investitsiyalarning asosiy qismi, respublikaning to‘rt hududida, jumladan, Toshkent
46](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_46.png)
![shahrida – 21 %, Toshkent viloyati – 13 %, Buxoro va Samarqand viloyatlarida – 8
% investitsiyalar o‘zlashtirildi.
2022 yilning yanvar-dekabr oylarida aholi jon boshiga hisoblangan asosiy
kapitalga o‘zlashtirilgan investitsiyalar hajmi bo‘yicha yuqori ko‘rsatkichlar
Toshkent shahrida – 19500,1 ming so‘m (yoki 2021 yilga nisbatan taqqoslaganda –
84,4 %), Navoiy viloyatida – 18556,2 ming so‘m (yoki 115,8 %) va Sirdaryo
viloyatida – 14167,1 ming so‘m (yoki 134,8 %) miqdorida qayd etildi .
O‘zbekiston Respublikasida 2022 yilning yanvar-dekabr oylarida 112,2 trln.
so‘m (dollarekvivalentida 10,2 mlrd. AQSH doll.) yoki 2021 yilga nisbatan 99,0 %
asosiy kapitalga xorijiy investitsiya va kreditlar o‘zlashtirildi (5-jadval).
Xorijiy investitsiya va kreditlarning jami asosiy kapitalgao‘zlashtirilgan
investitsiyalardagi ulushi 41,6 % ni tashkil etdi.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiya va kreditlar hisobidan joriy davrda 97,0
trln. so‘m o‘zlashtirilgan bo‘lsa, O‘zbekiston Respublikasi kafolati ostida 15,2 trln.
so‘m xorijiy kreditlar o‘zlashtirildi.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiya va kreditlar hamda O‘zbekiston
Respublikasi kafolati ostidagi xorijiy kreditlarning jami xorijiyinvestitsiya va
kreditlar hajmidagi ulushi mos ravishda 86,5 % va 13,5 % ni tashkil etdi.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiya va kreditlar tarkibida to‘g‘ridan-
to‘g‘rixorijiy investitsiyalar 37,0 trln. so‘m yoki jamiga nisbatan 38,1 % ni,
boshqainvestitsiya va kafolatlanmagan xorijiy kreditlar 60,0 trln.so‘mni yoki
jamiga nisbatan 61,9 % ni tashkil etdi.
Xorijiy investitsiya va kreditlar tarkibida xorijiy investitsiyalar 45,2 trln.
so‘mni yoki jamiga nisbatan 40,2 % ni va mos ravishda xorijiy kreditlar 67,0 trln.
so‘mni yoki 59,8 % ni tashkil qildi.
To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar – ustav kapitalda 10 foizdan
kambo‘lmagan ulushga ega xorijiy investorning moliyaviy va nomoliyaviy
qo‘yilmalaridir.
47](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_47.png)
![5-jadval.
2022 yil yanvar-dekabr oylarida O‘zbekiston Respublikasida qayta ishlash
sanoatida xorijiy investitsiya va kreditlar salmoqli o‘zlashtirilib, 4771,7
mlrd.so‘mni yoki jami asosiy kapitalga o‘zlashtirilgan investitsiyalarning 42,5 %
ini tashkil etdi.
48](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_48.png)
![Elektr va gaz bilan ta’minlash faoliyat turida bu ko‘rsatkich 15820,1
mlrd.so‘mni yoki jami xorijiy investitsiya va kreditlarning 14,1 % ini qayd etdi.
2.3. Samarqand viloyatida investitsiyalarini jalb qilishning hozirgi holati
tahlili
Dissertatsiya ilmiy-tadqiqot bazasi sifatida Samarqand viloyati Urgut tuman
investitsiyalar va tashqi savdo bo‘limi tanlab olindi va u erda amaliyot stajirovkasi
o‘taldi. Amaliyot stajirovkasi davridagi Urgut tuman investitsiyalar va tashqi savdo
bo`limi va uning faoliyati bilan yaqindan tanishilib, bo`lim rahbari hamda boshqa
xodimlar ko`magida tashkilot nizomi, me`yoriy-huquqiy hujjatlar, so`nggi yillarda
investitsion muhitni yanada rivojlantirish, investitsion jozibadorlikni oshirish va
investitsiyalar oqimini jadallashtirish maqsadida olib borilgan chora-tadbirlarni
o`rganib chiqildi.
Shuningdek, dissertatsiya mavzusi “Iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda
investitsion faoliyat samaradorligini oshirish” bo`yicha bo’lib, Urgut tuman
investitsiyalar va tashqi savdo bo`limi tomonidan bajarilgan ishlar, to`plangan
ma`lumotlar va statistik tahlillarga asoslanib, yangi investitsion loyihalar bilan
tanishildi, iqtisodiyotning qaysi soha va tarmoqlariga investitsiyalar ko`proq jalb
qilinayotgani, qaysi yo`nalishlarda bir muncha oqsashlar va kamchiliklar borligini
o`rganildi, investitsiyalarni jalb qilish borasida xorijiy tajribalarni o`rganish va jalb
qilish borasidagi bir qator taklif va tavsiyalarimni ishlab chiqildi.
Ilmiy amaliyot davomida Urgut tuman investitsiyalar va tashqi savdo bo`limi
tomonidan 2022 yilda Urgut tumanining investisiya dasturlari va eksport prognoz
ko`rsatkichlarining bajarilishi to`g`risida quyidagi ma’lumotlarni o`rganildi va
tahlil qilindi:
davlat va hududiy investitsiya dasturlariga asosan Urgut tumanida 1,3 trln.
so`mlik 97 ta loyihalarni amalga oshirish orqali 2348 ta yangi ish o`rinlari
yaratilgan. Shundan, davlat inv e stisiya dasturi doirasida qiymati 404,8 mlrd
so`mlik 6 ta loyiha, 395 ta ish o`rinlari;
49](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_49.png)
![ h ududiy dastur doirasida qiymati 904,3 mlrd so`mlik 91 ta loyihada 1953 ta
ish o`rinlari yaratilishi ko`zda tutilgan;
a malda qiymati 1 trln 63 mlrd. so`m bo`lgan 104 ta loyiha ishga tushirilgan
va 2467 ta yangi ish o`rinlari yaratilgan;
Sariqt e pa mahallasida joylashgan “Sam elektro servis” MChJ ning 56,2 mlrd.
so`mlik “Maishiy changyutgichlar ishlab chiqarish va eksportni yo`lga
qo`yish” loyihasi ishga tushirilib 60 ta yangi ish o`rinlari yaratilgan;
2023 yilda hududiy dastur doirasida jami 1 trln 256 mlrd. so`mlik 95 ta
loyihalar ishga tushurilishi natijasida 2488 ta yangi ish o`rinlari yaratilishi
r e jalashtirilgan.
2022 yilda Eksport prognoz ko`rsatkichlari 92,9 mln.dollar (1-s e ktorda 34,3
mln.doll.) qilib b e lgilab olingan. Shundan, sanoatga 75,2 mln. dollar, qishloq
xo`jaligida 17,8 mln.dollarlik mahsulotlar eksport qilinadi.2022 yilning yanvar-
dekabr holatiga 59,5 mln.dollar shundan, sanoatda 43,5 mln.dollar, qishloq
xo`jaligida 16,0 mln.dollar eksport amalga oshirilgan.O`tgan 2021 yilning mos
davriga nisbatan 0,6 mln. dollar ko`p (101% ga ko`p) eksport qilingan.2022 yilning
yanvar-dekabr oylarida 116 ta korxona tomonidan 26 ta davlatga 190 turdagi
mahsulotlar eksporti amalga oshirilgan.
Masalan, Urgut tumanidagi Mergancha mahallasida joylashgan “Sam negin”
MChJ tomonidan 3,6 mln.dollarlik “Gilam va gilam mahsulotlari” Rossiya,
Qozog`iston, Qirg`iziston va Tojikiston davlatlariga eksport qilingan.
Dunyodaginotinchlik, ya’niUkrainavaRossiya o‘rtasidagi urush tufayli ayrim
eksport bo‘yicha shartnomalar amalga oshirilmay qolgan, ya’ni:
14,1 mln.dollarlik eksport shartnomalar amalga oshirilmasdan qolgan ;
Jumladan, Sanoat mahsulotlari 9,3 mln.dollarlik ;
Qishloq xo`jaligida 4,8 mln.dollarlik shartnomalarga asosan eksport amalga
oshirilmagan ;
Quyidagi korxonalar bunga yorqin misol bo`la oladi:
Sanoatda “NUR-SAM-QUR” MchJning 1,5 mln.dollar ;
50](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_50.png)
![ Qishloq-xo`jaligida “NEXT AGRO IMPERATOR” MChJning 0,5
mln.dollar, “NAIM DIYORBEK KISHMISH BOG`LARI” FXning 1,1
mln.dollarlik shartnomalar amalga oshirilmasdan k e lmoqda.
2021 yilning yanvar-noyabr oylarida tekstil ma h sulotlari (Gilam ma h sulotlari)
9,7 mln.dollarlik eksport qilingan bo`lsa, joriy yilda Rossiya-Ukraina davlatlaridagi
notinch vaziyatlar tufayli 5,2 mln.dollarlik ma h sulotlargina eksport qilindi. Bu esa
o`tgan yilning mos davriga nisbatan 61% ni tashkil etmoqda.
Urguttumanidat o`g`ridan-to`g`ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bo`yicha:
2022 yilda 9 ta loyihalar ishtirokida 34,9 mln. dollarlik xorijiy inv e stisiyalar
o`zlashtirilishi va 1375 ta ish o`rinlari yaratilishi b e lgilab olingan.
Bundan tashqari, O`zb e kiston R e spublikasi Pr e zid e ntining joriy yil 24
yanvar kuni o`tkazilgan vid e os e l e ktor yig`ilishida b e rilgan topshirig`iga
asosan qo`shimcha loyihalar hisobiga 60,0 mln.dollar jami 94,9 mln.dollar
xorijiy inv e stisiya o`zlashtirilishi ta’minlangan.
Urgut tumanida to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalarni jal qilish bo’yicha qator
ishlar amalga oshirilib, 2022 yilning yanvar-d e kabr oylarida jami 28,0mln.dollar
to`g`ridan-to`g`ri xorijiy inv e stisiyalar va xorijiy kr e ditlar o`zlashtirilgan .
“YEC GILAM” MChJ tomonidan 6,4 mln AQSh dollario’zlashtirilgan. 2022
yilda o`zlashtirilgan 28,0 mln.dollar inv e stisiyalardan:
1. PQ-72-sonli qaror bo`yicha 14,7 mln.dollar;
2. Qo`shimcha loyihalar xisobidan 13,3 mln.dollar.),
Bundan tashqari, “SMART HYGIENE FACILITIES” MChJ tomonidan 4,7 mln
AQSh dollar o’zlashtirilgan.
Urgut tuman investitsiyalar va tashqi savdo bo`limi quyidagi me’yoriy-huquqiy
hujjatlarga ko`ra o`z ishini tashkil qiladi va olib boradi, ya’ni:
O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2022-yil 29-
yanvardagi “2022-2026- yillarga mo`ljallangan Yangi O`zbekistonning
taraqqiyot strategiyasi.
O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2021-yil 30-
dekabrdagi “O`zbekiston Respublikasining 2022-2026-yillarga mo`ljallangan
51](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_51.png)
![investitsiya dasturini tasdiqlash hamda investitsiya loyihalarini
boshqarishning yangi yondashuv va mexanizmlarini joriy etish to`g`risida”gi
PQ-72-son qarori.
O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2022-yil 28-
dekabrdagi “O`zbekiston Respublikasining 2023-2025-yillarga mo`ljallangan
investitsiya dasturini amalga oshirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi PQ-459-
sonqarori.
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 7-sentabrdagi
“O zbekiston Respublikasining To g ridan-to g ri investitsiyalarʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
jamg armasi faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida”gi PF-
ʻ ʻ ʻ
215-son Farmoni.
Yuqoridagi qonun hujjatlarida belgilab qo ` yilgan chora - tadbirlar asosida
mamlakatimizda investitsion jozibadorlikni oshirish , hududlar kesimida hamda
hududlarning eng kichik birliklarida ishlab chiqarish va xizmat ko ` rsatish
sohalarini yanada kengaytirish , yangidan - yangi bo ` sh ish o ` rinlarini yaratish ,
aholining turmush farovonligini oshirish ko ` zda tutilgan .
II bob bo’yicha xulosa
1. Asosiy kapitalga investitsiyalar – yangi asosiy fondlarni sotib olish va
takror ishlab chiqarishga yo’naltirilgan xarajatlar majmuini bildiradi.
2. Asosiy kapitalga investitsiyalar statistik hisobi, qo’shimcha qiymat
solig’ini qo’shgan holda, hisobot davrida amaldagi narxlarda, to’lov amalga
oshirilgan paytdan qat’iy nazar, haqiqatda o’zlashtirilgan hajm miqdorida amalga
oshiriladi.
« O‘zbekiston Respublikasining 2023-2025 yillarga mo‘ljallangan
investitsiya dasturini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida »
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori.2016 yil 2 dekabr, PQ-2666-son.
3. Samaradorlik (iqtisodiy va ijtimoiy) iqtisodiy yoki ijtimoiy samaraning
unga erishish uchun qilingan xarajatlar nisbatini ifodalaydi.
52](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_52.png)
![4. Investitsion faoliyatni tanlash orqali, investitsion resurslarni jalb qilishda
foydalanilayotgan investitsion mexanizmlarni investitsion faoliyatni amalga
oshirish maqsadida qo’llash zarurdir.
5. Samarqand viloyati Urgut tumanida to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalarni jal
qilish bo’yicha qator ishlar amalga oshirilib, 2022 yilning yanvar-d e kabr oylarida
jami 28,0mln.dollar to`g`ridan-to`g`ri xorijiy inv e stisiyalar va xorijiy kr e ditlar
o`zlashtirilgan.
53](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_53.png)
![III bob. Samarqand viloyatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar jalb qilishni
rivojlantirish istiqbollari
3.1. Investitsiyalar iqtisodiyot tarmoqlari va sohalarini rivojlantirishning asosi
sifatida
Bugungi kunda, oldindan ko‘ra bilish va prognozlashtirishda
foydalaniladigan axborot manbalari, bashoratni tuzish mexanizmi, ko‘plab usullar
hamda shularni o‘zida mujassam etgan kompyuter dasturlari mavjud.
Ijtimoiy-iqtisodiy hodisalar taraqqiyotini prognoz qilish usullarini shartli
tarzda uch guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruhga qonuniyatlarni
ekstropolyasiya qiluvchi va modellashga, o‘rganilayotgan ob’ekt o‘zgarishiga
asoslanuvchi; ikkinchi guruhga tahlil qilinayotgan hodisa ekspertizasiga
asoslanuvchi; uchinchi guruhga kombinatsiya qilingan usullar kiradi.
Birinchi guruhga bevosita ekstropolyasiya usullari, egiluvchi egri chiziq
bo‘yicha ekstropolyasiya usuli, korrelyasion va regression usullar, muqobil prognoz
qilish usullari va shu kabilarni kiritish mumkin.
Ikkinchi guruh usullariga individual va jamoaviy ekspertiza usullarining turli
modifikatsiyalari kiritiladi.
Bevosita ekstropolyasiya usullari prognoz qilinayotgan davrdagi iqtisodiy
hodisalarning o‘zgarishini o‘rganish va topilgan qonuniyatni kelajakda amalga
oshirishga asoslanadi.
Ekstropolyasiya usulining afzalligi, hisoblash sxemasining keng
universalligi, hisob algoritmining ko‘p mehnat talab qilmasligi, boshlang‘ich
axborotga ishlov berishni avtomatlashtirishga imkon beradigan mashina
dasturiningmavjudligidir.
Usulning kamchiligi: uzoq vaqt birligi uchun baza ma’lumotlaridan
foydalanish zarurligi; kelajakni oldindan aytishda inersiyalilik (odatdagi harakatini
saqlagan tarzda)tamoyilini qo‘llash mumkin emasligi; uzoq muddatga prognoz
qilinganda uning aniqligining kamayishi.
Dinamik qatorlarni tahlil qilgan holda, ko‘pgina tadqiqotchilar o‘tmishda
bo‘lib o‘tgan hodisalarning mohiyatini tadqiq etish asosida ularning kelajakdagi
54](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_54.png)
![holatini bashorat qilish, qatorlarni ekstropolyasiya (qatorlarni uzaytirish) qilish
orqali turli xil prognozlarni qurishga harakat qilishgan.
Dinamik qatorlarni ekstropolyasiya qilishning turli xil usullaridan
foydalanish mumkin. Ammo uning har bir usuli, o‘rganilayotgan hodisa va
jarayonlarning o‘tmishdagi rivojlanish qonuniyatlari (tendensiyalari) kelajakda ham
saqlanib qoladi, degan taxminga asoslanadi. Shu sababli qatorlarning
ekstropolyasiyasiga asoslanadigan prognoz jarayonlari keltirilgan dinamik
qatorlarni tahlil qilishdan boshlanishi lozim. Bashorat qilishning bunday
ekstrapolyasiya usullaridan foydalanishning muhim shartlaridan biri, tadqiq
qilinayotgan jarayonning mohiyatini bilish hamda iqtisodiy o‘sishda
barqarorlikning mavjudligidir. Faqat shundagina o‘rganilayotgan hodisa
taraqqiyotida talab qilingan darajadagi uzluksizlik ta’minlanishi mumkin.
Haqiqatda rivojlanish tendensiyalari turli xil tashqi va ichki muhit omillari ta’sirida
o‘zgarib turadi. Shu sababli qatorlarni ekstropolyasiya qilish orqali aniqlangan
ma’lumotlar ehtimoliy hisoblanadi.
Dinamik qatorlarni ekstropolyasiya qilish usullaridan biri ularni analitik
formulalar yordamida tekislash hisoblanadi. Bunda keltirilgan dinamik qatorning
amaldagi har bir darajasi y
t ikkita hadning yig‘indisi sifatida y
t = f ( t )+
t qaralib, bunda
f ( t ) trendni namoyon etuvchi tarkib,
‒
t esa ‒ Mε = 0, Dε = σ2 bo‘lgan tasodifiy
miqdor. Dinamik qatorlarni tekislashdan maqsad, empirik ma’lumotlarga tayanib,
aniqlangan formula asosida ŷ
t = f ( t ) uning “nazariy” darajalarini aniqlashdir.
Rivojlanish tendensiyalarini namoyish etuvchi eng qulay analitik formulalar quyida
keltirilgan (6-jadval).
6 -jadval
Prognozlashtirish modellari
№ Analitik shakli Funksiya
1 y = b
0 + b
1 ˣ t C h iziqli
2 y = b
0 + b
1 ln ( t ) Logarifmik
3 y = b
0 + b
1 / t Teskari
4 y = b
0 + b
1 t + b
2 t 2
Kvadratik
55](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_55.png)
![5 y = b
0 + b
1 t + b
2 t 2
+ b
3 t 3
Kubli
6 y = b
0 ˣ b
1 t
Tarkibli
7 y = b
0 ˣ t b 1
Darajali
8 y = e ( b 0 + b 1/ t )
S -funksiya
9 y = e ( b 0 + b 1
ˣ t )
Rosta
10 y = b
0 ˣ e b 1 ˣ t
Eksponensial
O‘zbekiston Respublikasida asosiy kapitalga investitsiyalar h ajmi ko‘rsatkchi
prognozini amalga oshirishda biz prognozlashtirish modellarining chiziqli funksiya
analitik shaklidan foydalanib, respublikaning 2017-202 2 yillardagi statistik
ma’lumotlarini tahlil qildik.
{
n ∗ a
0 + a
1 ∑ x =
∑ y
a
0 ∑ x + a
1 ∑ x 2
=
∑ x ∗ y
bu erda n – yillar soni, x – ta’sir etuvchi omil (bizning misolda yillar), y –
natijaviy qiymat (bizning misolda iqtisodiy ko‘rsatkich), a
0 va a
1 – mos holda
funksiya koeffitsientlari.
Olti yillik ma’lumotlardan foydalangan holda dinamik qatorlarning
ekstrapolyasiya qilish orqali ko‘rsatkichlarning modeli y = a
0 + a
1 ∗ x
ishlab chiqildi
va quyidagicha prognoz amalga oshirildi (7-jadval).
7-jadval.
K o‘rsatkichlar 2017
y. 2018
y. 2019
y. 2020
y. 2021
y. 2022
y. 2023
y.* 2024
y.* 2025
y.*
Asosiy kapitalga
investitsiyalar
hajmi, trln. so‘m 72,2 124,2 195,9 210,2 239,7 269,9 300,2 333,0 365,8
Jadval ma’lumotlaridan foydalangan holda ushbu ko‘rsatkichning yillar
kesimida o‘zgarishining matematik modelini ekstrapolyasiya usuli orqali chiziqli
funksiyasi aniqlandi. Unga ko‘ra y=70,6+32,8*n - bu erda n – yillar soni (modelni
tuzishda 6 yildan - 2017 yildan 2022 yilgacha bo‘lgan vaqt oralig‘idagi
ma’lumotlardan foydalanildi, n ga 7 va undan yuqori bo‘lgan yillarni qo‘yib,
56](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_56.png)
![tegishli yildagi natijaviy ko‘rsatkichni aniqlash imkoniyati mavjud bo‘ladi)hamda y
- a sosiy kapitalga investitsiyalar hajmi (4-rasm) . Respublika bo’yicha asosiy
kapitalga investitsiyalar hajmi yillar o’zgarishiga nisbatan korrelyatsion bog’liqligi
aniqlandi va u juda yuqori bo’lib, r=0,975 ga teng bo’ldi.
2017 y. 2018 y. 2019 y. 2020 y. 2021 y. 2022 y. 2023 y.* 2024 y.* 2025 y.*050100150200250300350400
Asosiy kapitalga investitsiyalar hajmi, trln. so‘m
4-rasm. Asosiy kapitalga investitsiyalar hajmi .
3.2. Iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda investitsion siyosatning
samaradorligini oshirish yo‘nalishlari.
Investitsion siyosatning holatini va uning samaradorligini baholash uchun
ma'lum miqdoriy ko'rsatkich kerak bo'lib, uning yordamida turli kompaniyalarda
mavjud investitsiya resurslarini boshqarish sifatini qiyosiy tahlil qilish mumkin
hisoblanadi.
Bunday miqdoriy mezon sifatida investitsiya siyosati samaradorligining
ishlab chiqilgan umumiy integral ko'rsatkichidan foydalanish mumkin.
Investitsiya siyosati samaradorligining integral ko'rsatkichini hisoblash
metodologiyasi quyidagilarni nazarda tutadi:
- korxona va tashkilot investitsion faoliyatining moliyaviy omillar
ko'rsatkichlari to’plamini shakllantirish;
- ma'lum bir kompaniyalar jamlanmasi uchun tahlil qilingan davr uchun
tanlangan ko'rsatkichlarni hisoblash uchun ma'lumot to'plash;
57](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_57.png)
![- tanlangan kompaniyalarning moliyaviy-xo'jalik faoliyatini belgilovchi
xususiyatlarni bevosita hisoblash;
- omillarning tanlangan ko'rsatkichlarining har biri uchun darajasini,
maqsadga muvofiqligini baholash;
- maqsadga muvofiqlikning umumiy integral ko'rsatkichini hisoblash;
- investitsiya siyosati yo‘nalishlarini uning samaradorligining integral
ko‘rsatkichini oshirish maqsadida ishlab chiqish.
Muhimlilik funktsiyasi usulini qo'llashda hisob-kitoblarning asosiy qiymati u
yoki bu ko'rsatkichning joriy qiymatini muhim qiymat bilan bog'lashdan iborat
bo'lib, ular quyidagilar bo'lishi mumkin:
- kompaniyaning jami yoki ko'rib chiqilayotgan davr uchun ko'rsatkichning
maksimal qiymati;
- modal qiymat, ya'ni, kompaniyalar jamlanmasi yoki aniq bir davrni tadqiq
qilishda ko’pincha uchraydi;
- amalda aniqlangan va ko'pincha qo'llaniladigan normativ qiymat.
Shu bilan birga, qiyosiy xarakteristikadan so'ng, hisoblashda qo'llaniladigan
ko'rsatkichlarning har biriga 0 dan 1 gacha bo'lgan ma'lum darajadagi ahamiyatga
ega, agar muhimlilik funktsiyasi 1 ga moyil bo'lsa.Agregat holatda, bu shuni
anglatadiki, ko'rsatkich ahamiyati bo'yicha 1 ga qanchalik yaqin bo'lsa, uning
muhimliligi shunchalik yuqori bo'ladi va aksincha, ko'rsatkichning joriy qiymati
istalgan qiymatdan qanchalik farq qilsa, uning muhimliligihamda sifati ham
shunchalik past bo'ladi.
Istalgan funksiyalarni yaratishning quyidagi usullari mavjud:
- o'lchanayotgan miqdorga qarab eng muhim qiymatni belgilash orqali;
- muhim qiymatlar diapazonining pastki va yuqori chegaralari bo'yicha;
- muhim qiymatlarning faqat pastki yoki faqat yuqori chegarasini ko'rsatish.
Investitsion siyosat samaradorligining umumiy integral ko'rsatkichini
baholashni shakllantirish uchun foydalaniladigan ko'rsatkichlar moliyaviy
hisobotlar, xususan, buxgalteriya balansi va daromadlar to'g'risidagi hisobot asosida
hisoblanadi.
58](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_58.png)
![Ushbu uslubni qo'llashning asosiy ma'nosi kompaniyaning investitsiya
siyosati samaradorligining ajralmas ko'rsatkichlari yig'indisini hisoblashdan iborat
bo'lib, uning yakuniy qiymati ishlab chiqarish va moliyaviy resurslardan qanchalik
samarali foydalanilishini baholash uchun ishlatilishi mumkin.
Muhimlilik funktsiyasi ( D ) - individual ko'rsatkichlar - omillarning
muhimliligining o'rtacha geometrik qiymati:
D = m√
d
1 ¿ d
2 ∗ … ∗ d
i (1)
buerda d - muhimlilik, i –nchi ko’rsatkich - omil; m- hisob-kitobda ishlatiladigan
ko’rsatkichlar soni - omillar.
Umumlashtirilgan muhimlilikni hisoblash uchun ko'rsatkichlar tizimi
qo'llaniladi - kompaniyada mavjud bo'lgan investitsiya resurslari tarkibini va ularni
investitsiya qilish yo'nalishini, rentabelligini va tegishli aktivlar va
majburiyatlarning rentabelligini aks ettiruvchi omillar. Quyidagi ko'rsatkichlarni
ajratib ko'rsatish mumkin:
- tashkilotningumumiyaktivlaridagiaylanmamablag'larningulushi;
- avtonomiya koeffitsienti (moliyaviy mustaqillik);
- aylanma mablag'larning aylanmasi;
- aylanma aktivlarni qaytarish;
- aktivlar rentabelligi;
- o'z kapitalining rentabelligi;
- sanoat mulki koeffitsienti;
- qisqa muddatli majburiyatlarning aylanish koeffitsienti.
Taqdim etilgan omillar to'plamini moliyaviy yo'naltirilgan holda tanlash
tasodifiy emas. Investitsion siyosat chora-tadbirlarini muvaffaqiyatli amalga
oshirish maksimal daromad olish va ma'lum iqtisodiy samaraga erishish uchun o'z
va qarz mablag'larini foydali investitsiyalashni o'z ichiga oladi. O'z navbatida,
kompaniya daromadlarining muvozanatli o'sishi uning moliyaviy barqarorligi va
uzoq muddatli rivojlanish barqarorligining oshishiga olib keladi. Shuning uchun
investitsiya siyosati samaradorligining umumiy integral ko'rsatkichining tarkibiy
59](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_59.png)
![elementlari sifatida aktivlarning moliyaviy ko'rsatkichlari va tarkibiy qiymatlari va
ularni moliyalashtirish manbalari ishlatilgan.
Olingan maqsadga muhimlilikning umumlashtirilgan qiymati investitsiya
siyosati samaradorligining ajralmas ko'rsatkichi bo'lib xizmat qiladi, bu uning
ma'lum bir davrdagi holatini tavsiflaydi. Istalganlik funksiyasi parametrlarini
nazariy asoslash asosida 1-jadvalda keltirilgan integral indikatorning quyidagi
intervallarini ajratish mumkin.
Muhimlilik funksiyasi samaradorligining integral ko'rsatkichining intervallari
(8-jadval).
8-jadval.
Muhimlilik funksiyasining qiymati Investitsiya siyosati
samaradorligining xususiyatlari
0,2 - 0,4 Past samaradorlik
0,4 - 0,6 Qoniqarli samaradorlik
0,6 - 0,8 O’rtacha samaradorlik
0,8 - 1,0 Yuqori samaradorlik
Har bir guruh uchun yuqori va quyi chegaralarni aniqlash statistik usullar
yordamida amalga oshiriladi. Hisoblash uchun biz muhimlilik funktsiyaga moyil
bo'lgan maksimal qiymat 1, minimal esa 0,2 bo'lishi shartidan foydalanamiz.
Intervalning o'lchamini aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:
i = x
max − x
min
n (2)
bu yerda, x max - istalgan funksiyaning maksimal qiymati; x min - istalgan
funksiyaning minimal qiymati; n - guruhlar soni.
Shunday qilib, interval quyidagicha bo'ladi:
i = 1,0 − 0,2
4 = 0,2
(3)
Umumiy integral ko'rsatkichni muhimlilik funktsiyasidan foydalangan holda
hisoblash ma'lum vaqt davomida amalga oshirilayotgan investitsiya siyosatining
sifatini baholash uchun dinamikada amalga oshirilishi mumkin. Bir necha yil
60](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_60.png)
![davomida ko'rsatkichlarni taqqoslab, ular mavjud investitsiya resurslaridan
foydalanishning yaxshilanishi yoki yomonlashishi to'g'risida xulosa chiqaradi, bu
esa o'z navbatida investitsiya siyosatining yangi yo'nalishlarini izlash va ishlab
chiqish zarurligini keltirib chiqaradi.
Umumiy integral ko'rsatkichni taqqoslash qaysi yilda investitsiya
resurslaridan samaraliroq foydalanilganligi haqida xulosa chiqarish imkonini
beradi. Ushbu ko'rsatkichning miqdoriy xususiyatlarini yaxshilash istagi, o'z
navbatida, amalga oshirilayotgan investitsiya siyosatining sifatini oshirishga
yordam beradi, maksimal daromad olish uchun yangi yo'nalishlarni,
kompaniyaning investitsiya resurslarini investitsiyalashni talab qiladi.
Muhimlilik funksiyasidan foydalangan holda investitsiya siyosati
samaradorligining umumiy integral ko'rsatkichini aniqlash metodologiyasini
qo'llashni ko'rib chiqamiz.
Yuqoridagi ko'rsatkichlarning har biri - omillar uchun biz muhimlilik
qiymatlarni o'rnatamiz:
- joriy aktivlarning ulushi, kompaniya aktivlari umumiy qiymatining 0,6 yoki
60% doirasida bo’lishi taqozo etadi. Aylanma aktivlar ulushining istalgan qiymati
bu turdagi aktivlarning aylanma mablag'larga nisbatan ko'proq harakatchanligi va
yuqori aylanmasiga ega ekanligi bilan izohlanadi. Shunga ko'ra, investitsiya
qilingan resurslar va foydaning tezroq qaytishi kuzatiladi;
- avtonom koeffitsient kompaniyaning moliyaviy barqarorligini tavsiflovchi
eng muhim ko'rsatkich bo'lib, u kompaniyada mavjud bo'lgan barcha
mablag'larning umumiy qiymatidagi o'z kapitalining umumiy miqdori ulushini
ko'rsatadi. Ushbu nisbat uchun umumiy balans valyutasida 0,5 yoki 50% dan
oshishi ma'qul hisoblanadi. Biroq, bu ko'rsatkichning juda yuqori qiymati
kompaniya faoliyatida ijobiy holat emas, chunki,bu rahbariyatning qarz
mablag'laridan foydalana olmasligini ko'rsatadi. Ushbu dissertatsiya tadqiqoti
doirasida avtonomikoeffitsientining muhimlilik qiymati 0,6 darajasida o'rnatiladi,
ya'ni, shunday qilib, kompaniya mablag'larining umumiy hajmida o'z kapitalining
ulushi 60% ni tashkil qiladi;
61](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_61.png)
![- ishlab chiqarishning mulkiy koeffitsienti asosiy vositalar, tovar-moddiy
zaxiralar va tugallanmagan ishlab chiqarishning kompaniyaning barcha
aktivlarining umumiy qiymatidagi ulushini tavsiflaydi va uning tashkilot uchun
maqbul qiymati 0,5 deb hisoblanadi.
Qolgan ko’rsatkichlar uchun eng yuqori ko’rsatkich bo’lib, kompaniyalar
jamlanmasi tadqiqoti bo’yicha olingan tahlillar ko’rsatlichi hisoblanadi. Agar
o'rganish davrida ba'zi ko'rsatkichlar mavjud bo'lmasa yoki salbiy qiymatlarni
qabul qilsa, umumlashtiruvchi ko'rsatkichni hisoblash uchun ularning ahamiyati 0,2
darajasida (eng kam muhimlilik qiymati sifatida) belgilanadi.
Investitsion siyosat samaradorligining umumlashtiruvchi integral
ko'rsatkichini hisoblashning yuqoridagi metodologiyasi uning holatini baholash va
tashkilotning investitsiya resurslarini boshqarishda muhim rol o'ynaydi.
Ushbu usulni qo'llash:
birinchidan, mavjud aktivlar tarkibini va ularni moliyalashtirish manbalarini
baholash imkonini beradi;
ikkinchidan, mavjud investitsiya resurslarini aktivlarning ayrim turlariga
investitsiyalash samaradorligini baholash imkonini beradi;
uchinchidan, uning samaradorligini oshirish va natijada kompaniyaning
raqobatbardoshligini oshirish, moliyaviy barqarorlikka va kompleks rivojlanishga
erishish uchun investitsiya siyosatining yangi yo‘nalishlarini izlashga hissa
qo‘shadi.
III bob bo’yicha xulosa
1. Respublikamiz asosiy kapitalga investitsiyalarning 2017-2022 yillar
oralig’idagi ma’lumotlaridan foydalangan holda ushbu ko’rsatkichning yillar
kesimida o’zgarishining matematik modelini ekstrapolyatsiya usuli orqali chiziqli
funktsiyasi aniqlandi .
2. Respublika bo’yicha asosiy kapitalga investitsiyalar hajmi yillar
o’zgarishiga nisbatan korrelyatsion bog’liqligi aniqlandi va u juda yuqori bo’lib,
r=0,975 ga teng bo’ldi.
62](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_62.png)
![3. Investitsiyalarni jalb qilish va samaradorligini oshrish investitsiyalash
ob’ektining jozibadorligini baholash bilan amalga oshiriladi.
4.Odatda ma’lum bir soha investitsiyalanayotgan paytida investor va
mahalliy hukumat organlarining manfaatlarini bir-biriga mos kelishi o’ta muhim
hisoblanadi.
5. Loyihalarni investitsiyalashda aholi va hukumat manfaatdor bo’lishi bilan
birga, bu faoliyat ijtimoiy masalalarni hal qilishga qaratilgan bo’lishi kerak.
63](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_63.png)
![XULOSA VA TAKLIFLAR
Dissertatsiya ishida iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda investitsiya faoliyati
samaradorligini oshirishning nazariy-metodologik asoslari, Samarqand viloyati
iqtisodiyotida investitsion jozibadorlikning hozirgi holati hamda Samarqand
viloyatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar jalb qilishni rivojlantirish
istiqbollari o‘rganilib, unga ko‘ra jahon olimlari va mahalliy olimlarimiz amalga
oshirgan tadqiqotlari tahlil qilinib, quyidagicha xulosa va takliflarishlab chiqarildi:
- a sosiy kapitalga investitsiyalar – yangi asosiy fondlarni sotib olishva takror
ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan xarajatlar majmuini bildiradi;
- a sosiy kapitalga investitsiyalarning statistik hisobi , qo‘shimcha
qiymatsolig‘ini qo‘shgan holda, hisobot davrida amaldagi narxlarda, to‘lov
amalgaoshirilgan paytdan qat’iy nazar, haqiqatda o‘zlashtirilgan hajm miqdorida
amalgaoshiriladi;
- samaradorlik (iqtisodiy va ijtimoiy) iqtisodiy yoki ijtimoiy samaraning unga
erishish uchun qilingan xarajatlar nisbatini ifodalaydi;
- investitsion faoliyatni tanlash orqali, investitsion resurslarni jalb qilishda
foydalanilayotgan investitsion mexanizmlarni investitsion faoliyatni amalga
oshirish va uning samaradorligini oshirish maqsadida qo‘llash zarurdir;
- investitsiyalarni jalb qilish va samaradorligini oshirish investitsiyalash
ob’ektining jozibadorligini baholash bilan amalga oshiriladi;
- odatda ma’lum bir soha investitsiyalanayotgan paytida investor va mahalliy
hukumat organlariniing manfaatlari bir-biriga mos kelishi o‘ta muhim hisoblanadi;
- loyihalarni investitsiyalashda aholi va hukumat manfaatdor bo‘lishi bilan
birga, bu faoliyat ijtimoiy masalalarni hal qilishga qaratilgan bo‘lishi kerak;
- respublikamizning asosiy kapitalga investitsiyalarning 2017-2022 yillar
oralig‘idagi ma’lumotlaridan foydalangan holda ushbu ko‘rsatkichning yillar
kesimida o‘zgarishining matematik modelini ekstrapolyasiya usuli orqali chiziqli
funksiyasi aniqlandi.
64](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_64.png)
![- Respublika bo’yicha asosiy kapitalga investitsiyalar hajmi yillar
o’zgarishiga nisbatan korrelyatsion bog’liqligi aniqlandi va u juda yuqori bo’lib,
r=0,975 ga teng bo’ldi.
65](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_65.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. (yangi tahrirda) -T.: «O‘zbekiston»,
2023 yil.
2. «Investitsiya faoliyati to‘g‘rsida»gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. 1998
yil 24 dekabr 719-I-son.
II . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari va Qarorlari
1. «O‘zbekiston Respublikasining 2022 — 2026 yillarga mo‘ljallangan investitsiya
dasturini tasdiqlash hamda investitsiya loyihalarini boshqarishning yangi
yondashuv va mexanizmlarini joriy etish to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining Qarori. 2021 yil 30 dekabr, PQ-72-son.
2. « O‘zbekiston Respublikasining 2023-2025 yillarga mo‘ljallangan investitsiya
dasturini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida »
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. 2016 yil 2 dekabr, PQ-2666-
son.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M Mirziyoevning 2017 yil 7 fevraldagi
« 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha HARAKATLAR STRATEGIYASI » PF-4947-
sonli Farmoni. 1-ilova, 3.2-band.
III. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari va ma’ruzalari
1. Mirziyoev S h .M. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining
25 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi 2017 yil 7 dekabr.
http://xs / index / php / homepage / rasmij / item / 12463-7894//
2. Mirziyoev Sh.M. «Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
– har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak» Mamlakatimizni
2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga
mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga
66](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_66.png)
![bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi.
Xalq so‘zi, 2017 yil 16 yanvar.
3. Mirziyoev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 30 dekabr
kuni mamlakatimizning etakchi ilm-fan namoyandalari bilan «Ilm-fan yutuqlari
– taraqqiyotning muhim omili» mavzusida uchrashuv ma’ruzasi. Xalq so‘zi
2016 yil 31 dekabr.
4. Mirziyoev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining
24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. 2016 yil 7 dekabr.
– Toshkent, 2016. Manba: http :// press-service . uz / uz / news / news 1/
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti S h. M . Mirziyo e vning erkin va farovon,
demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga
bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutq. –T:
«O‘zbekiston» NMIU, 2016, 14-bet.
6. Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlis va O‘zbekiston xalqiga Murojaatnomasi ,
21-dekabr 2022 yil, https://www.xabar.uz/jamiyat/shavkat-mirziyoyevning-
oliy-majlis-va-ozbekiston-xalqi.
IV. Mamlakatimiz va xorijiy olimlarning adabiyotlari
1. Бочаров В.В. Метод ы финансирования инвестиционной деятельности
предприятий. – М.: Финансы и статистика, 2007. – 160 с.
2. Беренц В., Хавренек П.М. Руководство по оценке эффективности
инвестиций: Пер. с англ. перераб. и доплн. Изд. – М.: АЗОТ
«Интерэскперт», «ИНФРА-М», 1995. -528с.
3. Жураев А.С., Хўжамқулов Д.Й., Маматов Б.С. Инвестиция лойиҳалари
таҳлили: Ўқув қўлланма Т.: Sharq. 2003. -256 б.
4. Каримов Н.Ғ. Иқтисодий интеграциялашув шароитида инвестиция
фаолиятини молиялаштиришнинг бозор механизмларини жорий этиш
масалалар. –Т.: Фан ва технология, 2007. 240 б.
67](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_67.png)
![5. Катасонов В.Ю., Морозов Д.С., Петров М.В. Под общей редакцией
Катасонова В.Ю. Проектное финансирование: Мировой опыт и
перспективы для России, -М.: «Анкио», 2011. -312с.
6. Махмудов Н.М., Мажидов Ш.А. Инвестицияларни ташкил этиш ва
молиялаштириш. Ўқув қўлланма. – Тошкент.: ТДИУ, 2010 йил.
7. Нешитой А.С. Инвестиции. Учебник. – 4-е изд. М. “Дашков и К о
”, 2006. С.
119.
8. Просветов Г.И. ИНВЕСТИЦИИ: задачи и решения: Учебно-прктическое
пособие. –М. «Альфа-Пресс». 2008. -408 с.
9. Ткаченко И.Ю. Инвестиции: учеб. Пособие для студ. высш. учеб.
заведений / Кузнецов Б.Т. Инвестиции: учеб. пособие для студентов вузов,
обучающихся по направлению подготовки «Экономика». – М.: ЮНИТИ-
ДАНА, 2006. -679 с.
10. Узоқов А., Носиров Э., Саидов Р., Султанов М. Инвестиция лойиҳаларини
молиялаштириш ва уларнинг мониторинги. Ўқув қўлланма. –Т.: “Iqtisod-
moliya”, 2006. 380 б.
11. Узоқов А., Кенжаев Н. Инвестицияларни ташкил этиш ва
молиялаштириш. Ўқув қўлланма. –Т.: 2007.
12. Ушаков И.И. Как привлечь инвестиции – СПб.: Питер, 2006. – 224 с.
13. Эргашева Ш., Узоқов А. Инвестицияларни ташкил этиш ва
молиялаштириш. Ўқув қўлланма. –Т.: “Iqtisod-moliya”, 2008. -208 б.
14. Ғозибеков Д.Ғ. Инвестицияларни молиялаштириш муаммолари. Иқтисод
фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация
автореферати. –Тошкент, 2002, 6-б.
15. Ҳайдаров Н.Ҳ. Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида корхоналар
инвестицион фаолиятидаги молия-солиқ муносабатларини
такомиллаштириш масалалари. Иқтисод фанлари доктори илмий
даражасини олиш учун ёзилган диссертация автореферати. –Тошкент,
2003, 14-15 –б.
68](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_68.png)
![V . Statistik to‘plam va nashrlar
1. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 18-son, 313-
modda, 19-son, 335- modda .
2. O‘zbekiston Respublikasi davlat Statistika qo‘mitasi ma’lumotlari. 20 18 -
2 022 y .
VII . Ilmiy maqolalar tezislar
1. Izzatova D.M. Main indicators of investment efficiency in enterprises and the
possibility of its determination. Xorazm Ma ’ mun akademiyasi axborotnomasi . 2022
yil . 7-10 betlar .
2. Иззатова Д. M . Макроэкономическая стабильность в Узбекистане и
направления на повышение инвестиционной деятельности. Scientific-
Methodical Journal of Scientific Progress, ISSN: 218-1601. 2022. pp. 268-270.
3. Izzatova D.M. Directions to increase investment activity to ensure
macroeconomic sustainability in Uzbekistan. Academic Journal of Digital
Economics and Stability Volume 1 Issue 1, March 2021 Online:
https://academicjournal.io/ . pp. 37-42.
VIII. Internet saytlari
1. http ://www. ziyonet . uz
2. http ://www. unwto . org
3. http ://www.w tts . org
4. http://www. lex . uz
5. http://www.tdiu.uz
69](/data/documents/ad99e5f4-8f95-4451-9433-4a62b097978e/page_69.png)
I QTISODIY BARQARORLIKNI TA`MINLASHDA INVESTITSION FAOLIYATI SAMARADORLIGINI OSHIRISH (SAMARQAND VILOYATI MISOLIDA MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………. 3 I BOB. Iqtisodiy b arqarorlikni ta'minlashda investitsion faoliyat samaradorligini oshirishning nazariy-metodologik asoslari . 7 1.1 . Investitsiyalarni ja l b qilishning nazariy asoslari …………….. 7 1.2. I nvestitsiyalarning iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ahamiyati… 22 I bob bo‘yicha xulosa.......................................................... … 32 II BOB. Samarqand viloyati iqtisodiyotida investitsion jozibadorlikning hozirgi holati……………………………… 34 2.1. Dunyodagi rivojlangan davlatlar d a investitsiya siyosatining o'ziga xos xususiyatlari………….…………………………….. 34 2.2. Mamlakatimizda chet el investitsiyalarini jalb qilishning hozirgi holati tahlili……..…………………………………….. 41 2.3. Samarqand viloyatida investitsiyalarni jalb qilishning hozirgi holati tahlili ………………………………………………… 50 II bob bo‘yicha xulosa………………………………………. 53 III BOB. Samarqand viloyati g a to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar jalb qilishni rivojlantirish istiqbollari ……………………. 55 3.1. Investitsiyalar iqtisodiyot tarmoqlari va sohalarini rivojlantirishning asosi sifatida ……………………………… 55 3.2. Iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda investitsion siyosatning samaradorligini oshirish yo‘nalishlar…...…………………… 58 III bob bo‘yicha xulosa.......................................................... 63 Xulosa va takliflar................................................................... 65 Foydalanilgan adabiyotlar ro ‘ yxati………………………… 67 1
KIRISH Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Bugungi kunda korxona faoliyati iqtisodiy samaradorligi uning o‘z va jalb qilingan mablag‘laridan qay darajada foydalana olish imkoniyatiga bog‘liqdir. Ishlab chiqarishni kengaytirish hamda uni diversifikatsiyalash uchun investitsiyalarni jalb qilish va ulardan oqilona foydalanish bozorda raqobatbardoshlilik hamda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim hisoblanadi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlis va O‘zbekiston xalqiga Murojaatnomasi “ Iqtisodiyotimizga shu yilning o‘zida 8 milliard dollar to‘g‘ridan- to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar kirib keldi, eksportimiz esa, 19 milliard dollarga etdi. ” 1 Respublikamizda so‘nggi olti yilda investitsiyalar hajmini yalpi ichki mahsulotning 30 foizidan oshirishga erishilgan. Kelajakda hukumatimiz tomonidan iqtisodiyotga mahalliy va xorijiy xususiy investitsiyalarni ko‘paytirish uchun sharoitlarni yanada yaxshilash vazifasi belgilab berilgan. Ammo respublikamiz iqtisodiyotida hamda uning tarmoqlarida investitsion faoliyatining to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmaganligi, ularni jalb qilish va samarali o‘zlashtirish ishlarini amalga oshirilmaganligi hamda investitsiyalarning to‘g‘ri boshqarilmayotganligi asosiy kapitalning yangilanishi va ko‘payishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Aynan ushbu muammolarni bartaraf qilish hozirgi kunda investitsilarni jalb qilish va ularni boshqarish hamda samaradorligini oshirishda yangi usullarni joriy qilishni taqozo etadi. Investitsiyalarni jalb qilish, ularni boshqarish va samaradorligini oshirishning o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish bo‘yicha tadqiqot ishlari juda kamligi va bu bo‘yicha etarli tadqiqotlar olib borishi zarurligi dissertatsiya ishimizning dolzarbligini belgilaydi. 1 S h avkat Mirziyoevning Oliy Majlis va O‘zbekiston xalqiga Murojaatnomasi , 21-dekabr 2022 yil, https://www.xabar.uz/jamiyat/shavkat-mirziyoyevning-oliy-majlis-va-ozbekiston-xalqi. 2
Tadiqiqot ob’ekti va predmeti. Magistrlik ishining ob’ekti bo‘lib, investitsiyalarni jalb qilish va ularni samaradorligini oshirish bilan bog‘liq jarayonlar majmui hisoblanadi. Dissertatsiya ishining predmeti bo‘lib, investitsyailarni jalb qilish va ularning samaradorligini oshirish usullari uslubiyotini qamrab oluvchi iqtisodiy munosabatlar hisoblanadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Magistrlik ishining bosh maqsadi bo‘lib, investitsiyalarni jalb qilish va ularning samaradorligini oshirish usullarining nazariy-uslubiy asoslarini tadqiq qilish hamda muammolarni hal etish bo‘yicha amaliy taklif-tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar ni belgilab olish zarur hisoblanadi: - investitsiyalarning iqtisodiy mazmun-mohiyatini va tasniflanishini o‘rganish; - investitsiyalarni jalb qilishning nazariy asoslari tadqiq qilish; - investitsiyalarning iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ahamiyatio‘rganish; - korxona investitsion siyosatining samaradorligini baholash metodikasi o’rganish; - dunyodagi rivojlangan mamlakatlarda investitsiya siyosatining o‘ziga xos xususiyatlario‘rganish; - Samarqand viloyatida chet el investitsiyalarini jalb qilishning hozirgi holati tahlili; - investitsiyalar iqtisodiyot tarmoqlari va sohalarini rivojlantirish asoslarini tahlil qilish; - iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda investitsion siyosatning samaradorligini oshirish yo‘nalishlari ochib berish. Ilmiy yangiligi. Dissertatsiya ishining asosiy ilmiy yangiliklari quydagilardan iborat : - investitsiyalarni jalb qilish va ularning samaradorligini oshirishning mazmun-mohiyati ochib berildi; - investitsiyalarni jalb qilish va samaradorligini oshirishning me’yoriy- xuquqiy asoslari yoritib berildi; 3
- investitsiyalarni jalb qilish va ularning samaradorligini baholashning xorib tajribasi o‘rganildi; - respublikada asosiy kapitalga investitsiyalar hajmining 2025 yilgacha ilmiy asoslangan prognozi ishlab chiqildi; - investitsiyalarni jalb qilish va ularning samardorligini oshirishni bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Dissertatsiya ishida ishlab chiqilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar amaliyotda qo‘llanilishi investitsiyalarni jalb qilish va ularning samaradorligini oshirish usullarini takomillashtirish, investitsiya faoliyatining jahon tajribasini o‘rganishda, investitsiya faoliyatini takomillashtirish yo‘llarini izlab topishga olib kelishi mumkin. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Investitsiyalarni jalb qilish va ularning samaradorligini oshirishyuzasidan qator xorijlik iqtisodchi- olimlar ilmiy-tadqiqotlar olib borishgan. Ulardan, V.V.Bocharov, V.Berens, P.M.Xavrenek, V.Y.Katasonov, D.S.Morozov, M.V.Petrov, G.I.Prosvetov, I.I.Ushakov, B.T.Kuznetsov, I.F.Muxarlarni misol qilib keltirish mumkin. Investitsiyalarni jalb qilish va ularning samaradorligini oshirishning nazariy asoslari, uni tashkil etish, moliyalashtirishning milliy xususiyatlari va amaliyotiga oid masalalar mamlakatimiz iqtisodchi-olimlari F.Matmurodov, N.Maxmudov, Sh.Majidov, D.G‘ozibekov, N.Haydarov, A.Uzoqov, R.Saidov, M.Sultanov, A.Juraev, D.Xo‘jamqulov, B.Mamatov, Sh.Ergasheva, N.Karimov, N.Kenjaev, E.Nosirovlarning ilmiy ishlarida tadqiq etilgan va yoritilgan. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining nazariy ahamiyati dissertatsiyada ilgari surilgan ilmiy-nazariy va amaliy g‘oyalar, ishlab chiqilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalardan investitsiyalarni jalb qilish va ularning samaradorligini oshirish usullari hamda shunga oid kelgusidagi maxsus ilmiy-tadqiqot ishlarida foydalanish mumkinligi bilan belgilanadi. Tadqiqot ishining amaliy ahamiyati shundan iboratki, dissertatsiyada investitsiyalarni jalb qilish va samaradorligini oshirish usullariga qaratilgan ilmiy 4
taklif va amaliy tavsiyalardan mamlakatimizda investitsion faoliyatni takomillashtirishda hamda uning yangi imkoniyatlarini izlab topishda keng foydalanish uchun zamin yaratadi. Dissertatsiya ma’lumotlaridan oliy o‘quv yurtlarida “Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish” va “Investitsion faoliyat” fanlari o‘quv dasturlarini takomillashtirish va o‘qitish jarayonida keng foydalanish imkoniyati mavjud. Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi. Dissertatsiya ishi tarkibiy jihatdan kirish, uchta bob, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan bo‘lib, jami 70 bet, 7 ta jadval va 4 ta rasmdan iborat. Ishning kirish qismida mavzuning dolzarbligi, tadqiqot maqsadi va vazifalari, ob’ekti va predmeti, nazariy va amaliy ahamiyati, ilmiy yangiligi ochib berilgan. Ishning birinchi bobi “Iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda investitsiya faoliyati samaradorligini oshirishning nazariy-metodologik asoslari” deb nomlanib, unda investitsiyalarni jalb qilishning nazariy asoslari hamda investitsiyalarning iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ahamiyati tadqiq etilgan va yoritilgan. Ishning ikkinchi bobi “Samarqand viloyati iqtisodiyotida investitsion jozibadorlikning hozirgi holati” deb nomlanib, unga asosan dunyodagi rivojlangan mamlakatlarda investitsiya siyosatining o‘ziga xos xususiyatlari hamda mamlakatimizda chet el investitsiyalarini jalb qilishning hozirgi holati tahlilini amalga oshirish orqali erishilayotgan natijalar keltirib o‘tilgan. Ishning uchinchi bobi “Samarqand viloyatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar jalb qilishni rivojlantirish istiqbollari” deb nomlanib, bu bobda investitsiyalar iqtisodiyot tarmoqlari va sohalarini rivojlantirishning asosi sifatida ekanligi hamdato‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalarni jalb qilishni rivojlantirish istiqbollari haqidagi fikrlar tadqiq qilingan. Dissertatsiya ishining xulosa qismida tadqiq etilgan mavzu bo‘yicha umumiy xulosalar shakllantirilgan va investitsiyalarni jalb qilish hamda ularning samaradorligini oshirish usullarini takomillashtirishga qaratilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar keltirilgan. Ushbu usullarni amaliyotga joriy qilish va 5