logo

MILLIY IQTISODIYOTDA XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB ETISHDA ERKIN IQTISODIY HUDUDLARNI TUTGAN O’RNI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

521 KB
MILLIY IQTISODIYOTDA XORIJIY
INVESTITSIYALARNI JALB  ETISHDA ERKIN
IQTISODIY  HUDUDLARNI TUTGAN O’RNI
MUNDARIJA:  
              KIRISH. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  3
I
BOB. XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB   ETISHDA ERKIN
IQTISODIY  HUDUDLAR NING MAZMUN VA MOHIYATI
1.1-§. Erkin   iqtisodiy   hududlar   tushunchasi,   kelib   chiqishi   va   ularni
tashkil etishning nazariy asoslari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.2-§. Erkin iqtisodiy hududlarda xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning
obyektiv zarurati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  19
1.3-§. Xorijiy investitsiyalarni erkin iqtisodiy hududlarga jalb qilishning
xorij tajribasi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  27
              I   bob bo’yicha xulosa. .  .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   . 36
II
BOB. XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB   ETISHDA ERKIN
IQTISODIY   HUDUDLAR NING   HOLATI   VA
KO’RSATKICHLARI TAHLILI  .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   .   37
2.1 -§ . Milliy   iqtisodiyotda   xorijiy   investitsiyalarni   jalb   qilishning
hozirgi bosqichi va tahlili . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  37
2.2-§. Mamlakatimizda   erkin   iqtisodiy   hududlarning   tutgan   o’rni   va
iqtisodiy holati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
2.3-§. Urgut erkin iqtisodiy hududining holati va ko’rsatkichlari tahlili   .. 47
              II bob bo’yicha xulosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
III
BOB. O’ZBEKISTONDA XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB
ETISHDA   ERKIN   IQTISODIY   HUDUDLAR NING
RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
3 .1 -§ . O ’ zbekistonda   erkin   iqtisodiy   hududlarga   xorijiy   investitsiyalarni
jalb   qilishning   innovatsion   yo ’ llari  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
3 .2-§. Xorijiy   investitsiyalarni   jalb   qilishni   davlat   tamonidan
takomillashtish yo’llari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
3 .3-§. Mamlakatimizda   erkin   iqtisodiy   hududlarga   investitsiyalarni   jalb
etishning rivojlantirish istiqbollari .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
              III bob bo’yicha xulosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   62
XULOSA  . . .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  63
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI   .  . . . . . . . . . . . . . .  66
1 KIRISH
Magistrlik disserta t siya si   mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi . 
Jahonda erkin iqtisodiy hududlarni jadal sur’atlarda rivojlantirish har qanday
mamalakat   iqtisodiyotining   barqaror   o’sishini   ta’minlovchi   asosiy   bo’g’in   va
amalga   oshirilayotgan   iqtisodiy   islohotlarning   ustuvor   yo’nalishi   hisoblanadi.
Jumladan, Respublikamizga xorijiy investitsiyalarni faol jalb etish maqsadida erkin
iqtisodiy   hududlar   tashkil   etish,   ularni   rivojlantirishning   moliyaviy   masalalarini
o’rganish va O‘zbekistonda erkin iqtisodiy hududlar faoliyatini rivojlantirish holati
tahlilini   o’rganib   vujudga   kelgan   muammolar   hamda   ularni   hal   etish   yo’llarini
bayon   qilish   bilan   xususiyatlanadi.   Bugungi   kunda   O’zbekiston   iqtisodiyotining
barqaror   o’sishiga   erishishning   muhim   yo’nalishlaridan   biri   barcha   ichki
manbalardan unumli foydalanish hamda xorijiy investitsiyalarni faol jalb etishdir.
Mamlakatimiz   milliy   iqtisodiyotining   jahon   xo’jaligi   tizimiga   integratsiyalashuvi
sharoitida   mamlakatimizda eksportga yo’naltirilgan iqtisodiy rivojlanish siyosatini
amalga   oshirish   va   eksportbop   mahsulotlarni   ishlab   chiqarish,   eksport   qilish,
shuningdek,   import   o’rnini   bosuvchi   yuqori   texnologiyalarga   asoslangan   ishlab
chiqarishni   joriy   qilishda   erkin   iqtisodiy   hududlardan   foydalanish,   jumladan,
mamlakatimizda   “ochiq   eshiklar   siyosatini”   amalga   oshirish   hamda   xorijiy
sarmoyadorlarni   jalb   qilish   borasida   rivojlangan   davlatlarning,   ayniqsa,   jahon
xo’jaligida   tez   sur’atlarda   rivojlangan   mamlakatlarning,   jumladan,   Germaniya,
Fransiya,   Yaponiya,   Janubiy   Koreya,   Singapur,   Turkiya,   Xitoy   kabi
mamlakatlarning   tashqi   savdo-sotiq   siyosati   tajribalaridan   unumli   foydalanish
milliy   iqtisodiyotimizning taraqqiyotiga ijobiy   samara   beradi.
Shunga ko’ra, milliy iqtisodiyotni shakllantirishda tashqi iqtisodiy faoliyatni
erkinlashtirish   orqali   mamlakatning   tashqi   savdo-sotiq   jarayonini   va   eksport
salohiyatini yuksaltirish masalasi, mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o’tishning
o’ziga   xos   jihatlarini   hisobga   olishni,   ayniqsa,   jahon   iqtisodiyoti   amaliyotida
2 to’plangan   tajribalar   va   xalqaro   qonun   -   qoidalar   asosida   mamlakatimizda   erkin
iqtisodiy   hududlarni   tashkil   qilish   borasida   va   ularni   tartibga   solish   usullarini
yanada   takomillashtirish  zarurligini  talab  etadi.  Erkin iqtisodiy  hududlarni   tashkil
etishda   va   undagi   faoliyatlarni   samarali   olib   borishda   xorij   mamlakatlarining
tajribalaridan   va  ularning   usullaridan  unumli   foydalanish   hozirgi   kunning   muhim
masalalaridan biri    hisoblanib, mavzuning   dolzarbligini   belgilaydi.
Mamlakatimizda   jahon   andozasiga   mos   ravishda   yuqori   texnologiyalar
asosida   sifatli   mahsulotlarni   ishlab   chiqarish   tizimini   bugungi   kun   darajasiga
ko’tarish   to’g’risida   O’zbekiston   Respublikasi   Birinchi   Prezidenti   I.Karimov
shunday   degan edi:
“Iqtisodiyotni,   avvalo,   ishlab   chiqarish   sohalarini   oqilona   tashkil   qilish,
ularga yuksak texnologiyalarni joriy etish, shu asosda zamonaviy korxonalar barpo
etib,   yuqori   sifatli   mahsulotlar   ishlab   chiqarish,   bir   so’z   bilan   aytganda,
O’zbekistonda jahon andozalariga mos, xalqaro bozordagi raqobatga bardosh bera
oladigan   tizimni   yaratish   bizdan,   shubhasiz,   katta   vaqt,   mehnat   va   shijoatni   talab
qiladi” 1
.   Shuningdek,   bugungi   kundagi   muhim   ustivor   yo’nalishlar   va
investitsiyalarni jalb qilish haqida   to’xtalib shunday   degan edilar:
“Bugungi   kunda   iqtisodimizni   modernizatsiya   qilish,   texnik   va   texnologik
yangilash,   uning   raqobatbardoshligini   keskin   oshirish,   eksport   salohiyatini
yuksaltirishga   qaratilgan   muhim   ustivor   loyihalarni   amalga   oshirish   bo’yicha
Dastur   ishlab   chiqilmoqda.   Shu   borada,   dastlabki   hisob-kitoblarga   ko’ra   umumiy
qiymati 24 mlrd. AQSh dollaridan ziyod bo’lgan qariyb 300 ta investitsiya loyihasi
ustida ishlamoqdamiz 2
 Hozirgi kunda “Navoiy” erkin iqtisodiy hududini aytadigan
bo’lsak, o’tgan 8 yil mobaynida u yerda atigi 24 ta loyiha amalga oshirilib, ularda
to’g’ridan-to’g’ri  xorijiy investitsiyalarning  ulushi  juda past  va atigi  900 ta odam
ishga   joylashtirilgan.   O’tgan   yili   esa   mahsulot   ishlab   chiqarish   hajmi   24   foizga
pasaygan. 3
 Milliy iqtisodiyotning yangi sifat holatiga erishuvi, mamlakat hududlari
iqtisodiyotining   rivoji   investitsiyalarni   va   kreditlarni   qay   darajada   jalb   qilish   va
ulardan   qanchalik   samarali   foydalanish   darajasiga   bog’liqdir.   Alohida   hudud
3 iqtisodiyotini   rivojlantirishning   samarali   yo’llaridan   biri   -   shu   hududda   erkin
iqtisodiy   zonani   tashkil   etishdir.   Chunki,   ko’pgina   rivojlangan   va   rivojlanayotgan
Tadqiqot obyekti va predmeti.  Mamlakatimizda erkin iqtisodiy hududlarni
rivojlantirishning   moliyaviy   masalalarini,   xorij   tajribasini   samarali   tashkil   etishni
o’rganish   va   erkin   iqtisodiy   hududlarni   rivojlantirishning   moliyaviy   masalalrini
samarali   olib   borish   istiqbollari   hamda   takomillashtirish   predmeti   bo’lib
hisoblanadi. 
Tadqiqotning   maqsadi   va   vazifalari .   Mаgistrlik   dissеrtаtsiyа   ishining
mаqsаdi   О’zbеkistоn da   erkin   iqtisodiy   hududlarni   tashkil   etish   faoliyatini
o’rganish   hamda   uni   rivojlantirishning   moliyaviy   holatini   tahlil   qilish   va   milliy
iqtisodiyotni   rivojlantirishda   xorijiy   investitsiyalar   rolini   oshirish   masalalariga
qaratilgan ilmiy-amaliy taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Erkin iqtisodiy
hududlarni   rivojlantirishning   nazariy-uslubiy   jihatlarini   o’rganishda     quyidagi
vazifalarni bajarish lozim:
– erkin   iqtisodiy   hududlarni   tashkil   etish   va   rivojlantirishning   nazariy
jihatlarini bayon qilish;
– O’zbekistonda   erkin   iqtisodiy   hududlar   faoliyatining   me’yoriy-huquqiy
asoslarini o’rganish;
– mamlakatimizda   erkin   iqtisodiy   hududlar   faoliyatining   moliyaviy
asoslarini o’rganish;
– milliy iqtisodiyotda erkin iqtisodiy hududlarga investitsiyalarni jalb qilish
faoliyatini tahlilini amalga oshirish;
– milliy   iqtisodiyotda   erkin   iqtisodiy   hududlarni   rivojlantirishda   xorijiy
investitsiyalarni   jalb   qilishni   amalga   oshirishda   iqtisodiy-huquqiy   asoslarini
o’rganish;
– mamlakatimiz   milliy   iqtisodiyotini   rivojlantirishda   erkin   iqtisodiy
hududlarning o’rni va ahamiyatini tahlil qilish;
4 – erkin   iqtisodiy   hududlarda   xorijiy   investitsiyalar   faoliyatini   amalga
oshirishni tahlil qilish;
– respublikamizda   xorijiy   investitsiyalarni   jalb   etishda   erkin   iqtisodiy
hududlarning tutgan o’rnini aniqlashdan iborat.
Tadqiqotning  ilmiy  yangiligi.   Milliy  iqtisodiyotda   xorijiy  investitsiyalarni
jalb etishda erkin iqtisodiy hududlarning tutgan o’rnini o’rganishda quyidagi ilmiy
yangiliklarni keltirish mumkin:
– erkin   iqtisodiy   hududlarni   tashkil   etish   va   rivojlantirishning   nazariy
asoslari bo’yicha takomillashgan ta’rif berildi;
– erkin iqtisodiy hududlar faoliyatining me’yoriy-huquqiy asoslari bo’yicha
taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi;
– mamalkat  iqtisodiyotida  xorijiy  investitsiyalarni   jalb etishning  moliyaviy
asoslarini oshirishning ustuvor yo’nalishlari belgilab berildi;
– xorijiy   investitsiyalarni   jalb   qilishda   erkin   iqtisodiy   hududlar   faoliyati
tahlili bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi;
– milliy   iqtisodiyotda   xorijiy   inestitsiyalarni   jalb   etishning   rivojlanish
istiqbollarini belgilab olish.
Tadqiqot   mavzusi   bo’yicha   adabiyotlar   sharhi .   Jahon   iqtisodiyoti
amaliyotida   erkin   iqtisodiy   hududlarni   tashkil   etishdagi   to’plangan   tajribalar   va
xalqaro   qonun-qoidalar   asosida   milliy   iqtisodiyotda   xorijiy   investitsiyalarni   jalb
etishda   erkin   iqtisodiy   hududlarning   tutgan   o’rni   bo’yicha   o’zlarining   alohida
hissalarini   qo’shgan   xorijiy   va   mahalliy   iqtisodchi   olimlardan:   Aleshin   V.A.,
Zotova   A.I.,   Neshitoy   A.S.,   Polyaka   G.B.,   Shaxovskaya   L.S.,   Xoxlov   V.V.,
Kulakova   O.G.,   Vahobov   A.V.,   Malikov   T.S.,   Haydarov   N.H.,   Jo’rayev   A.S.   va
Z.Yo’ldoshevlarning   ilmiy   tadqiqotlari,   o’quv   qo’llanmalari   va   darsliklari   ilmiy-
nazariy jihatlarini tadqiq qilgan 1
.  
1
  Алешин   В.А.,   Зотова   А.И.   Финансы:   учебник.   -   Ростов   н/   Д:   Феникс,   2009   г.   –   346   стр.;   Нешитой   А.С.
Финансы.  Учебник. –  М.:  “Дашков  и  К”,  2009   г. –  528 стр;   Поляк   Г.Б.  Финансы  и  кредит. Учебник.  – М.:
Влотерс   Клувер,   2010   г.   –   800   стр.;   Шаховская   Л.С.,   Хохлов   В.В.,   Кулакова   О.Г.   и   др.   Бюджетирование:
теория   и   практика:   учебное пособие /   – М.:   КНОРУС, 2009 г. –   400 стр.
Vahobov  A.V.,  Malikov T.S. Moliya:   umumnazariy   masalalar.   – T.:  Iqtisod-moliya,  2008. –  316 b.;  Jo’raev  A.S.
Davlat  byudjeti  daromadlarini  shakllantirishning samarali  yo’llari. – Toshkent:  “Fan”,  2004. – 243 b.;  Malikov T.
Soliqlar   va   soliqqa   tortishning   dolzarb   masalalari.   –   Toshkent:   “Akademiya”,   2002.   –   204   b.;   Haydarov   N.H.
Soliqlar va soliqqa tortish masalalari: O’quv qo’llanma. – Toshkent: “Akademiya”, 2007. – 256 b..; Yo’ldoshev Z.,
5 Tadqiqotning   usullari.   Dissertasiyada   tizimli   tahlil,   guruhlashtirish,
induksiya-deduksiya,   mantiqiy   va   taqqoslama   tahlil,   abstrakt-mantiqiy   fikrlash,
SWOT-tahlili, statistik va omilli tahlil  kabi usullardan foydalanilgan.
Tadqiqot  natijalarining  ilmiy-amaliy  ahamiyati .  Ishda  keltirigan   nazariy
va   amaliy   takliflarrespublikamizga   xorijiy   investitsiyalarni   jalb   qilish,   erkin
iqtisodiy   hududlardagi   dolzarb   muammolarni   hal   qilish,   investitsion   faoliyatni
samarali   tashki   etish   va   tartibga   solish   amaliyotida   qo’llanishishi   mumkin.
Shuningdek,     “Iqtisodiyot   nazariyasi”,   “O’zbekiston   milliy   iqtisodiyoti”
“Mаkrоiqtisоdiyоt”   va   “Mikrоiqtisоdiyоt”   fаnlаri   о’quv   dаsturlаrini
tаkоmillаshtirish   vа   о’qitish   jаrаyоnidа   fоydаlаnish   mumkin.
Magistrlik   dissertatsiyasining   tarkibi.   Ish   tаrkibiy   jihаtdаn   74   bеtdаn
ibоrаt   bо’lib,   kirish,   3   ta   bоb,   8   tа   pаrаgrаf,   хulоsа   vа   tаkliflаr   hаmdа
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 
Malikov T. Uy xo’jaligi moliyasi. o’quv qo’llanma, Toshkent “IQTISOD-MOLIYA”, 2008. -   105 b.; Malikov T.S.,
Haydarov   N.H.   Moliya: umumdavlat moliyasi.   /   O’quv   qo’llanma.   -   Toshkent: “Iqtisod-moliya”,   2009. – 556   b.
6 I BOB.  XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB ETISHDA ERKIN
IQTISODIY  HUDUDLAR NING MAZMUN VA MOHIYATI
1.1-§.  Erkin iqtisodiy hududlar tushunchasi, kelib chiqishi va ularni tashkil
etishning nazariy asoslari
Bugungi   kunda   zamon   taraqqiyot   etayotgan   bir   vaqtda   davlatlar   ertangi
kelajagi   va   bugunini   o’ylab   turli   xil   ishlar   olib   boradi.Bunga   sabab   davlatlarning
rivojlanishi, o’sib kelayotgan yosh avlodni  ertangi  kelajagi  uchun ularni  ish bilan
ta’minlash   maqsadida   mahalliy   va   xorijiy   sarmoyadorlarni   jalb   qilib   o’zi   bosh
islohatchi   bo’lib   turli   xil   sohalarga   moslashgan   faoliyat   olib   borishga   harakat
qiladi. Shulardan misol tariqasida erkin iqtisodiy hududlardir . Erkin iqtisodiy zona
–   davlatlararo   kelishuvlarga   yoki   maxsus   qonunlarga   muvofiq,   xo’jalik   va   tashqi
iqtisodiy   faoliyat   bilan   shug’ullanish   uchun   imtiyozli   soliq,   moliya,   bojxona   va
erkin valyuta konvertatsiya, huquqiy sharoitlar   joriy qilanadigan joydir. Xorijiy va
mahalliy tadbirkorlarni jalb etish maqsadlarida tashkil etiladi va ularda zarur ishlab
chiqarish va ish yuritish infratuzilmasi barpo etiladi. Erkin iqtisodiy hududlar ko’p
hollarda   davlatlararo   tutash   hududlarda   (bir   necha   davlatlarning   chegaralari
tutashgan   hudud),   xalqaro   aeroportlar,   port   shaharlarda   (Masalan   Malayziya   yoki
Janubiy   Koriya)   yoki   transport   yollari   tutashgan   hududlarda   (Buyuk   ipak   yo’li
o’tgan davlatlar yoki   Yevropa   ittifoqi   hududlari).
Erkin   iqtisodiy   hududlarda   alohida   xalqaro   huquqiy   status   joriy
qilinadi.Lekin   u   qayerda   joylashishidan   qat’iy   nazar,   shu   mamlakatning   ajralmas
bo’lagi   hisoblanadi,   barcha   amaliyotlar   (yer   ajratish   firma   va   kompaniyalarni
tashkil etish,   chegaradan yuklarni, tovarlarni olib kirish va olib chiqish). Xorijiy va
mahalliy   tadbirkorlarni   jalb   etish   maqsadlarida   tashkil   etiladi   va   ularda   zarur
ishlab   chiqarish   va   ish   yuritish   infratuzilmasi   barpo   etiladi.   Erkin   iqtisodiy
hududlarni   tashkil   etishdan   maqsad   ko plabʻ   yangi   texnologiya,   investitsiyalarni
jalb   qilib,   rivojlangan   iqtisodiy   makon   yaratish   va   shu   yo l   bilan   mamlakat	
ʻ
iqtisodiyotini   tezkorlik   bilan   rivojlantirishdir.
7 1.1-rasm. Erkin iqtisodiy hududlarning xo’jalik faoliyati ixtisoslashuviga ko’ra
guruhlanishi  2
Erkin   iqtisodiy   hududlarning   har   xil   turlari   mavjud:   erkin   omborxonalar,
erkin   bojxona   hududlari,   ilmiy   texnika   hududlari.   Misol   uchun   ular   AQShda
texnoparklar,   Yaponiyada   texnopolislar   deb   ataladi.   Shuningdek,   erkin   iqtisodiy
hududlar (asosan,   eksportga ixtisoslashgan) ham mavjud. Dastlabki, erkin iqtisodiy
hududlardan   biri   Irlandiyada   "Shennon"   aeroportida   (1959)   tashkil   etilgan.
Keyinroq shunday zona   Angliyadagi "DogAylend" aeroportida paydo bo ldi. Ba ziʻ ʼ
erkin   iqtisodiy   hududlar   ancha   yirik   hududlarda   tashkil   etiladi.   Masalan,
2
  Muallif   tadqiqotlari   natijasida   ishlab   chiqilgan.
8Erkin iqtisodiy hududlarning faoliyat turi bo’yicha tasniflanishi
Erkin savdo 
hududlari
rning faoliyat turi bo’yicha tasniflanishi
Erkin 
savdo 
hududlari
Erkin 
savdo 
hududlari Sanoat 
ishlab 
chiqarish  
hududlari Texnik 
tadbiq 
etish 
hududlari Servis
hududlari Kompleks
hududlar
Erkin 
savdo 
hududlar
i
Erkin 
bojxona 
zonalari
Ombor
xona
zonalari
Erkin 
portlar
Bojsiz 
savdo
do’konlari Import 
o’rnini 
bosish
hududi
Eksport 
ishlab 
chiqarish
hududi
Eksport-
Import 
hududlari Texnopolis
Texnopark
Innovatsion 
markazlar Turizm
Offshor
Bank 
sug’urta 
xizmatlari Erkin 
tadbirkorlik 
hududlari
Maxsus 
iqtisodiy 
hududlari
Alohida 
rejimga ega 
hududlar Braziliyadagi Manaus, Xitoydagi   maxsus   iqtisodiy   hudud   "Shenjen"   va   boshqalar
shunday   hududlardir.   Jahon   amaliyotida   Erkin   iqtisodiy   hududlar   rivojlangan
(Buyuk   Britaniya,   Germaniya,   Niderlandiya,   AQSH   va   boshqalar),   shuningdek,
rivojlanayotgan   (Braziliya,   Koreya   Respublikasi,   Malayziya   va   boshqalar)
mamlakatlarida ham tashkil etildi.   Erkin iqtisodiy hududlarga chet el kapitalini jalb
qilish   Xitoy   siyosatida   ancha   keng   qo llanildi.   20-asr   oxirlarida   Erkin   iqtisodiyʻ
hududlar   Birlashgan  Arab amirliklari,   Rossiya   va Polshada   tashkil  etildi.  Rossiya
va   Xitoy   hamkorligida   tashkil   etilgan   Blyagovanichensk   —   Xeyxe,   Qora   dengiz
bo yi,   Kaliningrad   viloyatidagi   "Yantar"	
ʻ   Erkin   iqtisodiy   hududlari   ham   shunday
makonlardir.
O zbekistonda Erkin iqtisodiy hududlar g oyasi milliy iqtisodiyot taraqqiyoti	
ʻ ʻ
uchun   ijobiy   baholandi.   Shu   bois   1996   yilning   25   aprelda   mamlakat   parlamenti
O zbekiston   Respublikasining   "Erkin   iqtisodiy   hududlar   to g risida"   qonunini	
ʻ ʻ ʻ
qabul   qildi.   Bu   qonun   chet   el   investitsiyalari,   savdo   va   sanoat   sohalarining
rivojlanishi,   Bu  esa  aholini   ish  bilan  ta minlashni  yaxshilash   uchun  qulay  sharoit	
ʼ
yaratishga   me yoriy	
ʼ   huquqiy   asos   yaratildi.
Erkin   iqtisodiy   hududlar   tashkil   qilishda   ikkita   konsteptual   yondashish
qo’llaniladi:   hududiy   va   funkstional   (nuqtali).   Birinchi   holatda   hududdagi   barcha
rezident   korxonalar   xo’jalik faoliyatida   imtiyozlardan foydalanadilar.
Xorijiy   investitsiyalarni   milliy   iqtisodiyotga   jalb   qilish   orqali   iqtisodiy
o’sishni  ta’minlash va jahon xo’jalik tizimiga chuqurroq integratsiyalashish o’tish
iqtisodiyoti   mamlakatlari   oldidagi   muhim   vazifalardan   hisoblanadi.   Bunday
mamlakatlar   milliy   iqtisodiyotiga   xorijiy   investitsiyalarni   jalb   qilishda   erkin
iqtisodiy   hududlarni   yaratish   va   ular   faoliyatini   yanada   rivojlantirish   muhim
ahamiyatga   ega.   Investorlarga   keng   soliq   imtiyozlari   va   preferensiyalar
berilgan.
Quyidagi   1.2- rasmda   erkin   iqtisodiy   hududlar   to ’ g ’ risida   bir   nechta
iqtisodchi   olimlar   tomonidan   keltirilgan   ta ’ riflarni   ko ’ rishimiz   mumkin .
9 1.2-rasm.  Iqtisodchi olimlarning Erkin iqtisodiy hududlar to’g’risidagi ta’riflar 3
H а r   bir   hudud,   t а r а qqiyotning   h а r   bir   d а r а j а sid а   bo`lg а n   d а vl а tl а r   erkin
iqtisodiy   hududlar   b о bid а   o`zig а   хо s   jih а tl а rg а   eg а .   M а s а l а n,   riv о jl а n а yotg а n
m а ml а k а tl а rd а   erkin   iqtisodiy   hududlar   o`zig а   хо s b е lgil а ri quyid а gil а r:
3
 Muallif tadqiqotlari natijasida ishlab chiqilgan.
10Erkin iqtisodiy hududlar
A. Kuznesov
Umumiy  ma’noda  Erkin  iqtisodiy  hudud  deganda,  davlarning  suveren 
hududi  tushunilib,  u  yerdagi  xorijiy  tovarlar  hech  qanday  bojxona 
to’lovlarsiz saqlanishini, sotilishini yoki xarid qilinishi  mumkin
V.A. Uvarov Erkin  iqtisodiy  hududni  tashkil  qilishning  iqtisodiy  ma’nosini,  hech 
kimga  tegishli  bo’lmagan  bojxona  hududlarini  tashkil  etish,  deb 
ko’rsatadi.  Ushbu  hududda  xalqaro  savdoning  predmeti  bo’lgan 
tovarlar,  mamlakat  hududiga  haqiqatdan  ham  olib  kirilishidan  oldin 
omborxonalarda saqlanishi yoki keyinchalik qayta ishlanishi mumkin.
S.A. Ribakov 
H.A. Orlova Erkin  iqtisodiy  hudud  bu-ma’lum  bir  davlat  hududining  shunday 
qismiki,  unga  olib  kirilgan  tovarlar  bojxona  hududidan  tashqaridagi 
Tovar  sifatiga  qaralib,  u  bojxona  tekshiruvidan  va  soliqlaridan  ozod 
etiladi.
A.V. 
Vahobov Erkin  iqtisodiy  hudud-mamalakat  hududining  imtiyozli  bojxona, 
valyuta,  soliq,  viza  va  mehnat  rejimlari  joriy  etilgan  maxsus  ajratilgan 
qismidir.
N.B. Igoshin “ Erkin  iqtisodiy  hudud  milliy-iqtisodiy  tizimning  shunday  qismiki,  u 
yerda  mamalakatning  boshqa  hududlarida  amal  qilmaydigan  maxsus 
imtiyoz  va  rag’batlantirishlardan  foydalaniladi,  ularning  mohiyati  esa 
imtiyozli bojxona va soliq tizimlarida ko’zga tashlanadi”
T.P. Danko
Z.M.Okrutlar “ Erkin iqtisodiy hudud iqtisodiyotining davlat tomonidan sun’iy tarzda 
tashkil  etilgan  va  milliy  iqtisodiyot  tarkibida  bo’lgan,  ayni  paytda 
iqtisodiy jihatdan tubdan farq qiladigan alohida tashkilotdir” – hudud ch е g а r а l а ri  k е ng а yish t е nd е ntsiyasig а   eg а , s а vd о -ishl а b chiq а rish
f ао liyati es а   o`sib b о rish   t е nd е ntsiyasig а  eg а ;
– x о rijiy t а dbirk о rl а r uchun erkin iqtisodiy hududlard а   а l о hid а   b о shq а rish
t а rtibi,   iqtis о diyotni   d о imiy   r а vishd а   lib е r а ll а shuvi   хо s;
– erkin   iqtisodiy   hududlar   f ао liyatid а   k а tt а   miqd о rd а   s а n оа t-s а vd о
div е rsifik а tsiyasi,   k о mpl е ks riv о jl а nish t е nd е ntsiyasi   хо s;
– yangi   v а   yuq о ri   t ех n о l о giyal а r   ishl а b   chiqish   bil а n   b о g`liq   bo’lg а n   ilm
ko’p   t а l а b   qiluvchi   ishl а b   chiq а rishni   riv о jl а ntirishg а   а l о hid а   e’tib о rning
m а vjudligi;
- erkin   iqtisodiy   hududlarda   tashkil   etilayotgan   xo’jalik   yurituvchi
subyektlar   uchun turli   iqtisodiy   imtiyozlar beriladi.   Masalan: Fiskal   imtiyozlar.   Bu
asosan   soliqlardan   ozod   qilish,   soliqqa   tortish   bazasini   kamaytirish,   alohida   soliq
stavkasini   pasaytirish,   alohida   olingan   soliqlardan   ozod   etish   shakli;   moliyaviy
imtiyozlar. Bu asosan har xil subsidiyalar, kammunal xizmatlar    ta’rifini   (bahosini)
pasaytirish   yoki   umuman   to’lamaslik,   davlat   kreditlaridan   foydalanish   bo’yicha
foizlarni pasaytirish   kabilar; ma’muriy imyozlar. Bu imtiyozlar xo’jalik yurituvchi
subyektlarni   davlat   ro’yhatidan   o’tkazishning   soddalashtirilgan   shaklini   qo’llash,
chet   el   fuqorolarini   mamlakatimizga   kelib   ketishi   rejimini   soddalashtirish,   ularga
turli   xil xizmatlar   ko’rsatish bo’yicha yordam   berish.
“Angren”   erkin   iqtisodiy   hududisi,   “Navoiy”   erkin   iqtisodiy   hududi,
“Jizzax”   erkin   iqtisodiy   hududining   tashkil   etilgani   yuqori   texnologiyalarga
asoslangan   korxonalarni   rivojlantirish,   jahon   talablariga   mos,   sifatli   va
raqobatbardosh   mahsulotlat   ishlab   chiqarish   va   xizmat   ko’rsatish,   yangi   ish
o’rinlarini   yaratish   va   pirovardida,   aholining   turmush   sharoitini   ko’tarish
imkoniyatini   yaratadi.
Erkin iqtisodiy hududlarni   tashkil   etishning   iqtisodiy,   ijtimoiy,   ilmiy-texnik
va   boshqa   maqsadlariga   iqtisodiyotda   xorijiy   investorlar   uchun   bir   qator   qulay
shart-sharoitlar   yaratilishi   orqali   erishish   mumkin.   Quyidagi   1.3-rasmda   erkin
iqtisodiy   hududlarni   normal   faoliyat   yuritishi   uchun   zarur   bo’lgan   eng   muhim
shart-sharoitlar   ifodalangan.
11 1.3-rasm. Erkin iqtisodiy hudud faoliyat yuritishi uchun zarur bo’lgan shart-
sharoitlar  4
Erkin   iqtisodiy   hududlarni   rivojlanishining   eng   asosiy   omillaridan   bo’lib
investorlar   uchun   yaratilgan imtiyozlar tizimi hisoblanadi. Har bir mamlakat yoki
undagi   hudud   erkin   iqtisodiy   hududlarni   tashkil   etilishida   imtiyozlar   to’plamini
belgilab   beradi.   Jahon   amaliyotining   ko’rsatishicha,   har   bir   hududagi   imtiyozlar
to’plami o’ziga xos bo’lib, ularning   mazmuni   shu   mamlakatda   amalga   oshirilishi
mo’ljallangan   investitsion   dasturlar   va   loyihalarga   bog’liq.   Shu   bilan   birga
iqtisodiy   adabiyotlarda   erkin iqtisodiy hududlarda   belgilangan imtiyozlarni   to’rtta
guruhga   birlashtiriladi (1.1-jadval).
Jahon tajribalarining ko’rsatishicha, yuqorida qayd etilgan barcha imtiyozlar
bir-biri   bilan chambarchas   holda turli  kombinatsiyalarda  uchratish  mumkin,  lekin
shuni   qayd   etib   o’tish   kerakki,   imtiyozlar   har   doim   ham   xorijiy   kapitalni   jalb
etishning   asosiy   hal qiluvchi rag’batlantirish omili   bo’la   olmaydi.
Shubhasiz,   dunyo   amaliyotida   yaxshi   niyatlar   bilan   tashkil   etilgan   erkin
iqtisodiy   hududlar   faoliyati   muvaffaqiyatsizlikka   uchraganlari   ham   yetarlicha
topiladi. Masalan, Shri Lanka, Gvatemala, Liberiya, Senegal va boshqa davlatlarda
turli   ko’rinishdagi   EIZlar   butkul   faoliyatini   to’xtatdi.   Buning   asosiy   sabablari
sifatida   siyosiy   (mamlakatdagi   umumiy   nobarqarorlik,   fuqarolar
kelishmovchiliklari),   iqtisodiy   (investor   nuqtai   nazaridan   juda   murakkab
investitsion   qonunchilik),   tashkiliy   (ma’muriy   boshqaruv,   qog’ozbozlik,   yomon
reklama)   omillarni   ko’rsatish   mumkin.
4
 Muallif tadqiqotlari natijasida ishlab chiqilgan.
12Erkin iqtisodiy hududni faoliyat yuritishi uchun zarur bo’lgan shart-sharoitlar
Siyosiy 
barqarorlik Tabiiy muhit 
va geografik 
joylashuv Qonuniy 
baza Qulay 
iqtisodiy 
konyuktura Rivojlangan 
infrastruktura 1.1-jadval.
Erkin iqtisodiy hududlarda berilgan imtiyozlar guruhlari
Imtiyozlar
guruhlari Mazmuni
Tashqi savdo
bo’yicha imtiyozlar Tashqi   savdo   operatsiyalariga   maxsus   bojxona   rejimini,   imtiyozli
nsoliqlarni   qo’llash   va   ularni   yengillashtirijgan   tartibini,   shuningdek,
maxsus valyuta rejimini joriy etish
Soliqlardan
imtiyozlar Ma’lum bir sohalarni va tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga oid soliq
imtiyozlari   joriy   etiladi:   imtiyozlar   turli   soliqlarning   soliqqa   tortiladigan
bazalariga   joriy  etilishi   mumkin   (daromad   yoki  foyda,  mol-mulk   va  b.);
turli soliqlarning soliqqa tortiladigan bazasining maxsus komponentlariga
imtiyozlar joriy etilishi mumkin (amortizatsiya ajratmalari, ITTKI uchun
xarajatlar, ish haqi va b.); imtiyozlar soliq stavkalari miqdoriga, soliqdan
doimiy   yoki   vaqtinchalik   ozod   etish   masalalari   bo’yicha   joriy   etilishi
mumkin. 
Moliyaviy
imtiyozlar Turli   shakllarda   subsidiyalar   berishni   qamrab   oladi   ya’ni   kommunal
xizmatlar   uchun   past   narxlarni,   yer   uchastkalari   va   ishlab   chiqarish
joylariga   pasaytirilgan   ijara   to’lovlarini   to’lashni   (sh.j.   uzoq   muddatli
ijara   va   subijaraga   berish   imkoniyatlarini),   shuningdek,   davlatning
imtiyozli kreditlarini qamrab oladi. 
Ma’muriy
imtiyozlar Investorlarga   infrastruktura   vositalarida   foydalanish   huquqlari   berishni,
korxonalarni   ro’yxatdan   o’tkazish   jarayonini   hamda   chet   el   fuqarolarini
kelish   va   ketish   rejimlarini   qisqartirishni,   shuningdek,   biznesni   qo’llab-
quvvatlashga   doir   turli   xizmatlarni   ko’rsatishni   (bozor   konyukturasi
bo’yicha   tezkor   ma’lumotlarni   taqdim   etish,   biznes-rejalarni   tayyorlash
va boshqalarni) qamrab oladi. 
Shuni   alohida   ta’kidlab   o’tish   kerakki,   erkin   iqtisodiy   hududlarni   tashkil
etish orqali quyidagi   natijalarga   erishish   mumkin:   iqtisodiyotni   modernizatsiyalash
va   diversifikatsiyalash,   milliy   iqtisodiyotni   jahon   iqtisodiyotiga
integratsiyalashuvi,   iqtisodiyotni  erkinlashtirish,  xorijiy va mahalliy kapitalni  jalb
etish,   jahon   bozoriga   raqobatbardosh   mahsulotlar   ishlab   chiqarish,   xom   ashyo
eksportini   tayyor   mahsulot   eksportiga   aylantirish,   mamlakatga   valyuta
tushumlarining   kirib   kelishini   ta’minlash,   moliya   sohasini   rivojlantirish,   inson
salohiyatiga   investitsiyalarni   ko’paytirish,   mamlakat   hududarini   har   tomonlama
rivojlantirish,   qo’shimcha   ish   o’rinlarini   yaratish,   aholi   turmush   darajasi   va
farovonligini   oshirish   va   hokazo.
13 Xulosa   qilib   shuni   aytish   mumkinki,   erkin   iqtisodiy   hududlar   XX   asrning
ikkinchi   yarmida   iqtisodiyotda   eng   ko’zga   ko’ringan   institutsional
innovatsiyalardan   biri   sifatida   qayd   etilgan.   O’zining   jozibadorligi   bilan   ajralib
turuvchi bu hududlarni tashkil   etish tajribasini dunyo mamlakatlari misolida ko’rib
chiqish   va   o’rganish   mustaqil   respublikamizda   olib   borilayotgan   iqtisodiy
islohotlar   uchun foydalidir.
1.2-§.   Erkin iqtisodiy hududlarda xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning
obyektiv zarurati
Jahon   iqtisodiyoti   globallashib,   savdo   yo`lidagi   to`siqlar   kamayib,
soliqqonunlari   va   tartibga   soluvchi   rejimlar   erkinlashib   borayotgan   hozirgi
sharoitdachetdan   kiritiladigan   investitsiya   oqimlari   tez   sur`atlar   bilan   o`smoqda.
Bevosita chet el investitsiyalarining dunyo bo`yicha umumiy hajmi 1980 yildagiga
qaraganda14   baravardan   ziyod   o`sib,   2018   yil   holatiga,   jami   11   trln   AQSH
dollariga   etdi.   Hozirgi   vaqtda   butun   dunyoda   64   mingga   yaqin   mamlakatlararo
kompaniyalar mavjud bo`lib, ular 870 mingta xorijiy shuba korxonalari faoliyatini
nazorat qilib turadi. Ushbu korxonalar sotilayotgan mahsulotlar hajmi taxminan 18
trln   AQSH   dollarin   itashkil   etdi.   Bu   esa   o`z   navbatida,   butun   jahon   eksporti
hajmidan   2   baravaridan   ziyoddir.   Rivojlangan   mamlakatlar   tajribasi   ularning
iqtisodiy   yuksalishida   faol   investitsiya   siyosati   markaziy   o’rinni   egallashini
tasdiqlaydi.   Shu   bois   O’zbekistonning   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlanish   maqsadlari
uning   investitsiya   siyosatida   to’liq   aks   ettirilishini   taqozo   etadi.   O`zbekistonda
xorijiy   investitsiyalarni   jalb   qilish   va   tartibga   solishda   O`zbekiston
Respublikasining   "Chet   el   investitsiyalari   to`g`risida",   "Chet   ellik   investorlar
huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to`grisida", "Investitsiya
faoliyati   to`grisida"gi   Qonunlar   va   boshqa   qonun   hujjatlari,   uning   huquqiy   asosi
bo`lib xizmat qiladi.
Mulkchilikning turli shakllari tarkib topishi investitsiyalarning   rivojlanishiga
katta   turtki   bo`ldi.   Mulkchilikning   turli   shakllarining   vujudga   kelishi   munosabati
bilan   kapitalning   sohalardagi   o`zgaruvchanligi,   uning   oqimi,   hududlarga
14 taqsimlanishi   tezlashdi.   Chet   el   investorlari,   asosan,   daromad   (foyda)   olish
maqsadida   tadbirkorlik   faoliyati   va   qonun   hujjatlarida   taqiqlanmagan   boshqa
turdagi   faoliyat   obyektlariga   qo`shadigan   barcha   turdagi   moddiy   va   nomoddiy
boyliklar va ularga doir huquqlar, shu jumladan, intellektual mulkka doir huquqlar,
chet   el   investitsiyalaridan   olingan   har   qanday   daromad   O`zbekiston   Respublikasi
hududida   chet   el   investitsiyalari   deb   e`tirof   etiladi.   "Chet   el   investitsiyalari
to`g`risida"gi   Qonunga   ko`ra   O`zbekiston   Respublikasida   chet   ellik   investorlar
quyidagilar bo`lishi mumkin:  
– chet el davlatlari, chet el davlatlarining ma`muriy yoki hududiy organlari;
– davlatlararo bitimlar yoki boshqa shartnomalarga muvofiq tashkil topgan
yoki xalqaro ommaviy huquq subyektlari bo`lgan halqaro tashkilotlar;
– chet el davlatlarining qonun hujjatlariga muvofiq tashkil topgan.
Hozirgi   kunda   jahon   standartlariga   javob   beradigan   va   dunyo   bozorlarida
talab qilinadigan mahsulot ishlab chiqarish uchun xorijiy investitsiyalarni birinchi
galda,   to’g’ridan   tog’ri   investitsiyalarni   jalb   etish   bo’yicha   qulay   shart-sharoitlar
yaratish   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Mazkur   vazifalarni   amalga   oshirishda   esa,
erkin   iqtisodiy   hududlar   muhim   ahamiyatga   ega.   Chunki,   bunday   erkin   iqtisodiy
hududlar   mintaqani   ijtimoiy   iqtisodiy   rivojlantirish   uchun   mamlakat   va   chet   el
kapitalini   jalb   etish   orqali   uning   sanoat   salohiyatini,   ishlab   chiqarish,   transport-
tranzit   va   ijtimoiy   sohani   rivojlantirish   barobarida,   zamonaviy   bozor
infratuzilmalarini   tashkil   etishga   imkoniyat   yaratadi.   Hozirgi   kunda   xalqaro
xo’jalik   faoliyatida   erkin   iqtisodiy   hududlarning   30   dan   ortiq   turi   mavjud.
Mamlakatimizda   erkin   iqtisodiy   hududlar   tashkil   etish   va   ular   faoliyatiga   doir
munosabatlar   bir   qator   huquqiy   hujjatlar   asosida   tartibga   solinadi.   1996-yil   25-
aprelda   qabul   qilingan   “Erkin   iqtisodiy   hududlar   to’g’risida”gi   O’zbekiston
Respublikasi   qonuni,   1998-yil   30   aprelda   qabul   qilingan   “Сhet   el   investitsiyalari”,
“Chet   ellik invеstorlar   huquqlarining  kafolotlari  va  ularni  himoya  qilish  choralari
to’g’risida   ”gi   va   boshqa   bir   qator   hujjatlar   bilan tartibga   solinadi.
Erkin iqtisodiy hududlar to’g’risidagi   qonunning 1- moddasiga ko’ra   “Erkin
iqtisodiy hudud -   mintaqani jadal ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish uchun mamlakat
15 va   chet   kapitalini,   istiqbolli   texnologiya   va   boshqaruv   tajribasini   jalb   etish
maqsadida tuziladigan   va   aniq belgilangan ma’muriy chegaralari va alohida huquq
tartiboti   bo’lgan   alohida   maxsus   ajratilgan   hududdir.   “Erkin   iqtisodiy   hudud
hududida yuridik shaxslar  va   fuqarolar (jismoniy shaxslar) xo’jalik, moliyaviy va
boshqa moliyaviy faoliyatning   istagan   turlari   bilan   shug’ullanishiga   yo’l   qo’yiladi.
O’zbekiston   Respublikasi   qonun   hujjatlarida   man   etilgan   faoliyat   turlari   bundan
mustasno 5
.
Garchi   siyosat   kontseptsiyasi   va   vositasi   sifatida   erkin   iqtisodiy   hududlar
uzoq   vaqt   davomida   Hindiston   yoki   Xitoy   kabi   mamlakatlarda   eng   aniq   namunalar
sifatida sinovdan o'tgan bo'lsa-da, shuni eslatib o'tishimiz kerakki, bu kabi siyosat
rivojlanayotgan   va   sanoatlashgan   mamlakatlarda   bir   xil   yoki   muqobil   siyosat
maqsadlarini   amalga   oshirish   uchun   ishlatiladigan   turli   darajalarda   yoki
modifikatsiyalarda   bo'lgan 6
.
Mamlakatimizda   mavjud   Navoiy,   Jizzax   va   Angren   erkin   iqtisodiy
hududlarni   amaliyotga   tadbiq   qilinishiga   qarab   turli   vaqtlarga   bo’linadi.   Bunda
O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2008   yil   2   dekabrdagi   “Navoiy
viloyatida   erkin   iqtisodiy   hudud   tashkil   qilish   to’g’riisda”gi   farmoniga   asosan,
“Navoiy”   erkin   iqtisodiy   hududi   tashkil   etildi.   Angren   erkin   iqisodiy   hududi
O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2012   yil   13   apreldagi   PF-4436-son
Farmoniga   asosan   joriy   etildi.   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   Jizzax
erkin   iqtisodiy   hududini   barpo   etish   to’g’risida   2013   yil   18   martdagi   PF-4516-son
Farmonini   bajarish   yuzasidan Vazirlar Mahkamasiga   yuklatilgan.
Mamlakatimizda   erkin   iqtisodiy   hududlar   tashkil   etish   va   ular   faoliyatiga
doir   munosabatlar   1996   yil   25   aprelda   qabul   qilingan   “Erkin   iqtisodiy   hududlar
to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi qonuni bilan tartibga solinadi. O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi tomonidan 2009 yil 26 mayda
qabul   qilinib,   yuqori   palata   –   Senat   tomonidan   joriy   yilning   28   avgustida
ma’qullangan   hamda   24   sentabr   kuni   matbuotda   rasman   kuchga   kirgan   “Erkin
5
  1996   yilning   25   aprelda   mamlakat   parlamenti   O zbekistonʻ   Respublikasining"Erkin   iqtisodiy   zonalar   to g risida"	ʻ ʻ
qonuni .
6
  https://www.scopus.com             Frantisek   Liptak,   Slavka   Klasova,   Viliam   Kovac.   Special   Economic   Zone   Constitution
According   to   Cluster Analysis.   Procedia        Economics        and Finance.             Vol.        27,             2015,   Pages 186-193.
16 iqtisodiy hududlar to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuniga o‘zgartish va
qo‘shimchalar   kiritish   haqida”gi   O‘zbekiston   Respublikasining   qonuni   esa
amaldagi qonunning erkin iqtisodiy hududlarni tashkil etish tartibi, ularning turlari,
mazkur   hududlar   ishtirokchilariga   qo‘shimcha   imtiyoz   va   preferensiyalar   berish
mexanizmi,   bunday   hududda   amalga   oshiriladigan   faoliyat   turlari,   erkin   iqtisodiy
hududlarning muvofiqlashtiruvchi va operativ boshqaruv organlarini shakllantirish
tartibi  hamda  ularning  vakolatlari,  shuningdek,  xo‘jalik  yurituvchi  erkin  iqtisodiy
zona   subyektlarini   ro‘yxatga   olish   tartibi   bilan  bog‘liq  normalarni   yuqorida  nomi
zikr   etilgan Farmon talablariga   muvofiqlashtirishni   ko‘zda   tutadi.
O’zbekiston   Respublikasi   hududida   ochilgan   Navoiy,   Angren,   Jizzax   va
ochilayotgan yangi 4 ta erkin iqtisodiy hududlarning tashkil etish   huquqiy asoslari
yaratilgan.   Erkin   iqtisodiy   hududlar   hududida   xo’jalik   yurituvchi   subyektlar
faoliyatining   asosiy   yo’nalishlari   zamonaviy   xorijiy   yuqori   unumli   asbob-
uskunalar   va   texnika,   texnologik   liniyalar   va   modullar,   innovasiya
texnologiyalarini   joriy   etish   hisobiga   yuqori   texnologiyali,   jahon   bozorlarida
raqobatbardosh   mahsulotlarni   keng   miqyosda   ishlab   chiqarish   maqsadida   tashkil
etildi.
O’zbekiston   Respublikasi   hududidagi   erkin   iqtisodiy   hududlar   faoliyat
ko’rsatish   muddati   30   yilni   tashkil   etadi,   bu   muddat   keyinchalik   uzaytirilishi
mumkin.   Erkin   iqtisodiy   hududlar   faoliyati   davomida   uning   hududida   alohida
bojxona,   valyuta   va   soliq   rejimlari,   O’zbekiston   Respublikasi   norezident
fuqarolarining   uning   hududiga   kirish,   hududida   bo’lish   va   chiqib   ketishning,
shuningdek,   ular   tomonidan   mehnat   faoliyatini   amalga   oshirish   uchun
ruxsatnomalar   olishning   soddalashtirilgan tartibi   joriy   etildi.
Bundan   tashqari   alohida   huquqiy   tartib,   shu   jumladan,   soliq,   valyuta   va
bojxona   tartibi   faqat   erkin   iqtisodiy   hududda   faoliyat   ko’rsatayotgan   va   erkin
iqtisodiy   hududda   direksiyasi   tomonidan   ro’yhatga   olingan   xo’jalik   yurituvchi
suyektlar   uchun   amal   qiladi.
17 Erkin   iqtisodiy   hududlar   tashkil   etilgan   barcha   erkin   iqtisodiy   hudud
faoliyat   ko’rsatadigan   butun   davr   mobaynida   foydalanish   va   boshqarish   uchun
Ma’muriy   kengashga   beriladi.
Erkin   iqtisodiy   hududlar   direksiyasi   xo’jalik   yurituvchi   subyektlarga   erkin
iqtisodiy   hududida   yer   uchastkalarini   subijaraga   topshirish,   o’z   huquq   va
majburiyatlarini  ijara  shartnomasi   bo’yicha  boshqa  shaxsga  berish,  ijara  huquqini
garovga   qo’yish,   ularni   ulush   sifatida   ustav   kapitaliga   qo’shish   huquqisiz   ijaraga
beradi.  Erkin   iqtisodiy   hududlar   hududida   yer   uchastkalarini   sotish   va  boshqacha
tarzda o’zgaga berish taqiqlanadi.
Erkin iqtisodiy hududlarda ro’yhatdan o’tgan xo’jalik yurituvchi subyektlar
ularga kiritilgan   to’g’ridan to’g’ri investitsiyalar quyidagicha bo’lgan taqdirda yer
solig’i,   mol-mulk   solig’i,   daromad   solig’i,   obodonlashtirish   va   ijtimoiy
infratuzilmani rivojlantirish   solig’i,   yagona   soliq   to’lovi   (kichik   korxonalar   uchun)
Respublika   yo’l   jamg’armasi   va   Budjetdan   tashqari   umumta’li   maktablari,   kasb-
hunar   kollejlari,   akademik   litseylar   va   tibbiyot   muassasalarini   rekonstruksiya
qilish,   mukammal   ta’mirlash   va   jihozlash   jamg’armasiga   majburiy   to’lovlardan
ozod   etilgan.
– 3   million   yevrodan   10   million   yevrogacha   -7   yilga;
– 10   million   yevrodan   30   million   yevrogacha   -10   yilga.   Keyingi   5-yil
davomida foyda solig’i va yagona soliq to’lovi hajmi amaldagi stavkadan 50 foiz
miqdorida   belgilangan;
– 30 million yevrodan  ortiq  bo’lganda  -15 yilga.  Keyingi  10  yil  davomida
foyda     solig’i   va   yagona   soliq   to’lovi   hajmi   amaldagi   stavkadan   50   foiz   miqdorida
belgilanadi.
Imtiyozlar   berish   davom   etmoqda,   jumladan   O’zbekiston   Respublikasi
Prezidentining   2013   yol   25   dekabrdagi   PQ-2099-sonli   Qaroriga   asosan   Navoiy
shahridagi  Intermadal  xalqaro logistik markazida faoliyat  ko’rsatayotgan  “Karean
air”   aviakompaniyasi   O’zbekistonga   import   qilinadigan   tovarlar   va   jihozlar
bo’yicha   boj   to’lovidan   2019   yil   1   yanvarigacha   ozod   qilinadi.   Shuningdek,   bu
18 aviakompaniyani   O’zbekiston   Respublikasi   hududida   olgan   daromadi   foyda
solig’idan   ozod   qilinadi.
O’zbekiston  Respublikasi   Vazirlar  Maxkamasining  “Navoiy   erkin  iqtisodiy
hududida   alohida   valyuta   rejimi   faoliyati   tartibi   to’g’risidagi   Nizomni   tasdiqlash
to’g’risida”gi   2013   yil   25-dekabrdagi   341-sonli   Qarorini   qabul   qilishi   bilan
“Navoiy”   erkin   iqtisodiy   industrial   hududida   qatnashchilarga   quyidagilar   ruxsat
berilgan:
– ular o’rtasida tuzilgan shartnomalar va kontraktlar bo’yicha hsob-kitob va
to’lovlarni   erkin iqtisodiy   hududlarni xorijiy   valyutaga   amalga   oshirish;
– O’zbekiston Respublikasi Rezidentlari bo’lgan boshqa xo’jalik yurituvchi
subyektlar   tomonidan   etkazib   berilgan   tovarlar,   ishlar   va   xizmatlarning   haqinni
erkin almashtiriladigan   valyutada   to’lash;
– eksport   va   import   qilinadigan   tovarlar   uchun   haq   to’lash   va   hisob-kitob
qilishning ular uchun qulay shartlari shakllaridan foydalanish. Bu qarorning qabul
qilinishi   “Navoiy”   erkin   iqtisodiy   hududlarni   qatnashchilari   uchun   qulayliklar
tug’diradi   va   chet el investitsiyalarini   yanada   ko’proq jalb   qilinishi.
Lekin,   Jizzax   va   Angren   erkin   iqtisodiy   hududlarda   boshqacharoq,   bunda
quyidagicha imtiyozlar berilgan va kiritilgan investitsiyalar hajmiga qarab 3 yildan
7 yilgacha   muddatga   beriladi,   shu jumladan ekvivalentda:
– 300 ming AQSH dollaridan 3-million AQSH dollarigacha bo’lganda -3 yil
muddatga;
– 3   million   AQSH   dollaridan   ortiq   10   million   AQSH   dollarigacha
bo’lganda-   5 yil   muddatga;
– 10   million   AQSH   dollaridan   ortiq   bo’lganda -7yil   muddatga   beriladi.
Mamlakatimizda   xorijiy   investorlar   huquqlarini   himoya   qilishning   qonuniy
mexanizmlarini   joriy   etish,   ularga   yurtimizda   erkin   faoliyat   yuritishlari   uchun
qulay   imtiyoz   va   preferensiyalar   berish,   umuman,   investitsiyaviy   muhitni   yanada
yaxshilashga   alohida   e'tibor   qaratilmoqda.   Bu   borada   qabul   qilingan   bir   qator
qonunlar,   normativ-huquqiy   hujjatlar   xorijiy   investitsiyalarni   jalb   etishni
rag’batlantirish,   investitorlar   huquqlarini   muhofaza   qilishni   kafolatlashda   muhim
19 ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014 yil 7 apreldagi
“O’zbekiston Respublikasida investitsiya iqlimi va ishbilarmonlik muhitini yanada
takomillashtirishga   doir   qo’shimcha   chora-tadbirlar   to’g’risida”   PF-4609-sonli
Farmoni qabul   qilindi.
Mazkur   Farmon   bilan   2014-2015   yillarda   Investitsiya   iqlimi   va
ishbilarmonlik muhitini  yanada  yaxshilash,  tadbirkorlik faoliyatini  rivojlantirishni
rag’batlantirish samaradorligini  oshirishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar Dasturi
tasdiqlandi. 
Dastur   quyidagi   6   yo’nalishda   46   ta   chora-tadbirlarni   amalga   oshirishni
nazarda   tutadi:
– tadbirkorlik   subyektlari   va   investorlar   faoliyatini   tartibga   soluvchi
qonunchilikni yanada   takomillashtirish   va   erkinlashtirish;
– davlat   va   mahalliy   boshqaruv   organlarining   faoliyatining   tadbirkorlik
subyektlari   bilan   o’zaro   munosbatlaridagi   samaradorligini   oshirish   va
oshkoraligini   ta’minlash;
– tadbirkorlik   subyektlari   faoliyatini   qo’llab-quvvatlash   va
muvofiqlashtirishning   institutsional   tizimini   yanada   takomillashtirish;
– tadbirkorlik   subyektlarini   kreditlash   mexanizmlarini   takomillashtirish,
bank   va   moliyaviy   infratuzilma   sifatini   oshirish,   tadbirkorlik   subyektlariga
ko’rsatiladigan   xizmatlar doirasini   kengaytirish;
– soliq   ma’murchiligini   yanada   takomillashtirish   va  soddalashtirish,   sifatni
boshqarish   standartlarini   joriy   etish;
– koorporativ   boshqaruv   tizimini   yanada   takomillashtirish   va   xususiy
mulkdorlar   rolini   oshirish.
Chora-tadbirlar   Dasturiga   kiritilgan   tadbirlarning   amalga   oshirilishi   ustidan
Vazirlar   Mahkamasi   tizimli   nazorat   o’rnatadi,   shu   jumladan,   ularni   amalda   joriy
etishning   natijadorligi   to’g’risida   tadbirkorlik   subyektlari   o’rtasida   muntazam
so‘rovlar   o‘tkazib   boradi.
Adliya   vazirligiga   xorijiy   investorlar   va   xorijiy   investitsiyalar   ishtirokidagi
korxonalarni   huquqiy   himoyalash   bo’yicha   ularga   berilgan   afzalliklarni   tizimli
20 ravishda monitoring qilib boriladi. Shu kunga qadar hududiy Adliyalar tomonidan
monitoring   ishlari   olib   borilmoqda.
Qayd   etish   joizki,   mustaqillik   yillarida   O’zbekistonda   qulay   investitsiyaviy
muhit shakllantirildi, xorijiy investorlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish
bo‘yicha   qonun   yo‘li   bilan   keng   ko‘lamdagi   imtiyozlar,   afzalliklar   va   kafolatlar
tizimi belgilandi.
Shunday tartib belgilanganki, unga ko’ra erkin iqtisodiy hududda ro’yxatga
olingan xo’jalik   yurituvchi   subyektlar erkin iqtisodiy hudud   faoliyat   ko’rsatadigan
butun   muddatga   eksportga   yo’naltirilgan   mahsulot   ishlab   chiqarish   maqsadida
mamlakatga   olib   kelinayotgan   asbob-uskunalar,   shuningdek,   xom   ashyo,
materialllar   va   butlovchi   qismlar   bojxona to’lovlaridan (bojxona rasmiylashtiruvi
uchun yig’imlardan tashqari) ozod         qilingan.
O’zbekistonning   ichki   bozorlarida   sotish   uchun   mo’ljallangan   mahsulotni
ishlab chiqarish maqsadida mamlakatga olib kiriladigan xom ashyo, materiallar va
butlovchi   qismlar   uchun   bojxona   to’lovlari,   agar   qonun   xujjatlarida   boshqa
imtiyozli   tartib   ko’zda   tutilmagan   bo’lsa,   belgilangan   stavkalarning   50   foizi
miqorida (bojxona rasmiylashtiruvi uchun yig’imlardan tashqari) undiriladi, bunda
ularni to’lash muddati 180   kungacha   kechiktirilishi mumkin.
Bu   berilgan   imtiyozlardan   foydalanilgan   holda   erkin   iqtisodiy   hududlarga
olib kirilgan   asbob-uskunalar, xom ashyo, materiallar va butlovchi qismlar sotilgan
yoki   bepul   berilgan   taqdirda,   bojxona   to’lovlari   qonun   hujjatlarida   belgilangan
tartibda   budjetga   to’liq   undiriladi.
Erkin   iqtisodiy   hududlarda   ro’yxatga   olingan   xo’jalik   yurituvchi
subyektlarga   nisbatan   O’zbekiston   Respublikasi   soliq   to’lovchilar   ahvolini
yomonlashtiruvchi   hujjatlari   tatbiq   etilmasligi   belgilab   qo’yilgan,   lekin   aksiz
solig’iga   tortiladigan   tovarlarning   soliqqa   tortilishini   tartibga   soluvchi   hujjatlar
bundan   mustasno   deb   qabul   qilingan.
O’zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Shavkat   Mirziyoyev   2017   yil   12
yanvarda   “Urgut”,   “G’ijduvon”,   “Qo’qon”   va   “Hazorasp”   erkin   iqtisodiy
hududlarini tashkil etish to’g’risida gi   farmonni imzoladi.
21 Farmonga   ko’ra,   tashqi   bozorlarda   talab   katta   bo’lgan,   yuqori   qo’shilgan
qiymatli   raqobatbardosh   mahsulotlar   ishlab   chiqarishni   ta’minlaydigan   mineral-
xomashyo   va   qishloq   xo’jaligi   resurslarini   chuqur   qayta   ishlash   bo’yicha
zamonaviy ishlab chiqarishlarni tashkil etishga xorijiy va mahalliy investitsiyalarni
jalb   etish   uchun   qulay   sharoitlarni   yaratish,   shuningdek,   Samarqand,   Buxoro,
Farg’ona   va   Xorazm   viloyatlarining   ishlab   chiqarish   hamda   resurs   salohiyatidan
kompleks   va   samarali   foydalanish,   shu   asosda   yangi   ish   o’rinlari   tashkil   etish
hamda   aholi   daromadlarini   oshirish   maqsadida   Samarqand   viloyati   Urgut   tumanida
«Urgut»,   Buxoro   viloyati   G’ijduvon   tumanida   –   «G’ijduvon»,   Farg’ona   viloyati
Qo’qon shahrida – «Qo’qon», Xorazm  viloyati  Hazorasp tumanida – «Hazorasp»
erkin   iqtisodiy   hududlarini   (keyingi   o’rinlarda   «Urgut»   EIH,   «G’ijduvon»   EIH,
«Qo’qon»   EIH   va   «Hazorasp»   EIH   deb   ataladi)   tashkil   etish   ko’zda   tutilgan.
Garchi   siyosat   kontseptsiyasi   va   vositasi   sifatida   erkin   iqtisodiy   hududlar   uzoq
vaqt   davomida   Hindiston   yoki   Xitoy   kabi   mamlakatlarda   eng   aniq   namunalar
sifatida   sinovdan   o'tgan   bo'lsa-da,   shuni   eslatib   o'tishimiz   kerakki,   bu   kabi   siyosat
rivojlanayotgan   va   sanoatlashgan   mamlakatlarda   bir   xil   yoki   muqobil   siyosat
maqsadlarini   amalga   oshirish   uchun   ishlatiladigan   turli   darajalarda   yoki
modifikatsiyalarda   bo'lgan.
Farmonga   muvofiq,   O’zbekiston   Respublikasi   Axborot   texnologiyalari   va
kommunikatsiyalarini   rivojlantirish   vazirligi,   «O’zkommunxizmat»   agentligi,
«O’zbekenergo» AJ, «O’ztransgaz» AK, «O’zavtoyo’l» DAK hamda respublika va
hududiy   darajadagi   muhandislik-kommunikatsiya   xizmatlari   ko’rsatuvchilar   erkin
iqtisodiy   hududlarning   qatnashchilari   –   xo’jalik   yurituvchi   subyektlar   ning
kommunikatsiyalarga,   ularni   ishlab   chiqarish   maydonchalariga   o’z   vaqtida
tutashtirgan   holda,   kafolatli   ulanishini ta’minlaydilar.
Tashqi bozorlarda talab katta bo’lgan va importning o’rnini bosuvchi, yuqori
qo’shilgan   qiymatli   mahsulotlar   ishlab   chiqarish   bo’yicha   zamonaviy   ishlab
chiqarishlarni   tashkil   etish   uchun   xorijiy   va   mahalliy   investorlarning   to’g’ridan-
to’g’ri investitsiyalarini   jalb   etish;
– Samarqand, Buxoro, Farg’ona va Xorazm viloyatlarining ishlab chiqarish
22 va   resurs   salohiyatlaridan   kompleks   hamda   samarali   foydalanishni   ta’minlash;
– meva-sabzavot   va   qishloq   xo’jaligi   mahsulotlarini   chuqur   qayta   ishlash,
saqlash va qadoqlash, to’qimachilik, gilam to’qish, poyabzal va charm-galantereya,
ekologik jihatdan xavfsiz kimyo, farmatsevtika, oziq-ovqat, elektrotexnika sanoati,
mashinasozlik va avtomobilsozlik, qurilish materiallari ishlab chiqarish va boshqa
yo’nalishlarda   yangi   zamonaviy   ishlab chiqarishlarni tashkil etish;
– mahalliy   xomashyo   va   materiallar   negizida   mustahkam   kooperatsiya
aloqalarini   o’rnatish   hamda   erkin   iqtisodiy   hududlar   korxonalari   o’rtasida   va
umuman   respublikada   sanoat   kooperatsiyasini   rivojlantirish   asosida   yuqori
texnologiyali   mahsulotlar   ishlab   chiqarishni   mahalliylashtirish   jarayonlarini
chuqurlashtirish;
– ishlab   chiqarilayotgan   mahsulotlarni   standartlashtirish,   sertifikatlashtirish
va markirovka qilish bo’yicha xalqaro standartlarga muvofiq ilmiy-ishlab chiqarish
markazlari   tashkil   etish   va   ularning   qarorlari   xalqaro   darajada   e’tirof   etilishini
ta’minlash   chora-tadbirlarini   ko’rish   «Urgut»   EIH,   «G’ijduvon»   EIH,   «Qo’qon»
EIH   va   «Hazorasp»   EIHning   asosiy   vazifalari   va   faoliyati   yo’nalishlari   etib
belgilandi.
O'zbekiston   Respublikasida   mustaqillik   yillarida   investitsion   qulay   muhiti,
xorijiy   sarmoyadorlar   uchun   Respublikada   siyosiy   va   iqtisodiy   barqarorlik
saqlanayotgan   huquqiy   kafolatlar   va   imtiyozlarning   keng   tizimlari   yaratilgan.
Bundan   tashqari,   xorijiy   sarmoyalari   bo'lgan   korxonalarni   rag`batlantirishga   oid
chora-tadbirlar   ishlab   chiqilgan:
– O'zbekiston   Respublikasi   davlat   sarmoyalar   dasturiga   kiradigan
loyihalarga   umumiy   chora-tadbirlar imtiyozlar;
– xususiylashtirish   jarayonida   xorijiy   sarmoyalar   ishtirokini   rahbatlantirish;
– xalq   ise'molidagi   texnik   qayta   qurollantirish   va   mahsulotlarni   ishlab
chiqishni rahbatlantirish.
Sarmoyalarning   qulay   "Chet   el   investorlar   huquqlarini   himoya   qilish   va
ularga   kafolat   berish   to'g'risida"gi,   "Chet   el   investorlar   tug'risida"gi,   "Xorijiy
sarmoyalar   ishtirokidagi   korxonalarga   beriladigan   qo'shimcha   rahbatlantirish
23 omillari   va   imtiyozlar   to'g`risida"gi   O'zbekiston   Respublikasi   qonunlari   qatorida
asoslangan.   Shuni   aytish   kerakki,   "Xorijiy   sarmoyalarga   kafolat   berish"   Qonuni
hujjatlari   investitsiyalash   shart-sharoitlarini   yomonlashtirsa,   unda   chet   ellik
investorlarga   nisbatan   investitsiyalash   sanasida   amal   qilgan   qonun   hujjatlari
investitsiyalash   paytidan   boshlab   o'n   yil   mobaynida   qo'llaniladi.
Chet   ellik   investorlar   O'zbekiston   Respublikasi   hududida   investitsiyalarni
quyidagi yo'llar   bilan   amalga   oshirishlari mumkin:
– O'zbekiston   Respublikasining   yuridik   va   (yoki)   jismoniy   shaxslari   bilan
birgalikda   tashkil   etilgan   korxonalar,   banklar,   trastlar,   kartellar,   uyushmalar   va
boshqa   korxonalarga   ulush   qo'shib qatnashish;
– chet   ellik   investorlarga   to'liq   qarashli   bo'lgan   korxonalarni   barpo   etish;
– O'zbekiston   Respublikasi   yoki   O'zbekiston   hukumati   korxonalari
tomonidan chiqarilayotgan aktsiyalar obligatsiyalar, aktsiya sertifikatlari va boshqa
qimmatli qog`ozlarni   sotib   olish;
– turar joy binolariga ular joylashgan er uchastkalari bilan birgalikda mulk
huquqini,   shuningdek   yerga   egalik   qilish   va   undan   foydalanish   hamda   tabiiy
resurslarga   egalik qilish   va   ulardan foydalanish huquqlarini   sotib   olish.
Xorijiy   investitsiyalarni   jalb   etadigan   korxonalarning   soliq   imtiyozlariga
iqtisodiyot   tarmoqlarida   to'g`ridan-to'g`ri   xususiy   xorijiy   investitsiyalarni   jalb
etadigan   korxonalar   2005  yil   1   iyuldan  boshlab   asosiy   faoliyat   bo'yicha   daromad
(foyda)   solig`i,   mol-mulk   solig`i,   obodonlashtirish   va   ijtimoiy   infratuzilmani
rivojlantirish  solig`i,  ekologiya  solig`i,  mikrofirmalar  va  kichik  korxonalar   uchun
yagona   soliq   to'lovi,   Respublika   yo'l   jamg`armasiga   majburiy   ajratmalarni
to'lashdan ozod etiladilar.   Ular   quyidagi   holda   bo’ladi:
– 300   ming   AQSh   dollaridan   3   mln   AQSh   dollarigacha   -   3   yil   muddatga;
– 3   mln   AQSh   dollaridan   oshib   10   mln   AQSh   dollarigacha   -   5   yil
muddatga;
– 10   mln   AQSh   dollaridan   oshganda   -   7   yil   muddatga;
– yuqorida   ko'rsatilgan   soliq   chegirmalari   quyidagi   sharoitlarda   qo'llaniladi:
– korxonalarni   ish   kuchi   ko'p   bo'lgan   mintaqalarda   -   Qoraqalpog`iston
24 Respublikasi,  Jizzax, Qashqadaryo, Sirdaryo, Surxondaryo, Xorazm  viloyatlarida,
shuningdek Navoiy, Andijon, Namangan va Farg`ona viloyatlarining qishloq aholi
punktlarida   joylashtirish;   xorijiy   investorlar   tomonidan   to'g`ridan-to'g`ri   xususiy
xorijiy   investitsiyalarning   O'zbekiston   Respublikasi   kafolatini   taqdim   etmasdan
amalga   oshirilishi;
– korxonaning   ustav   kapitalida   xorijiy   ishtirokchilarning   ulushi   50   foizdan
kam   bo'lmasligi   kerak;
– to'g`ridan-to'g`ri   xususiy   xorijiy   investitsiyalarni   korxonalar   davlat
ro'yxatidan   o'tkazilganidan   keyin   kiritish;
– xorijiy   investitsiyalarni   erkin   almashtiriladigan   valyuta   yoki   yangi
zamonaviy   texnologik   uskuna ko'rinishida   qo'yish.
Qayta   yaratilgan   korxonalar   ro'yxatdan   o'tgan   vaqtdan   boshlab   mol-mulkiga
soliq   to'lashdan   ozod   etiladi:
– agar korxona o'z mahsulotining (ishi, xizmati) umumiy daromad xajmidan
30 foizini eksport qilsa-mol-mulk   solig`i   50 foizga   kamayadi;
– agar korxona o'z mahsulotining (ishi, xizmati) umumiy daromad hajmidan
o’z   besh   foizdan   o'ttiz   foizgacha   eksport   qilsa-mol-mulk   solig`i   o'ttiz   foizga
kamayadi.
Bugungi   kunda   erkin   iqtisodiy   hududlarni   rivojlantirishda   xorijiy
investitsiyalarni jalb qilishning   bir   qancha   shakllari mavjud:
– ulush   qo shibʻ   qatnashishi   orqali   qo shma	ʻ   korxonalarni   tashkil   etish;
– 100   %   mol-mulk   xorijiy   investorga   tegishli   bo lgan   xorijiy   korxonalarni	
ʻ
tashkil etish;
– yirik xorijiy kompaniya va firmalarning   sho ba korxonalari  	
ʼ va   filiallarini
tashkil etish;
– konsessiya   va   lizing   shartnomalari   tuzish;
– tenderlar        e lon	
ʼ   qilish;
– erkin   iqtisodiy   hududlar   tashkil   etish;
– moliyaviy        aktivlarni   sotish   va   sotib   olish;
– tashqi   savdoga   ko’mak   va   O’zbekistonga   investitsiyalar   jalb   qilish
25 loyihasi.
Tashqi   savdo   va   xorijiy   investitsiyalarni   jalb   qilish   davlatimiz
iqtisodiyotining   o’sishida   va   rivojlanishida   asosiy   yo’naltiruvchi   kuch   hisoblanadi.
Bular   mamlakatni   jahon   iqtisodiga   bog’lanishiga,   ixtisoslashishiga   va   ilg’or
texnologiyalarga   erishishiga yordam   beradi.
1.3-§.   Xorijiy investitsiyalarni erkin iqtisodiy hududlarga jalb qilishning
xorij tajribasi
Rivojlangan davlatlarda tashkil  etilgan erkin iqtisodiy hudud mamlakatning
xo’jaligiga,   eng   avvalo,   tashqi   iqtisodiy   aloqalarning   rivojlanishiga   va   tovar
almashinuvi   o’sishiga   o’z   ta’sirini   o’tkazadi.   Masalan,   erkin   iqtisodiy   hududlar
AQSH   iqtisodiyotining   rivojlanishida   muhim rol o’ynaydi. Ularni tashkil etishdan
asosiy maqsad tashqi iqtisodiy va   umumxo’jalik   masalalarini   yechish   hisoblanadi.
Bu   orqali   hududlarga   investitsiyalar   va   yangi   texnologiyalar   kiritish,   boshqaruv   va
marketing   tajribalarini jalb   etish   uchun   shart-sharoitlar   yaratilmoqda.
AQSHda   240   dan   ortiq   erkin   iqtisodiy   hudud   mavjud 7
  ular   butun   davlat
hududini   qamrab   olgan.  Bu  hududlarda  350  mingdan  ortiq  odam   ish  bilan  band 8
,
2016 yilda 170 ta   erkin iqtisodiy hududlar   faoliyat   yuritayotgan   kompaniyalar   soni
3000   dan   ko’proq.   Ushbu   firmalar   eksport   qilgan   tovarlar   qiymati   esa,   40   mlrd
dollarga   teng   hamda   ular   AQSH   fuqarolariga   374559   ishchi   o’rinlarni   yaratdi 9
.
Erkin   iqtisodiy   hududlarga   olib   kirilayotgan   va   qayta   ishlanayotgan   tovarlarning
umumiy qiymati 200 mlrd dollardan oshiq.   Aksariyat   erkin iqtisodiy hududlarning
xo’jalik   faoliyati   asosan   avtomobillar   ehtiyot   qismlarini   ishlab chiqarish va ularni
yig’ishga   ixtisoslashgan.   Shuningdek,   AQSHdagi   erkin   iqtisodiy   hududlar
mahalliy va xorijiy ashyolar  asosida boshqa tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish
hisobiga   kengayib   bormoqda.
7
  Неучева   М.Ю.   Экономическая   глобализация   и   проблемы   национальной   и   международной   безопасности.
Проблемы современной экономики, №3(35) 2010. www.m-economy.ru  
8
 www.intervuz.ru/lecture/free_economic_zones.html  
9
 Приходько С.В. Воловик Н.П. Особы экономические зоны Москва ИЭПП, 2007. С.27.   
26 Tashqi   savdo   hududlari   orqali   mamlakatning   2   foiz   importi   va   1,5   foiz
eksporti   amalga   oshiriladi 10
.   Ushbu   hududlarning   ichki   bozor   ehtiyojlarini
qondirishdagi   roli   ortib   bormoqda,   90-yillar   boshlarida   ularda   ishlab   chiqarilgan
mahsulotlarning 88 foizi AQSHning ichki bozorida o’z xaridorini   topgan 11
.
Tashqi   savdo   hududlari   milliy   ishlab   chiqarish   jarayonining   tarkibiy   qismi
bo’lib,   mamalakat   ijtimoiy-   iqtisodiy   rivojlanishiga   o’z   hissasini   qo’shmoqda.
Hududlarda   aholining   bandlik   darajasini   oshirishga,   ichki   va   tashqi   investitsiyalr
kiritilish   hajmining   oshishiga   va   asosan   ichki   bozor   ehtiyojlarini   qondirishga
xizmat   qilmoqda.   Bundan   tashqari   tashqi   savdo   hududlari   faoliyati   AQSH
avtomobil   sanoatining   raqobatbardoshligi   ortishiga ko’maklashmoqda.
1.4-rasm. AQSHda faoliyat ko’rsatayotgan erkin iqtisodiy hududlar
turlari  12
10
 Зубченко Л.А. Иностранные инвестиции. Москва «Книгодел» 2006. С.64.  
11
 Шарапов С.А. Свободные экономические зоны. Москва: «Юнити – Дана», 2005. С.53.  
12
 Muallif tadqiqotlari asosida ishlab chiqilgan
27AQSH da Erkin iqtisodiy hududlar turlari
Tashqi savdo 
hududlari Tadbirkorlik 
hududlari Texnologiyalarni 
joriyAQSH da Erkin 
iqtisodiy hududlar 
turlari
Alohida shtatlar 
hukumati ko’rsatmasi 
bilan tuzilgan 
texnoparklar
  etish hududlariUmumiy 
vazifali 
hududlar
Maxsus 
vazifali 
hududlar 
(subhududlar) Federal 
tadbirkorlik 
hududlari
Shtatlarning
tadbirkorlik 
hududlari
Mahalliy
tadbirkorlik 
hududlarAlohi
da shtatlar 
hukumati 
ko’rsatmasi 
bilan tuzilgan 
texnoparklar
i Ayrim shaxslar va 
xususiy kompaniyalar 
tashabbusi bilan tashkil 
qilingan texnoparklar
Alohida shtatlar 
hukumati ko’rsatmasi 
bilan tuzilgan 
texnoparklar Hozirgi   kunda   AQSHda   uch   turdagi   erkin iqtisodiy hududlar,   ya’ni   tashqi
savdo,   tadbirkorlik   va   texnlogiyalarni   joriy   etish   (texnopark)   hududlari   faoliyat
ko’rsatmoqda.   Ularning   o’ziga xos   xususiyatlarini   quyidagicha:
AQSHda   tashqi savdo hududlari   amaldagi   qonunchilikka   ko’ra,   ikki   turdagi
hududlarga   bo’linadi: umumiy vazifali va maxsus vazifali hududlar (subhududlar).
Umumiy   vazifali   hududlar   AQSH   bojxonasi   vakolatidan   tashqari   faoliyat
ko’rsatadi.   Ular,   odatda   port   yoki   aeroportlar   atrofida   tashkil   qilinadi.   Asosiy
faoliyat   tovarni   saqlash,   turlarga   ajratish,   o’rash   va   qo’shimcha   qayta   ishlashsiz
jo’natishdan   iborat.   Ba’zi   hollarda   eksport   qilish   maqsadida   xorijiy   tovarlarni   biroz
qayta   ishlashga   yo’l   qo’yiladi.   Shu   nuqtai   nazardan,   funksional   maqsadlariga
ko’ra,   ular   erkin   bojxona   hududlarini   o’zida   aks   ettiradi.   Ko’pincha   umumiy
vazifali   hududlar   keyinchalik   maxsus   hudud   (subhudud)   yaratish   uchun   tashkil
qilinadi.
Umumiy   vazifali   hududlar   AQS h   Tashqi   savdo   bo’yicha   Qo’mitasi
tomonidan shtatlar hukumati qoshidagi turli tashkilotlarga, masalan port, aeroport
boshqaruviga, ishlab chiqarish bo’yicha agentliklarga berilgan ruxsatnoma asosida
yaratiladi.
Tabiiyki,   tashqi   savdo   hududlari   o’zi   joylashgan   shtatning   umumiy
rivojlanishiga,   balandlik   va   savdo   hajmining   oshishiga   hissa   qo’shadi.   Bu   tashqi
savdo   hududi   tashkil   etishning   muhim   shartlaridan   biri.   Odatda,   bu   hududlarni
tegishli   tashkilotlar   bilan   tuzilgan   shartnoma   asosida   xususiy   kompaniyalar
boshqaradi.
Dastlabki   umumiy   vazifali   savdo   hududlari   AQShda   1930   yillarda   paydo
bo’lgan   va   New   York,   Chikago,   San-Fransisko   kabi   shaharlarning   portlarida
joylashgan.   Masalan,   New   Yorkda   bunday   hudud  1936   yil   30   yanvarda   mahalliy
hukumat tashabbusi bilan yaratilgan 13
. 1950 yilda bunday hududlar Toledo (Ogayo
shtati),   Bey-Kaunti   (Michigan   shtati),   Mayagues   (Puerto-Riko   shtati)   va
Gonoluluda   (Gvayi   shtati) paydo   bo’lgan.
13
 Климовец   О.В.   Международный   оффшорный   бизнес.   Ростов   –   на   –   Донуь   «Феникс»,   2005.   С.
28 Umumiy vazifali Tashqi savdo hududlari 1970-1980 yillarda tashkil etilgan.
Bu   davrda   hududlar   port   va   aeroportlar   bilan   chegaralanib   qolmay,   okeanga
chiqish   imkoniga   ega   bo’lmagan,   ammo   tashqi   savdida   muhim   rol   o’ynaydigan
shaharlarda   ham   tashkil   etilgan.   Buning   sababi,   AQSh   Savdo   hajmining   darajasi
keskin   o’sishi,   ichki   bozorda   chet   el   kompaniyalarining   faollashuvi,   turli   eksport
operasiyalari miqdori va hajmining oshishidir. Bu yo’l bilan AQSHda yangi savdo
infratuzilmasi   tashkil   etildi.   1970   yilda   tashkil   etilgan   52   ta   hududdan   24   tasi
okeanga chiqish imkoniga ega bo’lmagan shaharlarda joylashgan.  
AQSH   tashribasi   ko’rsatishicha,   yaratilgan   bunday   hududlarning   aksariyati
samarali   ishlaydi.   So’nggi   35   yil   ichida   bu   hududlar   soni   oshib   bormoqda.   1975
yildan 2017 yilgacha umumiy hududlar soni AQSHda 17 tadan 142 taga, maxsus
hududlar   (subhududlar)   soni   esa 2   tadan   271 taga   yetdi.
Hozirda   tashqi   savdo   hududlari   AQSHning   deyarli   barcha   hududlarida
faoliyat   ko’rsatib   kelmoqda.   Ularning   joylashuvini   tahlil   qilar   ekanmiz,
hududlarning   ko’pchiligi   dengiz   va   okean   bo’ylarida   joylashganligini   yoki   yirik
sanoat   kompleksiga   ega,   ammo   okeanga   chiqish   imkoniga   ega   bo’lmagan
shtatlarda   tashkil   etilganiga   guvoh   bo’lamiz.   Birinchi   guruhga   mansub   tashqi
savdo   hududlari   dastlab   Texas   (26   ta),   New   York   (13   ta),   Florida   (12   ta)   va
Kaliforniya   (7   ta)   da   joylashgan.   Ikkkinchi   guruh   hududlariga   esa   Ogayo   (8   ta),
Indiana va Illinoys (6 tadan), Arizona va Michiga (5   tadan),   Shimoliy   Karolina (4
ta)   shtatlarida   yaqin   yillar   ichida   tashkil   etilgan   tashqi savdo hududlari   kiradi 14
.
AQSHda   erkin   iqtisodiy   hududlar   keng   tarqalishining   asosiy   sabablaridan
biri   mazkur   hududda   faoliyat   ko’rsatayotgan   xorijiy   va   mahalliy   kompaniyalarga
berilgan imtiyozlardir.   Imtiyozlar   quyidagilardan   iborat:
 AQSHning   ichki   boj   va   soliqlari,   agar   to’lanishi   kerak   bo’lsa,   mahsulot
tashqi   savdo   hududidan   ichki   iste’mol   uchun   bojxona   vakolati   mavjud   hududga
olib   kiritilgandagina to’lanadi;
 Hudud ichida joylashgan yuridik va jismoniy shaxslarning xususiy mulki
mahalliy   va davlat   soliqlaridan ozod   etiladi;
14
 Annual report of the Foreign - Trade Zone Board to the Congress of the U.S.2010.  
29  Hududdan   uchinchi   davlatlarga   ekport   qilinayotgan   mahsulot   bojxona
bojlaridan,   ichki   soliqlaridan   va   kvotalashdan   ozod   etiladi;   Tashqi   savdo
hududidan mahsulotlar eksport qilinganda, bojxona jarayoni   yengillashiriladi;
 AQSH   hududiga   kiritilishi   man   qilingan   mahsulot   erkin   iqtisodiy
hududlarga   olib   kirilmaydi.   Ammo,   bu   mahsulotlar   hududga   olib   kirilib,   AQSH
bojxonasi   talablariga   muvofiq   qayta   ishlanib,   AQSH   hududiga   import   qilishi
mumkin;
 TSHda   AQSH   hududiga   import   qilishi   jarayonida   importer   bojni
mahsulot   uchun yoki mahsulotda ishlatilgan xorijiy komponentlar uchun to’laydi.
Bu bilan   importer   o’ziga   maqbul   bojni   to’lashni tanlashi mumkin   bo’ladi.
Subhududda   asosiy faoliyat   yurituvchilar   –   avtomobil   yig’uvchi  korxonalar
(1990   yilning   oxirida   ularning   soni   40   dan   ortiq   bo’lgan),   ularga   hududlarda
amalga   oshiriladigan  barcha   ishlarning  60   foizdan   ortig’i   to’g’ri   keladi.  Mahalliy
tovarlar   tashqi   savdo   hududiga   jami   olib   kirilgan   tovarlarning   75   foizini   tashkil
etadi.   Hozirgi   kunda   tashqi   savdo   hududlarida   3   mingga   yaqin,   asosan,   amerika
firmalari   faoliyat   yuritmoqda,   jalb   etilgan   ishchilar   soni   esa   320   mingdan   ortiq.
1992   yilda   tashqi   savdo   hududlariga   olib   kelingan   va   u   yerda   qayta   ishlangan
tovarlarning   umumiy   qiymati   93,8   mlrd.   Dollarni   tashkil   etdi   (1970   yilda   bu
ko’rsatkich 102 mln. dollarga teng bo’lgan), shundan umumiy   vazifali   hududlarga-
10,7   mlrd.   Dollar.,   maxsus   hududlarga   83,1   mlrd.   Dollar   mablag’   to’g’ri   kelgan.
2016   yili   bu   ko’rsatkich   254   mlrd.   Dollar   ni   tashkil   qilgan 15
.
Tadbirkorlik hududlari tashqi savdo bilan bevosita bog’liq bo’lmagan EIHlar
toifasiga   kiradi.   Bu   yerda   erkin   hududning   boshlang’ich   tushunchasi   yo’qotiladi,
chunki   bojxona   imtiyozlari   ikkinchi   darajali   yoki   umuman   yo’q   bo’lib   qoladi,
asosiy   rolni   esa   turli   soliq,   moliyaviy   va   ma’muriy   rag’batlantirishlar   o’ynaydi.
AQSHda   tadbirkorlik   hududlari   (TH)   yuqori   ishsizlik   darajasiga   ega
shaharlarning   iqtisodiy   nuqtai   nazaridan   depressiv   (qoloq)   hududlarida,   asosan
shaharlarda   tadbirkorlik   faoliyati   bilan   shug’ullanuvchilarga   ko’proq   erkinlik   va
moliyaviy imtiyozlar berish orqali kichik va o’rta biznesni jonlantirishga qaratilgan
15
 Климовец О.В. Международный оффшорный бизнес. Ростов – на – Донуь «Феникс», 2004. С. 320  
30 mintaqaviy   siyosatning   neokonservativ   variantining   mahsuli   sifatida   vujudga
kelgan.TH maydoni  2,5-5 kv.km  gacha  bo’lgan hududlarni  qamrab oladi 16
, ayrim
hollarda ularning maydoni 13 kv.km ni tashkil etadi, ularning muayyan chegarasi
belgilanmagan,   ular   o’z   hududida   joylashgan   kompaniyalarning   maqomi   bilan
ajralib turadi.
Texnologik   parklar   (texnikani   tatbiq   etish   hududlari)   fan   va   ishlab
chiqarishning   integratsiyaai   shakli,   innovatsion   faoliyat   yuritish   va   yangi
texnologiyalar   yaratish   bilan   band   bo’lgan   venchurli   (tavakkalchilik)   firmalar
tuzish   joyi   sifatida   e’tirof   etilgan.   Odatda,   ular   istiqbolli   ilmiy   va   texnologik
yangiliklar   va   g’oyalar   tadbiq   etish   bilan   shug’ullanadigan   venchur   firmalariga
imtiyozli   shartlarda   ijaraga   berilgan   hududiy   guruhlangan   ilmiy   laboratoriya   va
ishlab chiqarish   joylari sifatida   ta’riflanadi.
AQSHda   texnoparklarning   ikki   turi   mavjud:   jismoniy   shaxslar   va   xususiy
firmalar   tashabbusi   bilan   tashkil   etilgan   texnoparklar   hamda   alohida   shtatlar
hukumatlarining   ko’rsatmasi   bilan   tuzilgan   texnoparklar.   Ikkinchi   turdagi   parklar
hozirda   ham   tuzilmoqda.   Biroq,   eng   mashhur   va   samarali   faoliyat   yurituvchi
texnoparklar   birinchi   turga   mansub.   Ular   ichida   eng   mashhurlari   –   Santa-Klara
shahridagi   (Kaliforniya),   Stenford   universiteti   yaqinida   joylashgan   “Silikon
vodiysi”   texnoparki;   Massachusete   texnologik   instituti   va   Garvard   universiteti
yaqinida joylashgan “Boston yo’li-128” texnoparki; hamda uchta universitet Dyuk
universiteti, Shimoliy Karolina park-uchburchagi” texnoparklaridir. Aytib o’tilgan
uchta   texnopark   nafaqat   AQSHning   boshqa   hududlarida,   balki   xorij   davlatlarida
ham   bunday   texnoparklarni   tuzishda   model   sifatida   qo’llanildi.
Garvard   universiteti   va   Massachusete   texnologik   instituti   rahbariyati
professor   va   aspirantlarning   sanoat   kompaniyalari   ilmiy-tekshirish   bo’limlari   va
markazlaridagi ishtirokini rag’batlantirgan. Bundan tashqari, ushbu ikkita yirik oliy
o’quv   yurti   xodimlari   va   bitiruvchilarni   moliyalashtirish   sanoat   firmalari   va
xususiy xayriya jamg’armalari (Ford, aka-uka Rokfellerlar, Karnegi va boshqalar)
16
 www.viperson.ru/data200704/prilogeniel.doc  
31 tomonidan   amalga   oshirilgan.   Texnopark   shakllanish   jarayoni   20   yildan   ko’proq
davom   etdi.
Hozirda   ilm-fan   va   ishlab   chiqarishni   birlashtirgan   “Boston   yo’li-128”
texnoparki AQSHning yirik ilmiy-ishlab chiqarish markazlaridan biriga aylangan.
Bu   yerda   350   dan   ortiq   sanoat   firmalari   o’z   faoliyatini   amalga   oshiradi,   ularning
uchdan   biri   –   yirik   Amerika   TMK   (transmilliy   korporasiyalar)   ning   filiallaridir,
shuningdek   mingdan   ortiq   ilmiy-tekshirish   laborotoriyalari   va   boshqa   tashkilotlar
faoliyat   yuritadi.   Texnoparkning   asosiy   ilmiy-tekshirish   ishlari   keyinchalik   tovar
mahsulotiga   aylanadigan   elektron,   raketa   –   kosmik   sanoati,   genetik   injeneriya
rivojlanishi,   yangi   konstruksion   materiallar   yaratish   bilan   bog’liq.   Shuningdek,
mazkur   hududda   turli   ijtimoiy   tadqiqotlar   ham   olib   boriladi.   Bu   yirik   texnopark
faoliyati  AQSHning  ilmiy-texnik  potensiali  mustahkamlanishi,  uning  ilm   –  fanga
xizmat   qiluvchi   turli   xil   mahsulotlar   ishlab   chiqarishi   va   eksport   borasida
yetakchilik qilishini   ta’minlamoqda.
1990   yillarning   boshlarida   AQSHda   150ta   texnopark   (dunyodagi
texnoparklar umumiy sonining 30%i) mavjud edi 17
. 
Ularni   tashkil   qilish   va   boshqarish   jarayonlarining   har   biri   alohida   holda
turlicha   bo’lishi   mumkin.   Odatda,   bu   parklar   universitet,   mahalliy   munisipalitet,
aksiyadorlik   jamiyati   va   birlashmalari   ishtirokida   moliyalashtiriladi.   Ularning
moliyaviy   ta’minoti   har   xil   manbalardan,   jumladan,   universitetlar,   xayriya
jamg’armalari,   mahalliy   munisipalitetlar,   federal   idoralar   va   vazirliklar,   sanoat
firmalari   hamda   texnoparklarning   o’zlari   tomonidan   ta’sis   etiladigan
jamg’armalardan   tashkil   topadi.   Mahsulot   va   texnologiyalarning   yangi   turlarini
ishlab   chiqaruvchi   venchur   kompaniyalar,   alohida   kashfiyotchi   va   olimlarga
imtiyozli   yordam   berish   –   boshqaruv   shakli   va   moliyalashtirish   manbalari
qandayligidan   qat’iy   nazar,   barcha   texnoparklarga   xos.   Bu   yordam   o’z   ichiga
ishlab   chiqarish   va   idora   joylari,   laboratoriya   uskunalarini   ijaraga   berishni,
maslahat   xizmatlari   ko’rsatishni,   individual   kashfiyotlarning   texnologi
ekspertizasini   amalga   oshirishni,   tuzilayotgan   kopaniyaning   biznes-rejasini
17
 Шарапов С.А. Свободные экономические зоны. Москва. «Юнити-Дана», 2005. С. 18  
32 tuzishni,   kichik   biznes   bo’yicha   ma’muriyatdan   qarz   olishda   ko’maklashishni
qamrab   oladi.   Texnopark   tarkibiga   kirmaydigan   venchur   firma   esa   qo’shimcha
xizmatlarga yiliga o’rtacha 20 – 25 ming dollar sarf qiladi.
Texnopark   boshqaruvi   tomonidan   uning   tarkibidagi   venchur   firmalarga
ilmiy   tadqiqotlarning   va   ishlab   chiqarishning   yuqori   texnologik   darajada   olib
borilishi   va   park   iqtisosligining   universitet   asosiy   tadqiqotlari   yo’nalishlariga
muvofiq   kelishi   talabi   qo’yiladi.   Shuning   uchun   texnopark   doirasida   venchur
firmalarning   tadqiqotlari   bilan   bevosita   yoki   bilvosita   bog’liq   ilmiy   va   ma’muriy
faoliyatning   barcha   turlariga   ruxsat   etiladi.   Texnoparklar   faoliyatiga   xos   bo’lgan
boshqa   xususiyat,   ularning   sanoat   kompaniyalari   bilan   hamkorligidir.
Texnoparklarning   AQSH   iqtisodiyotida   nechog’li   ahamiyat   kasb   etishini   yuqori
texnologik   industriyaning   markazi   bo’lmish   “Silikon   vodiysi”   ning   kopyuter   va
hisoblash   texnikasi  ishlab chiqarish sohasida butun dunyo ulushining beshdan bir
qismini   (ya’ni,   20%)   ta’minlashi   va   u   yerda   20   ming   kishi   ish   bilan   bandligi   ham
ko’rsatadi.   Garchi   siyosat   kontseptsiyasi   va   vositasi   sifatida   erkin   iqtisodiy
hududlar   uzoq vaqt  davomida Hindiston yoki Xitoy kabi mamlakatlarda eng aniq
namunalar   sifatida   sinovdan   o'tgan   bo'lsa-da,   shuni   eslatib   o'tishimiz   kerakki,   bu
kabi siyosat   rivojlanayotgan   va   sanoatlashgan   mamlakatlarda   bir   xil   yoki   muqobil
siyosat   maqsadlarini   amalga   oshirish   uchun   ishlatiladigan   turli   darajalarda   yoki
modifikatsiyalarda   bo’lgan 18
. 
Germaniyada   alohida   rag’batlantirish   tartibi,   asosan,   port-zona   hududida
tovarlarni qayta ishlash natijasida yuzaga keladigan bojxona to’lovlari, qo’shilgan
qiymat solig’i   (QQS) bekor   qilinishi   orqali   tashkil etiladi 19
. 
Italiyada   EIZning   bojlardan   ozod   etilgan   omborlar   shakli   keng   tarqalgan.
Ularning   soni   12   ta   bo’lib   jumladan   Neapolda   (4ta),   Genuyada   (2ta),   Vari,
Imperiya,   Livorna,   Palermo   va Rimda   joylashgan.
18
  Frantisek   Liptak,   Slavka   Klasova,   Viliam   Kovac.   Special   Economic   Zone   Constitution   According   to   Cluster
Analysis.   Procedia   Economics   and   Finance.   Vol.   27,   2015,   Pages   186-193.   (https://www.scopus.com),
(https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2212567115009880).  
19
 Причодько С.В., Воловик Н.П. Особые экономические зоны. Москва: ИЭПП,2007. С. 23  
33 Ispaniyada 4 ta EIZ mavjud. 1929 yili ichki va tranzit savdoni rivojlantirish,
tashqi   savdo   operasiyalarni   faollashtirish   va   eksportga   yo’natirlgan   sanoatni
rivojlantirish   uchun   “Kadis” EIZ   tuzilgan 20
. 
EIZning   Atlantika   okeani   qirg’og’ida   joylashganligi,   uning   Amerika,
ShimoliyAfrika,   Atlantika   sohili   hamda   O’rta   yer   dengizi   atrofidagi   Yevropa
davlatlari   bilan   o’zaro   iqtisodiy   munosabatlari   rivojlanishini   ra’minladi.   “Kadis”
hududidagi qirg’oq Ispaniyani barcha yirik savdo markazlari bilan bog’lovchi yuk
va   passajir   tashuvchi,   dengiz   liniyalariga   xizmat   qiluvchi   zamonaviy   port
qurilmalariga ega. “Kadis” IEZ maydoni 570ming m2 ni tashkil etadi va perimetr
bo’yicha   EIZga   qo’yiladigan   talablarga   muvofiq   tuzilgan.   Bu   hududda   xalqaro
savdo   markazi,   ochiq   va   yopiq   ombor   va   maydonchalar,   sanoat   korxonalari,   port
xizmatlari, konteyner-muzlatgichlar terminali joylashgan. 
“Kadis”   EIZ   zamonaviy   infratuzulma   va   ma’lumotlar   bazasi,   xavfsizlik
xizmati,   ichki   aloqa   tizimi,   bojxona,   bank   va   transport   xizmatlariga   ega.   EIZ
Yevropa   Ittifoqi   (EI)   bojxona   hududining   qismi   hisoblanadi,   shuning   uchun
uchunchi davlatlar tovarlari uchun quyidagi bojxona va soliq imtiyozlari mavjud” 
  Agar tovar EIZda bo’lsa, import bojlaridan ozod etish; 
 
 Zona hududiga olib kelinayotgan tovarlarni maxsus soliqlardan ozod etish; 
 
 QQSdan   ozod   etish   va   EIZga   olib   kirilayotgan   tovarlar   uchun   va   bu
tovarlarni qayta ishlash bilan bog’liq xizmatlar uchun to’lovlarning qaytarilishi; 
 
 EI savdo siyosati choralarini qo’llamaslik; 
 
 Tovarning   kelib   chiqishi,   miqdori,   ishlab   chiqilgan   joyi   va   ishlatilishidan
qat’iy   nazar   uni   olib   kirish   va   cheklanmagan   muddat   davomida   EIZda   saqlash
imkoniyati. 
“Kadis” EIZ muvaffaqiyatli rivojlanib, Ispaniyaning ichki va tashqi savdosi
rivojlanishiga hissa qo’shmoqda.
I bob bo’yicha xulosa
20
  Сафин   Т.   Европейский   опыт   создания   свободных   экономических   зон.   //   Uzbekistan   &   Central   Asia.
Ташкент: 2009. C. 36 - 38    
34 Erkin   iqtisodiy   hududlarni   tashkil   etishning   asosiy   maqsadi   bu   –
investitsiyalarni   jalb   qilish,   aholining   bandligi   darajasini   oshirish,   xo’jalik
yurituvchi   subyektlar     daromadlarining   o’sishini   ta’minlash,   aholining   turmush
darajasini   yaxshilash,   ishlab   chiqarishga   progressiv   texnologiyalarni   olib   kirish,
jahon   andozalariga   mos   keluvchi   tovarlarni   ishlab   chiqarishdir.   Turli   erkin
iqtisodiy   hududlarda   imtiyoz   va   rag’batlantirishlar   tizimi   alohida   jihatlari   bilan
farq   qilishi   mumkin,   bunda   imtiyozlar   to’rtta   asosiy   guruhga   ajratiladi:   tashqi
savdo   imtiyozlari,   soliq imtiyozlari,   moliyaviy   imtiyozlar,   ma’muriy   imtiyozlar.
Mazkur   erkin   iqtisodiy   hududlarning   barpo   etilishi   mahalliy   ishlab
chiqaruvchilarning   ichki   va   tashqi   bozorlarda   yangi   eksportga   yo’nalitirilgan
mahsulotlarni   o‘zlashtirishiga   imkon   berdi   va   investorlar   faoliyatining   yanada
kengayishi   uchun   qo‘shimcha   shart-sharoit   va   qulayliklar   yaratdi.   Asosan,   bular
zamonaviy   qurilish   va   jihozlash   materiallari,   iste'mol   tovarlari,
telekommunikatsiya,   neftegaz   texnologik   uskunalari,   kimyo,   avtomobil   va
elektrotexnika   sanoati   hamda   boshqa   yuqori   texnologik   sanoat   ishlab   chiqarish
yo’nalishlaridagi mahsulotlardir.
Xorijiy   investitsiyalar   milliy   iqtisodiyotimizga   jalb   qilish   va   ularni
hisoblashga   doir   xalqaro   iqtisodiy   tashkilotlar   yondashuvlarni   tahlil   qilish   va
mamlakatimizda jahon tajribasi asosida investitsiya siyosatini rivojlantirish hozirda
dolzarb   ahamiyat   aks   etadi.   O’zbekistonda   xorijiy   investirlar   uchun   qulay
investitsiya muhiti, imtiyoz va proferensiyalar tizimi yaratilgan. Iqtisodiyotimizga
jalb   etilayotgan   xorijiy   sarmoyaning   yildan   –   yilga   oshib   borayotganligi   buning
isbotidir.   Shu   bilan   birga,   ushbu   erkin   iqtisodiy   hududlar   joylashgan   hududlarda
mavjud bo’lgan xom-ashyo va mehnat resurslaridan oqilona foydalanish eksportga
mo’ljallangan mahsulotlar ko‘lamini oshirishga, zamonaviy sanoat ishlab chiqarish
quvvatlarining   tashkil   etilishi   yangi   ish   o‘rinlari   barpo   etilishiga,   bandlik
darajasining yuqori bo‘lishiga va pirovordida aholi farovonligining oshishiga olib
keladi.
35 II BOB.  XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB ETISHDA ERKIN
IQTISODIY HUDUDLARNING HOLATI VA KO’RSATKICHLARI
TAHLILI
2.1-§. Milliy iqtisodiyotda xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning hozirgi
bosqichi va tahlili
2.3 -§ .  Samarqand viloyatida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning
umumiy holati va ko’rsatkichlar tahlili
Mamlakatimiz   iqtisodiyotini   mutanosib   rivojlantirish,   uning   samarali
tarkibiy tuzilmasiga ega bo’lish va shu orqali barqaror iqtisodiy o’sish sur’atlariga
erishish   iqtisodiyotimiz   taraqqiyoti   va   xalq   farovonligini   ta’minlashning   muhim
shartlaridan   hisoblanadi.   Ushbu   maqsadga   erishish   uchun   esa,   eng   avvalo,
iqtisodiyotning real   sektorini  hamda  kichik biznes   va xususiy   tadbirkorlikni  jadal
rivojlantirish zarur bo’ladi.
36 2017-2021   yillarda   O’zbekiston   Respublikasini   rivojlantirishning   beshta
ustuvor   yo’nalishi   bo’yicha   Harakatlar   strategiyasiga   muvofiq   mamlakatimizda
xususiy   mulk   manfaatlarini   ishonchli   himoya   qilish,   tadbirkorlik   faoliyati   uchun
yanada   qulay   imkoniyatlar   yaratish,   davlatning   iqtisodiyotdagi   ishtirokini
qisqartirish borasida aniq chora-tadbirlar amalga oshirildi.
O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   “Tadbirkorlik   faoliyatini
rivojlantirishni qo’llab-quvvatlash davlat jamg’armasini tashkil etish to’g’risida”gi
qarori ham xususiy tadbirkorlikni, avvalambor, mikrofirma hamda kichik biznes va
xususiy   tadbirkorlik   korxonalarini   moliyaviy   qo’llab-quvvatlashni   yanada
kuchaytirish,   ularning   jadal   rivojlanishi   uchun   qo’shimcha   shart-sharoit   yaratish,
imkoniyatlarni   kengaytirishga   qaratilgan.   Qaror   asosida   tashkil   etilayotgan
Tadbirkorlik   faoliyatini   rivojlantirishni   qo’llab-quvvatlash   davlat   jamg’armasi
zimmasiga   kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlik   subyektlariga   har   tomonlama
ko’mak berish maqsadida qator vazifalar yuklatilmoqda.
Shu nuqtai  nazardan, Samarqand viloyatida 202 1   yilning 1 yanvar holatiga
ro’yxatga olingan jami  kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining soni
27322 tani tashkil qildi.
Samarqand   viloyatida   2021 yilda   yalpi   hududiy   mahsulotning   77,5 % i   (2020
yilda   80,3%)   kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlik   subyektlari   tomonidan   ishlab
chiqarildi .
2.2-jadval.
Samarqand viloyatida 2011-2021 yillar bo’yicha kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikning ulushi  (umumiy hajmga nisbatan foizda)
Yillar YaHM Sanoat Qurilish Bandlik Eksport Import
2011 71,2 29,7 77,0 80,8 68,1 52,8
2012 73,6 45,9 84,2 82,0 61,0 62,5
2013 76,2 50,6 91,8 82,3 73,4 67,8
2014 75,9 46,2 91,9 81,8 67,7 51,9
2015 77,1 48,1 93,7 83,2 74,4 52,2
2016 77,4 51,1 90,7 83,7 79,4 55,4
2017 77,9 56,0 93,2 84,1 74,6 56,2
2018 72,2 60,1 94,5 84,5 82,4 52,0
20 19 81,8 56,0 91,3 84,5 82,6 60,0
37 20 20 80,3 57,2 98,5 83,1 79,6 69,7
20 21 77,5 53,8 95,8 76,2 69,4 70,9
Manba:   Samarqand   viloyati   Statistika   boshqarmasi   ma’lumotlari   asosida   muallif
tomonidan hisoblangan.
Yuqoridagi   2.2-jadval   ma’lumotlaridan   ko’rinib   turibdiki,   Samarqand
viloyatida   2011   yildan   2021   yilgacha   bo’lgan   davrda   kichik   biznes   va   xususiy
tadbirkorlikning  ulushlari   keltirilgan   bo’lib,   2011  yilda   YaHMda   71,2%ni   tashkil
qilgan   bo’lsa,   kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlik   faoliyatini   davlat   tomonidan
qo’llab-quvvatlash natijasida 2021 yilda 77,5%ni tashkil qilgan. Shuningdek, 2011
yilda sanoatdagi  ulushi 29,7%ni  tashkil  qilgan bo’lsa,  2021 yilda 53,8%ni tashkil
qilgan.   2011   yilda   qurilish   sohasi   77%ni   tashkil   qilgan   bo’lsa,   2021   yilga   kelib
95,8%ni tashkil qilgan. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikda qurilish sohasi eng
katta   ko’rsatkichga   ega   bo’lib,   yildan   yilga   o’sib   borganini   ko’rishimiz   mumkin.
Aholini   ish   bilan   bandlik   darajasi   2011   yilda   80,8%,   2021   yilda   76,2%ni   tashkil
qilib,   ushbu   ko’rsatkich   4,65%ga   kamaygan.   Kichik   biznes   va   xususiy
tadbirkorlikda   eksportning   ulushi   2011   yilda   68,1%ni   tashkil   qilib,   2021   yilga
kelib 69,4%ni tashkil etgan. Ammo, import esa 2011 yilda 52,8%ni tashkil qilgan
va   2021   yilga   kelib   70,9%ni   tashkil   etgan.   Bu   ko’rsatkich   shuni   daolat   beradiki,
mamlakatimizda ushbu soha 11,9%ga oshgan.
2. 3. -jadval.
Samarqand viloyatining chakana savdo aylanmasida yirik korxonalar,
kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining hajmi va o’sish
sur’atlari 2022-yil yanvar-mart oylari hisobida
Jami
mlrd .
so ’ m 2021-
yilning
mos
davriga
nisbatan,
foizda Yirik
korxonalar,
mlrd. so’m 2021-
yilning
mos
davriga
nisbatan,
foizda Kichik
biznes va
xususiy
tadbirkorlik,
mlrd. so’m 2021-
yilning
mos
davriga
nisbatan,
foizda
Samarqand
viloyati 4827,7 107,3 1185,2 120,8 3642,5 103,5
Samarqand
sh . 1994,6 111,3 1052,0 115,6 942,6 107,0
Kattaqo ’ rg ’ on
sh . 331,1 104,1 0,354 93,0 331,3 104,1
38 tumanlar :
Oqdaryo 113,1 103,3 1,456 57,9  111,6 104,4
Bulung ’ ur 205,7 104,6 7,278 130,8 198,4 103,8
Jomboy 173,4 103,5 1,582 87,3 171,8 103,6
Ishtixon 155,1 103,3 1,395 63,3 153,7 103,9
Kattaqo’rg’on 215,5 104,0 2,103 89,3 213,3 104,2
Qo’shrabot 91,3 103,0 1,284 102,3 90,0 103,0
Narpay 117,6 103,3 2,038 98,3 115,6 103,4
Payariq 194,2 105,3 1,972 78,1 192,2 105,7
Pastdarg’om 240,1 103,5 10,593 83,5 229,5 104,6
Paxtachi 92,3 103,0 1,741 92,8 90,6 103,2
Samarqand 225,3 110,4 69,448 8,5m 155,9 79,6
Nurobod 93,8 103,8 1,199 95,8 92,6 103,9
Urgut 458,8 104,2 7,671 67,0 451,2 105,1
Toyloq 125,3 108,5 23,1 155,2 102,2 101,5
Manba:   Samarqand   viloyat   statistika   boshqarmasi   ma’lumotlari   asosida   muallif
tomonidan tuzilgan.
2021   yilning   mos   davriga   nisbatan   chakana   savdo   aylanmasi   o ’ sishining
yuqori   ko ’ rsatkichlari   Samarqand   shahrida  111,3%  va   Tayloq  108,5%,  Samarqand
110,4%,   Bulung ’ ur   104,6%,   Payariq   105,3%   va   Urgut   104,2%   tumanlarida   qayt
etildi .   Ushbu   yilning   mos   davriga   nisbatan   kichik   biznes   va   xususiy
tadbirkorlikning   yuqori   ko’rsatkichi   Samarqand   shahrida   107,0%ga   o’sganligini
ko’rishimiz mumkin. Ushbu sohada eng past ko’rsatkich Toyloq tumanida bo’lib,
101,5%ni tashkil qildi. 
Samarqand   viloyatida   kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlikni   rivojlantirish
borasida   barcha   amalga   oshirilayotgan   ishlardan   tashqari   bizning   fikrimizcha
quyidagi   chora-tadbirlarni   amalga   oshirish   va   ularning   bajarilishini   qattiq
nazoratga olish maqsadga muvofiq:
– kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlarga   berilgan   imtiyoz   va
yangilliklardan   foydalanish   jarayonida   sun’iy   to’siqlar   paydo   bo’lmasligini   qattiq
nazoratga   olish;
– kichik biznes va xususiy tadbirkorlarning investitsion  faoliyatini qo’llab-
quvvatlash   maqsadida   nafaqat   ichki   kredit   liniyalari,   balki   tashqi   kredit
liniyalaridan foydalanish imkoniyatlarini yanada   oshirish;
– qishloq   joylarda   kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlikni   rivojlantirish
hisobiga   qishloq   aholisining   tadbirkorlik   bilan   shug’ullanish   borasidagi   fikrlarini
39 jonlantirish;
– kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlik   loyihalarini   amalga   oshirish   uchun
tijorat banklaridan kredit olishni kafolat fondlari orqali kafolatlashni joriy   qilish;
– tijorat banklarining biznesni modernizatsiyalash uchun ajratayotgan kredit
stavkalarini yanada   kamaytirish.
Kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlikning   ravnaq   topishidan   nafaqat
mamlakatimiz   iqtisodiyoti,   balki   uning   har   bir   fuqarosi   manfaatdor   ekan,
yuqoridagi   chora-tadbirlarning   amalga   oshirilishi   mamlakatimiz   iqtisodiyotida
kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning yanada kengroq rivojlanishiga sababchi
bo’ladi.
II  bob bo’yicha xulosa
О’zbеkistоndа   “Biznеsni   yuritish”   rеytingidаgi   о’rnini   оshirish   bо’yiсhа
ishlаrni   muvоfiqlаshtirish   bо’yiсhа   dоimiy   fаоliyаt   оlib   bоruvсhi   mаhkаmаlаrаrо
kоmissiyаni  tаshkil  еtilаyоtgаnligi vа uning muhim  vаzifаlаri  sifаtidа   quyidаgilаr
bеlgilаngаnligini   hаm   аlоhidа   qаyd   еtish   lоzim:
− biznеsni  yuritish  uсhun shаrоitlаrni   yахshilаsh  bо’yiсhа  сhоrаlаrni   tаtbiq
еtish   bilаn   bоg’liq   mаsаlаlаrdа   dаvlаt   оrgаnlаri   bilаn   sаmаrаli   аlоqаlаrni
tа’minlаsh;
– tаdbirkоrlik   muhitini   yахshilаsh   bо’yiсhа   tаdbirlаrni   tаhlil   qilish;
– qоnunсhilikni   tаkоmillаshtirish   bо’yiсhа   tаkliflаrni   tаyyоrlаsh;
– biznеs   uсhun   shаrоitlаrni   yахshilаsh   bо’yiсhа   mаjburiyаtlаrini
bаjаrmаyоtgаn   dаvlаt   оrgаnlаri   rаhbаrlаrigа   jаvоbgаrlik   сhоrаlаrini   qо’llаsh
bо’yiсhа   tаkliflаrni   kiritish.
О’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining 2017 yil 7 fеvrаldаgi PF-4947-sоn
Fаrmоni   bilаn   tаsdiqlаngаn   “2017-2021   yillаrdа   О’zbеkistоn   Rеspublikаsini
rivоjlаntirishning   bеshtа   ustuvоr   yо’nаlishi   bо’yiсhа   Hаrаkаtlаr   strаtеgiyаsi”ning
iqtisоdiyоtni   rivоjlаntirish   vа   libеrаllаshtirishning   ustuvоr   yо’nаlishlаridа   kiсhik
biznеs vа хususiy tаdbirkоrlik rivоjini rаg’bаtlаntirishgа qаrаtilgаn institutsiоnаl vа
tаrkibiy   islоhоtlаrni   dаvоm   еttirish   muhim   vаzifа   sifаtidа   bеlgilаngаn.
40 Fаоliyаt   yuritаyоtgаn   kiсhik   biznеs   sub’ktlаridа   ish   bilаn   bаnd   bо’lgаnlаr
sоnining   1   fоiz   punktgа   оshirilishi   YаIM   dа   kiсhik   biznеs   subyеktlаrining
sаlmоg’ining   8,056%gа   оshirishigа   оlib   kеlishini   bildirib,   bu   еsа   о’z   nаvbаtidа
kiсhik   biznеs   subyеktlаridа   bаnd   bо’lgаnlаr   sоni   bо’yiсhа   kо’rsаtkiсhni   ijоbiy
nаtijа   sifаtidа   qаbul   qilishimiz mumkin.
Kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlikni   rivojlantirishni   har   tomonlama
qo’llab-quvvatlash   va   rag’batlantirish,   ularning   faoliyati   uchun   qulay   muhit
yaratish   borasida   amalga   oshirilayotgan   tadbirlar   2021   yilning   yanvar–dekabrida
38,2   mingdan   ortiq   kichik   biznes   subyektlari   tashkil   etildi  (bu o’tgan yilning  shu
davriga   nisbatan   122%   ga   ko’pdir).   Eng   ko’p   kichik   biznes   subyektlari   sanoat
tarmog’ida   (jami   tashkil   etilgan   subyektlarning   27%   ),   savdo   sohasida   (21%),
qishloq,   o’rmon   va   baliqchilik   xo’jaligida   (13%)   va   qurilishda   (10%)   tashkil
etilgan.
III BOB. O’ZBEKISTONDA KICHIK BIZNES VA XUSUSIY
TADBIRKORLIKNI RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI 
3.1-§. O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish
muammolari
Amalga   oshirilayotgan   islohotlar   natijasida   O’zbekistonda   mustaqillik
yillarida   xususiy   mulkdorlarning   huquqlari   va   qonuniy   manfaatlari   himoyasini
ta’minlayotgan   mustahkam   qonunchilik   bazasi   yaratildi,   davlat   xizmatlari
ko’rsatishning   to’g’ridan-to’g’ri   muloqotsiz   zamonaviy   interaktiv   shakllari   joriy
etilmoqda,   davlat   bilan   ishbilarmonlar   o’rtasida   tizimli   muloqot   yo’lga   qo’yildi,
kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlikning   o’rta   sinfini   shakllantirish,   mamlakat
iqtisodiyotini   barqaror   rivojlantirish,   yangi   ish   o’rinlari   yaratish   va   aholi
daromadlarini   oshirishning   eng   muhim   omili   sifatida   kichik   tadbirkorlikni   jadal
rivojlantirish uchun ishonchli huquqiy kafolatlar   yaratildi.
Shu   bilan   birga,   taraqqiyotning   hozirgi   bosqichida   yuzaga   kelgan   iqtisodiy
muammolarni   xal   etish   uchun   biznesni   rivojlantirishni   qo’llab-   quvvatlash
masalalarida   shakllangan   yondashuvlarni   qaytadan   ko’rib   chiqish,   tadbirkorlik
41 subyektlarining   huquqlari   va   qonuniy   manfaatlarini   muhofaza   qilishning   yangi
tizimi   yaratilishini   taqozo   etmoqda.
Aholini   tadbirkorlik   faoliyatiga   yanada   faol   jalb   etish   va   xususiy   biznesini
boshlashga, shuningdek, tadbirkorlik subyektlari faoliyatining   barcha   bosqichlarida
yuzaga   kelayotgan   muammolarni   ortiqcha   sarsongarchiliklarsiz   va   qog’ozbozliksiz
tezkor   hal   etishga   xizmat   qiladigan   bozor   infratuzilmasining   barqaror   ishlashi   va
yanada   rivojlanishini   muvofiqlashtiruvchi   amaliy   mexanizmning   samarali   tizimini
yaratish zarur.
Shu   o’rinda,   maqomi,   faoliyat   yo’nalishi   va   ko’lami,   mulkchilik   shakllaridan
qat’i   nazar,   barcha   tadbirkorlik   subyektlarini   birlashtiruvchi   nodavlat   notijorat
tashkilot   hisoblangan   O’zbekiston   Respublikasi   Savdo-sanoat   palatasi   faoliyatidagi
muammo   va   kamchiliklaruning   vazifalari,   faoliyat   yo’nalishlari   va   vakolatlarini
tubdan qayta ko’rib   chiqishni   taqozo   etmoqda.
Xususiy   tadbirkorlik   subyektlarining   ulushi   va   ahamiyatini   tubdan   oshirish
hozirgi   kunning   muxim   masalasi   bshlib   qolmoqda.Xususiy   tadbirkorlikni
makroiqtisodiy   barqarorlikni   ta’minlashdagi   ahamiyatini   oshirish   xususiy
tadbirkorlik   sohasida   yangi   ish   o’rinlarining   nisbatan   ko’proq   tashkil   etish
sabablari   bilan   bog’liqdir.   Bu   xususiy   tadbirkorlik   sohasida   yaratilayotgan   ish
o’rinlari   qiymatining   pastligi,   mazkur   sohada   yaratilayotgan   mahsulot   va
ko’rsatilayotgan   xizmatlarning   jonli   mehnat   sig’imini   yuqoriligi,   yangi   tashkil
etilayotgan   xususiy   tadbirkorlik   korxonalari sonining yirik korrxonalarga nisbatan
ko’pligi   va   yangidan   tashkil   etilayotgan   yirik   yoki   o’rta   korxonalar   pirovardida
yana   xususiy   tadbirkorlik   korxonalaridagi   ish   o’rinlarining   ko’payishiga   olib
kelishi   sabab bo’ladi.
Yoshlarni   innovasion   faoliyatga   asoslangan   xususiy   tadbirkorlik
korxonalariga   ko’proq   jalb   etilishi   ham   makroiqtisodiy   barqarorlikni
ta’minlashdagi   xususiy   tadbirkorlik   subyektlarining   ahamiyatini   yanada   oshiradi
hamda   raqobat   muhitiga   ijobiy   ta’sir   ko’rsatadi.   Bu   vazifani   hal   etish   yoshlar
tomonidan   ilmiy   g’oya   va   ixtirolarning   yaratilishini   rag’batlantirish,   ularni   amalga
oshirilishini   ta’minlovchi   ixtisoslashtirilgan   loyihalashtirish   korxonalari   faoliyatini
42 kengaytirish,   tarkibida   kasb-hunar   kollejlari   va   oliy   o’quv   yurtlari   talabalari
salmog’i   yuqori   bo’lgan   mehnat   jamoalariga   innovasion   biznes   rejalarning
imtiyozli   asosda   taqdim   etilishini   ta’minlash,   yosh   mutaxassislarning   ilmiy
g’oyalar   asosida   ishlab   chiqarishni   tashkil   etishni   rag’batlantiruvchi   va
muvofiqlashtiruvchi   muassasalar   faoliyatini   faollashtirish   hamda   respublika
miqyosida   yoshlar   tomonidan   ilgari   surilgan   ilmiy   g’oyalar   va   ishlanmalar
tanlovini   tashkil   etish   orqali   amalga   oshiriladi.
Ishbilarmonlik   muhitini   yangi   sifat   bosqichiga   qo’tarish,   xususiy
tadbirkorlikni   moliyaviy   qo’llab-quvvatlash,   birinchi   navbatda,   investisiya
maqsadlari,   boshlang’ich   kapitalni   shakllantirish,   ishlab   chiiqarishni
modernizasiya   qilish   hamda   texnologik   yangilash   uchun   uzoq   muddatli   kreditlar
ajratish   hajmini   kengaytirish,   mikrokreditlashni   ko’paytirish,   kredit   ajratish
mexanizmlarini   yanada   takomillashtirishga   e’tibor   qaratilishi lozim. Xozirgikunda
ishbilarmonlik   muhitini   takomillashtirish   hamda   xususiy   tadbirkorlikni
rivojlantirish   bilan   bog’liq   bo’lgan quyidagi   muammolar mavjud:
– davlat   organlari,   tadbirkorlarning   jamoat   tashkilotlari   va   tijorat   tuzilmalari
bilan   hamkorligini   ta’minlovchi   mexanizmni   samarali   ish olib   bormayotgani;
– raqobatbardosh   mahsulotlar   ishlab   chiqarishga   mo’ljallangan   investitsion
loyihalarni   amalga   oshirish,   eksport   hajmini   oshirish,   mahalliy   xom-ashyo
resurslaridan foydalanishni yaxshilash, qo’shimcha   ishchi   o’rinlarni   tashkil   etishni
yetarli   darajada moliyalashtirilmayotgani;
– doimiy   faoliyat   ko’rsatadigan   ko’rgazma   va   texnologik   uskunalar,   mini
texnologiyalar   yarmarkalarini   tez-tez   tashkil etilmayotgani;
– xususiy   tadbirkorlik   subyektlarining   moliyaviy   resurslardan   foydalanish
imkoniyatlarini pastligi;
– xususiy   tadbirkorlik   sohasida   xalqaro   hamkorlikni   rivojlantirish
institutlarining   kamligi.
Xususiy   tadbirkorlikni   moliyaviy   resurslar   bilan   ta’minlash   yo’nalishda
quyidagi   muammolar   mavjud:
– moliyalashtirish   va   sug’urta   loyihalarini   amalga   kiritishni   kengaytirish   va
43 kafolat   berish   mexanizmini   takomillashtirishga   etiborning   pastligi;
– byudjetdan   tashqari   mablag’lar   hisobiga   imtiyozli   kreditlash   va
mikrokreditlash   xajmining kichikligi;
– xususiy   tadbirkorlik   subyektlariga   lizing   asosida   uskunalar   sotib   olishni
mablag’lar bilan ta’minlashda yetarlicha mablag’ning mavjud   emasligi;
– tijorat   banklari   tomonidan   ishlab   chiqarishni   kengaytirish   va   aylanma
mablag’larni   to’ldirish,   xizmatlar   ko’rsatish   hajmini   oshirishga   qaratilgan   kreditlar
berish   mexanizmlarini   takomillashtirish   bilan   bog’liq   muammolar;
– mahalliy   xom-ashyodan   chet   el   kredit   liniyalarini,   shuningdek   milliy
valyutadagi   mablag’larni   jalb   etgan   holda   tayyor   mahsulot   ishlab   chiqaradigan
mini   uskunalar   yaratish   amaliyoti   samarali   ishlamayotgan.
Mamlakatimizda   yanada   qulay   tadbirkorlik   muhitini   yaratish,   ishbilarmonlik
muhitini   yangi   sifat   bosqichiga   qo’tarish   va   xususiy   mulkchilikning   ustuvorligini
mustahkamlashda   banklarning   faol   ishtiroki   ta’minlash   xam   xozirgi   kunning   xal
etish   lozim   bo’lgan   muammmosidir.   O’z   navbatida,   xususiy   tadbirkorlik
subyektlarini   moliyaviy   qo’llab-   quvvatlashni   davom   ettirish   maqsadida   ushbu
sektor   ishtirokchilari   uchun   moliya-kredit   resurslaridan   keng   foydalanishni
ta’minlaydigan   bozor   vositalari,   mexanizmlari   va   amaliyoti   takomillashtirib
boriladi.
Xususiy   tadbirkorlik   subyektlarining   loyihalarini   moliyalashtirishni
kengaytirish   maqsadida   xalqaro   moliyaviy   institutlar   va   xorijiy   mamlakatlar
hukumatlarining imtiyozli kredit liniyalari va   grantlarini   jalb   qilish   va   o’zlashtirish
ishlarida   xam   samaradorlik   ko’rsatkichlarini   unchalik yuqori emas.
O’zbekistonda   kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlikni,   ayniqsa   oilaviy
tadbirkorlikni   kreditlash   bilan   bog’liq   muammolar   quyidagilardan   iborat:
– kichik   biznes   subyektlarining   milliy   iqtisodiyot   rivojini   ta’minlashdagi
o’rnini baholash;
– kichik   biznes   subyektlari   faoliyatining   moliyaviy   asoslarini   tahlil   qilish va
ko’rsatish;
– amaliyotda   kichik   biznes   sohasini   har-xil   manbalar   orqali
44 moliyalashtirishni   tahlil   qilib,   uni   optimal   uslublarini   ko’rsatish   va   uni
takomillashtirish;
– rivojlangan   davlatlarda   oilaviy   tadbirkorlikni   kreditlashni   taraqqiy   etish
tajribasini   o’rganish   asosida   uni   respublikada   qo’llash   bo’yicha   takliflar   ishlab
chiqish;
– oilaviy   tadbirkorlikni   kreditlashni   qo’llab - quvvatlashda   nodavlat
tashkilotlarning   va   nobank   moliyaviy   institutlarning   faolligini   oshirish   bo’yicha
aniq   takliflar   ishlab chiqish;
– moliyalashtirishning   lizing   shaklidan   oilaviy   tadbirkorlik   faoliyatini
rivojlantirishda   foydalanish   tizimini   o’rganib,   uni   keng   miqyosda   amaliyotga
tadbiq   qilish yo’llarini   belgilash;
– oilaviy   tadbirkorlikni   kreditlashda   byudjetdan   tashqari   fondlar   va
markazlashgan resurslar hissasi kamligi;
– oilaviy   tadbirkorlikni   kreditlashda   foiz   stavkalari   va   boshqa   cheklamalar
mavjudligi   va   bunga   muqobil   ravishda   ushbu   sohani   kreditlash   borasidagi
imtiyozlar   kamligi,   buning   natijasida   bankni   oilaviy   tadbirkorlikni   kreditlashdagi
manfaatdorligining   kamligi;
– banklarning   oilaviy   tadbirkorlik   subyektlarini   kreditlash   jarayonidagi
tashkiliy muammolar;
– mijozni   kreditga   layoqatliligini   aniqlashda   banklardagi   axborotlar
yetishmasligi   muammolari;
– banklarning   kredit   ta’minotlari   va   ularning   realizatsiyasi   bilan   bog’lik
muammolar.
Xususiy tadbirkorlik faoliyatining kelajagi xususiy tadbirkorlik   muhiti bilan
belgilanadi,   u   esa   jamiyatdagi   ijtimoiy-iqtisodiy   vaziyatni   aks   ettiradi.   Ijtimoiy-
iqtisodiy   vaziyatga   iqtisodiy   mustaqillik,   tadbirkorlar   sinfi,   iqtisodiy   aloqalarda
bozorning   ustuvorligi,   Xususiy   tadbirkorlik   kapitalini   mujassamlantirish
sharoitining   mavjudligi   va   kerak   bo’lgan   resurslarni   ishlatish   kiradi.
Xususiy   tadbirkorlikning   ijtimoiy   mustaqallik   darajasi   bozorda   vujudga
kelayotgan   mustaqil   korxona   va   tashkilotlar   soni   bilan   tavsiflanadi.
45 3.2-§.  Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish
imkoniyatlari
Mа’lumki   О’zbеkistоndа   tаdbirkоrlikni   rivоjlаntirishning   huquqiy   аsоslаri
hаm,   iqtisоdiy   аsоslаri   hаm   yеtаrli   dаrаjаdа   yаrаtilgаn.   Bоzоr   munоsаbаtlаri
shаrоitidа   tаdbirkоrlik   fаоliyаtini   аyniqsа,   qishlоq   jоylаridа   rivоjlаntirish   оrqаli
yаngi   ish   о’rinlаrini   tаshkil   еtish,   bоzоr   infrаtuzilmаsini   shаkllаntirish,   rаqоbаtni
rivоjlаntirish uсhun shаrt-shаrоitlаr yаrаtish, хizmаt kо’rsаtish, аyniqsа, аuditоrlik,
kоnsаlting, vоsitасhilik, bаnk fаоliyаti bilаn bоg’liq ilmiy izlаnishlаrоlib bоrishini
tаlаb   qilаdigаn   хizmаtlаr   hаjmini   kеskin   оshirish,   аhоlidа   tаdbirkоrlik,   biznеs
ishlаri   bilаn   shug’ullаnish   хоhishini   vujudgа   kеltirish   vа   ulаrni   bоzоr
iqtisоdiyоtigа   jаlb   qilib,   bоqimаndасhilik,   istе’mоlсhilik   psiхоlоgiyаsini   bаrtаrаf
qilish   mаqsаd   qilib   qо’yilgаn.   Shuning   uсhun,   2000-yil   25-mаydа   О’zbеkistоn
Rеspublikаsining   tаdbirkоrlik   fаоliyаti   еrkinligining   kаfоlоtlаri   tо’g’risidаgi
qоnuni   qаbul   qilindi.   Ushbu   qоnunning   аsоsiy   vаzifаlаri   fuqаrоlаrning
tаdbirkоrlik   fаоliyаtidа   еrkin   ishtirоk   еtishi   vа   mаnfааtdоrligi   uсhun   kаfоlаtlаr
hаmdа   shаrоitlаr   yаrаtishdаn,   ulаrning   ishсhаnlik   fаоlligini   оshirishdаn,
shuningdеk   tаdbirkоrlik   fаоliyаti   subyеktlаrining   huquqlаri   vа   qоnuniy
mаnfааtlаrini   himоyа   qilishdаn   ibоrаt.
О’zbеkistоn   Prеzidеnti   huzuridа   iqtisоdiy   islоhоtlаr,  tаdbirkоrlik   vа  хоrijiy
invеstitsiyа   bо’yiсhа   bоshqаrmаlаr   аrо   kеngаsh   ishlаb   turibdi.   Bu   kеngаsh
О’zbеkistоndа   tаdbirkоrlikni   rivоjlаntirishning   аsоsiy   yо’nаlishlаrini   bеlgilаb
bеrаdi,   tаdbirkоrlikni   qо’llаb-quvvаtlаsh   shаkllаrini   bеlgilаydi,   kiсhik   biznеsning
umumiy   g’оyаsini   yаrаtаdi,   tаdbirkоrlik   sоhаsini   rivоjlаntirish   strаtеgiyаsini,
yо’nаlishini,   qо’llаb-quvvаtlаsh   usullаri,   shаkllаrini   bеlgilаydi.
Tаdbirkоrlаr   о’zini-о’zi   qо’llаb   quvvаtlаshning   bir   qаnсhа   shаkllаri
yаrаtilib,   rivоjlаnib   bоrmоqdа.
О’zbеkistоn   Rеspublikаsi   Sоliq   kоdеksidаgi   sоliq   imtiyоzlаri   hаm   kiсhik
biznеsni   qо’llаb-quvvаtlаshning muhim   сhоrаlаridаn   hisоblаnаdi.
Bugungi   kundа   mаmlаkаtimizdа   kiсhik   biznеs   sеzilаrli   dаrаjаdа   rivоjlаnib
bоrmоqdа. Kiсhik biznеs subyеktlаrining yаlpi iсhki mаhsulоtdаgi ulushi    qаriyb
46 50  fоizdаn   оrtiqni   tаshkil  еtmоqdа.   Kiсhik  biznеsni  rivоjlаntirishdа   vа  mоliyаviy
qо’llаb-quvvаtlаshdа   mаmlаkаtimiz   tijоrаt   bаnklаri muhim   rоl   о’ynаmоqdа.
Hоzirdа rеspublikаmiz bаnklаri imtiyоzli krеditlаsh dаsturlаrigа еgа. Ushbu
dаstur   fоiz   stаvkаlаrini   subsidiyаlаsh,   qulаy   muddаtgа   krеditlаr   bеrish   хаmdа
krеdit   bо’yiсhа   аsоsiy   qаrzni   tо’lаsh   uсhun   imtiyоzli   muddаt   bеrishni   о’zidа
mujаssаmlаshtirаdi.
Shu jumlаdаn, kiсhik biznеs subyеktlаrini imtiyоzli krеditlаshdа byudjеtdаn
tаshqаri jаmg’аrmаlаrning fаоliyаti е’tibоrgа mоlikdir. Ijtimоiy himоyа vа mеhnаt
Vаzirligi   qоshidаgi   Bаndlik   fоndi   vа   dеhqоn   vа   fеrmеr   хо’jаligini   qо’llаb-
quvvаtlаsh   fоndi   о’zlаrining   tijоrаt   bаnklаrdаgi   krеdit   liniyаlаri   оrqаli   kiсhik
biznеs   subyеktlаrigа   imtiyоzli mikrоkrеditlаr bеrmоqdа.
Shu   bilаn   birgа,   mаmlаkаtimiz   iqtisоdiyоtidа   kiсhik   biznеs   vа   хususiy
tаdbirkоrlik   subyеktlаri   rоlini   yаnаdа   оshirish   uсhun   quyidаgi   аsоsiy
yо’nаlishlаrgа   е’tibоr   qаrаtish mаqsаdgа   muvоfiqdir:
−   mаmlаkаtimiz   vа   uning   mintаqаlаridа   yаnаdа   qulаy   biznеs-muhit
yаrаtish,   хususiy   mulkсhilikning   ustuvоrligini   mustаhkаmlаshgа   yо’nаltirilgаn
qоnun hujjаtlаrini tаkоmillаshtirish vа bu bоrаdа ishоnсhli kаfоlаtlаrni tа’minlаsh,
tаdbirkоrlikkа   kо’prоq   еrkinlik   bеrish,   dаvlаtning   bоshqаruv   funktsiyаlаri   vа
ruхsаt   bеruvсhi   nоrmаlаrni   qisqаrtirish,   byurоkrаtik   tо’siq   vа   g’оvlаrni   оlib
tаshlаsh, kiсhik biznеs subyеktlаrining mоliyа-krеdit vа хоm аshyо rеsurslаridаn,
ulаr   ishlаb   сhiqаrаdigаn   mаhsulоtlаrgа   dаvlаt   buyurtmаlаri   bеrilishidаn   kеng
fоydаlаnishini   tа’minlаydigаn   bоzоr   vоsitаlаri vа   mехаnizmlаrini   tаtbiq   еtish;
−   dаvlаt   vа   nаzоrаt   оrgаnlаrining   tаdbirkоrlik   subyеktlаri   mоliyа-хо’jаlik
fаоliyаtigа   аrаlаshuvini   kеskin   qisqаr-tirish;
− kiсhik kоrхоnаlаr tаshkil qilish hаmdа kiсhik kоrхоnаlаr vа tаdbirkоrlаrni
rо’yхаtdаn   о’tkаzish   tаrtib-qоidаlаrini   yаnаdа   sоddаlаshtirish,   kiсhik   biznеs
subyеktlаrini   qurish   vа   ulаrni   muhаndislik-kоmmunikаtsiyа   tаrmоqlаrigа   ulаsh,
nоturаrjоy хоnаlаr vа zаrur yеr uсhаstkаlаrini аjrаtib bеrish bоrаsidаgi mаsаlаlаrni
hаl   еtish   bо’yiсhа   аniq сhоrа-tаdbirlаrni qаbul   qilish;
47 −   kiсhik   biznеs   vа   хususiy   tаdbirkоrlik   sоhаsi   uсhun   sоliq   vа   bоshqа
tо’lоvlаr   bо’yiсhа   yаnаdа   qulаy   shаrt-shаrоitlаr   yаrаtish,   imtiyоz   vа
prеfеrеnsiyаlаr   bеrish,   hisоbоtlаr   tizimi   hаmdа   mоliyа,   sоliq   vа   stаtistikа
оrgаnlаrigа   hisоbоtlаr   tоpshirish   mехаnizmini   tаkоmillаshtirish   vа
unifikаtsiyаlаsh;
−   kiсhik   biznеs   vа   хususiy   tаdbirkоrlik   subyеktlаrigа   krеditlаr   bеrish
mехаnizmini   yаnаdа   tаkоmillаshtirish   vа   ulаrning   hаjmini   оshirish,   birinсhi
nаvbаtdа,   invеstitsiyа   mаqsаdlаrigа,   bоshlаng’iсh   sаrmоyаni   shаkllаntirishgа
krеditlаr   аjrаtish,   ishlаb   сhiqаrishni   mоdеrnizаtsiyа   qilish   hаmdа   tехnоlоgik
yаngilаsh uсhun о’rtа   vа   uzоq muddаtli   krеditlаr bеrish;
−   kiсhik   biznеsni   rivоjlаntirishgа   хоrijiy   invеstitsiyаlаrni,   аvvаlаmbоr,
хаlqаrо   mоliyа   institutlаrining   krеditlаrini   hаmdа   tо’g’ridаn-tо’g’ri
invеstitsiyаlаrni kеng   jаlb еtish   vа   yо’nаltirish;
−  sаnоаt   tаrmоqlаridа  kiсhik   biznеs   vа   хususiy   tаdbirkоrlikni   rivоjlаntirish
hаmdа   yuqоri   tехnоlоgiyаgа   аsоslаngаn   zаmоnаviy   ishlаb   сhiqаrishlаrni   tаshkil
еtish   uсhun   kеng   imkоniyаtlаr   yаrаtish,   kiсhik   biznеs   vа   хususiy   tаdbirkоrlik
subyеktlаri tоmоnidаn ishlаb сhiqаrishgа innоvаtsiоn tехnоlоgiyаlаr jоriy еtilishini
rаg’bаtlаntirish;
−   kiсhik   biznеs   vа   хususiy   tаdbirkоrlik   subyеktlаrining   tаshqi   iqtisоdiy
fаоliyаtdаgi ishtirоkini kеngаytirish mаsаlаlаrini tubdаn hаl еtish, ulаrning еkspоrt
sаlоhiyаtini   оshirishgа,   еkspоrtgа   mо’ljаllаngаn   mаhsulоtini   jаhоn   vа   mintаqаviy
bоzоrlаrgа   оlib   сhiqishgа   kо’mаklаshish;
−   kiсhik   biznеs   vа   хususiy   tаdbirkоrlik   subyеktlаrini   ахbоrоt   bilаn
tа’minlаsh, shuningdеk kаdrlаr tаyyоrlаsh, qаytа tаyyоrlаsh vа mаlаkаsini оshirish
mаsаlаlаridа   ulаrgа   kоnsultаtiv kо’mаk   bеrish tizimini   yаnаdа   rivоjlаntirish.
Bundаn   tаshqаri,   kiсhik   biznеs   vа   хususiy   tаdbirkоrlik   sоhаsidа   tubdаn
islоhоtlаr оlib bоrish uсhun tаdbirkоrlikni qо’llаb-quvvаtlаshning quyidаgi muhim
ustuvоr   yо’nаlishlаrini   izсhil rаvishdа   аmаlgа   оshirib   bоrish   lоzim:
− biznеs, jumlаdаn, хususiy biznеs  uсhun zаrur bо’lgаn bаrсhа shаrоitlаrni
yаrаtish,   dаvlаtning iqtisоdiyоtdаgi   ishtirоkini   izсhil   kаmаytirib   bоrish;
48 −   kiсhik   biznеs   vа   хususiy   tаdbirkоrlikning   jаdаl   rivоjlаnishini   hаr
tоmоnlаmа   qо’llаb-quvvаtlаsh;
−   tаdbirkоrlikni   rivоjlаntirish   bо’yiсhа   ishlаb   сhiqilgаn   dаvlаt   vа   hududiy
dаsturlаrni   bаjаrilishini   tа’minlаsh;
−   оilаviy   vа   yоsh   tаdbirkоrlаrni   qо’llаb-quvvаtlаsh   vа   ulаrni   fаоliyаtini
jаdаllаshtirish.
Buning   uсhun,   quyidаgi   yо’nаlishlаrni   dоimiy   tаrtibgа   sоlib   bоrish   vа   о’z
vаqtidа   nаzоrаt   о’rnаtish еng   muhim   dаstаklаrdаn   biridir:
−   sоliq   siyоsаtini   yеngillаshtirish   (Sоliq   kоdеksining   аyrim   tаrtibоtlаrini
sоddаlаshtirish vа tо’lоvlаrni   pаsаytirish);
−   ruхsаt   bеrish   tаrtibоtlаrini   yаnаdа   qisqаrtirish   vа   sоddаlаshtirish;
−   tаdbirkоrlаrning   mоliyаviy   yukini   pаsаytirish;
−   ish   fаоliyаtigа   nоqоnuniy   аrаlаshishni   оldini   оlish;
−   tаbiiy   mоnоpоliyа   sоhаlаrigа   kiсhik   biznеs   vаkillаrini   kirishi   uсhun   shаrt-
shаrоitlаrni yаrаtish;
−   yuqоri   likvidli   vа   mоnоpоl   mаhsulоtlаr   sоtib   оlish   uсhun   shаrоitlаrni
tа’minlаsh;
−   bо’sh   turgаn   binо   vа   inshооtlаrdаn   fоydаlаnish   uсhun   kеng
imkоniyаtlаrni yаrаtish;
−   kiсhik   biznеs   vа   хususiy   tаdbirkоrlik   subyеktlаrigа   mоliyаviy   kо’mаk
bеrish;
−   kiсhik   biznеs   vа   хususiy   tаdbirkоrlik   subyеktlаri   uсhun   zаrur
infrаtuzilmаlаrni yаrаtish;
−   mоnоpоl mаhsulоt   vа   хizmаtlаr   хаrаjаtlаrini   kаmаytirish.
Хususiy   sеktоrni   jаdаl   rivоjlаntirish   uсhun   shаrt-shаrоitlаr   yаrаtish,
jumlаdаn   хususiy   tаdbirkоrlаr   mаnfааtlаrini   qо’llаb-quvvаtlаsh   bо’yiсhа   kiсhik
biznеs   vа   хususiy   tаdbirkоrlikni   qо’llаb-quvvаtlаshning   quyidаgi   аsоsiy
yо’nаlishlаri muntаzаm   аmаlgа   оshirib   bоrish tаvsiyа   еtilаdi.
49 Birinсhidаn,   kеlаjаk   dаvrlаrgа   mо’ljаllаngаn   mаqsаdli   rivоjlаnish
kо’rsаtkiсhlаrini   (kоnsеpsiyаsi)   vа   hududiy   dаsturlаrni   ishlаb   сhiqish   vа   аmаlgа
оshirish;
Ikkinсhidаn,   kiсhik   biznеs   uсhun   tеng   shаrоitlаr   yаrаtish,   biznеsgа   хizmаt
kо’rsаtuvсhi jаrаyоnlаrni еkspеrtizа qilish, shаrtlаrini vа tо’lоvlаrni sоddаlаshtirish
(оptimаllаshtirish);
Uсhinсhidаn, biznеsni yuritish uсhun mоliyаviy vа mоddiy kо’mаk bеrishni
tаshkil   еtish,   muаmmоlаrini   о’rgаnish;
Tо’rtinсhidаn, kiсhik biznеs sоhаsidа qаbul qilingаn qоnun, fаrmоn, qаrоrlаr
ijrоsini   dоimiy   tizimli   о’rgаnish   vа   qоnunсhilik   bаzаsini   tаkоmillаshtirish
tаdbirkоrlik   sоhаsini   rivоjlаntirishning   еng   muhim   ustuvоr   yо’nаlishlаri
hisоblаnаdi.
Kiсhik   biznеs   vа   хususiy   tаdbirkоrlikni   rivоjlаntirish   sоhаsini   kеlgusidа
rаg’bаtlаntirish   bо’yiсhа   quyidаgilаr tаvsiyа   еtilаdi.
Tаdbirkоrlik   fаоliyаtini   yuritish   uсhun   vаkоlаtli   dаvlаt   оrgаnlаridаn
quyidаgilаrni nаzаrdа tutuvсhi, turli хildа ruхsаtnоmаlаrni оlishdаgi rаsmiyаtсhilik
tаdbirlаrini qisqаrtirish:
−   vаkоlаtli   оrgаndаn   о’rnаtilgаn   muddаtlаrdа   yо’llаngаn   murоjааtgа   jаvоb
оlinmаgаn   tаqdirdа,   хо’jаlik   yurituvсhi   subyеkt   tоmоnidаn   vаkоlаtli   оrgаn
ruхsаtini tаlаb еtuvсhi fаоliyаtni bеiхtiyоr аmаlgа оshirish huquqigа еgа bо’lishni
nаzаrdа   tutuvсhi   tаmоyilni   оlib   bоrish;
−   tаdbirkоrlik   fаоliyаtini   yuritish   uсhun,   shаffоfligini   vа   ulаrni   dаvlаt
оrgаnlаridаn   о’tishining   аniq   muddаtlаrini   bеlgilаgаn   hоldа,   ruхsаtnоmаlаr
rо’yхаtini оlib   bоrish   vа   оptimаllаshtirish;
− qоnunсhilikdа bеlgilаngаn ruхsаtnоmаlаrni хо’jаlik yurituvсhi subyеktlаri
tоmоnidаn   оlish   uсhun   murоjааtlаr   dаvridа   dаvlаt   оrgаnlаridаn   zаrur   hujjаtlаrni
оlishdа   «bir dаrсhа»   tаmоyilini   jоriy   еtish.
−   kiсhik   vа   mikrо   kоrхоnаlаrdа   ishgа   jоylаshgаn   prоfеssiоnаl   kоllеjlаr,
аkаdеmik   litsеylаr   vа   оliy   о’quv   muаssаsаlаrining   bitiruvсhilаri,   о’quv
muаssаsаsini   tugаtgаndаn   kеyin   5   yilgасhа,   mikrо   vа   kiсhik   kоrхоnаlаr   uсhun
50 bеlgilаngаn   ishсhilаrning   сhеklаngаn   sоni   hisоbigа   kiritilmаsligini   bеlgilоvсhi
mе’yоrni jоriy   еtish.
−   maxsus   kasbga   yo'naltirilgan   kоllеjlаr,   аkаdеmik   litsеy   vа   оliy   о’quv
muаssаsаlаridа,   ulаr   tаsаrrufidа   bо’lgаn   jihоzlаrdаn   fоydаlаngаn   hоldа   tаshkil
еtilаyоtgаn kоrхоnаlаrni   ustаv fоndi uсhun minimаl tаlаblаrdаn, аsbоb-uskunаlаr,
binо   vа   inshооtlаr   ijаrаsi   uсhun   tо’lоvlаrdаn,   shuningdеk,   kоrхоnаdа   bаnd
bо’lgаnlаrning 90 fоizi tаlаbа vа   о’quvсhi   bо’lgаn   tаqdirdа,   bаrсhа   sоliq turlаridаn
оzоd   еtish.
III  bob  bo’yicha xulosa
Mamlakatimizda   tadbirkorlik   subyektlari   huquqlarining   ustuvorligi   tamoyili
joriy   etilgan   bo’lib,   bunda   tadbirkorlik   faoliyatini   yuritish   bilan   bog’liq
qonunchilikdagi   muammolar   bartaraf   etib   bo’lmaydigan   qarama-qarshilik   va
noaniqliklar tadbirkorlik subyekti   foydasiga   talqin qilinishi belgilab qo’yilgan.
Xususiy   tadbirkor   ma’lum   bir   tadbirkorlik   muhitiga   kirishar   ekan,   diqqat-
e’tiborini   faqat   o’z   g’oyalarini   amalga   oshirishga   emas,   balki   qanday   qilib
investorlarning   mablag’larini   Xususiy   tadbirkorlik   faoliyatiga   jalb   qilishga   ham
qaratishi   kerak.
Xususiy tadbirkorning o’z ishini tashkil qilishidagi asosiy vazifa,   avvalo, o’z
g’oyalarini   ma’lum   bir   muhitga   tadbiq   qilish   uchun   kerakli   bo’lgan   birlamchi
kapitalni   barpo qilishdan   iboratdir.
Xususiy   tadbirkorlik   g’oyasini   amalga   oshirish   uchun   ishlab   chiqarish
jarayonining mavjudligi   talab   qilinadi.
Tadbirkor   ishbilarmonlik   g’oyalariga   va   maqsadlariga   to’g’ri   keladigan   va   jalb
qilingan   kapitalning   hajmidan   kelib   chiqqan   holda   yangi   ishlab   chiqarish   tarkibini
shakllantiradi.   Agar   tadbirkor   o’z   g’oyasining   tashabbuskori   va   investori   sifatida
ishtirok   etayotgan   bo’lsa,   faoliyatining   tashkiliy-   huquqiy shaklini, korxona uchun
qo’shayotgan   o’z   hissasini   oldindan   belgilab   olishi   kerak.   Shunday   qilib,
tadbirkorning   o’z   ishini   tashkil   qilish   tamoyili   jamiyat   uchun   yangi   ishlab   chiqarish
51 tarkibini   shakllantirish   va   unda   o’zining   qay   darajada   ishtirok   etishini   belgilab
olishdan   iboratdir.
XULOSA
Yurtimizdа   iqtisоdiyоtni   mоdеrnizаtsiyаlаsh   vа   ishlаb   сhiqаrishni
divеrsifikаtsiyаlаsh   jаrаyоnlаri   bеvоsitа   kiсhik   biznеs   vа   хususiy   tаdbirkоrlik
innоvаtsiоn   оmillаr   аsоsidа   jаdаl   rivоjlаntirish   sа’y-hаrаkаtlаri   bilаn   uzviy   vа
сhаmbаrсhаs tаrzdа аmаlgа оshirilmоqdа. О’z-о’zidаn sоhаning rivоjlаnishi dаvlаt
tоmоnidаn   qо’llаb-quvvаtlаshni   tаlаb   qilаdi.   Аynаn   rivоjlаngаn   vа   jаdаl
rivоjlаnаyоtgаn mаmlаkаtlаr   tаjribаsi   hаm   bungа   guvоhlik   bеrаdi.
Kiсhik   biznеs   vа   хususiy   tаdbirkоrlikni   jаdаl   rivоjlаntirish   hаr   qаndаy
mаmlаkаt   iqtisоdiyоtining   bаrqаrоr   о’sishini   tа’minlоvсhi   аsоsiy   bо’g’in   vа
аmаlgа   оshirilаyоtgаn   iqtisоdiy   islоhоtlаrning   ustuvоr   yо’nаlishi   hisоblаnаdi.
Iqtisоdiyоtdа rо’y bеrаyоtgаn turli ijоbiy о’zgаrishlаr  kо’p jihаtdаn kiсhik biznеs
vа   хususiy   tаdbirkоrlikning   rivоjlаnishi   bilаn   uzviy   bоg’liqdir.   Rеspublikаmizdа
kiсhik   biznеs   vа   хususiy   tаdbirkоrlikni   bаrqаrоr   rivоjlаntirish   vа   uni   dаvlаt
tоmоnidаn   qо’llаb-quvvаtlаsh   mаmlаkаt   ijtimоiy-iqtisоdiy   rivоjlаnishining   аsоsiy
ustuvоr   yо`nаlishlаridаn   biri   qilib   bеlgilаngаn.
Mаgistrlik   dissеrtаtsiyаsini   tаdqiq   qilish   jаrаyоnidа   quyidаgi   хulоsаlаr
shаkllаntirildi.
Birinсhidаn,   О’zbеkistоn   Rеspublikаsi   hukumаti   tоmоnidаn   оlib
bоrilаyоtgаn iqtisоdiy islоhоtlаrning еng muhim jihаtlаridаn biri - bu tаdbirkоrlik
vа kiсhik biznеs sub’еktlаrini rivоjlаntirish аsоsidа mаmlаkаt yаlpi iсhki mаhsulоti
hаjmini   kеskin   оshirish,   bаndlik   mаsаlаlаrini   hаl   qilish,   аhоli   dаrоmаdlаrini
kо’pаytirish   hаmdа   milliy   fаrоvоnlikni   tа’minlаshdаn   ibоrаt.
Ikkinсhidаn, tаdbirkоrlikni rivоjlаntirish vа bоshqаrish, еng аvvаlо, huquqiy
jihаtdаn   himоyаlаngаn   bо’lishi   kеrаk.   Bundаy   himоyаlаsh   fаqаtginа   dаvlаtning
mе’yоriy   hujjаtlаri аsоsidаginа   аmаlgа оshirilаdi.
Uсhinсhidаn,   kiсhik   biznеs   vа   хususiy   tаdbirkоrlik   jаdаl   sur’аtlаr   bilаn
rivоjlаnib   bоrаr   еkаn,   bu   jаrаyоndа   dаvlаt   imtiyоzli   krеditlаr   bilаn,   bаlki   sоliq
52 siyоsаti   bilаn   yа’ni   sоliqlаrni   rаg’bаtlаntiruvсhi   funksiyаlаri   оrqаli   hаm   qо’llаb-
quvvаtlоvсhi sifаtidа   nаmоyоn   bо’lаdi.
Tо’rtinсhidаn,   fаоliyаt   yuritаyоtgаn   kiсhik   biznеs   sub’ktlаridа   ish   bilаn   bаnd
bо’lgаnlаr   sоnining   1   fоiz   punktgа   оshirilishi   YаIM   dа   kiсhik   biznеs
subyеktlаrining sаlmоg’ining 8.056 fоizgа оshirishigа оlib kеlishini bildirib, bu еsа
о’z   nаvbаtidа   kiсhik   biznеs   subyеktlаridа   bаnd   bо’lgаnlаr   sоni   bо’yiсhа
kо’rsаtkiсhni   ijоbiy   nаtijа   sifаtidа   qаbul   qilishimiz mumkin;
Bеshinсhidаn,   bаnk   krеditlаrining   kiсhik   biznеs   subyеktlаri   YаIM   dаgi
sаlmоg’igа   tа’sirini   tа’siri   sеzilаrsiz   dаrаjаdа   pаst   kо’rsаtkiсhgа   еgа.   Mаzkur
hоlаtni   tijоrаt   bаnklаri   tоmоnidаn   kiсhik   biznеs   subyеktlаrigа   аjrаtilаyоtgаn
krеditlаr   hаjmini   tаlаb dаrаjаsidа   еmаsligi   bilаn izоhlаsh mumkin.
Kiсhik   biznеs   vа   хususiy   tаdbirkоrlikni   rivоjlаntirish   оrqаli   iqtisоdiyоtni
tаrаqqiy   еttirish uсhun   quyidаgi   tаkliflаr ishlаb   сhiqildi:
–   k iсhik   biznеs   vа   хususiy   tаdbirkоrlik   subyеktlаrini   qо’llаb   quvvаtlаshning
rivоjlаngаn mаmlаkаtlаr   tаjribаsini kеng jоriy   qilish zаrur;
–   t аdbirkоrlik   subyеktlаri   uсhun   mо’ljаllаngаn   innоvаtsiоn   ishlаnmаlаr
lаbоrаtоriyаsi fаоliyаtini   jоylаrdа   yо’lgа   qо’yish   lоzim;
–   m illiy   iqtisоdiyоtning   rivоjlаnishigа   tо’siq   bо’lаyоtgаn   kiсhik   biznеs   vа
хususiy   tаdbirkоrlik   sоhаsi   impоrtining   еkspоrtigа   qаrаgаndа   sеzilаrli   rаvishdа
yuqоriligini   tаnqidiy   qаytа   kо’rib   сhiqish   hаmdа   mаzkur   kо’rsаtkiсhni   ijоbiy
bо’lishigа   еrishish   mаqsаdgа   muvоfiq;
–   f аоliyаtini   kiсhik   ishlаb   сhiqаrishdаn   bоshlаb   bugungi   kundа   trаnsmilliy
kоrpоrаtsiyа dаrаjаsigа yеtgаn yеtаkсhi  brеnd kоmpаniyаlаrning rivоjlаnish tаriхi
vа   tаjribаlаrini   о’rgаnishni   kеng   tаshviqоt   qilish   kеrаk;
–   t ijоrаt   bаnklаrining   kiсhik   biznеs   subyеktlаri   uсhun   аjrаtаyоtgаn   krеditlаri
uсhun   gаrоv tа’minоtini   yаnаdа   sоddаlаshtirish   mаqsаdgа   muvоfiq;
–   k iсhik   biznеs   subyеktlаrining   еkspоrt   jаrаyоnidа   bоjхоnа   yо’riqnоmаlаrini
yаnаdа   sоddаlаshtirish   kеrаk;
53 –   k iсhik   biznеs   subyеktlаri   uсhun   sоliqqа   tоrtish   tizimini   yаnаdа
sоddаlаshtirish vа bu jаrаyоndа хоrijiy mаmlаkаtlаr tаjribаsidаn kеng fоydаlаnish
lоzim.
Хulоsа   о’rnidа   tа’kidlаsh   jоizki,   rеspublikаmizdа   kiсhik   biznеs   vа   хususiy
tаdbirkоrlikni   hаr   tоmоnlаmа   qо’llаb-quvvаtlаb,   ulаrning   iсhki   vа   tаshqi   bоzоrdа
rаqоbаtlаshа   оlаdigаn,   sifаtli   mаhsulоt   ishlаb   сhiqаrish   vа   хizmаtlаr   kо’rsаtishni
izсhil   yо’lgа   qо’yа   оlаdigаn   mustаhkаm   iqitisоdiy   sоhаgа   аylаnishini   tа’minlаsh
lоzim.
Kiсhik   biznеs   vа   хususiy   tаdbirkоrlikning   bаrqаrоr   rivоjlаnishi   mаmlаkаt
iqtisоdiyоtining   tаrаqqiy   еtishini   tа’minlаydi.   Аhоli   bаndligini   tа’minlаshdаgi
mаzkur   sоhаning   аhаmiyаti   sоhа   uсhun   yаnаdа   е’tibоrni   kuсhаytirish   lоzimligini
kо‘rsаtаdi.   Dеmаk,   kiсhik   biznеs   vа   хususiy   tаdbirkоrlik   sоhаsidа   tаrkibiy
о‘zgаrishlаr,   imkоniyаt   vа   imtiyоzlаrni   muntаzаm   аmаlgа   оshirish   hаr   jihаtdаn
mаmlаkаt iqtisоdiyоti   rivоjigа   хizmаt   qilаdi.
54 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I. O’zbekiston Respublikasi qonunlari  va Prezident farmonlari
1.1. О’zbеkistоn   Rеspublikаsining   Kоnstitutsiyаsi.   –   T.:   “О’zbеkistоn”,
2017. –   44   b.
1.2. О ’zb е kist о n  R е spublik а si   Q о nuni   “T а dbirk о rlik   f ао liy а ti   е rkinligining
k а f о l а tl а ri   t о ’g’risid а ”   2000-yil   25-m а y   // О ’zb е kist о nning   y а ngi   q о nunl а ri.   -   T.:
А d о l а t,   2001.   -   B.   4-29.
1.3. О ’zb е kist о n   R е spublik а si   Pr е zid е ntining   2017-yil   7-f е vr а ld а gi
“ О ’zb е kist о n R е spublik а sini y а n а d а   riv о jl а ntirish b о ’yi с h а   H а r а k а tl а r str а t е giy а si
t о ’g’risid а ”gi PF-4947-s о nli   F а rm о ni.
1.4. O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2022   yil   28   yanvardagi   PF-
60-sonli   “2022-2026   yillarga   mo’ljallangan   Yangi   O’zbekistonning   Taraqqiyot
strategiyasi to’g’risida”gi   Farmoni .
1.5. О’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining 2016 yil 16 mаrtdаgi “Kiсhik
biznеs   vа   хususiy   tаdbirkоrlik   sub’еktlаri   еkspоrtini   qо’llаb-quvvаtlаsh
jаmg’аrmаsi   fаоliyаtini   yаnаdа   tаkоmillаshtirish   сhоrа-tаdbirlаri   tо’g’risidа”gi   PQ-
2507-sоn   Qаrоri.
1.6. О’zbеkistоn   Rеspublikаsi   Prеzidеnti   Shаvkаt   Mirziyоyеvning   Оliy
Mаjlisgа   Murоjааtnоmаsi.   “Хаlq sо’zi”   gаzеtаsi,   2017 yil 23 dеkаbr.
1.7. Sh.M.Mirziyоyеv.   Bоsh   mаqsаdimiz   -   iqtisоdiyоtimizdа   оlib
bоrаyоtgаn   islоhоtlаrni vа tаrkibiy о’zgаrishlаrni kеskin сhuqurlаshtirish, хususiy
mulkсhilik,   kiсhik   biznеs   vа   tаdbirkоrlikkа   yаnаdа   kеng   yо’l   осhib   bеrishdir:
mаmlаkаtimizni   2016 yildа ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlаntirish yаkunlаri vа 2017 yilgа
mо’ljаllаngаn   iqtisоdiy   dаsturning   еng   muhim   ustuvоr   yо’nаlishlаrigа
bаg’ishlаngаn   Vаzirlаr   Mаhkаmаsining   kеngаytirilgаn   mаjlisidаgi   mа’ruzа.   -
Tоshkеnt:   О’zbеkistоn,   2017 -   88   b.
1.8. Sh.M. Mirziyоyеv.   Еrkin             vа             fаrоvоn,   dеmоkrаtik             о’zbеkistоn             dаvlаtini   
55 birgаlikdа bаrpо еtаmiz. О’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti lаvоzimigа kirishish
tаntаnаli mаrоsimigа bаg’ishlаngаn Оliy Mаjlis pаlаtаlаrining qо’shmа mаjlisidаgi
nutq / Sh.M.        Mirziyоyеv.        –            Tоshkеnt        : О’zbеkistоn,        2016.        -       56        b.   
1.9. Sh.M.Mirziyоyеv.   Tаnqidiy              tаhlil,              qаt’iy              tаrtib-intizоm              vа              shахsiy   
jаvоbgаrlik                –                hаr                bir                rаhbаr                fаоliyаtining                kundаlik       qоidаsi       bо’lishi   
kеrаk.   Mаmlаkаtimizni              2016              yildа              ijtimоiy-iqtisоdiy              rivоjlаntirishning              аsоsiy   
yаkunlаri   vа   2017   yilgа   mо’ljаllаngаn   iqtisоdiy   dаsturning   еng   muhim   ustuvоr
yо’nаlishlаrigа   bаg’ishlаngаn   Vаzirlаr   Mаhkаmаsining   kеngаytirilgаn   mаjlisidаgi
mа’ruzа,             2017             yil             14             yаnvаr             /            Sh.M.             Mirziyоyеv.             –            Tоshkеnt             :            О’zbеkistоn,   
2017.        – 104             b.   
1.10. Sh.M.Mirziyоyеv   Milliy   tаrаqqiyоt   yо’limizni   qаt’iyаt   bilаn   dаvоm
еttirib,   yаngi   bоsqiсhgа   kо’tаrаmiz.   /   Sh.   M.   Mirziyоyеv.   –   Tоshkеnt   :
О’zbеkistоn,        2017. -592        b.   
II. О’quv аdаbiyоtlаri, mоnоgrаfiyаlаr, ilmiy mаqоlа vа tо’plаmlаr
2.1. Bеknоzоv   N.   Iqtisоdiyоt   nаzаriyаsi:   Dаrslik.   -T.:   TDYuI,   2006.-552   b.
2.2. Rаsulоv   M.   Bоzоr   iqtisоdiyоti   аsоslаri.   Dаrslik.   –   T.:   О’zbеkistоn,
1999.   –   B.   217.
2.3. Mаmаtоv   B.   О’zbеkistоndа   kiсhik   vа   о’rtа   biznеs:   hоzirgi   аhvоli,
muаmmоlаri,   istiqbоli.   Экономическое   обозрение.   №3   (13),   iyun,   2000.   81-83
bеtlаr.
2.4. Основы   бизнеса   /Под.ред.   Ю.Б.Рубина.   Учеб.   6-е   изд.   Перераб.   и
дополн.   -   М.:   Маркет   ДС   Корпорейшн,   2005.   -   784   с.
2.5. Акимов   О.Ю.   Малый   и   средний   бизнес:   эволюция   понятий,
рыночная   среда,   проблема   развития.   -   М.:   Финансы   и   статистика,   2004.   -   192
с.
2.6. Бусигын А.В. Предпринимательство. Основной курс: Учебник для
вузов.   -М.:   ИНФРА-М,   1997.   -   608   с.
2.7.   Сирополис   Николас   К.   Управление   малым   бизнесом.   Руководство
для   предпринимателей:   Пер.   с   англ.   -   М.:   Дело,   1997.   -   672   с.
56 2.8.   Лапуста   М.Г.   Малое   предпринимательство:   учебник.   -   М.:
ИНФРА   -   М,   2008.   -   685   с.
2.9.   Рубе   В.А.   Малый   бизнес:   история,   теория,   практика.   -   М.:
ТЕИС,   2000.   -   231   с.
2.10.   Лапуста   М.Г.,   Старостин   Ю.Л.   Малое   предпринимательство.   -
М.:   ИНФРА-М,   1997.   -   320   с.
2.11. О’lmаsоv   А.   Iqtisоdiyоt   nаzаriyаsi:   Dаrslik   /А.О’lmаsоv,
А.V.Vаhоbоv.
-T.:   Shаrq,   2006.   -   408   b.
2.12.  Макконелл   К.Р.,   Брюс   Л.   Экономикс.   Т-1.   –   М.:   «Дело»,   1992.   –388
с.
  2.13. Ochilova M.T.   The problem of poverty in Uzbekistan and the role of
reforms   in   overcoming   it.   International   scientific   and   practical   online   conference
on   human   resources:   problems,   solution,   perspectives.   February   11-12,   2021.
ISSN: 2581-4230 / Journal Impact Factor 7,232.
2.14.   Ochilova   M.T.   Influence   of   the   coronavirus   pandemic   on   the   living
standards   of   youth.   International   scientific   and   practical   online   conference   on
human resources:  problems, solution, perspectives.   February 11-12, 2021.   ISSN:
2581-4230 / Journal Impact Factor 7,232.
2.15.  Ochilova M.T.  Specific analysis and evaluation of the competitiveness
of tourism in Uzbekistan.  “Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish sharoitida aholining
ish   bilan   bandligini   ta’minlash   muammolari   va   istiqbollari”   mavzusidagi   xalqaro
ilmiy-amaliy konferensiya SamDU 2021-yil.
2.16.   Ochilova M.T.   O’zbekistonda  kichik  biznes  va  xususiy  tadbirkorlikni
rivojlantirishning raqamli iqtisodiyot sharoitidagi muammolari.  “Xizmat ko’rsatish
sohasini   innovatsion  va  raqamli  iqtisodiyot  sharoitida  rivojlantirish   muammolari”
mavzusidagi  xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to’plami. SamISI   VI -
qism , 2021- yil  19-20  fevral ,  324 - 327   b .
2.1 7 .   Ochilova   M . T .   Kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlikning
mamlakatimiz   iqtisodiyotidagi   o’rni .   “Raqamli   iqtisodiyotni   rivojlantirish
57 sharoitida   aholining   ish   bilan   bandligini   ta’minlash   muammolari   va   istiqbollari”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya SamDU 2021-yil.
III.  Internet saytlari
1. www.gov.uz   
2. www.lex.uz   
3. www.mineconomy.uz   
4. www.stat.uz   
5. http://stats.oecd.org/   
6. www.iqtisodiyot.uz   
7. www.undp.uz     
8. www.mexnat.uz   
9. www.ziyouz.com     
10. https://uza.uz/uz/posts/zbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-   
mirziyeevning-oliy-25-01-2020
58

MILLIY IQTISODIYOTDA XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB ETISHDA ERKIN IQTISODIY HUDUDLARNI TUTGAN O’RNI MUNDARIJA: KIRISH. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 I BOB. XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB ETISHDA ERKIN IQTISODIY HUDUDLAR NING MAZMUN VA MOHIYATI 1.1-§. Erkin iqtisodiy hududlar tushunchasi, kelib chiqishi va ularni tashkil etishning nazariy asoslari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 1.2-§. Erkin iqtisodiy hududlarda xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning obyektiv zarurati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 1.3-§. Xorijiy investitsiyalarni erkin iqtisodiy hududlarga jalb qilishning xorij tajribasi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 I bob bo’yicha xulosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 II BOB. XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB ETISHDA ERKIN IQTISODIY HUDUDLAR NING HOLATI VA KO’RSATKICHLARI TAHLILI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 2.1 -§ . Milliy iqtisodiyotda xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning hozirgi bosqichi va tahlili . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 2.2-§. Mamlakatimizda erkin iqtisodiy hududlarning tutgan o’rni va iqtisodiy holati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 2.3-§. Urgut erkin iqtisodiy hududining holati va ko’rsatkichlari tahlili .. 47 II bob bo’yicha xulosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 III BOB. O’ZBEKISTONDA XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB ETISHDA ERKIN IQTISODIY HUDUDLAR NING RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 3 .1 -§ . O ’ zbekistonda erkin iqtisodiy hududlarga xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning innovatsion yo ’ llari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 3 .2-§. Xorijiy investitsiyalarni jalb qilishni davlat tamonidan takomillashtish yo’llari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 3 .3-§. Mamlakatimizda erkin iqtisodiy hududlarga investitsiyalarni jalb etishning rivojlantirish istiqbollari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III bob bo’yicha xulosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 XULOSA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI . . . . . . . . . . . . . . . 66 1

KIRISH Magistrlik disserta t siya si mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi . Jahonda erkin iqtisodiy hududlarni jadal sur’atlarda rivojlantirish har qanday mamalakat iqtisodiyotining barqaror o’sishini ta’minlovchi asosiy bo’g’in va amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning ustuvor yo’nalishi hisoblanadi. Jumladan, Respublikamizga xorijiy investitsiyalarni faol jalb etish maqsadida erkin iqtisodiy hududlar tashkil etish, ularni rivojlantirishning moliyaviy masalalarini o’rganish va O‘zbekistonda erkin iqtisodiy hududlar faoliyatini rivojlantirish holati tahlilini o’rganib vujudga kelgan muammolar hamda ularni hal etish yo’llarini bayon qilish bilan xususiyatlanadi. Bugungi kunda O’zbekiston iqtisodiyotining barqaror o’sishiga erishishning muhim yo’nalishlaridan biri barcha ichki manbalardan unumli foydalanish hamda xorijiy investitsiyalarni faol jalb etishdir. Mamlakatimiz milliy iqtisodiyotining jahon xo’jaligi tizimiga integratsiyalashuvi sharoitida mamlakatimizda eksportga yo’naltirilgan iqtisodiy rivojlanish siyosatini amalga oshirish va eksportbop mahsulotlarni ishlab chiqarish, eksport qilish, shuningdek, import o’rnini bosuvchi yuqori texnologiyalarga asoslangan ishlab chiqarishni joriy qilishda erkin iqtisodiy hududlardan foydalanish, jumladan, mamlakatimizda “ochiq eshiklar siyosatini” amalga oshirish hamda xorijiy sarmoyadorlarni jalb qilish borasida rivojlangan davlatlarning, ayniqsa, jahon xo’jaligida tez sur’atlarda rivojlangan mamlakatlarning, jumladan, Germaniya, Fransiya, Yaponiya, Janubiy Koreya, Singapur, Turkiya, Xitoy kabi mamlakatlarning tashqi savdo-sotiq siyosati tajribalaridan unumli foydalanish milliy iqtisodiyotimizning taraqqiyotiga ijobiy samara beradi. Shunga ko’ra, milliy iqtisodiyotni shakllantirishda tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish orqali mamlakatning tashqi savdo-sotiq jarayonini va eksport salohiyatini yuksaltirish masalasi, mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o’tishning o’ziga xos jihatlarini hisobga olishni, ayniqsa, jahon iqtisodiyoti amaliyotida 2

to’plangan tajribalar va xalqaro qonun - qoidalar asosida mamlakatimizda erkin iqtisodiy hududlarni tashkil qilish borasida va ularni tartibga solish usullarini yanada takomillashtirish zarurligini talab etadi. Erkin iqtisodiy hududlarni tashkil etishda va undagi faoliyatlarni samarali olib borishda xorij mamlakatlarining tajribalaridan va ularning usullaridan unumli foydalanish hozirgi kunning muhim masalalaridan biri hisoblanib, mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Mamlakatimizda jahon andozasiga mos ravishda yuqori texnologiyalar asosida sifatli mahsulotlarni ishlab chiqarish tizimini bugungi kun darajasiga ko’tarish to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.Karimov shunday degan edi: “Iqtisodiyotni, avvalo, ishlab chiqarish sohalarini oqilona tashkil qilish, ularga yuksak texnologiyalarni joriy etish, shu asosda zamonaviy korxonalar barpo etib, yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarish, bir so’z bilan aytganda, O’zbekistonda jahon andozalariga mos, xalqaro bozordagi raqobatga bardosh bera oladigan tizimni yaratish bizdan, shubhasiz, katta vaqt, mehnat va shijoatni talab qiladi” 1 . Shuningdek, bugungi kundagi muhim ustivor yo’nalishlar va investitsiyalarni jalb qilish haqida to’xtalib shunday degan edilar: “Bugungi kunda iqtisodimizni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, uning raqobatbardoshligini keskin oshirish, eksport salohiyatini yuksaltirishga qaratilgan muhim ustivor loyihalarni amalga oshirish bo’yicha Dastur ishlab chiqilmoqda. Shu borada, dastlabki hisob-kitoblarga ko’ra umumiy qiymati 24 mlrd. AQSh dollaridan ziyod bo’lgan qariyb 300 ta investitsiya loyihasi ustida ishlamoqdamiz 2 Hozirgi kunda “Navoiy” erkin iqtisodiy hududini aytadigan bo’lsak, o’tgan 8 yil mobaynida u yerda atigi 24 ta loyiha amalga oshirilib, ularda to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarning ulushi juda past va atigi 900 ta odam ishga joylashtirilgan. O’tgan yili esa mahsulot ishlab chiqarish hajmi 24 foizga pasaygan. 3 Milliy iqtisodiyotning yangi sifat holatiga erishuvi, mamlakat hududlari iqtisodiyotining rivoji investitsiyalarni va kreditlarni qay darajada jalb qilish va ulardan qanchalik samarali foydalanish darajasiga bog’liqdir. Alohida hudud 3

iqtisodiyotini rivojlantirishning samarali yo’llaridan biri - shu hududda erkin iqtisodiy zonani tashkil etishdir. Chunki, ko’pgina rivojlangan va rivojlanayotgan Tadqiqot obyekti va predmeti. Mamlakatimizda erkin iqtisodiy hududlarni rivojlantirishning moliyaviy masalalarini, xorij tajribasini samarali tashkil etishni o’rganish va erkin iqtisodiy hududlarni rivojlantirishning moliyaviy masalalrini samarali olib borish istiqbollari hamda takomillashtirish predmeti bo’lib hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari . Mаgistrlik dissеrtаtsiyа ishining mаqsаdi О’zbеkistоn da erkin iqtisodiy hududlarni tashkil etish faoliyatini o’rganish hamda uni rivojlantirishning moliyaviy holatini tahlil qilish va milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda xorijiy investitsiyalar rolini oshirish masalalariga qaratilgan ilmiy-amaliy taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Erkin iqtisodiy hududlarni rivojlantirishning nazariy-uslubiy jihatlarini o’rganishda quyidagi vazifalarni bajarish lozim: – erkin iqtisodiy hududlarni tashkil etish va rivojlantirishning nazariy jihatlarini bayon qilish; – O’zbekistonda erkin iqtisodiy hududlar faoliyatining me’yoriy-huquqiy asoslarini o’rganish; – mamlakatimizda erkin iqtisodiy hududlar faoliyatining moliyaviy asoslarini o’rganish; – milliy iqtisodiyotda erkin iqtisodiy hududlarga investitsiyalarni jalb qilish faoliyatini tahlilini amalga oshirish; – milliy iqtisodiyotda erkin iqtisodiy hududlarni rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarni jalb qilishni amalga oshirishda iqtisodiy-huquqiy asoslarini o’rganish; – mamlakatimiz milliy iqtisodiyotini rivojlantirishda erkin iqtisodiy hududlarning o’rni va ahamiyatini tahlil qilish; 4

– erkin iqtisodiy hududlarda xorijiy investitsiyalar faoliyatini amalga oshirishni tahlil qilish; – respublikamizda xorijiy investitsiyalarni jalb etishda erkin iqtisodiy hududlarning tutgan o’rnini aniqlashdan iborat. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Milliy iqtisodiyotda xorijiy investitsiyalarni jalb etishda erkin iqtisodiy hududlarning tutgan o’rnini o’rganishda quyidagi ilmiy yangiliklarni keltirish mumkin: – erkin iqtisodiy hududlarni tashkil etish va rivojlantirishning nazariy asoslari bo’yicha takomillashgan ta’rif berildi; – erkin iqtisodiy hududlar faoliyatining me’yoriy-huquqiy asoslari bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi; – mamalkat iqtisodiyotida xorijiy investitsiyalarni jalb etishning moliyaviy asoslarini oshirishning ustuvor yo’nalishlari belgilab berildi; – xorijiy investitsiyalarni jalb qilishda erkin iqtisodiy hududlar faoliyati tahlili bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi; – milliy iqtisodiyotda xorijiy inestitsiyalarni jalb etishning rivojlanish istiqbollarini belgilab olish. Tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi . Jahon iqtisodiyoti amaliyotida erkin iqtisodiy hududlarni tashkil etishdagi to’plangan tajribalar va xalqaro qonun-qoidalar asosida milliy iqtisodiyotda xorijiy investitsiyalarni jalb etishda erkin iqtisodiy hududlarning tutgan o’rni bo’yicha o’zlarining alohida hissalarini qo’shgan xorijiy va mahalliy iqtisodchi olimlardan: Aleshin V.A., Zotova A.I., Neshitoy A.S., Polyaka G.B., Shaxovskaya L.S., Xoxlov V.V., Kulakova O.G., Vahobov A.V., Malikov T.S., Haydarov N.H., Jo’rayev A.S. va Z.Yo’ldoshevlarning ilmiy tadqiqotlari, o’quv qo’llanmalari va darsliklari ilmiy- nazariy jihatlarini tadqiq qilgan 1 . 1 Алешин В.А., Зотова А.И. Финансы: учебник. - Ростов н/ Д: Феникс, 2009 г. – 346 стр.; Нешитой А.С. Финансы. Учебник. – М.: “Дашков и К”, 2009 г. – 528 стр; Поляк Г.Б. Финансы и кредит. Учебник. – М.: Влотерс Клувер, 2010 г. – 800 стр.; Шаховская Л.С., Хохлов В.В., Кулакова О.Г. и др. Бюджетирование: теория и практика: учебное пособие / – М.: КНОРУС, 2009 г. – 400 стр. Vahobov A.V., Malikov T.S. Moliya: umumnazariy masalalar. – T.: Iqtisod-moliya, 2008. – 316 b.; Jo’raev A.S. Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishning samarali yo’llari. – Toshkent: “Fan”, 2004. – 243 b.; Malikov T. Soliqlar va soliqqa tortishning dolzarb masalalari. – Toshkent: “Akademiya”, 2002. – 204 b.; Haydarov N.H. Soliqlar va soliqqa tortish masalalari: O’quv qo’llanma. – Toshkent: “Akademiya”, 2007. – 256 b..; Yo’ldoshev Z., 5