МУТРИБИЙ САМАРҚАНДИЙНИНГ “ТАЗКИРАТ УШ-ШУАРО” МУНДАРИЖА КИРИШ ................................................................................................................... 3 I БОБ. МУТРИБИЙ САМАРҚАНДИЙНИНГ ҲАЁТИ ВА АДАБИЙ МЕРОСИ ............................................................................................................... 13 1.1 . Мутрибийнинг ҳаёти тўғрисидаги баҳслар (Тарихий манбалар ва замонавий тадқиқотлар асосида ........................................................................... 13 1 .2. Мутрибий Самарқандийнинг адабий мероси ва унинг ХVI-ХVII аср лар адабиётида тутган ўрни ......................................................................................... 22 I боб юзасидан хулосалар ..................................................................................... 38 II БОБ. МУТРИБИЙ САМАРҚАНДИЙ “ ТАЗКИРАТ УШ-ШУАРО” АСАРИНИНГ УСЛУБИ ВА АДАБИЙ АҲАМИЯТИ .................................. 41 2.1. “ Тазкират уш-шуаро ” нинг тузилиш асослари ва тартиби .......................... 41 2.2. Мутрибий тазкирасининг ўзига хос услубий хусусиятлари ...................... 59 2.3. “Тазкират уш-шуаро” асарининг адабиётшуносли к даги ўрни .................. 85 II боб юзасидан хулосалар .................................................................................. 107 III БОБ. ФОРС-ТОЖИК ТАЗКИРАНАВИСЛИГИДА МУТРИБИЙ САМАРҚАНДИЙ “ТАЗКИРАТ УШ-ШУАРО”АСАРИНИНГ ЎРНИ .... 10 9 3 .1. XVI- XVII асрлар Мовароуннаҳр тазкиранавислигига бир назар ........... 10 9 3.2. Мутриби й Самарқандий “ Тазкират уш-шуаро ” асарининг асосий манбалари ............................................................................................................. 119 3.3. Тазкиранавислик анъаналарига Мутрибий Самар қ андийнинг таъсири . 130 III боб юзасидан хулосалар ................................................................................. 151 ХУЛОСА ............................................................................................................. 153 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ ...................................... 157

КИРИШ Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати . Жаҳон адабиётшунослигида муайян бир тазкира мисолида адабий муҳит намояндаларининг таржимаи ҳолини, бадиий меросининг айрим ўринларини, адабий жанрлар тараққиёти, анъана ва ўзига хосликни ўрганиш долзарб аҳамият касб этмоқда. Маълум тазкиранавис илмий-танқидий қарашларининг эстетик қимматини ўрганиш ва шу асосда давр адабий тили, ундаги бадиий- тасвирий воситаларнинг поэтик функциясини тазкиранавислар талқинларига таянган ҳолда қиёсий-тарихий, қиёсий-типологик сатҳларда илмий текшириш жаҳон шарқшуносларининг доимий диққат марказида бўлиб келмоқда. Бинобарин, бошқа манбаларда учрамайдиган таҳлилий, талқиний мулоҳазалар ва адабий-танқидий қарашларнинг муайян бир тазкирадан ўрин олиши унинг жаҳон адабиётшунослигида муҳим жанр эканини белгилашда асос бўлиб хизмат қилмоқда. Дунё адабиётшунослигида тазкиралар муайян бир давр шоирларининг ҳаёти ва ижодий фаолиятига оид маълумотлар, бадиий асарларидан намуналар келтирилган манба сифатидагина эмас, балки улар турли даврлардаги адабий-маданий марказларнинг вужудга келиш тарихи, ўша муҳит атоқли намояндаларининг ижодий жараёнларга раҳнамолик қилиши, адабий мажлисларнинг ўтказилиб турилиши, айни чоғда бу жараёнлар янги истеъдодларнинг кашф этилишига омил бўлиши каби қатор масалаларни ўзида мужассамлаштирган манба сифатида ҳам илмий тадқиқот олиб борилмоқда. Шу боис жаҳон адабий танқидчилигида тазкиралар шарқ халқлари адабиётшунослигининг муҳим жанрларидан бири сифатида қаралиб, уларнинг маълумот етказиш услуби, муаллифнинг адабий-танқидий қарашлари адабиётшунослик илмий мезонларининг шаклланиш аҳамиятини тадқиқ этиш заруратини юзага келтиради. Мамлакатимиз мустақилликка эришгач, йиллар давомида мафкуравий тазйиқлар боис атайин эътибордан соқит қилинган миллий-маданий, илмий- адабий меросимизни тарихийлик тамойиллари асосида холисона, тўла 2

тадқиқу тарғиб қилиш имконияти яратилди. Натижада ҳисса қўшган форс- тожик мумтоз адабиётининг улуғ намояндалари ижодини теран ўрганишга ҳам кенг йўл очилди. Зеро, муҳтарам Президентимиз Ш.М.Мирзиёев мамлакатимиз сиёсатининг устувор йўналишларидан келиб чиқиб таъкидлаганларидек: “Буюк аллома ва адибларимиз, азиз-авлиёларимизнинг бебаҳо мероси, енгилмас саркарда ва арбобларимизнинг жасоратини ёшлар онгига сингдириш, уларда миллий ғурур ва ифтихор туйғуларини кучайтиришга алоҳида эътибор қаратишимиз керак” 1 . Зеро, мумтоз адабиёт поэтикасида тазкирачилик ва тазкираларнинг ўрни беқиёс ҳисобланади. Мутрибий Самарқиндийнинг “Тазкират уш-шуаро” асарининг ғоявий ҳамда бадиий хусусиятларини замонавий таҳлил методлари ёрдамида тадқиқ қилиш муҳим аҳамият касб этади. Мазкур тадқиқот Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”, 2019 йил 8 октябрдаги ПФ-5847-сон “Ўзбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиқлаш тўғрисидаги” фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 28 июлдаги ПҚ-3160-1 сон “Маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш ва соҳани ривожлантиришни янги босқичга кўтариш тўғрисида”, 2017 йил 17 февралдаги ПҚ-2789-сон “Фанлар академияси фаолияти, илмий- тадқиқот ишларини ташкил этиш, бошқариш ва молиялаштиришни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”, 2017 йил 13 сентябрдаги ПҚ-3271-сон “Китоб маҳсулотларини нашр этиш ва тарқатиш тизимини ривожлантириш, китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятини ошириш ҳамда тарғиб қилиш бўйича комплекс чора-тадбирлар дастури тўғрисида”ги қарорлари, 2020 йил 24 январдаги Олий Мажлис Сенати ва Қонунчилик палатасига Мурожаатномаси ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2018 йил 28 декабрдаги «Тараққиёт йўлимизнинг шиддати янада ошаверади» мавзусидаги Олий Мажлисга Мурожаатномаси// Халқ сўзи, 2018 йил, 29 декабрь. 3

меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга муайян даражада хизмат қилади. Тадқиқотнинг республика фан ва технологиялари ривожланишининг устувор йўналишларига боғлиқлиги. Мазкур тадқиқот республика фан ва технологиялари ривожланишининг I. “ Ахборотлашган жамият ва демократик давлатни ижтимоий, ҳуқуқий, иқтисодий, маданий, маънавий-маърифий ривожлантириш, инновацион иқтисодиётни ривожлантириш ” устувор йўналишига мувофиқ бажарилган. Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Қўлёзмаларнинг қиёсий- матний тадқиқи, матн тарихи ва таҳрири масаласи дунё ва форс-тожик матншунослигида маълум даражада тадқиқ этилган. Ушбу илмий муаммонинг назарий ва амалий масалалари жаҳон ва форс-тожик адабиётшунослигида бир қадар ўрганилган. М утрибий ижодига муносабат унинг ўз да врида бошланган. Шоир нинг замондошларидан бўлган Мулло Қотеъ Ҳиравий 2 , Муҳаммадёр ибн Араб Қатағон 3 , Шарафиддин Саид Роқим 4 , Дарвиш Али Чангий 5 ўз асарларида Мутрибий ҳақида қимматли маълумотларни келтириш баробарида, унинг тазкирасидан ўзлари ҳам унумли фойдаланганлар. Кейинги даврларда Ризоқулихон Ҳидоят 6 , Муҳаммад Сиддиқ Ҳашмат 7 , Ҳожи Неъматуллоҳ Муҳтарам 8 , Садриддин Айний 9 ҳам ўз тазкираларида шоир ҳақидаги маълумотлар келтиришган. Ушбу илмий муаммонинг назарий ва амалий масалалари хориж матншунослари Ҳерман Этте 10 , Анна Мария Шиммел 11 , Ян Рипка 12 , Борис 2 ،یبرغ و هنایم ءایسآ مولع تاقیقجت سسؤم :یچارک – .یریکناهج ءارعش عمجم .یعیطاق لام ،یورهۀ1979- .464.ص-.ص 5. 3 .ج– .یللاج هردان حیحصت / دلابلا رخسم .رایدمحم ،ناغتق برع نبا1 ،بوتکم ثاریم :نارهت – .1385.ص– . 426 ,427 ,428 ,430 ,431 ,433 ,434 ,436 ,484 4 ،راشفا دومحم تافوقوم داینب :نارهت .هدوتس رهچونم ششوک هب / مقار خیرات .مقار فرشادیس ،یدنقرمس1380.ص– . 169 ،197. 5 رامش خسن .رورسلا ةفجت ویلع شیورد ،یگنج ۀ ۀ449- .دنکشات ینوریب ناحیروبا ناخباتک ۀ71.ب .6 : نارهت -.احصفلا عمجم .تیاده ناخ یلقاظر1295 .ش.ه 6 7 Муҳаммад Сиддиқ Ҳашмат. Тазкират уш-шуаро. -ЎзФАШИ қ.ф.№61,№2728, Варақ.2а,22а-49б 8 Муҳтарам Неъматуллоҳ Ҳожи. Радоиф ул-ашъор. -ЎзФАШИ қ.ф.- №3326 9 Садриддин Айн . Намунаи адабиёти тожик. Аз хати форс таҳия ва тасҳеҳи Мубашшири Акбарзод.-Душанбе, Адиб, 2010, с.-114-115 ӣ ӣ 10 Ethe, Hermann. Catalogue of Persian m a n u s c r i p t s i n t h e l i b r a r y o f t h e I n d i a O f f i c e / H.Ethe . V o l u m e I . – O x f o r d , 1 9 0 3 . – 1 6 3 2 p . 11 .ج– .یعیمس دجن زرمارف مجرت / لغم ناناخ ورملق رد .یریم انا ،لیمیش ۀ1نارهت – .: ،ریبک ریما 1386.ص– .321. 12 Рипка Я. История персидской и тажикской литературы.-Москва:Наука, 1970. 4

Норик 13 , А.Марвдаштий 14 , А.Г.Маоний 15 , А.Р.Нақавий 16 , илмий ишларида, шунингдек, ўзбек ва форс-тожик олимлари А.Мирзоев, У.Каримов, В.Абдуллаев, Б.Валихўжаев Р.Муқимов, Б.Ахмедов, Асғар Жонфидо, С.Саъдиев, Р.Ҳодизода, У.Назиров, Ф.Акрамов, И.Бекжонов, М.Хожаева, З.Ғаффорова, Н.Шамсиддинова тадқиқотларида атрофлича ёритилган 17 . “Тазкират уш-шуаро” асарининг ЎзРФА Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтининг қўлёзмалар фондида сақланаётган №2253 инвентар рақамли қўлёзмаси муаллиф томонидан кўчирилган ягона нусха бўлиб, кейинчалик Асғар Жонфидо ундан нусха кўчириб, Тожикистон ФАга тақдим этган 18 . Эрон адабиётшуноси А.Марвдаштий томонидан “Тазкират уш-шуаро”нинг Тожикистон ФАШИ қўлёзмалар фондида сақланаётган 3391 рақамли қўлёмаси асосида нашр этилиши ва унда Асғар Жонфидонинг Мутрибий “Тазкират уш-шуаро” нашри учун ёзган Кириш сўзини “Ёддоштҳои Асғари Жонфидо (Асғар Жонфидо қайдлари)” номи 13 Норик, Борис Вячеславович. Антологии Хасана Нисари и Мутриби Самарканди как источники по истории письменной культуры Мавераннахра XVI - первой трети XVII вв. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук. – Санкт-Петербург, 2005. – С. 7-19 14 ،بوتکم ثاریم رشن زکرم :نارهت – .یدنقرمس یبرطم دمحم ناطلس ءارعشلا ةرکذت / راتفگشیپ .یعیفر یلع ،یتشدورملاع 1382 .ص– .27-98. 15 .ج – ?.یسراف یاه هرکذت خیرات .نیچلگ دمحا ،یناعم1 ،یانس هناخباتک تاراشتنا :نارهت – .1363 – .765.ص 16 یوقن .ناتسکاپ و دنه رد یسراف یسیون هرکذت .اضر یلع ،– ،یملع تاعبتم هسسوم :نارهت 1343 – .574.ص 17 Мирзоев, Абдулған . Оид ба баъзе масъалаҳои адаб ва ом хта шудани он // Шарқи сурх. – Душанбе:1959. – № 4. – С.32-40; ӣ ӣ ӯ Мирзоев, Абдулған . Боз як аҳамияти муҳимми тазкираи Малеҳо // Шарқи сурх. – Душанбе:1961. – № 7. – С148-152; Мирзоев, А.М. Аз ӣ таърихи муносибатҳои адабии Мовароуннаҳр ва Ҳинд // Садои Шарқ. -1964. -№5. –С.35-38; Мирзоев, А.М. Баъзе қайдҳо оид ба як мақола/// Садои Шарқ. –Душанбе:1966. -№2. –С.112; Каримов У. Адабиёти то ик дар асри XVI. – Душанбе: Дониш, 1985. -213 с; ҷ Абдуллоев В.А. ўзбек адабиёт таърихи (XVII асрдан XIX асрнин иккинчи яримигача). – Тошкент: қитувчи, 1964.-Б.382; Абдуллоев В., Ӯ Валихўжаев Б. Мутрибий ҳақида янги маълумотлар//Ўзбек тили ва адабиёти .-Тошкент,1978.-№4.-Б.25-29; Валихўжаев Б. Ўзбек адабиётшунослиги тарихи. X-XIX асрлар. –Т.: Ўзбекистон, 1993. –Б. 153-166; Валихў аев Б.,Муқимов Р. Чанд сухан оид ба як тазкира // ҷ Шарқи сурх. –№9, 1961. –С.150-154; Ахмедов Б. Мутриби и его антологии/ Из истории културных связей народов Средней Азии и Индии. –Ташкент, 1986.-С.33-44; Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. –Тошкент: қитувчи, 1994.-Б.228; Ӯ Ахмедов Б.А. Тазкира Мутриби как источник по истории и культуре XVI-XVII вв. // Источниковедение и текстология средневекового Ближнего и Среднего Востока. М., 1984. С. 36 – 43 ; онфидо Асғар. Ёддоштҳо. Тазкират-уш-шуаро-и Султон Муҳаммад Мутрибии Самарқанд .-Теҳрон:Маркази нашри Ҷ ӣ Мероси мактуб, 1382.с.103-124; С. Саъдиев. Маркази адабии Самарқанд дар шоҳроҳи таърих. – Тошканд: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2012; Ҳодизода Р. Адабиёти то ик дар нимаи дувв ми асри XIX – Душанбе: Дониш, 1968.-С.290; Ҳодизода Р., ҷ ӯ Каримов У., Саъдиев С. Адабиёти то ик (Асрҳои XVI - XIX ва ибтидои асри XX). – Душанбе: Маориф, 1988; ҷ Назиров У. Нисор // ӣ Адабиёт ва санъат. – Душанбе, 1989. – .2.-С. 466-467; Ҷ Назиров Усмон. Мутрибии Самарқанд // Мактаби с ӣ о вет .-Душанбе: 1973.- №2, ӣ –С. 33-36 ; Акрамов Ф. Тазкираи “Нусхаи зебои аҳонгир ”-и Мутриб чун сарчашмаи омўзиши ҳаёти адабии Мовароуннаҳру Ҳинд Ҷ ӣ ӣ (Асри XVI ва ибтидои асри XVII). – Душанбе, 1998. –С.140;Бекжонов И. Мутрибий ҳаёти ва ижоди ҳақида // Тазкират-уш-шуаро Мутрибий Самарқандий. – Тошкент: Мумтоз Сўз, 2013. –Б. 3-9; Бекжонов И. Мутрибий тазкиралари муҳим адабий манбаъ(“Тазкират уш-шуаро”,”Нусхайи зебойи Жаҳонгир”. XVI аср иккинчи ярими-XVII аср биринчи чораги) – Тошкент: Мумтоз Сўз, 2009. –Б.339; Бекжонов И. Нисорийнинг “Музаккири аҳбоб” тазкираси ва XVI аср збек адабиёти. Филол. ф.номз...дис.– Тошкент:1993; ӯ Ҳирав ӣ Фахр . авоҳир-ул-а оиб. Баргардон, сарсухан ва шарҳи луғот аз Матлубаи Мирзоюнус. -Ху анд: Ношир, 2007; ӣ Ҷ ҷ ҷ Fаффорова Замира. Тазкираҳои Сархуш ва Хушгў ҳамчун сарчашмаи нақду сухансан . –Ху анд: Нури маърифат, 2001. -280 с; ҷӣ ҷ Шамсиддинова Н. Тазкираи “Шоми ғарибон”-и Нароин Лачҳм Шафиқ ва арзишҳои адабии он (Рисолаи барои дарёфти дара аи номзади илмҳои ӣ ҷ филолог ). –Душанбе, 2019. -159 с; ӣ 18 Мутрибий. Тазкират уш-шуаро. –Тожикистон ФА ШИ қўлёзмалар фонди.-№3391. 5