КАМОЛ ХЎЖАНДИЙНИНГ ХV-ХVI АСРЛАР МОВАРОУННАҲР ҒАЗАЛНАВИС ШОИРЛАРИГА ТАЪСИРИ (САМАРҚАНД ВА БУХОРО АДАБИЙ МУҲИТИ МИСОЛИДА) МУНДАРИЖА КИРИШ ................................................................................................................... 3 I БОБ. ҒАЗАЛ ЖАНРИ ТАРА ҚҚИЁТИДА КАМОЛ ХЎЖАНДИЙНИНГ ТУТГАН ЎРНИ (ХV-ХVI АСРЛАР) ................................................................ 11 1.1. Форс-тожик адабиётида ғазалчиликнинг ўрганилиши (Мовароуннаҳр адабий муҳити) ...................................................................................................... 11 1.2. ХV-ХVI асрлардаги ғазал структураси (Камол Хўжандийнинг структурализм мактаби) ........................................................................................ 28 1.3. ХV-ХVI асрларда Мовароуннаҳрнинг ғазалнавис шоирлари маҳорати ... 49 I боб бўйича хулосалар ......................................................................................... 61 II БОБ. КАМОЛ ХЎЖАНДИЙНИНГ ХV АСР ШОИРЛАРИГА ТАЪСИРИ ............................................................................................................. 63 2.1.Камол Хўжандийнинг Бухоро адабий муҳити шоирларига таъсири ......... 63 2.2. Камол Хўжандий ва Самарқанд адабий муҳити шоирлари ижоди ........... 8 2 II боб бўйича хулосалар ...................................................................................... 103 III БОБ. ХVI АСР ШОИРЛАРИНИНГ КАМОЛ ХЎЖАНДИЙГА ИЗДОШЛИГИ .................................................................................................... 107 3.1. Бухоро адабий муҳити шоирлари ижодида татаббуъ ............................... 107 3.2. Самарқанд адабий муҳитида Камолга эргашиб ёзилган тавр ва татаббуъ ғазаллар ................................................................................................................. 127 ХУЛОСА ............................................................................................................. 1 38 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ ...................................... 14 1

КИРИШ Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳон адабиётшунослигида маълум бир ижодкор шеъриятининг ўз даври ва кейинги даврлар ижодкорлари адабий фаолиятига таъсири масаласини қиёсий ўрганиш ва чуқур таҳлил қилишга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Натижада адабий таъсир масаласининг мукаммал таснифи яратилиб, адабий алоқалар натижасида у бир даврдан бошқасига ўтиши каби масалалар ёритилишига эришилган. Адабиётшуносликнинг бу каби назарий концепциялари адабий таъсир масаласи орқали ифода этилган мавзу ва ғояларнинг адабий-бадиий, маънавий-маърифий хусусиятларига доир янги хулосалар чиқариш имконини бермоқда. Дунё адабиётшунослигида Шарқ мумтоз адабиётининг вакиллари адабий меросини ўрганиш, унинг ўзига хос услуби, ифода тарзи, ирфоний- тасаввуфий тимсоллардан фойдаланиш маҳорати, кейинги даврлар шоирларига кўрсатган таъсири масалаларини ёритиш соҳа тараққиётини таъминлайдиган илмий тадқиқотлар олиб борилмоқда. Шунингдек, анъанавий издошлик муайян даврнинг ижтимоий-сиёсий, ахлоқий-фалсафий қиёфасини очиб беришда ҳам катта аҳамиятга эгадир. Бу эса унинг ғоявий- бадиий, структурал, поэтик ва услубий жиҳатларини қиёсий аспектда ёритиш, салаф шоирларнинг бадиий маҳоратини аниқлаш, уларни бугунги кун талаблари асосида тадқиқ этиш долзарб ҳисобланади. Республикамизда сўнгги йилларда амалга оширилган ислоҳотлар адабиёт ва адабиётшунослик ривожига кенг йўл очди, ўтмиш маданиий меросимизни холис ўрганишга имкон яратилмоқда. “Юртимиздан етишиб чиққан буюк аллома ва мутафаккирларнинг ҳаёти, илмий-ижодий фаолияти ҳақида яхлит тасаввур уйғотиш, халқаро миқёсда динлараро ва цивилизациялараро мулоқотни йўлга қўйиш... жаҳолатга қарши маърифат билан курашиш, ёш авлодни гуманистик ғоялар, миллий ғурур ва ифтихор руҳида тарбиялашдек эзгу мақсадларни кўзда тутади” 1 . Шу жиҳатдан ҳам 1 Мирзиёев Ш. Адабиёт ва санъат, маданиятни ривожлантириш – халқимиз маънавий оламини юксалтиришнинг мустаҳкам пойдеворидир. Ўзбекистон ижодкор зиёлилари вакиллари билан учрашувдаги 2

XV-XVI асрлардаги Мовароуннаҳрнинг улуғ шоирлари ижодини анъана ва издошлик асосида монографик планда тадқиқ этиш долзарблик касб этмоқда. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ- 4947-сон “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”, 2019 йил 8 октябрдаги ПФ-5847-сон “Ўзбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиқлаш тўғрисидаги” фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 28 июлдаги ПҚ-3160-1 сон “Маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш ва соҳани ривожлантиришни янги босқичга кўтариш тўғрисида”, 2017 йил 17 февралдаги ПҚ-2789-сон “Фанлар академияси фаолияти, илмий-тадқиқот ишларини ташкил этиш, бошқариш ва молиялаштиришни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”, 2017 йил 13 сентябрдаги ПҚ-3271-сон “Китоб маҳсулотларини нашр этиш ва тарқатиш тизимини ривожлантириш, китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятини ошириш ҳамда тарғиб қилиш бўйича комплекс чора-тадбирлар дастури тўғрисида”ги қарорлари, 2020 йил 24 январдаги Олий Мажлис Сенати ва Қонунчилик палатасига Мурожаатномаси ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга мазкур тадқиқот муайян даражада хизмат қилади. Тадқиқотнинг республика фан ва технологиялари ривожланишининг устувор йўналишларига боғлиқлиги. Диссертация республика фан ва технологиялар ривожланишининг I. “Ахборотлашган жамият ва демократик давлатни ижтимоий, ҳуқуқий, иқтисодий, маданий, маънавий-маърифий ривожлантиришда инновацион ғоялар тизимини шакллантириш ва уларни амалга ошириш йўллари” устувор йўналиши доирасида бажарилган. Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Камол Хўжандийнинг ҳаёти ва адабий мероси дунё адабиётшунослигида турли аспектларда ўрганилган. Шоир асарлари турли мамлакатларда, жумладан, Ўзбекистонда ҳам таржима маърузаси// Халқ сўзи. – 2017 йил, 4 август. 3

қилинди, бир неча бор нашр этилди, қатор илмий тадқиқотлар яратилди. Ушбу тадқиқотда эса Хожа Камолдан кейин яшаб ижод қилган шоирлар ижодига унинг таъсири масалалари таҳлил қилинади. Жумладан, Э.Шодиев, Р.Тошматов, С.Айний, Аълохон Афсаҳзод, C.Асадуллоев каби олимларнинг ушбу саъй-ҳаракатлари Камол Хўжандийнинг адабий мактабини тадқиқ этишда янги босқични бошлаб берди 2 . А.Сайфуллоев, С.Абдуллоевлар бу борада бир қанча ишларни амалга оширганлар 3 . Б.Ибодуллоев ҳам Нақибхон Туғралдан бошлаб, бугунги кунга қадар яшаб бадиий ижод билан машғул бўлган ижодкорларнинг Камол Хўжандий адабий мактабидан баҳраманд бўлганлари ҳақида маълумотлар келтиради 4 . Бундан ташқари У.Назир, М.Муллоаҳмад, А.Абдуқодиров, С.Ализода, Ю.Юсуфнажод, А.Хуросоний, Р.Абдуллоев, А.Шоев, Б.Раҳматов 5 каби тадқиқотчилар Камол Хўжандийнинг кейинги давр шоирларига кўрсатган таъсирини тадқиқ қиладилар. Ўзбекистонда Камол Хўжандий асарлари ҳақида ўзбек адабиётшунос олимлари ўзларининг мақола ва асарларида тўхталиб, мумтоз ўзбек адабиёти 2 Шодиев, Э. Камол Худжандий ва ўзбек адабиёти. – Худжанд. –1996.; Тошматов, Р. Камоли Ху анд ва адибониҷ ӣ муосири то ик [Матн]: Ба ифтихори ҷ 675-солагии зодрўзи Камоли Хучанд . – Ху анд: Ленинабадский ООПП, 1992. – С.26.; ӣ ҷ Айн , ӣ С. Дар атрофи забони форс ва то ик // куллиёт: Иборат аз 15 илд. илди ӣ ҷ ӣ ҷ Ҷ XI-1.КИТОБ ДУВУМ/ТАРТИБДИҲАНДА ВА БА ЧОП ТАЙЁРКУНАНДА К.АЙН Ӣ . – СТАЛИНОБОД: ИРФОН, 1964. – С. 228.; Афсаҳзод, Аълохон. ом – Ҷ ӣ шоири ғазалсаро. – Душанбе, 1989. – С. 96.; Асадуллоев С. Камоли Ху анд . –Ху анд: Хуросон, 1996. – С. 109-120. ҷ ӣ ҷ 3 Сайфуллоев А., Абдуллоев С. Малики адаб. – Душанбе: Адиб, 1996. – С. 281-291. 4 ИБОДУЛЛОЕВ Б. ОРИФИ ҲАҚШИНОС. – ХУ АНД, 1999. – С.69-73. Ҷ 5 Usman Nazir. A Look at Kamals Guftam ba cashm ghazal / Kamal Khujandi: Epoch and its Importance in the History of Central Asian Civilization/ –Dushanbe, 1996. –p. 199-212; Муллоаҳмад, М. Шайх Камоли Ху анд ва Камолҳои дигар ҷ ӣ [Матн] / М.Муллоаҳмад // Эроншинохт. – 1997. – №2. –С.251-259; Мақсудов, Б. Камоли Хучанд ва Маозии Табрез // ӣ ӣ Газетаи муаллимон. – 1989. – 18 апрель; Абдуқодиров А. Пайравони туркигўйи Камоли Ху анд ҷ ӣ // Маводи конференсияи байналмилалии «Камоли Ху анд : ташаккули адабиётшинос ва ра-вобити адаб ». – Ху анд: Ношир, ҷ ӣ ӣ ӣ ҷ 2016. –С.7-11; Ализода, Саидхо а. Ғазали Камол дар «Туҳфату-л-ҳабиб»-и Фахрии Ҳирав // Маводи Конференсияи ҷ ӣ байналмилалии “Камоли Ху анд : Ташаккули адабиётшино ҷ ӣ с ӣ ва равобити адаб ” (Ху анд, 28-29 октябри соли 2016). – ӣ ҷ Ху анд: Ношир, 2016. –С. 37-44; Юсуфинажод, Юсуфал . ҷ ӣ Таъсирпазирии Шайх Озар аз Камоли Ху анд // Маводи ӣ ҷ ӣ конференсияи байналмилалии «Камоли Ху анд : ташаккули адабиётшинос ва равобити адаб » [Матн]. – Ху анд: ҷ ӣ ӣ ӣ ҷ Ношир, 2016. – 616 с. – С. 462-466; Хуросон , А. Таъсири э одиёти Камоли Ху анд ба «Девони форс »-и Наво -Фон // ӣ ҷ ҷ ӣ ӣ ӣ ӣ Меҳру муштар . – Душанбе: Адиб, 2010. –С. 234-239; Абдуллоев Ромиз. Таъсирпазирии суханварони сабки ҳинд аз ӣ ӣ ашъори Шайх Камоли Ху анд (дар мисоли ашъори Озоди Балгиром ) // Фаслномаи илм -адабии Камоли Ху анд №2 ҷ ӣ ӣ ӣ ҷ ӣ (22), 2020; Шоев Абдуҳамид. Пайравии Нақибхон Туғрали Аҳрор аз Камоли Ху анд // Маводи конференсияи ӣ ҷ ӣ байналмилалии «Камоли Ху анд : ташаккули адабиётшинос ва равобити адаб » [Матн]. – Ху анд: Ношир, 2016. – 616 ҷ ӣ ӣ ӣ ҷ с. –С. 454-457; Раҳматов Баҳром. Назаре тоза бар мактаби адабии Шайх Камол //Маводи конференсияи байналмилалии “Камоли Ху анд : ташаккули адабиётшинос ва равобити адаб ” (Ху анд, 28-29 октябри соли 2016). –Ху анд: Ношир, ҷ ӣ ӣ ӣ ҷ ҷ 2016. –С. 315-324; Раҳматов Баҳром. Таъсирпазирии Хаёлии Бухоро аз Камоли Ху анд // Фаслномаи илм -адабии ӣ ҷ ӣ ӣ Камоли Ху анд , №1 (1) 2015. – С. 28-33; аъфар Холм минов.Шарҳи як ғазали Шайх Камоли Ху анд , Садои ҷ ӣ Ҷ ӯ ҷ ӣ Сурхон,1993.-С1-3. Раҳматов Баҳром. Шайх Камоли Ху анд ва Фон //Камоли Ху анд , № 2 (6) 2016. –С. 13-21; Яна ўша: Амир Алишери ҷ ӣ ӣ ҷ ӣ Наво ва адабиёти то ик. Маводи ҳамоиши байналмилал (Ху анд, 15-16 апрели соли 2016). –Ху анд: Маънавият, 2016. ӣ ҷ ӣ ҷ ҷ –С. 146-154; яна ўша: Раҳматов Баҳром. Парвози Шоҳин дар осмони Камол (Назаре бар таъсирпазирии Шамсуддин Шоҳин аз Шайх Камоли Ху анд ) //Камоли Ху анд , № 1 (17) 2019. –С. 11-20.; Мактаби Камол. Таҳия ва танзими ҷ ӣ ҷ ӣ Баҳром Раҳматов ва Шоира Олимова. – Ху анд: Ношир, 2019. –С 9-10. ҷ 4

вакиллари ижодига унинг таъсири ҳақида қимматли фикрларни баён қиладилар 6 . Шу билан бирга Мовароуннаҳр адабиёти ҳақида У.Каримовнинг “ХVI асрда тожик адабиёти”, Самарқанд адабий муҳити хусусида С.Саъдиевнинг “Самарқанд адабий муҳити тарих кўзгусида” номли асарларини қайд этиш мумкин 7 . Тожикистон ва Эрон адабиётшунослигида ғазал жанри, хусусан, Камол Хўжандий ғазаллари тадқиқи бўйича анча самарали ишлар амалга оширилган. Жумладан, А.Мирзоев “Рўдакий ва Х-ХV асрларда ғазалнинг такомиллашуви”, С.Шамисо “Форс шеъриятида ғазал сайри”, Д.Сабур “Форсий ғазали дунёси”, М.Рейснернинг тадқиқотларини 8 алоҳида қайд этиш керак. Бироқ тадқиқотларда Мовароуннаҳр адабий муҳитида ғазал жанри такомили ҳақида айрим ишоралар билан чекланганлар, ХV-ХVI асрлар шеърияти, хусусан, Мовароуннаҳр адабий муҳити ҳамда адабиёт тарихида ушбу адабий муҳитнинг форс-тожик адабиётида ғазалчилик йўналиши ривожида тутган ўрни етарлича ёритиб берилмаган. Тадқиқотнинг диссертация бажарилган олий таълим муассасаси илмий-тадқиқот ишлари режалари билан боғлиқлиги. Диссертация Термиз давлат университетининг илмий-тадқиқот ишлари режаларига мувофиқ “Форс-тожик адабиёти тарихи, м атншунослик ва адабий манбашунослик” мавзусидаги илмий йўналиши доирасида бажарилган. Тадқиқотнинг мақсади Камол Хўжандийнинг XV-XVI асрларда Мовароуннаҳр адабий муҳити шоирлари, жумладан, Исмат Бухорий, Хаёлий Бухорий, Бисотий Самарқандий, Риёзий Самарқандий, Мушфиқий, Саққо Бухорий, Мутрибий, Восифий ижодига таъсири ҳамда уларнинг ушбу адабий 6 Ҳомидий Ҳ. Ҳаётбахш ғазаллар куйчиси (Сўзбоши) // Камол Хўжандий. Девон (Васфий таржимаси). – Тошкент: Бадиий адабиёт нашриёти, 1962; –С43.; Шомуҳамедов Ш. Форс-тожик адабиёти классиклари. – Тошкент: “Фан”, 1963; Шомуҳамедов Ш. Форс-тожик адабиёти классиклари ижодида гуманизм. – Тошкент: “Фан”, 1968; Ҳомидий Ҳ. Жонбахш шеърият//Кўҳна Шарқ дарғалари. – Тошкент: “Шарқ”, 1999. – Б. 169–171.; Очилов Э. Камол Хўжандий// Донишмандлар туҳфаси. – Тошкент: “Ўзбекистон”, 2009. – Б. 279–284.; Шайх Камол Хўжандий. Девон. Таржимон: О.Бўриев. – Тошкент: Камалак, 2019. –Б. 372. 7 Каримов У. Адабиёти то ик дар асри ХVI. – Душанбе: Дониш, 1985. -228 с.; Саъдиев Садр . Маркази адабииҷ ӣ Самарқанд дар шоҳроҳи таърих. – Тошканд, Ўзбекистон миллий энсиклопедияси, 2012. –С.400 8 Мирзоев А. Рўдак ва инкишофи ғазал дар асрҳои Х-ХV// Масъалаҳои рўзгор ва осори Абўабдуллоҳи Рўдак (ма мўаи ӣ ӣ ҷ рисола ва мақолаҳо). – Душанбе: Адиб, 2014. – С. 83-137; Шамисо, Сирус. Сайри ғазал дар шеъри форс . – Теҳрон, ӣ 1380/2001. - 312 с.; Дорюш, Сабур. Офоқи ғазали форс (Пажўҳиши интиқод дар таҳаввули ғазал ва тағазл аз оғоз то ӣ ӣ имрўз). – Теҳрон, 1370 ҳ. – С.610 с.; Рейнсер, М.Л. Эволюция классической газели на фарси ( X-XIV века ). – Москва: Наука, 1989. -С 244 с. 5