logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. O‘QUVCHI SHAXSINING INDIVIDUAL-PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARINI O‘RGANISHNING PEDAGOGIK AHAMIYATI

O‘QUVCHI SHAXSINING INDIVIDUAL-PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARINI O‘RGANISHNING PEDAGOGIK AHAMIYATI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

254.5 KB
Ko'chirib olish
O‘QUVCHI SHAXSINING INDIVIDUAL-PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARINI O‘RGANISHNING PEDAGOGIK AHAMIYATI MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………...…3-7 I Bob. O‘quvchi shaxsining individual-psixologik xususiyatlarini o‘rganish pedagogik muammo sifatida 1.1.Shaxs individual tipologik xususiyatlariga umumiy tavsif.................................................................................................................. 8-16 .2.O‘quvchilarda individual-psixolgik xususiyatlarini tahlil qilishning pedagogik ahamiyati.......................................................................................................... 17-24 II Bob. O‘quvchi shaxsining individual sifatlari aniqlash metodikalari va ulardan talim jarayonidagi ahamiyati 2.1.O‘quvchi shaxsining qobiliyatlari, qiziqishlari va uning kasb tanlashga munosabatini niqlash....................................................................................... 25-35 2.2. O‘quvchi temperamentini bilishning ahamiyati va uni aniqlash diagnostikasi .................................................................................................... 36 - 47 XU LOSA ………………………………………………………………… 48-50 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................... 39-41 ILOVA ………………………………………………………….………... 51-53 1 KIRISH Mustaqil O‘zbekiston taraqqiyotining muhim yo‘nalishlaridan biri xalqimizning boy merosi va umumbashariy qadriyatlari asosida barkamol avlodni tarbiyalashdir. Chunki, shaxsning har tomonlama kamol topishi va farovon yashashini ta’minlash, uning manfaatlarini ro‘yobga chiqarishning sharoitlarini yaratish, va yangi sharoitga moslashtirish Respublikada amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchidir. Respublikamizda kadrlar tayyorlash milliy dasturi asosida ta’lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilinishi, uzluksiz ta’lim jarayonida yetakchi ijrochi bo‘lgan o‘qituvchi faoliyatini tubdan o‘zgartirishga olib kelmoqda. Shuning bilan bir qatorda ijtimoiy jarayonning ajralmas qismi bo‘lgan ta’lim-tarbiya tizimiga, uning maqsadi va mazmuniga, o‘qituvchining pedagogik faoliyati va mahoratiga yangicha talablar qo‘yilmoqda. Bu haqda Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov Oliy Majlisning IX sessiyasida (1997 yil 29 avgust) “Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori” mavzusida so‘zlagan nutqida shunday degan edi: ”O‘qituvchi bolalarimizga zamonaviy bilim bersin, deb talab qilamiz. Ammo zamonaviy bilim berish uchun avvalo, murabbiyning o‘zi ana shunday bilimga ega bo‘lishi kerak”. 1 Chunki, uzluksiz ta’lim tizimida yuz berayotgan o‘zgarishlar, yangilanishlar, o‘quv-tarbiya jarayonining an’anaviy va noan’anaviy shakllari, mazmuni, amalga oshirish yo‘llari, vositalari, usullari va shart-sharoitlarini tashkil etish o‘qituvchidan yuksak darajadagi kasbiy bilim va mahoratga ega bo‘lishni talab etadi. Ma’lumki, o‘qituvchilik kasbi boshqa kasblardan farqli ravishda ko‘p tomonlama ma’suliyatni o‘zida mujassamlantiradi, birinchidan, u shaxsni shakllantirish, ya’ni inson ruhiyatini chuqur bilishi, ikkinchidan, ta’lim-tarbiyaning barcha vositasi, uslubi va yo‘llaridan samarali foydalanib, o‘quv-tarbiya jarayonini tashkil etishi ya’ni o‘qitishning samaradorligiga erishmog‘i lozim; uchunchidan, o‘zining fazilatlarini ham jamiyat va tabiat taraqqiyoti jarayonida shakllantirib 1 2 borishi lozim. O‘qituvchi o‘z mehnatining natijalari bilan bog‘liq holda yosh avlod shaxsini jamiyat talablariga binoan har tomonlama shakllantirishdan iborat. Yosh avlodni mustaqil davlat fuqarosi sifatida shakllantirishda ularni hayotga, mehnatga va biror kasbga tayyorlashda barcha o‘qituvchilar zimmasiga katta masuliyat yuklaydi. Shu o‘rinda o‘qituvchilarning o‘quvchi shaxsini psixologik jihatdan o‘rganish, uning bilish jarayonlarini, individual xususiyatlarini aniqlab talim-tarbiya jarayonini tashkil qilish ko‘nikmalarini egallashi ham talim- tarbiya jarayoni natijasining samarali bo‘lishini taminlashga xizmat qiladi. Yangi kishini shakllantirish vazifalarining xilma-xilligi va murakkabligi bo‘lajak pedagoglar tayyorlash masalasini dolzarb qilib qo‘ymoqda. Maktabga mohir pedagoglar kerak. Pedagoglik maxorati esa o‘quv-tarbiyaviy faoliyatning barcha turlarini qulaylashtirishni moxirlik bilan udallashdan iborat. Pedagogika va psixologiya fanlari turkumida juda katta bilim xazinasi, tavsiyalar jamlanganki, bo‘lajak o‘qituvchilar ularni egallab olishlari lozim bo‘ladi. Jamiyatga puxta va chuqur bilimli, yuqori malakali kadrlarni yetishtirib berish talim islohatlarining asosiy yo‘nalishlaridandir. Mamlakatimizda kadrlar tayyorlashning dolzarb va katta istiqbolli yo‘nalishlaridan biri o‘sib kelayotgan yosh avlod orasidan istedodli bolalarni saralash, ularni zamonaviy maktablarda o‘qitish, ularga keng imkoniyatlar yaratib berish va tez fursatda malakali mutaxasislarni yetishtirishdir. Mazkur malakaviy bitiruv ishimizning mavzusini ham yuqoridagi bayon qilingan fikrlardan kelib chiqib, «O‘quvchi shaxsining individual-psixologik xususiyatlarini o‘rganishning pedagogik ahamiyati» deb nomladik. Hozirgi kunning muhim vazifalaridan biri, jamiyatimizda o‘sib kelayotgan yosh avlodning individual-psixologik xususiyatlarini, intellektual rivojlanish va qobiliyatlarini, xarakter va temperamentini hisobga olgan holda talim-tarbiya jarayonini tashkil qilishni talab qilmoqda. Pedagog-psixologlarning fikricha, bu talim-tarbiya natijasining samarali bo‘lishini taminlaydi. Shu nuqtai nazardan o‘quvchi shaxsini har tamonlama psixologik jihatdan o‘rganishga, aniqlashga yo‘naltirilgan metodik 3 topshiriqlarni taqdim qilish, ularni har tamonlama tahlil qilish usullari, metodlari, shakllarini ishlab chiqishni taqozo qilmoqda. Malakaviy bitiruv ishining metodologik nazariy asoslari: Sharq va g‘arb pedagogikasining talim jarayoni, uning samaradorligiga oid talimotlar, nazariy yondashuvlar, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning talim-tarbiyani rivojlantirishga qaratilgan asarlari, nutq va maruzalarida ilgari surilgan manaviy-marifiy muammolarga doir yondashuv va qarashlari; «Talim to‘g‘risida»gi Qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», Pedagogik talim Konsepsiyasi, Xalq talimi vazirlikning meyoriy xujjatlari, shaxsni psixologi o‘rganishga doir tajribalar, ilg‘or g‘oyalardir. Malakaviy bitiruv ishining maqsadi: O‘quvchi shaxsini pedagogik-psixologik jihatdan har tamonlama o‘rganishning nazariy hamda amaliy asoslarini aniqlash va talim-tarbiya jarayonini tashkil qilish, uning mazmunini boyitadigan metodik tavsiyalar ishlab chiqish. Malakaviy bitiruv ishining obekti: O‘quvchilarni bilim o‘zlashtirish jarayonida maktab o‘quvchilarining shaxsini psixologik o‘rganish jarayoni. Malakaviy bitiruv ishining predmeti: O‘quvchi shaxsini psixologik o‘rganishning mazmuni,shakli, usullari, metod va vositalari. Malakaviy bitiruv ishining ilmiy farazi: (gipotezasi) O‘quvchilarning individual psixologik xuusiyatlarini hisobga olgan holda talim jarayonini tashkil etishda quyidagi pedagogik vazifalarni amalga oshrilganda ijobiy natijalarga erishish mumkin: -birinchidan, maktab o‘quvchilarining individual psixologik xususiyatlari, ularning tafakkur va motivatsion doirasida atroflicha o‘rganilib chiqilganda; -ikkinchidan, o‘quvchi shaxsini psixologik jihatdan o‘rganishni taminlaydigan yaxlit metodik majmualar ishlab chiqilganda; 4 -uchinchidan, o‘quvchi shaxsini har tamonlama o‘rganishning aniq dastur va rejalarini ishlab chiqilganda va h.k. Malakaviy bitiruv ishining maqsadi va ilgari surilgan ilmiy gipotezasiga asoslanib ishimizning vazifalarini quyidagicha belgiladik: 1. Mavzuga oid pedagogik, psixologik, sotsiologik yo‘nalishdagi ilmiy va uslubiy adabiyotlar o‘rganish, tahlil qilish va umumlashtirish. 2. Guruh va o‘quv muassasasidagi pedagogik-psixologik muhitni atroflicha o‘rganish. 3. O‘quvchi shaxsi shaxsiy malumotlar xaritasini tuzib chiqish, chuqur tahlil qilish va aniq metodik tizim ishlab chiqish. 4. O‘quvchi shaxsini psixologik o‘rganish usullari va uning pedagogik axamiyatining mazmuni, shakli, vosita va metodlari tizimini yaratish. 5. O‘quvchi shaxsining individual xususiyatlarini hisobga olgan holda tarbiya jarayonini tashkil etishga yo‘naltirilgan metodikaning samaradorlik darajasini aniqlash. Tanlangan metodlar: 1. Anketa, suhbat, savol-javob,o‘rganish. 2. Taxlil, qiyosiy taxlil. 3. Pedagogik diagnostika. 4. Pedagogik-psixologik eksperement. 5. Sotsiologik tadqiqot, ijtimoiy so‘rov. 6. Olingan natijalarini matematik statistika qilish metodlari. Mazkur malakaviy bitiruv ishi, o‘quvchi shaxsini pedagogik-psixologik o‘rganishga doir ko‘plab topshiriqlar va ko‘rsatmalar sistemasini o‘z ichiga olgan bo‘lib ular maktabga psixologik xizmat ko‘rsatish maqsadida bajarilgan va o‘qituvchiga metodik yordam sifatida, o‘quvchi shaxsini, o‘quvchilarning individual xususiyatini amaliy jixatdan bilishga, darsni psixologik jixatdan taxlil qilishni bilib olishga xizmat qiladi deb o‘ylaymiz. 5 Malakaviy bitiruv ishimizning asosiy mazmuni: ishimiz o‘z rejasida ko‘rsatilganidek kirish, ikki bob, to‘rt paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Ishning kirish qismida mavzuning dolzarbligi, o‘rganilgan darajasi, ishimizning maqsadi va vazifalari, obekti va predmeti asoslangan, mavzuning metodologik asosi, hamda tanlangan metodlar bayon etilgan. Malakaviy bitiruv ishining birinchi bobi «O‘quvchi shaxsining individual- psixologik xususiyatlarini o‘rganish pedagogik muammo sifatida» deb nomlanib, Ushbu bobda biz o‘quvchi shaxsini psixologik o‘rganishga doir olimlarning tadqiqotlari; psixologik o‘rganishga doir malumotlarning pedagogik jarayondagi nazariy asoslari; individual-psixologik xususiyatlarini aniqlash va to‘plash; o‘quvchi shaxsini o‘rganishga doir umumiy qoidalar, ko‘rsatmalar; turli xil metodikalar va materiallar tahlillari o‘rin olgan. Ishimizning ikkinchi «O‘quvchi shaxsining individual sifatlari aniqlash metodikalari va ulardan talim jarayonidagi ahamiyati» bobida, o‘quvchi shaxsining individual xususiyatlarini aniqlashga doir eksperementlarning sharhlari; o‘quvchilarning individual xususiyatlarini aniqlashning turli metodikalari mazmuni, o‘quvchining qobiliyatlari va qiziqishlarini o‘rganish usullari, temperamentni o‘rganish va uning pedagogik tahlili, talim-tarbiya jarayonida o‘quvchilarning individual sifatlarini inobatga olib talimni tashkil etishning samaradorligini ko‘rsatuvchi bir qator fikrlar bayoni keltirilgan. Ishimizning xulosa qismida mavzuning dolzarbligi yana bir bora takidlangan holda, olib borilgan ilmiy izlanishlarimiz va erishilgan natijalarga asoslanib umumiy xulosalar va tavsiyalar berilgan. Mazkur malakaviy bitiruv ishidagi o‘tkazilgan amaliy tadbirlar Samarqand shahar 56-sonli umumiy o‘rta talim maktabida 5-6 sinflarda amalga oshirildi. 6 I Bob. O‘quvchi shaxsining individual-psixologik xususiyatlarini o‘rganish pedagogik muammo sifatida 1.1.O‘quvchi shaxsi va uning individual tipologik xususiyatlarini o‘rganishning umumiy tavsifi Tabiiyki o‘quvchi shaxsini o‘rganish uning kamolotiga aloxida masuliyat bilan qarash xar bir o‘qtuvchining birinchi galdagi vazifasi va burchidir. Ushbu vazifani muvofaqiyatli bajarish uchun esa o‘qtuvchidan avvalo ham amaliy ham nazariy jixatdan pedagogik-psixologik bilim va tajribalariga ega bo‘lishi, o‘quvchi shaxsi ruxiyatidagi barcha imkoniyatlarini va o‘zgarishlarini taxlil qila olishi ularni yanada rivojlantirishi usullarini ishlab topish va tarbiya jarayonida ishtirok etuvchi har bir shaxsning (o‘quvchining) temperamenti xarakteri xamda iqtidoriga mos ravishda ish tuta olish talab qilinadi. Maktabga moxir pedagoglar kerak. Pedagoglik maxorati esa o‘quv-tarbiyaviy faoliyatning barcha turlarini qulaylashtirishni moxirlik bilan udallashdan iborat. Psixologiya fanida juda katta bilim xazinasi, tavsiyalar jamlanganki, bo‘lajak o‘qituvchilar ularni egallab olishlari lozim bo‘ladi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, har bir shaxs o‘ziga xos qaytarilmas dunyo. Dunyoda bir-biriga aynan o‘xshash bo‘lgan ikki kishini topish juda mushkul. Odam tashqi qiyofasi, bo‘yi-basti bilan boshqa biror kimsaga o‘xshashi mumkin, lekin fe’li, mijozi va shaxs sifatidagi xususiyatlari nuqtai nazaridan aynan bir xil insonlar bo‘lmaydi. Hattoki, olimlar bitta tuxumda rivojlangan egizaklarda ham juda ko‘p jihatdan aynan o‘xshashlikni qayd qilishgan, shaxsiy sifatlaridagi korrelyatsiyada esa ba’zi tafovutlar aniqlangan. Shaxs-qaytarilmas, u o‘z sifatlari va borligi bilan noyobdir. Ana shu qaytarilmaslik va noyoblikning asosida uning individual psixologik xususiyatlari majmui yotadi. Shu o‘rinda biz yuqorida ta’rif bergan shaxs tushunchasi bilan yonma-yon ishlatiladigan yana ikki tushunchaga izoh berish o‘rinli deb hisoblaymiz. Bu — «individ» va «individuallik» tushunchalaridir. «Individ» tushunchasi umuman «odam» degan tushunchani to‘ldirib, uning ijtimoiy va biologik mavjudot sifatida mavjudligini tasdiqlaydi va uni bir tomondan, boshqa odamlardan farqlovchi belgi 7 va xususiyatlarini o‘z ichiga oladi, ikkinchi tomondan, o‘ziga va o‘ziga o‘xshashlarga xos bo‘lgan umumiy va xarakterli xususiyatlarni qamrab oladi. Demak, individ — insonga aloqadorlik faktini tasdiqlovchi ilmiy kategoriyadir. «Individuallik» — yuqoridagi ikkala tushunchaga nisbatan torroq tushuncha bo‘lib, u konkret odamni boshqa bir konkret odamdan farqlovchi barcha o‘ziga xos xususiyatlar majmuini o‘z ichiga oladi. Shu nuqtai nazardan shaxs tizimini tahlil qiladigan bo‘lsak, shaxsning individualligiga uning qobiliyatlari, temperamenti, xarakteri, irodaviy sifatlari, emotsiyalari, xulqiga xos motivasiya va ijtimoiy ustanovkalari kiradi. Aynan shu qayd etib o‘tilgan kategoriyalar shaxsdagi individuallilikni ta’minlovchi kategoriyalardir. Uning ma’nosi shundaki, bo‘yi, eni, yoshi, sochining rangi, ko‘z qarashlari, barmoq xarakatlari va shunga o‘xshash sifatlari bir xil bo‘lgan insonlarni topish mumkin, lekin xarakteri, qobiliyatlari, temperamenti, faoliyat motivasiyasi va boshqalarga aloqador sifatlari majmui bir xil bo‘lgan odamni topib bo‘lmaydi. Qobiliyatlar — shaxsdagi shunday individual, turg‘un sifatlarki, ular odamning turli xil faoliyatdagi ko‘rsatgichlari, yutuqlari va qiyinchiliklari sabablarini tushuntirib beradi. 8 Temperament — insonning turli vaziyatlarda narsa, hodisa, xolatlar va insonlarning xatti-xarakatlariga nisbatan reaksiyasini tushuntirib beruvchi xususiyatlari majmuidir. Xarakter — shaxsning alohida insonlar va insonlar guruhi, o‘z-o‘ziga, vaziyatlar, narsalar va hodisalarga nisbatan munosabatlaridan orttiradigan sifatlarini o‘z ichiga oladi. Irodaviy sifatlar — har birimizning o‘z oldimizga maqsad qo‘yib, unga erishish yo‘lidagi qiyinchiliklarni yengishimizni ta’minlovchi ma’lum sifatlarimiz majmuini o‘z ichiga oladi. E motsiyalar va motivatsiya e sa atrofimizda sodir bo‘layotgan hodisalar, bizni o‘rab turgan odamlar va ularning xatti-harakatlarini ruhan qanday qabul qilib, ularga bildiradigan hissiy munosabatlarimizni bildiruvchi sifatlarimiz bo‘lib, ular ayni vaziyatlardagi real xolatlarimizdan va ularning ongimizda aks etishidan kelib chiqadi. Maktab isloxotini amalga oshirish o‘qituvchilarning tayyorgarlik darajasini barcha soxalarda, xususan psixologik bilimdonlik va amaliy ko‘nikmalar soxasida oshirishni talab qiladi. Mazkur ko‘nikmalar o‘quvchining ruxiy holatini, tarbiyalanganlik darajasini, o‘quvchilar jamoasining rivojlanish darajasini diagnostika qilishdan iboratdir. O‘quvchi shaxsining muayyan holatini diagnostika qilishgina emas, shu bilan birga unga psixologik yordam kursata bilish xam muxim axamiyat kasb etadi. Lekin shuni ham unutmaslik kerakki, kishining tashqi qiyofasi hamisha ichki holatiga batamom to‘g‘ri kelmasligi mumkin. Kichik yoshdagi o‘quvchilar ancha samimiy «ochiq» bo‘ladilar. Ularning chehrasi g‘oyat xilma-xil ko‘rinishlari: ajablanishni ham , quvonchni ham, g‘ayrlikni ham ochiq ifodalab turadi. Kishi ulg‘aygan sari tashqi xulq-atvorini shunchalik ko‘p nazorat qiladigan bo‘ladiki, ba’zan ayrim his-tuyg‘ulari va fikrlarini yashirishga, niqoblashga intiladi. Yuqori sinf o‘quvchilarida tashqi ifoda bilan ichki ruhiy holatning nisbati kichik sinflardagi o‘quvchilarga qaraganda bir muncha murakkabroq bo‘ladi. 9 O‘quvchi shaxsni o‘rganish ko‘p miqdordagi aniq materiallar bo‘lishini talab qiladi, bunday materiallarni qisqa vaqt davom etadigan pedagogik praktika davrida to‘la ravishda to‘plashning iloji hamisha ham bo‘lavermaydi. Shuning uchun shaxsni o‘rganishga doir metodik ko‘rsatmalar mazmuni va rejasi bilan oldindan tanishib chiqish, o‘z qiziqishlariga muvofiq ravishda o‘quvchi shaxsini taxlil qilish jixatlaridan birini tanlab olish maqsadga muvofiqdir. Masalan, psixologik- pedagogik tavsifnoma quyidagi masalalarni chuqurroq yoritib berish bilan cheksizlanishi mumkin. 1. Maktab o‘quvchisining o‘quv, mehnat va ijtimoiy faoliyati. 2.O‘quvchi shaxsining yo‘nalishi va maxsus qobiliyatlari. 3.Temperamenti va fel-atvorining o‘ziga xos xususiyatllri. 4. O‘kuvchining tengdoshlari va kattalar bilan o‘zaro munosabatlari. O‘quvchi shaxsini tahlil qilishning asosiy jihatlari quyidagi reja asosida berilishi mumkin. Bu rejada tavsifnomaga material to‘plashda va uni yozishda foydalanish tavsiya etiladi. I. Umumiy ma’lumotlar. O‘quvchining familiyasi, ismi, tug‘ilgan yili, o‘qiydigan sinfi, umumiy jismoniy rivojlanishi, sog‘lig‘i. II. Oiladagi o‘zaro munosabatlari. 1. Oiladagi hayot va turmush shart-sharoitlari. 2. Oila a’zolarining o‘zaro munosabatlari. 3. Oilaviy tarbiyaning asosiy yo‘nalishlari (yuqoridan zug‘um o‘tkazish, quyidan zug‘um o‘tkazish, haddan tashqari vasiylik qilish, o‘zaro to‘qnashuvlar, «tinch-totuv yashash», hamkorlik). 4. Oilada ota-onalar o‘rtasida, bolalar bilan ota-onalar o‘rtasida, bolalar o‘rtasida kelishmovchiliklar tez-tez chiqib turadimi? Ularning sabablari nimada? 5. O‘quvchining oiladagi ahvoli-ruhiyati. 6. Bolalarning o‘rtoqlari uyda tez-tez bo‘lib turishadimi? III. Jamoa bilan o‘zaro munosabatlar va maktabga munosabat. 10 1. Sinfning umumiy tavsifnomasi (o‘quvchilarning rivojlanganligi, tarbiyalanganligi, sinf jamoasining an’analari va talablari). 2. Jamoadagi ahvoli (hamma uni yaxshi ko‘radimi obro‘-e’tiborga sazovormi, bu nima bilan belgilanadi). 3. Sinfdoshlariga bo‘lgan munosabati (ularni yaxshi ko‘radi, befarq, yaxshi ko‘rmaydi; jamoaning fikriga quloq soladimi; kimlar bilan do‘stlashgan va bu do‘stlik nimalarga asoslangan; bolalar bilan janjallashib turadimi, buning sababi nimada). 4. Maktabda bo‘lish unga yoqadimi (maktabda nimalarni aykiqsa qadrlaydi?) 5. Tarbiyachilar va o‘qituvchilarga munosabati (munosabati yaxshimi, ularni yaxshi ko‘radimi, hurmat qiladimi?) IV. O‘qish 1. O‘zlashtirishi (asosiy baholari, turli fanlardan bir xilda o‘zlashtiradimi?) Bilim darajasi. 2. Bilim doirasi, ko‘p o‘qishi. 3. Nutqining rivojlanganligi (uning obrazliligi, ta’sirchanligi, so‘z boyligi, o‘z fikrini yozma va og‘zaki ravishda bayon qila olishi). 4. Mashg‘ulotlarga qiziqishi va o‘qishga bo‘lgan munosabati (qiziqish bilan o‘qiydimi, qaysi fanlarga mayli bor; bahoga, o‘qituvchlar va ota-onasining maqtoviga yoqi tanbehiga qanday qaraydi; o‘quv faoliyatining asosiy sababi). 5. O‘qishga bo‘lgan qobiliyati: diqqatining xususiyatlari (beixtiyor diqqatining rivojlanish darajasi, uning bir joyga jamlanganligi, barqarorligi, taqsimlanishi); o‘quv materialkini idrok etishini anglab yetishi, anglab yetish tezligi; oldindan o‘ylangan va anglab yetilgan xotiraning darajasi va rivojlanish xususiyati (ko‘r-ko‘rona yoki anglab yetgan holda yodlaydi; oldindan o‘ylab eslab qolish usullarini egallaganmn; eslab qolish tezligi va mustahkamligi, shuningdek qayta esga tushirish osonligi qanday; xotirasining o‘ziga xos xususiyatlari); tafakkurining rivojlanganligi (buyumlar va 11 hodisalarning muhim hamda ikkinchi darajali belgilarini ajrata oladimi; umumiy va mavhum tushunchalarni o‘zlashtirish darajasi qanday; qiyoslash, umumlashtirish, mustaqil xulosalar chiqarishni biladimi; hal qilish yo‘llarini tezda topa oladimi);xayolinnng rivojlanganligi (o‘quv faoliyatining har xil turlarida qayta tiklash va ijodiy xayolining boyligi). 6. O‘quv ishidagi tirishqoqligi. 7. O‘z kiyim-boshlari va buyumlarining toza bo‘lishini kuzatib boradimi? V. Shaxsning yo‘nalishi va maxsus qobiliyatlari 1. Qiziqishlari (o‘quvchi qiziqadigan hamma narsani sanab o‘tish; qiziqishlarning tabiatini ularning chuqurligi va faolligi nuqtai nazaridan qayd qilib o‘tish, o‘quvchi biror sohadagi bilimlar va faoliyatga qiziqishni namoyoi qiladi-yu, lekin u bilan jiddiy shug‘ullanmaydi; kitob o‘qishni yoqtiradimi va nimalarni o‘qiydi: badiiy, ilmiy-ommabop yoki ko‘proq ko‘ngilochar adabiyotga qiziqadimi). 2. O‘quvchining e’tiqodi, orzu-intilishlari, ideallari. Uning xulq-atvorida biror sababning ustunligi kuzatiladimi? 3. Biror faoliyatga (musiqa, rasm chnzish, artistlik va hokazolarga) qobiliyati bormi va ular nimalarda namoyon bo‘ladi? VI. Intizomliligi 1. Xulq-atvoriga umumiy tavsifnoma (o‘zini osoyishta, bosiq tutadi yoki ortiqcha harakatchan, tinib-tinchimas). 2. Maktab rejimini bajarishi (rejimga rioya qiladi; atayin, ehtiyotsizligi tufayli buzadi; ajratilgan vaqt ichida bajara olmaydi va hokazo). 3. Kattalarning talablarini bajarishi (jon-dili bilin yoki majburan; ularni bajarishdan bosh tortadimi va aynan qaysilarini). Intizomning tipik buzilishlarini qayd qilish. VII. Fe’l-atvori va mijozining xususiyatlari 1. Fe’l-atvorining yaqqol ifodalangan ijobiy va salbiy xususiyatlari;shaxs yo‘nalishining xususiyatlari (odamllrga, o‘qishga. ms’hnatga, o‘z-o‘ziga 12 munosabatiga doir: sezgirligi, saxiyligi, jamoatchiligi, xudbinligi, toshbag‘irligi, vijdonliligi, mag‘rurligi, kamtarligi, va hokazo); fe’l-atvorining irodaviy xususiyatlari (qat’iyatliligi, mus-taqilliga, o‘jarligi, osongina ta’sirlanishi va hokazo); 2.Mijozi xususiyatlarining ifodalanishi (xissiy soxada, ishchanligi, g‘ayrati, dilkashligida). 3.Ustunroq kayfiyati (quvnoq, g‘amgin, ruxi tushgan), uning barqarorligi. Kayfiyatning almashinishiga nima sabab bo‘ladi? VIII. Umumiy psixologik-pedagogik xulosalar 1. O‘quvchining shakllanib kelayotgan shaxsining asosiy afzalliklari va kamchiliklari. Uning aqliy rivojlanish darajasini (past, o‘rtacha, yuqori) va axloqiy tarbiyalanganligini aniqlash. Mavjud kamchiliklarining ichki va tashqi sabablari (oilaviy tarbiyaning shart-sharoitlari, kasalligi, muayyan qobiliyatlarning yo‘qligi , ish ko‘nikmalari yo‘qligi va xokazo). 2. O‘qituvchi oldida turgan eng muhim psixologik-pedagogik vazifalarni aniqlash, o‘quvchilar bilan bundan keyingi tarbiyaviy ishlar olib borsh yo‘llari. Pedagogik-psixologik o‘rganishning umumiy qoidalari. 1.Ob’ektivlik prinsipi pedagogik-psixologik taxlil qilish yo‘li bilan o‘quvchi shaxsining ob’ektiv mavjud bo‘lgan sifatlari va xususiyatlarini, maktab o‘quvchilari o‘rtasidagi aloqalar va munosabatlarni ochib berish zarurligini bildiradi. Buning uchun birinchi navbatda o‘quvchilarning xatti-xarakatilari va ishlarini taxlil qilishga tayanish kerak buladi. Maktab o‘quvchilarini o‘rganish vaqtida ularning o‘zlari xaqidagi fikr- muloxazalarini e’tiborga olish kerak emas, degan ma’noni anglatmaydi albatta. Bolalar bilan suxbatlashish, masalan, ularning o‘zlariga-o‘zlari bergan baxosini, qiziqishlarini, istaklarini ochib berishda yordamlashadi. Lekin olingan ma’lumotlarni o‘quvchilarning xatti-xarakatlari bilan, tashqi ta’sirlarning ko‘rsatadigan o‘rnini taxlil qilish bilan doimiy ravishda qiyoslab ko‘rish zarur buladi. Bunday qiyoslash vositalari tadqiqotning maxsus usullari (kuzatish, tajriba 13 o‘tkazish, faoliyati natijalarini tahlil qilish)dir. Ular do imiy materiallar to‘plash imkonini beradi, ularga tayanish esa maktab o‘quvchilarini o‘rganish vaqtidagi ob’ektivlik prinsipini amalga oshiradi, 2.Psixik (ruhiy) hodisalarni bir-biri bilan bog‘liq ravishda va o‘zaro munosabatlarda olib qarash zarur. Bunday yondashish faqat hodisalarni tasvirlashni emas, shu bilan birga sabab-oqibat aloqalarini ham ochib bsrish imkonini yaratadi, bu esa o‘quvchilari psixologik-pedagogik jihatdan o‘rganish uchun asos xizmatini o‘taydi. Ayni bir sifatning o‘zi turli sabablarning oqibati bo‘lishi mumkin. Masalan, o‘quvchining tortinchoqligi, uyatchanligi, qo‘rqoqligi uning oiladagi ezilganlik, kamsitilganlik holatining natijasi, uning jismoniy zaifligi, xastaligi va o‘z kuchiga ishonmasligi natijasi bo‘lishi mumkin. Chunonchi, xotira, tafakkur va bilishning boshqa jarayonlarini ularni tashkil etishning alohida shakli bo‘lgan diqqat bilan bog‘lamasdan turib o‘rganish mumkin emas. Bazi hollarda o‘quvchining o‘quv materialini yaxshi esda saqlab qolmasligi yoki fikrlash jarayonlarining kechishidagi qiyinchiliklar fikrni bir joyga to‘play olmaslikning, diqqatning beqarorligi bilan, xotiraning butunlay tarqoqligi bilan bog‘liqdir. 3.Rivojlanish prinsipi shaxsni va uning xususiyatlarini ayrim jarayonlar va xususiyatlarning sifat o‘zgarishlarshsh hisobga olish chog‘ida, doimiy o‘sish jarayonida olib qarashni talab etadi. O‘quvchini psixologik-pedagogak jihatdan o‘rganishda mavjud o‘zgarishlarning tamoyillari, yo‘nalishlarini aniqlash kerak. Bu hol o‘qituvchiga bolaning faqat bugungi kunini emas, balki o‘tmishini (sog‘lig‘i, o‘qishdagi muvaffaqiyatlari, qiziqishlar va hokazolarni) xam o‘rganish vazifasini yuklaydi. Shu bois o‘qtuvchi va tarbiyachilar bilan suhbatlashish, avvalgi yillardagi sinf yo‘qlamalari bilan, shuningdek, o‘quvchi va sinf jamoalarining avval tuzib chiqilgan tavsifnomalari bilan tanishib chiqish muhimdir. Bularning hammasi o‘quvchiiing rivojlanishiga oid o‘z xulosalari uchun material bo‘lib qolishi zarur. Masalan: quyi sinflarda bo‘sh, yalqov, tashabbussiz bo‘lgan o‘quvchi o‘smirlik yoshida tashabbuskor, g‘ayratli bo‘la borib, 14 jur’atsizlik va o‘ziga ishonmaslikdan holi bo‘lganligini shu tariqa bilib olish mumkin. O‘quvchidagi ana shu fazilatlarni qo‘llab-quvvatlab, uni jamoat ishiga, sinfning faol xayotiga jalb etish lozim. Sanab o‘tilgan qoidalar eng muhim qoidalar bo‘lib, o‘quvchi shaxsini psixologik o‘rganish vaqtida ularga tayanish maqsadga muvofiqdir. 15 1.2.O‘quvchilarda individual-psixologik xususiyatlarini tahlil qilishning pedagogik ahamiyati Malakaviy bitiruv ishining birinchi bo‘limida aytganimizday shaxsning individualligiga uning qobiliyatlari, temperamenti, xarakteri, irodaviy sifatlari, emotsiyalari, xulqiga xos motivasiya va ijtimoiy ustanovkalari kiradi.(10.125) Shu jihatdan biz shaxsning individual xususiyatlarining har biriga va ularning pedagogik ahamiyatini ko‘rsatib o‘tmoqchimiz. Odamlar qadim zamonlardan boshlab bir-birlaridan o‘zla rining temperamentlari bilan ham, ya’ni xissiyot va turli h arakatlarining qanchalik tez quzg‘alishi, qanchalik uzoq da vom etishi bilan ham farqlanib kelganlar. Odamlar o‘rtasi dagi ana shu farqni birinchi marta batafsil o‘rganib, ma’lum bir ta’limot sifatiga solib bergan kishi qadimgi yunon vrachi Gippokrat bo‘lgan. Gippokrat ta’limotiga ko‘ra, barcha odamlarni 4 xil tem perament turiga bo‘lish mumkin: xolerik, sangvinik, melan xolik va flegmatik. Bu yerda temperamentning o‘zi nima degan savol tug‘iladi. Temperament lotincha «aralashma, qorishma» so‘zi dan olingan bo‘lib, lug‘aviy ma’nosi mustahkam ruhiy xususi yatlar yig‘indisi degan ma’noni bildiradi. Demak, tempera ment deganda odamlarni bir-biridan ajratib turuvchi tabiiy tug‘ma individual xususiyatlarini tushunamiz. Gippokratning ana shu 4 xil temperament turiga bergan xarakteristikasi va har bir temperamentning nomlari hozirgi kunda ham saklanib qolgan. Lekin odamlarning u yoki bu tem perament turiga kirishlari Gippokratning fikricha, odam ning organizmidagi suyuqliklar mikdorining (qon, safro, q ora safro, shilimshiq modda) nisbatiga, ya’ni bulardan qaysi biri ustun chiqishiga bog‘liqdir. Temperamentning mohiyatini birinchi marta ilmiy asosda I. P. Pavlov tushuntirib bergan. I. P. Pavlovning ta’limo tiga ko‘ra, temperament oliy nerv faoliyatining uch xil xususiyati bilan bog‘liqdir. Ulardan birinchisi-nerv sistemasinipg qo‘zg‘alishi bo‘lsa, ikkinchisi-qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonla rining muvozanatlashgan yoki muvozanatlashmagani (ya’ni biri ning ikkinchisidan ustunliga yoki zaifligi) bilan va, 16 nixoyat, uchinchisi-qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlarining qancha lik tez hosil bo‘lishi (harakatchanligi) bilan bog‘liqdir. I.P.Pavlov ta’limotiga ko‘ra temperament turlarini qo‘y idagicha xarakterlash mumkin. Xolerik temperamentidagi o‘quvchi kuchli, muvozanatlashmagan (tormozlanishga qaraganda qo‘zg‘alish ustunlik qiladi) va harakatchan bo‘ladi. Sangvinik temperamentidagi o‘quvchi kuchli, muvozanat lashgan (ya’ni qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlari bir-bi riga mos) va harakatchan bo‘ladi. Flegmatik temperamentidagi o‘quvchi kuchli, muvozanat lashgan, lekin nihoyatda harakatsiz bo‘ladi. Melanxolik temperamentdagi o‘quvchi zaif, o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi. Shu narsani ta’kidlab o‘tish kerakki, ana shu temperament turlari sof holda, ya’ni sof xolerik, sof flegmatik tarzida deyarli uchramaydi. Ko‘pchilik odamlar aralashgan temperament turiga ega bo‘ladilar. Odamlarni qaysi xildagi temperamentning xususiyatlari ortiqroq namoyon bo‘lsa, shunga qarab u yoki bu temperament turiga bo‘lamiz. 1. Xolerik temperament. Bu temperamentdagi kishi biror narsaga qattiq kirishadi. Uning faoliyati, kuchi, g‘ayrati oshib ketadi. Arzimagan to‘sqinlikdan kuchli g‘azablanadi. Natijada ruxi, g‘ururi. rashki, qasos olish kayfiyati, izzat-nafsi oxirgi chegarasiga borib yetadi. U kam, o‘ylab, tez ishga kirishadi, o‘zini hamma vaqt xaqli deb xisoblaydi va o‘z bilganidan qolmaydi, yo‘l qo‘ygan xatolarini bo‘yniga olishi juda qiyin. Uning intilishlari, qiziqishlari barqaror. o‘z qarorlarida qat’iy va mustaxkam, emotsional xolatlarining almashinishi juda sekin, o‘zini tutib turolmaydigan. Ushbu tempirament vakillari tez va xaddan ziyod ko‘p xarakat qilishadi, bir xilda turmaydi, bezov ta, ruxiy holati tez o‘zgaruvchan. Asablarning qo‘zgalishi va tormozlanishi kes kin harakatlarida, jizzakiligida, jaxldorligi da yaqqol namoyon bo‘ladi. Ular ma’nodor mimika larga, shoshqalok, alkash-chulkash, notekis nutqqa, shiddatli hatti-harakatga ega bo‘ladilar. O‘ta 17 hissiyotli bo‘lib, tez yonib tez uchadilar va kayfiyatla ri xam tez-tez o‘zgarib turadi. Xolerikning o‘zga ruvchanligi uning ish faoliyatida xam o‘z ta’siri ni ko‘rsatadi: u haddan ziyod oshiqib va hatto qurquv bilan ishga kirishadi, shiddat va shijoat bilan ishlaydi. mashakkatlarni yengib o‘tadi. Ammo ortiq cha ruxiy energiyasi tez tugab qoladi va birdaniga uzoq vaqt uyquga ketadi, birdaniga tushkunlikka tushadi. Xolerik odamlar bilan munosabatda o‘z xis- tuyg‘ularini tuta bilmaydi va birdaniga, o‘ylab o‘tirmay muomala qiladi. Shuning uchun xam odam larga baxo berishda ko‘p yanglishadi va u bilan oilada xam, ishxonada xam doim ziddiyatli vaziyat yuzaga keladi. Betgachoparligi, tavakkalchiligi, tez xafa bo‘lishi, sabrsizligi tufayli xolerik bilan muomalada bo‘lish kiyinrok kechadi. 2. Sangvinik temperament. Bu temperamentdagi kishilarda xuzur-xalovat ko‘rishga intilish kuchli, hissiyot tez qo‘zg‘aladi, lekin uzoqqa cho‘zilmaydi. U o‘zining ko‘ngliga yoqqanini qiladi, boshqalar bilan tezda do‘stlashadi, ammo mayli tez o‘zgaradi, jaxli tez chiqadi va tez qaytadi. Bu temperamentdagi shaxs va’da beradi-yu, bajarishni unutib qo‘yadi. Sangvinik har narsaga tez ishonaveradi, reja tuzadi, lekin undan tezda voz kechadi. Unga tasalli , berish oson, u ochiq, shirin so‘z. raxmdil, ulfatchilikni sevadigan, nafsoniyatni bilmaydigan shaxs. Bu mijozga mansub odam odamlar bilan tez til topishadi, xayot dan mamnun yashaydi, bir faoliyatdan boshqasiga o‘tganda oson moslashadi, biroq doimiy bir hil ishni yoqtirmaydi. Sangvinik xis-tuyg‘ularini oson boshqaradi, yangi shart-sharoitga tez ko‘nika di. Yangi jamoa bilan oson til topishadi, begona lik sezmaydi. Uning nutqi baland, tez, dona-dona hamda ma’ nodor mimika va hatti- harakatlarga boy. Ammo sangvinikni junbishga keltiradigan sharoit yara tib berish kerak, shundagina u o‘zini g‘ayratli, serxarakat tutadi, unga hamisha yangi va qiziq arli taassurotlar kerak. Agar faoliyati uzoq davom etadigan va bir xil bo‘lsa, u ishiga qiziqishini yuqotadi, befarqlik, xunoblik avj oladi. Sangvinikda turli xis-tuyg‘ ular tez 18 uyg‘onadi, biroq ular mukarrar emas. His tuygu qanchalik tez uyg‘onsa, shunchalik tez so‘nishi va xatto aksiga aylanib ketishi ham mumkin. San gvinikning kayfiyati tez o‘zgaradi, ammo bir pas da odatdagiday yaxshi jihatga o‘zgaradi. Sangvinik temperamentdagi shaxsni intizomga chaqirish oson, u diqqatini tez to‘playdi. aqli tez ishlaydi, topqir. Xarakatlari, hissiyotlari, kayfiyat va.qiziqishlari barqaror, malakalarni tez o‘zlashtiradi, darslarda tez-tez qo‘l ko‘taradi. 3. Melanxolik temperamet- o‘zgarib turuvchan, kamharakat tur. Juda sezgir, beqaror, o‘z kuchiga ishonmaydigan va uyatchan. Xis-tuygu va xayajonlari sekin o‘yg‘o nadi, ancha munchaga jaxli chiqmaydi. Ammo g‘azab lansa, o‘tib ketishi juda qiyin kechadi, katta kuch va uzoq vaqt kerak bo‘ladi. Melanxolik tez ranjiy di, xafagarchilikni ko‘ngliga og‘ir oladi, tashqi ko‘rinishida bular yaqqol namoyon bo‘lmaydi. U jimjitlikka va yolg‘izlikka moyil bo‘lib. O‘ziga yaxshi tanish bo‘lmagan yoki butunlay notanish insonlar bilan suhbatlashishdan qochadi, yangi shart-sharoitda o‘zini juda noqulay sezadi. Xam ma yangiliklar, odatdan tashqari narsalar unga xalaqit beradi. Biroq bunday odamlar o‘rganil gan tinch shart-sharoitda o‘zlarini yaxshi xis qila dilar va juda samarali ishlaydilar. Bu temperametdagi shaxslar g‘am-g‘ussaga juda moyil bo‘ladilar ular oson hayajonlanadilar. Ulardagi noxush xolat yoqimli hislarga nisbatan tez-tez sirtga tepadi va uzoq davom etadi. Melanxoliklar arzimagan narsaga xafa bo‘ladilar. Ularning hayotida uchraydigan to‘siqlar umidsiz, g‘ayratsiz, qiyinchiliklaridan qutilishga noqobil qilib qo‘yadi, g‘am-g‘ussalari bosilmaydigan, g‘amginlik alomatlari kuchli bo‘ladi. Melanxolik tipdagi shaxslar nihoyatda arazchan bo‘ladi. Ular samimiy bo‘lib, sekin yig‘lab oz kuladilar, o‘zlariga ishonmaydilar, darsda kam qo‘l ko‘taradilar, ularning diqqati tez chalg‘iydi va beqaror bo‘ladi. 4. Flegmatik temperament. Bu temperamentdagi shaxs hissiyotga tez berilmaydi.Bu temperamentdagi shaxslar bosiq bo‘lib, o‘zini bemalol tuta oladi va buning uchun hech qanday jismoniy kuch sarflamaydi. Flegmatik temperamentdagi shaxslar jo‘shqin va chuqur hissiyot ta’siriga berilmaydilar. O‘z 19 faoliyatlari uchun darhol qaror qabul qila olmaydilar. Ular og‘ir, arz-holini hadeb aytavermaydilar, azob-uqubatlarni sekin o‘tkazadigan, boshqalarning azob uqubatlariga parvo qilmaydigan bo‘ladilar. Flegmatik - vazmin, kamharakat mijoz. Ushbu mijoz vakillari sekin xarakatlanuvchan, shoshmay digan, og‘ir odamlardir. U boshlagan ishini oxi rigacha o‘zgarmasdan, o‘ylab, sabot va extiyotkorlik bilan bajaradi. Flegmatikda ruxiy jarayonlar xam juda sekin kechadi. His-tuygulari odatda ravshan emas. Buning sa babi - doimiy bir xillik va ruxiy jarayonlarning sekin kechishida. Odamlar bilan munosabatda fleg matik xamisha bir xil, bosik, me’yorida kirishuv chan, kayfiyati esa xamisha turg‘un. Uning o‘zidan chiqib ketishi va ruxan qo‘zgalishi kiyin. Bunday odam uchun uzoq vaqt sovukkonlik va vazminlik bilan bajariladigan ishlarni bajarish oson. Ammo flegmatikni kup harakatni, tezkorlik va faollikni talab qiladigan ishlarga jalb etish tug‘ri kelmaydi, aks xolda u zerikib qolishi, o‘z mukarrarligini yuqotishi mumkin. Shuni esda tutish kerakki, insonlarni aniq to‘rt mijozga ajratish juda qiyin. Juda ko‘pchilik odam larda bir nechta mijoz vakillarining tabiati mav jud bo‘ladi. Aynan bir mijozga mansub odamlar kam dan- kam uchraydi. Bundan tashqari, inson o‘zini-o‘zi tarbiyalashi natijasida mijozi uzgarishi xam mum kin. O‘z mijozini o‘zgartirishga harakat qilib, bun ga erishgan odamlar hayotda ko‘p uchraydi. Parda Tursunning "O‘qituvchi" romanidagi Alimqul obrazi flegmatik tipning yaqqol timsoli bo‘la oladi. Sotvoldining dushmanlar tomonidan vaxshiyona o‘ldirilishi uning qarindosh-urug‘larida dushmanlarga nisbatan kuchli g‘azab, nafrat uyg‘otadi, bazilarida oh-faryod xolatlarini vujudga keltiradi. Alimqulda bu xolat sabr-toqat, ich-ichidan alamzada bo‘lish tarzida o‘tadi. Unda sabr-toqatlilik yuragi kenglik, yuvoshlik, mo‘minlik, jaxli chikqqani ham, xafahollik kuchi ham sezilmaydi. Alimqul birovdan nolimaydi, shikoyat qilmaydi, kamgap, barchaga baravar munosabatlari bilan o‘zini namoyon etadi. Flegmatik temperamentdagi shaxslar o‘z istaklarini hamisha biladilar, birovlarning ishiga aralashmaydilar, ularga yalqovlik, xafsalasizlik, beg‘amlik, 20 xunoblik, anqovlik kabi xislatlar xosdir. Flegmatiklarni kuldirish, jaxlini chiqarish, kayfiyatini buzish juda qiyin: Flegmatiklar o‘z diqqatlarini bir nuqtaga sekin to‘playdilar va qiyin ko‘chiradilar. Ular yangi sharoitga sekin moslashadilar va o‘z malaka va odatlarini sekin o‘zlashtiradilar, yangi odatlarni sekin o‘zlashtiradilar va tashqi ta’sirotlarga sekin javob qaytaradilar.Ana shu 4 xil temperament turining birini yaxshi, birini yomon deb bo‘lmaydi. Har bir temperamentning o‘z ijobiy va sal biy tomonlari bo‘ladi. Masalan, xolerik temperamentidagi odam ning salbiy tomonlari shundan iboratki, unda tormozlanish ja rayoni sust bo‘ladi, ayrim nojo‘ya yoki unga taaluqli bo‘lmagan hara katlardan o‘zini tiyib tura olmaydi. Flegmatik temperamentida gi odam juda sustkash, beparvo bo‘ladi. Xolerik temperamentida gi odamning ijobiy xislatlari uning kuchliligida, serharakat, g‘ ayratli, qatiyligida namoyon bo‘ladi. Flegmatik temperamenti dagi odamning ijobiy fazilatlari uning kuchliligida (albatta nerv sistemasi kuchliligida), vazminligida namoyon bo‘ladi. Odamnnng temperament xususiyatlari oliy nerv faoliya tining tiplari bilan bog‘liq bo‘lgani uchun odamga tug‘ma ravishda, ya’ni nasliy yo‘l bilan beriladi. Lekin bundan tempe rament xususiyatlari o‘zgarmas narsa bo‘ladi degan ma’no kelib chikmaydi. Odamning u yoki bu temperament xususiyatlari yosh ulg‘ayishi, yashash sharoitining va ta’lim-tarbiyaning ta’siri natijasida o‘zgarishi mumkin. Bolalarning ijobiy temperament xususiyatlarini yoshlikdan boshlab tarbiyalab borish kerak. Buning uchun albatta dastavval u yoki bu bolaning qaysi temperament turiga taaluqli ekanini to‘g‘ri aniqlash lozim bo‘ladi. Bolalarning temperament xususiyatlari ularning har kungi xatti-harakatlarida namoyon bo‘ladi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, doimiy va o‘zgarmas temperament, shuningdek yaxshi va yomon temperament ham yo‘q. Muhitga, sharoitga, ta’lim va tarbiyaga qarab temperament tipi ham o‘zgaradi. Masalan, buyuk masalchi I.A.Krilov va sarkarda M.I.Kutuzov flegmatik temperamentli shaxslar, shoir V.A.Jukovskiy, kompozitor TT.I.Chaykovskiy, yozuvchi N.V.Gogol esa melanxolik temperamentdagi shaxslar bo‘lganlar. 21 Psixologik tadqiqotlar natijasiga ko‘ra, ana shu temperament turlari sof holda, ya’ni sof xolerik, sof sangvinik, sof melanxolik va sof flegmatik tarzda bo‘lmaydi. Aksariyat odamlar aralashgan temperament turiga ega bo‘ladilar. Odamda qaysi xildagi temperamentning xususiyatlari ko‘proq namoyon bo‘lsa, shunga qarab uni u yoki bu tipga mansub deb aytamiz. Masalan, serg‘ayrat, serharakat, tinib- tinchimas, hamma narsa bilan qiziqadigan shaxsni sangvinik temperamentdagi odam deb xisoblanadi. Xozirga sharoitda ta’lim va tarbiya jarayonida o‘quvchilarga individual yondashish, ularning temperament tipini hisobga olish muhim ahamiyatga egadir. Chunki, turli tipdagi temperamentli o‘quvchilar o‘quv va tarbiya ishlar jarayonida o‘z-o‘zini tuta bilishga o‘rgatish, ularda bir me’yorda ishlash odatini doimiylik va sistemalilik odatini tarkib toptirish pedagogik muvaffaqiyatning zarur shartlaridan biridir. Ko‘rinib turibdiki, yuqoridagi to‘rt tipning har biri aloxida sifatlarga ega bo‘lishi bilan birga ularda takror uchraydigan, turli situatsiyalarda tez o‘zgarishga moyil xususiyatlar ham bor. Shunday ekan, tabiat toza, faqat bir tipgagina xos bo‘lgan sifatlardan iborat temperament uchramaydi. Temperament aloxida olingan har bir kishining umumiy va uning nerv sistemasining asosiy tavsifi bo‘lib, bu tavsif shaxsning butun faoliyatiga tasir etadi. Temperament tiplari psixologiyasini o‘rganishning dalolaticha, bir xil temperamentdagi odamlar ham xilma-xil bo‘ladilar Ma’lumki, har bir kishi takrorlanmas shaxs hisoblanadi. Shuning uchun uni yuqoridagi temperament tiplaridan biriga kiritish hamisha ham to‘g‘ri bulavermaydi. Ikkinchidan, ayrim odamlarning shaxsi birgina tipdan tashqari ikki va undan ham ko‘proq tipning belgilariga ega bo‘ladi. Shunga muvofiq shaxsda xolerik va sangvinik, melanxolik va flegmatik tiplar xususiyatlari aralash tarzda uchraydi. Yana bir muhim masala shuki, bir temperament tipini yaxshi, boshqasini yomon deyish ilmiy jixatdan to‘g‘ri emas. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, har bir temperament tipining o‘ziga xos ijobiy va salbiy sifatlari bor. 22 Shunday qilib, temperament sifati shaxsning ko‘zga yaqqol tashlanib turadigan individual psixologik xususiyati bo‘lib, har bir odamning qaysi temperament tipiga mansubligini aniqlashning juda katta ahamiyati bor. Birinchidan, temperament tipini bilish shaxslararo munosabatlarda ijobiy rol o‘ynaydi. Ikkinchidan, yosh avlod ta’limi va tarbiyasini davr talabi asosida tashkil etish muvaffaqiyatga erishuv garovi bo‘lib xizmat qiladi. 23 II Bob. O‘quvchi shaxsining individual sifatlarini aniqlash metodikalari va ularning talim jarayonidagi ahamiyati 2.1. O‘quvchi shaxsining qobiliyatlari, qiziqishlari va uning kasb tanlashga munosabatini aniqlash Odamlarning o‘quv, mehnat va ijodiy faoliyatidagi o‘ziga xoslikni tushuntirish uchun psixologiya fani birinchi navbatda qobiliyatlar va iqtidor masalasiga murojaat qiladi. Chunki qobiliyatli odamdan avvalo jamiyat manfaatdor, qolaversa, o‘sha insonning o‘zi ham qilgan har bir harakatidan o‘zi uchun naf ko‘radi. Qobiliyatlar muammosi eng avvalo inson aqlu-zakovatining sifati, undagi malaka, ko‘nikma va bilimlarning borligi masalasi bilan bog‘liq. Ayniqsa, biror kasbning egasi bo‘lish istagidagi har bir yoshning aqli va intellektual salohiyati uning malakali mutaxassis bo‘lib yetishishini kafolatlagani uchun ham psixologiyada ko‘proq qobiliyat tushunchasi aql zakovat tushunchasi bilan bog‘lab o‘rganiladi. har bir normal odam o‘zining aqlli bo‘lishini xohlaydi, «Men aqlliman» demasa-da, qilgan barcha ishlari, gapirgan gapi, yuritgan mulohazasi bilan aynan shu sifat bilan odamlar uni maqtashlarini xohlaydi. «Aqlsiz, nodon» degan sifat esa har qanday odamni, xattoki, yosh bolani ham hafa qiladi. Yana shu narsa xarakterliki, ayniqsa, bizning sharq xalqlarida biror kimsaga nisbatan «o‘ta aqlli» yoki «o‘ta nodon» iboralari ham ishlatilmaydi, biz bu xususiyatlarni o‘rtacha tasniflar doirasida ishlatamiz: «Falonchining o‘g‘li anchagina aqlli bo‘libdi, narigining farzandi esa biroz nodon bo‘lib, ota-onasini kuydirayotgan emish» degan iboralar aslida «aqllilik» kategoriyasi insonning yuragiga yaqin eng nozik sifatlariga aloqadorligini bildiradi. Ilm-fandagi an’analar shundayki, aql va idrok masalasi, odamning intellektiga bog‘liq sifatlar juda ko‘plab tadqiqotlar ob’ekti bo‘lgan. Olimlar qobiliyatlarning rivojlanish mexanizmlari, ularning psixologik tarkibi va tizimini aniqlashga, ishonchli metodikalar yaratib, har bir kishining aqli sifatiga aloqador bo‘lgan ko‘rsatgichni o‘lchashga uringanlar. Ko‘pchilik olimlar odam intellektida uning 24 verbal (ya’ni so‘zlarda ifodalanadigan), miqdoriy (sonlarda ifodalanadigan), fazoviy ko‘rsatgichlarni aniqlab, ularga yana mantiq, xotira va hayol jarayonlari bilan bog‘liq jihatlarni ham qo‘shganlar. Ch. Spirmen faktorial analiz metodi yordamida yuqorida sanab o‘tilgan ko‘rsatgichlar o‘rtasida bog‘liqlik borligini isbot qilib, aqlning haqiqatan ham murakkab tuzilmaga ega bo‘lgan psixik xususiyat ekanligini ko‘rsatdi. Boshqa bir olim Dj. Gilford esa aqlni bir qator aqliy operatsiyalar (analiz, sintez, taqqoslash, mavhumlashtirish, umumlashtirish, sistemaga solish, klassifikatsiya qilish) natijasida namoyon bo‘ladigan xususiyat sifatida o‘rganishni taklif etgan. Bu olimlar aql so‘zidan ko‘ra intellekt so‘zini ko‘proq ishlatib, bu so‘zning o‘ziga xos talqini borligiga e’tiborni qaratganlar. Chunki ularning fikricha, intellektual potensialga ega bo‘lgan shaxsnigina qobiliyatli, deb atash mumkin. Intellektual potensial esa bir tomondan hayotdagi barcha jarayonlarga, boshqa tomondan — shaxsga bevosita aloqador tushuncha sifatida qaralgan va uning ahamiyati shundaki, u borliqni va bo‘ladigan xodisalarni oldindan bashorat qilishga imkon beradi. Shu o‘rinda «intellekt» so‘zining lug‘aviy ma’nosini tushunib olaylik. Intellekt — lotincha so‘z — intellectus — tushunish, bilish va intellectum — aql so‘zlari negizidan paydo bo‘lgan tushuncha bo‘lib, u aql-idrokning shunday bo‘lagiki, uni o‘lchab, o‘zgartirib, rivojlantirib bo‘ladi. Bu — intellekt va u bilan bog‘liq qobiliyatlar ijtimoiy xarakterga ega ekanligidan darak beradi. Darhaqiqat, qobiliyatlar va intellektga bevosita tashqi muhit, undagi insoniy munosabatlar, yashash davri ta’sir ko‘rsatadi. Buni biz bugungi kunimiz misolida ham ko‘rib, his qilib turibmiz. Yangi avlod vakillari — kelajagini XXI asr bilan bog‘lagan o‘g‘il- qizlarning intellekt darajasi ularning ota-bobolarinikidan ancha yuqori. Hozirgi bolalar kompyuter texnikasidan tortib, texnikaning barcha turlari juda tez o‘zlashtirib olmoqda, jahon tillaridan bir nechtasini bilish ko‘pchilik uchun muammo bo‘lmay qoldi, minglab topshiriqlardan iborat testlarni ham yoshlar o‘zlashtirishda qiynalmayaptilar. Qolaversa, oila muhitining aql o‘sishiga ta’sirini hamma bilsa kerak. Agar bola oilada ilk yoshligidan ma’rifiy muhitda tarbiyalansa, 25 uning dunyoqarashi keng, xohlagan soha predmetlaridan beriladigan materiallarni juda tez va qiyinchiliksiz o‘zlashtira oladi. hattoki, bunday bolaga oliy o‘quv yurtida beriladigan ayrim predmetlar mazmuni ham o‘ta tushunarli, ular yanada murakkabroq masalalarni yechishni xohlaydi. Ba’zan o‘ta iqtidorli va qobiliyatli bola haqida gap ketsa, undagi bu sifat tug‘ma ekanligiga ishora qilishadi. Talantli, genial olim, san’atkor yoki mutaxassis haqida gap ketsa ham xuddi shunday. Umuman qobiliyatlarning tug‘ma yoki orttirilgan ekanligi masalasi ham olimlar diqqat markazida bo‘lgan muammolardan. Psixologiyada tug‘malik alomatlari bor individual sifatlar layoqatlar deb yuritildi va uning ikki xili farqlanadi: tabiiy layoqat va ijtimoiy layoqat. Birinchisi odamdagi tug‘ma xususiyatlardan — oliy nerv tizimi faoliyatining xususiyatlari, miyaning yarim sharlarining qanday ishlashi, qo‘l-oyoqlarning biologik va fizilogik sifatlari, bilish jarayonlarini ta’minlovchi sezgi organlari — ko‘z, quloq, burun, teri kabilarning xususiyatlaridan kelib chiqsa (bular nasliy ota-onadan genetik tarzda o‘tadi), ijtimoiy layoqat — bola tug‘ilishi bilan uni o‘ragan muhit, muloqot uslublari, so‘zlashish madaniyati, qobiliyatni rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlar (ular ota-ona tomonidan yaratiladi) dir. Layoqatlilik belgisi — bu o‘sha individga aloqador bo‘lib, u bu ikkala layoqat muhitini tayyoricha qabul qiladi. Qobiliyatsizlik va intellektning pastligi sabablaridan ham biri shuki, ana shu ikki xil layoqat o‘rtasida tafovut bo‘lishi mumkin. Masalan, genial rassom oilasida bola tug‘ildi deylik. Unda rassomchilik uchun tug‘ma, genetik belgilar otasi tomonidan berilgan deylik. Lekin bolaning onasi farzandining ham rassom bo‘lishini xohlamasligi, o‘ziga o‘xshash qo‘shiqchi bo‘lishini xohlashi mumkin. Ayol bolani yoshlikdan faqat musiqa muhitida tarbiyalaydi. Tabiiy layoqatning rivoji uchun ijtimoiy layoqat muhiti yo‘q, ijtimoiy layoqat o‘sishi uchun esa tabiiy, tug‘ma layoqat yo‘q bo‘lgani sababli, bolada hech qanday talant namoyon bo‘lmasligi, u oddiygina musiqachi yoki qo‘shiqchi bo‘lish bilan cheklanishi mumkin. Intellekt testlari va qobiliyatdagi tug‘ma va orttirilgan belgilarni o‘rganishning psixologik 26 ahamiyati aynan shunda. Ilk yoshlikdan bolaning o‘zidagi mavjud imkoniyatlarni rivojlantirish shart-sharoitini yaratish ishini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish kerak. Orttirilgan sifati shuki, bola toki bilim, malaka va ko‘nikmalarni o‘stirish borasida harakat qilmasa, eng kuchli tug‘ma layoqat ham layoqatligicha qolib, u iqtidorga aylanmaydi. Eng talantli, mashhur shaxslarning eng buyuk ishlari, erishilgan ulkan muvaffaqiyatlarining tagida ham qisman layoqat va asosan tinimsiz mehnat, intilish, ijodkorlik va bilimga chanqoqlik yotgan. Shuni ham unutmaslik kerakki, qobiliyatsiz odam bo‘lmaydi. Agar shaxs adashib, o‘zidagi haqiqiy iqtidor yoki layoqatni bilmay, kasb tanlagan bo‘lsa, tabiiy, u atrofdagilarga layoqatsiz, qobiliyatsiz ko‘rinadi. Lekin aslida nimaga uning qobiliyati borligini o‘z vaqtida to‘g‘ri aniqlay olishmagani sabab u bir umr shu toifaga kirib qoladi. Shuning uchun ham har bir ongli inson o‘zidagi qobiliyat va zehnni ilk yoshlikdan bilib, o‘sha o‘zi yaxshi ko‘rgan, «yuragi chopgan» ish bilan shug‘ullansa, va undan qoniqish olib, qobiliyatini o‘stirishga imkoniyat topib, yutuqlarga erishsa, biz uni iqtidorli deymiz. Iqtidor-insonning o‘z xatti-harakatlari, bilimlari, imkoniyatlari, malakalariga nisbatan sub’ektiv munosabatidir. Iqtidorli odam genial yoki talantli bo‘lmasligi mumkin, lekin u har qanday ishda mardlik, chidamlilik, o‘z-o‘zini boshqara olish, tashabbuskorlik kabi fazilatlarga ega bo‘lib, o‘zlari shug‘ullanayotgan ishni bajonidil, sitqidildan bajaradi. Ular ana shunday harakatlari bilan ba’zi o‘ta iste’dodli, lekin kamxarakat kishilardan ko‘ra jamiyatga ko‘proq foyda keltiradi. Iqtidorli insonda iste’dod sohibi bo‘lish imkoniyati bor, zero iste’dod — har tomonlama rivojlangan, nihoyatda kuchli va takrorlanmas qobiliyatdir. U tinimsiz mehnat, o‘z qobiliyatini takomillashtirib borish yo‘lida barcha qiyinchiliklarni yengish va irodasi, butun imkoniyatlarini safarbar qilish natijasida qo‘lga kiritiladi. Qobiliyatlar avvalom bor umumiy va maxsus turlarga bo‘linadi va har birining o‘z psixologik tizimi va tuzilishi bo‘ladi. Shaxsning umumiy qobiliyatlari undagi shunday individual sifatlar majmuiki, ular odamga bir qancha faoliyat sohasida ham muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatish va natijalarga erishishga imkon beradi. 27 Masalan, texnika oliy o‘quv yurtining talabasi ham ijtimoiy-gumanitar, ham aniq fanlar, ham texnika fanlari sohasidagi bilimlarni o‘zlashtira oladi. Bunda unga umumiy bilimdonlik, nutq qobiliyatlari, tirishqoqlik, chidam, qiziquvchanlik kabi qator sifatlar yordam beradi. Maxsus qobiliyatlar esa ma’lum bir sohada yutuqlarga erishish, yuqori ko‘rsatgichlar berishga imkon beruvchi sifatlarni o‘z ichiga oladi. Masalan, sport sohasi bilan buxgalterlik hisob-kitobi bo‘yicha ishlayotgan ikki kishida o‘ziga xos maxsus qobiliyatlar bo‘lmasa bo‘lmaydi. Har bir qobiliyat o‘zining tizimiga ega. Masalan, matematik qobiliyatni oladigan bo‘lsak, uning tarkibiga umumlashtirish malakalari, aqliy jarayonlarning egiluvchanligi, mavhum tafakkur qila olish kabi qator xususiyatlar kiradi. Adabiy qobiliyatlarga ulardan farqli, ijodiy hayol va tafakkur, xotiradagi yorqin va ko‘rgazmali obrazlar, estetik xislar, tilni mukammal bilishga layoqat; pedagogik qobiliyatlarga esa — pedagogik odob, kuzatuvchanlik, bolalarni sevish, bilimlarni o‘zgalarga berishga ehtiyoj kabi qator individual xossalar kiradi. Xuddi shunga o‘xshash qolgan barcha qobiliyatlarni ham zarur sifatlar tizimida tahlil qilish mumkin va bu katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘ladi. Amaliy psixologiyaning bugungi kundagi eng muhim va dolzarb vazifalaridan biri layoqat kurtaklarini ilk yoshlikdan aniqlash, intellekt darajasiga ko‘ra shaxs qobiliyatlari yo‘nalishini ochib berishdir. Shuning uchun ham hozirda ko‘plab intellekt testlari va qobiliyatlarni diagnostika qilish usullari ishlab chiqilgan va ular muvaffaqiyatli tarzda amaliyotda qo‘llanmoqda. Qobiliyatlarni o‘lchash muammosi XIX asrning oxiri — XX asrning boshlariga kelib izchil hal qilina boshlandi. Xorijda bunday ishlar Spirmen, Bine, Ayzenk va boshqalar tomonidan o‘rganildi. Ular qobiliyatlar va iqtidorni o‘rganish uchun maxsus tastlardan foydalandilar. Bu testlarning umumiy mohiyati shundaki, ularda topshiriqlar tizimi tobora qiyinlashib boruvchi testlar — topshiriqlar batareyasidan iborat bo‘ladi. Masalan, Ayzenkning mashhur intellekt testi 40 ta topshiriqdan iborat bo‘lib, u intellektual jarayonlarning kechishi tezligini o‘lchaydi. Bu yerda 28 vaqt mezoni muhim hisoblanadi. Boshqa mualliflar sekin ishlash — qobiliyatsizlik belgisi emas deb, boshqacharoq usullarni o‘ylab topganlar. Ko‘pchilik olimlar uchun, masalan, rus olimlari uchun qobiliyatni o‘lchashning ishonchli mezoni — bu shaxs yutuqlarini va uning qobiliyatidagi o‘zgarishlarni bevosita faoliyat jarayonida qayd etishdir. Rus olimi Ye. A. Klimov yoshlar iqtidorining yo‘nalishini aniqlash maqsadida faoliyat va kasb-xunar sohalarini asos qilib olib, metodika yaratdi va uning «Professional-diagnostik so‘rovnoma» deb atadi. Shunday qilib, u barcha kasblarni ularning yo‘naltirilgan sohasiga ko‘ra 5 toifaga bo‘ldi: P (T) — tabiat (o‘simlik, hayvonlar, mikroogranizmlar);(inson-tabiat tipli) T — texnika (mashina, materiallar, energiyaning turlari);(inson-texnika tipli) Ch (O) — odam (odamlar guruhi, jamoalar);(inson-inson tipli) Z (B) — belgilar (turli ma’lumotlar, belgili simvollar);(inson-belgilar tipli) X (I) — badiiy, ijodiy obrazlar (tasviriy san’at, musiqa).(inson-badiiy sanat tipli) So‘rovnoma shu turli kasblarga moyillikni aniqlaydi. Unga 20 juft savollar kiritilgan bo‘lib, tekshiriluvchi maxsus javob varaqasida qay darajada u yoki bu mashg‘ulot turi bilan shug‘ullanishga moyilligini belgilashi kerak. Chunonchi, o‘sha ish unga juda yoqsa, 3 ta «plyus», umuman yoqsa — 2 ta va sal yoqsa — 1 ta plyus qo‘yadi. Yoqmasa, mos holda 3 ta, 2 ta va 1 ta «minus» belgisi qo‘yishi kerak. Quyida biz sizga shu so‘rovnomani keltiramiz. Jadval 6. Differensial-diagnostik so‘rovnoma. 1 hayvonlarni parvarish qilish yoki1 b mashina va uskunalarga qarash 2a kasal odamlarga yordam berish, ularga qarash yoki 2b jadval, sxema va ham uchun dasturlar tuzish 3a kitoblar, rasm va plakatlar sifatini nazorat qilish yoki 3b o‘simliklar holati va rivojini kuzatish, parvarish qilish 4a materiallarni qayta ishlash yoki tovarlarni xaridorga yetkazish ( reklama , 29 (yog‘och, mato, metal, plastmassa) 4b sotish ) 5a Ilmiy - ommabop kitoblarni muhokama qilish yoki 5b badiiy asar (pesa, konsertlar) ni muhokama qilish 6a hayvon bolalarini parvarish qilish yoki 6b Malakalarni orttirish borasida o ‘ rtoqlar , kichik yoshlilarni mashq qildirish 7a rasm va tasvirlardan nusxa ko ‘ chirish ( yoki musiqa asbobini tuzatish ) yoki 7b Yuk ko ‘ ratuvchi vositani ( kran , traktor , teplovoz ) boshqarish 8a Odamlarga zarur ma’lumot yetkazish (ma’lumotlar byurosi, ekskursiyada) yoki 8b ko ‘ rgazma , vitrinalarni jihozlash , pesa yoki konsertlar tayyorlash 9a narsalar , maxsulotlar , ( kiyim , texnika ) uylarni ta ’ mirlash yoki 9b matn , jadval , rasmdagi xatolarni to ‘ g ‘ rilash 10a hayvonlarni da’volash yoki 10b hisob-kitoblar qilish 11a Ekinlarning yangi navini yaratish yoki 11b yangi sanoat mahsulotlarini loyihalash , konstruksiya qilish 12a odamlar o ‘ rtasidagi baxs , tortishuvlarda qatnashish , ularni ishontirish , tushuntirish yoki 12b chizmalar , sxema va jadvallarni tahlil qilish ( tekshirish , aniqlash , to ‘ g ‘ rilash ) 13a badiiy havaskorlik to ‘ garagi ishida qatnashish yoki 13b mikroblar hayotini kuzatish va o‘rganish 14a tibbiyot asbob — uskunalariga xizmat ko ‘ rsatish yoki 14b odamlarga tibbiy yordam ko‘rsatish 15a kuzatgan xodisa , voqealar to ‘ g ‘ risida tafsilot yozish yoki 15b voqealarni badiiy bo ‘ yoqlarga aks ettirish 16a kasalxonada laboratoriya analizini o‘tkazish yoki 16b kasallarni qabul qilish , ular bilan suhbatlashish , tashxis qo ‘ yish 30 17a buyumlar yoki devorlarni bo ‘ yash , rasmlar solish yoki 17b binolarni montaj qilish , mashina hamda uskunalarni yig ‘ ish 18a tengqurlar yoki kichik bolalar bilan poxodlar uyushtirish yoki 18b sahnada o‘ynash, konsertlarda ishtirok etish 19a chertejga qarab mashina , kiyimlarni tayyorlash , uy qurish yoki 19b chizmachilik , chertejlar , xaritalardan nusxa ko ‘ chirish 20a o‘simliklar, bog‘ va o‘rmon hashoratlariga qarshi kurashish yoki 20b klavishli mashinalarda ishlash ( yozuv mashinkasi , teletayp , teruv mashinasi ) Ushbu so ‘ rovnomaga javob varaqasi ham ilova qilinadi . DDS ning javob varaqasi. P T Ch Z X P T Ch Z X 1a 1b 2a 2b 3a 11a 11b 12a 12b 13a 3b 4a 4b 5a 5b 13b 14a 14b 15a 15b 6a 6b 7a 16a 16b 17a 7b 8a 8b 17b 18a 18b 9a 9b 19a 19b 10a 10b 2oa 20b Yuqorida tavsiya etilgan so‘rovnoma aslida shaxsning u yoki bu mashg‘ulotlar turiga qiziqishini aniqlash orqali unda rivojlantirilishi lozim bo‘lgan malaka va ko‘nikmalarni aniqlab olishga yordam beradi. Chunki professoinal mahorat faqat bilim , yuksak malaka va tinimsiz mehnat hisobiga rivojlanishini unutmaslik kerak . Eksperimentning borishi : O ‘ quvchlarning qaysi kasblarga ko ‘ proq qiziqishlarini aniqlash uchun maxsus ishlab chiqilgan jadvalga murojaat qilinadi . Dastavval , doskaga yoki maxsus plakatga qo ‘ yidagi jadval namunasi chizib qo ‘ yiladi . O ‘ quvchi esa xuddi shunday jadvalni ( ya ’ ni jami 25 katakchadan iborat bo ‘ lgan jadvalni ) alohida varaqqa chizishi va har bir katakdan ko ‘ rsatilgan ikki kasbdan birini tanlab yozishi kerak ( jadvalga qarang ). Demak , o ‘ quvchi barcha 31 kasblarni o ‘ qib chiqqandan so ‘ ng , har bir katakda faqa bitta kasbni qoldirib ko ‘ chiradi . 5 Sotuvchi O‘qituvchi Mashina tuzatuvchi Radio tuzatuvchi Bog‘bon Paxtakor Chizmalar bilan ishlovchi Harf teruvchi Me’mor shoir 4 Zavod ishchisi Avtamashina tuzatuvchi Vetvrach Chorvador Loyihachi Radiooperator Arxitektor Rassom Qonunshunos Tarbiyachi 3 Geolog tuproqshunoslik Iqtisodchi Rejalashtiruvchi Aktiyor Yozuvchi Tarbiyachi Oshpaz Aloq simlarini tuzatuvchi texnika bilan ishlovhi 2 Harf yig‘uvchi teleoperator Rassom musiqachi Pedagog Brigadir Shafyor elektr uskunalari bilan ishlovchi Agronom Biolog 1 Oynalarni jihozlovchi Kiyimlarni jihozlovchi Muallim jarroh Muhandis elektr payvantchi O‘rmonchi asalari Telagrafda ishlovchi Harf teruvchi a b V g d Keyingi topshiriq shundan iboratki, bunda o‘quvchi a, b, v, g, d, kataklarida joylashgan kasblar haqida yana ham chuqurroq mulohaza yuritib, bu kasblarning qaysi biri (ya’ni gorizantal yo‘nalish bo‘yicha beshta kasb ichidan) uning uchin 32 ko‘p va kam ahamiyatligiga va mazkur kasblarga nisbatan qiziqishlar darajasiga qarab besh ballik tizim asosida har bir bir katakda tegishli ballarni qo‘yish lozim. Demak , beshta katakda bir - birini takrorlamaydigan besh xil bal bo ‘ lishi shart . Ya ’ ni , o ‘ z hayoti uchin eng ishtiyoqli va ma ’ qul deb hisoblagan kasb yozilgan katakka eng yuqori - 5 ball , shunchaki qiziqarlisiga -4 ball , o ‘ rtacha qimmatga ega bo ‘ lgan kasbga -3 ball yoki 2 ball va mazkur kasblar ichida ( gorizontal holatda joylashgan beshala katakdagi kasblar nomi ) eng kam qiziqqan yoki mutlaqo qiziqmaydigan katakka esa faqat 1 ball qo ‘ yiladi . Xuddi shunday , vertikal ( bo ‘ yiga ) holatda joylashtitirilgan kasblar (1,2,3,4,5, harflar orqali ko ‘ rsatilgan ) bir - biriga nisbatan taqqoslab tegishli ballar qo ‘ yiladi . Yana bir marotaba eslatib o ‘ tamiz , jadvaldagi kasblarga ball qo ‘ yish jarayonida o ‘ quvchi oldin eniga joylashtirilgan beshala kasbni bir - biriga taqqoslab , o ‘ zining nisbatan qiziqishini ifodalagan holda besh xil ( ya ’ ni «5», «4», «3», «2» va «1») ballni qo ‘ yishi lozim . So ‘ ngra esa xuddi shunday ballar jadvaldagi kasblarning bo ‘ yiga taqqoslab qo ‘ yib boriladi . Natijada esa har katakda ikkitadan ball bo‘lishi mumkin. Demak, 25 ta katakda jami 50 ta ball bo‘lishi shart. Shundagina, olingan ma’lumotlarni metodika maqsadiga mos ravishda to‘g‘ri va aniq tahlil qilish mumkin. Olingan ma’lumotlarni psixologik tahlil qilish (buni faqat o‘qutuvchining o‘zi bajaradi ). O‘qutuvchilarga tavsiya etilgan va kasb nomlari qayd etilgan jadval asosan quyidagi 5 tipga oid kasblarni o‘z ichiga olgan. Binobarin, barcha kasb tiplari quyidagi birin-ketinlikda joylashtirilgan. Kasblarni bunday joylashtirish o‘qutuvchilardan olingan ma’lumotlar ustida ishlash va ularda qaysi kasb turiga ko‘proq qiziqish va yo‘nalish mavjudligini aniqlash uchin maxsus ko‘rsatma (kalit) sifatida xizmat qiladi. Chunonchi ushbu ko‘rsatmaga asosan o‘quvchining u yoki bu kasbga bo‘lgan ishtiyoqi yoki qiziqishining darajasini ifodalovchi umumiy ballarni tahlil qolish quyidagicha amalga oshiriladi : Yuqoridagi jadvalning kaliti 33 5 I Tex. Tab. B.C. B.o. 4 Tex. Tab. B.c. B.c. I 3 Tab. B.c. B.o. I Tex. 2 B.c. B.o. I Tex. Tab. 1 B.o. I Tex. Tab. B.c. a b v g d Shartli belgilar: I. «Inson-inson»; Tex.- «Inson-texnika»; Tab- «Inson- tabiat»; B.c.- «Inson- belgilar tizimi »; B.o.- «Inson- badiiy obrazlar ». 1) «Inson- insonga » oid ballar jamlanadi: a5; b1; v2; g3; d4. 2) «Inson- texnika» - a4; b5; v1; g2; d3. 3) «Inson- tabiat» - a3; b4; v5; g1; d2. 4) «Inson- belgilar tizimi » - a2; b3; v4; g5; d1. 5) «Inson- badiiy obrazlar » - a1; b2; v3; g4; d5. Shunday qilib, barcha kasblar turlari bo‘yicha yig‘ilgan bolalarni bir- biri bilan taqqoslash natijasida o‘quvchining u yoki bu kasbga bo‘lgan qizoqishi va yo‘nalishlari darajasini aniqlash mumkin. Shuningdek olingan natijalarning nechog‘li rostligiga (to‘g‘riligiga) ishonish va o‘quvchining kasb tanlashga munosabatini yanada chuqurroq tahlil qilish uchun bashqa qo‘shimcha usullardan (suhbat, savol-javob, testlar, yerkin mavzudagi yozma ishlar va hakozolardan) ham foydalanish maqsadga muvafiqdir. 34 2. 2 .Bolalarning individual psixologik xususiyatlari va ularni diagnostika qilish Malumki ta’lim tarbiya jarayonida har bir o‘quvchining o‘ziga xos olamini to‘g‘ri tushunish va unga mos ravishda ish tutish o‘quvchi shaxsini rivojlantirishning eng muxim omillaridan biri hisoblanadi. Chunki, inson ruhiyati, uning qabul qilish doirasi olamga va odamlarga munosabati hayotning quvonchlariyu tashvishlarini his etish turli kishilarda turlicha namoyon bo‘lishi tibiiy bir hol. Bir xil o‘quvchilar tevarak atirofimizdagi hayot dalillari va hodisalarga tez va yengililik bilan javob beradilar. Ular tasirchan bo‘ladilar. Boshqa bir toifa o‘quvchilar esa tevarak atirofimizdagi hayot dalillari va xodisalariga shoshmasdan qiyinchilik bilan javob beradilar. Ular sust va befarq bo‘ladilar. Yana bir xil o‘quvchilar borki, ular nihoyatda g‘ayratli keskin bo‘ladilar. Boshqa bir xil o‘quvchilar esa bir maromli va muloxazali bo‘ladilar.Xayotdagi va jamiyat xususiyatlari yoki temperamenti tushunchasi bilan izoxlanadi. Demak temperament kishining yurishida ham imo ishoralarida xam memikasida ham sezgilar va tafakkur foolyatining xususiyatlarida xam o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi. Shuning uchun temperament-bu shaxsning psixik jarayonlarni sodir bo‘lish umumiy xarakatchanligi va emotsianal qo‘zg‘aluvchanligida ruyobga chiqadigan o‘ziga xos xususyatlardir bu xususyat oliy asab faoliyati tipi qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlarining sodir bo‘lishi va o‘zaro munosabati bilan belgilanadi. Temperamentning to‘rtta tipi (xolirik, sangvenik. filgmatek, melanxolik)haqida tushunchani dastlab Gipokrat, keyin esa I. P. Pavlov har tamonlama asoslab bergan. Har bir temperament tipining ham o‘ziga xos ijobiy va salbiy tamonlari mavjud. O‘qtuvchi esa o‘quv faolyatini boshqarish jarayonida har bir o‘quvchining ijobiy tamonlarida unumli foydalanishga va salbiy tamonlarini malum darajada tarbiyalashga xarakat qilmog‘i darkor, aks xolda o‘quvchi shaxsi kamolatini taminlash bir muncha zaiflashadi va murakkablashadi. Shularni hisobga olib 35 o‘qtuvchilarga yordam tariqasida o‘quvchi teperamentlarini anqlashning yana bir usulini ko‘rsatib o‘tmoqchimiz va buning pedagogik amaliyotda tadbiq etilishi o‘quvchi shaxsini o‘rganishda bir muncha muxim axamiyat kasb etadi deb o‘ylaymiz. Usulni qo‘llash tartibi: Mazkur usulni qo‘llash asosan uch bosqich bo‘yicha amalga oshiriladi. I. Tayyorgarlik bosqichi: har bir o‘quvchi uchun baho qo‘yish shartlari va 60 ta savolni o‘z ichiga olgan qaydnomani namunasi bayon etilagan varaqa tayyorlanadi va o‘quvchilarga anketa mazmuni batafsil tushuntiriladi. II.bosqich.Ekspirementning borishi . Bunda o‘quvchilar qaydnomada ko‘rsatilgan barcha savollarga (jami 60 ta ) o‘z xulq- atvorlari va imkonyatlarini haqiqiy baholashdan kelib chiqqan holda javob beradilar, ya’ni qaydnomadagi har bir savol to‘g‘risiga tegishli ballarni qo‘yib boradilar. III. bosqich. Olingan ma’lumotlar ustida ishlash: bunda o‘qituvchi o‘quvchilar to‘ldirgan qaydnomani yig‘ib oladi va malum ko‘rsatma bo‘yicha olingan ma’lumotlarni tahlil qiladi. U yoki bu o‘quvchidagi temperament tiplarining qay darajada namoyon bo‘lganligini aniqlaydi va tegishli xulosalar chiqaradi. Quyida usulni qo‘llash tartibi bilan tanishasiz . O‘quvchilar to‘ldirishi lozim bo‘lgan qaydnoma savollari I bosqich. Hurmatli o‘quvchi, quyidagi 15 bo‘limdan iborat va har bo‘limda to‘rttadan (a,b,v,g,)sifatni o‘zaro taqoslaganda aynan sening xulq-atvoringda qaysi bir nisbatan ko‘p yoki kam miqdorda namoyon bo‘layotganligini o‘ylab ko‘rish va quydagi shart asosida imkoni boricha har bir bo‘limdagi to‘rtala sifatni ham tegishli (0,1,2,3)ballarni qo‘yib borishing lozim bo‘ladi. Qo‘yiladigan ballarning esa sharti va mazmuni quyidagicha: «0»- ball – Bunday sifat mening hulq-atvorimga mutlaqo to‘g‘ri kelmaydi. «1»-ball-Bunday hulq-atvorimga qisman to‘g‘ri keladi. «2»-ball –Bunday sifat mening xulq-atvorida o‘rtacha o‘rinni egallaydi. 36 «3»-ball-Bunday sifat mening xulq atvorimda juda ko‘p marotaba namoyon bo‘lgan va bu aynan men uchun xos bo‘lgan sifat hisoblanadi. № Xulq atvorda namoyon bo‘luvchi sifatlar Mazkur sifat darajasini baxolash I A B V G Hamisha tinib tinchimas biroz hovliqma bahslarda hozirjavob ……… Hamisha quvnoq va xushchaqchaq ……………. Ba ’ zan loqayd sovuqqon ko ‘ pincha bosiq va xotirjam …………………… Uyatchan, tortinchoq o‘ta rahimdil ………. II A B V G Qiziqqon, tavakkalchi ……………………….. Serharakat ishbilarmon………………….. Chuqurroq fikr yuritishga va ko‘proq mulohaza yuritishga ishtiyoqmand……… Yangi talablar va sharoitlarga tez moslasha olmaydi o‘zini yuqotib qo‘yadi …. III A B V G Kayifyatning tez o ‘ zgarib turishi ………. Qiziqarli ishlarni tez bajarishga va tashabbuz ko ‘ rsatishga moyillik … Kamgap , hamisha tinchlik va osoyishtalikni sevadigan ……………….. Gap ko‘tara olmaydigan ishga o‘ta hayajon bilan kirishuvchan…………… IV A Osonlikcha birovga yon bermaslik , ko ‘ proq o ‘ z bilganini qilish , keskin va shiddatli 37 B V G harakatlar bilan ishlash ….. Qayg‘uli damlarda o‘zni bildirmaslik … Nihoyatda vazmin sabir barboshli o‘z kuchiga ishonuvchan ………………… Sekin harakatlar qilsada uzoqni ko‘zlab ish tutadigan, tez vahimaga tushuvchan o‘z kuchiga hadiksirab qarovchi………… V A B V G Ba ’ zan qaysar injiq kamchiliklarga chidamsiz . Kamchilikni tez ocha oladigan g ‘ am anduhlarni tez va osonlik bilan unita oladigan … Jaxlini chiqarish yoki kuldirish juda qiyin . Shirin hayollarga moyil ishdan tez toliqadigan……………………….. VI A Ishga tezkorlik va tashabbuslar ko‘rsatib kirishadi, lekin ba’zan birdan harakatlari susayadi, dastlabki jushqin ilhomi esa yo‘qoladi………… B V G Uddaburon epchil o‘zini to‘g‘ri idora qila oladigan……….. Ishni bamaylixotir boshlaydi, aslo shoshmaydi. Ishni boshlashdan oldin qattiq xayajonga tushadi chunki qiyinchilik bo‘lsa yenga olmaslikdan xavotirlanadi. V II A B V Qiziqishi va intilishlari shiddatli ammo beqaror . Qiziqishlar sharoitga bog ‘ liq ravishda rivojlanib 38 G boradi ……………………………………… …. Qiziqishlarida va intilishlarida barqarorlik xukumron. Qiziqishlarida ma’lum hadiksirash bor, lekin barcha tartib va qoidalariga qat’iy rioya qiladi…. V II I A B V G O‘ziga va o‘zgalarga talabchanligi ba’zan paydo bo‘lib, ba’zan esa yuqolib turadi Talabchanligi ko‘p hollarda shart-sharoitga bog‘liq……….. O‘zgalarga talabchan emas, o‘zi esa maqtovga berilmaydi… O‘ziga va o‘zgalarga talabchan, maqtovga tez beriladi. …… I X A B V G Ifodali mimika egasi hafaligini yoki xursandligini tezda payqash mumkin. ……… Yuzida ko ‘ pincha quvnoqlik va kutarinki ro ‘ x namoyon ……. Ifodali mimikaga ega emas , ichidagi gaplarini yuz tuzilishidan bilish qiyin ……………………… Mimikasida ko ‘ pincha hayajon , ta ’ sirlanish juratsizlik va ishdagi chuqur mas ’ uliyat hissi sezilib turadi ……………… X A B V Tezkor. zavqli va ifodali gapirishga xarakat qiladi… Jarangdor tez , aniq va ravshan gapirishga 39 G odatlangan ….. Sekin bir maromda to ‘ xtab - to ‘ xtab , har bir so ‘ zning mantiqiy bog ‘ lanishiga e ’ tibor berib tashqi ifodasiz gapirishga harakat qiladi ……………. Sekin bexol ko ‘ pincha shivirlab gapirish odati mavjud …. X I A B V G Odamlarga tez qo‘shilib keta oladi va tez arazlaydi …… Odamlar bilan osonlikcha til topib keta oladi…. Odamlarga tez qo‘shilib keta olmaydi yangi sharoitga va yangi odamlarga mashaqqat bilan ko‘nikadi…….. Odamlarga tez qo‘shilib ketadi kattalarga itoatkor ularning xarakteriga va talablariga beixtiyor moslashib keta oladi………….. X II A B V G Diqqatini bir nuqtaga to ‘ pash qiyin , tez chalg ‘ iydi ……… Alohida nazorat ostiga olsa diqqatini tez to ‘ play oladi va rivojlantira oladi Diqqati barqaror ixtiyoriy diqqat ustun ….. Diqqati tez toliqadi , chalqg ‘ iydi ko ‘ pincha barqaror emas … X II I A B V G Xulq - atvoridagi barcha xarakatlar keskin va shiddatli … Iltifotli o ‘ zgalarni tashabbusga chorlay oluvchi ……. Ko ‘ proq uylashni fikr mulohaza yuritishni 40 yaxshi ko ‘ radi . Kattalarga itoatkor do‘stlariga hamisha quloq soladi… X I V A B V G Katta umidlar va jo‘shqin harakatlar bilan ishga kirishadi, biroq mag‘lubiyatga birinchibor kelishidayoq ishni yig‘ishtirib qo‘ya qoladi…… Mag‘lubiyatni sezdirmaslikka xarakat qiladi…… Mag‘lubiyatdan qurqmaydi esankiramaydi ……… Mag‘lubiyatini ko‘tara olmaydi o‘zini ma’lum darajada yo‘qotib qo‘yishi mumkin X V A B V G Tez hayajonlanadi dastlab bu xayajon uning samarali ishlashida yordam beradi keyinchalik ish sifati pasayishi mumkin ………… Hayajonli vaziyatlarda oqilona harakat qila oladi ….. Hayajonga tushishi qiyin bunday paytda o‘zini to‘liq idora qila oladi…… Hayajonli vaziyatda vahimaga tushadi ta’sirlanib ketadi, ba’zan yig‘lab yuborishi mumkin…… E s l a t m a: Siz to‘ldirib bergan ushbu anketa hech kimga ko‘rsatilmaydi, hech qayerda muxokama qilinmaydi va jurnaldagi xulq atvoring uchun qo‘yiladigan bahoga xech qanday ta’sir qilmaydi. Marhamat qaydnomani to‘ldirishingiz mumkin. 41 Eksperementning borishi (II Bosqich) O‘qituvchi o‘quvchining temperamentini aniqlash uchun dastlab o‘quvchilar to‘ldirilishi lozim bo‘lgan qaydnoma mazmuni (yuqorida qayd etildgan qaydnoma savollari) bilan ularni tanishtiradi o‘quvchilar esa mazkur qaydnomani to‘ldirishga kirishadilar Yuqorida ta’kidlanganidek qaydnoma 15 yo‘nalish bo‘yicha va har yo‘nalishda to‘rtadan savol bo‘lib o‘quvchi qaydnoma savoliga javob berish uchun har bir yo‘nalishga aloxida to‘xtalishi undagi to‘rtala sifat xaqidagi chuqur fikr xaqida chuqur fikr yuritish va ularni bir biriga taqqoslagan holda aynan o‘zi uchun qaysi biri ko‘proq va kamroq ahamiyatga ega ekanligini ifodalovchi ballarni qo‘lash lozim. Ya’ni: to‘rtala sifat ichida eng ko‘p miqdorda o‘quvchi xulq atvorida namoyon bo‘luvchi sifatga -2 ball kamdan kam hollarda yoki ba’zida namoyon bo‘luvchi sifatga esa 1 ball o‘quvchi xarakterida mutlaqo uchramaydigan sifatga «0» ball qo‘yish mumkin Olingan ma’lumotlar ustida ishash (III bosqich) O‘z o‘zidan ma’lumki usulning birinchi va ikkinchi bosqichlari muvofaqiyatli bajarilganda keyingina uchunchi yakunlovchi bosqichga o‘tish mumkin. Bunda o‘qituvchi o‘quvchilardan yig‘ilgan barcha ma’lumotlarni umumlashtirish ma’lum shartli qabul qilingan reja bo‘yicha psixologik tahlil qilish va tegishli xulasalar chiqarish zarur (buni faqat o‘quvchining o‘zi bajaradi) Metodikaning kaliti u yoki bu temperament tipiga xolis sifatlarni ifodalagan va ularni tahlil qilish uchun muallif tamonidan ishlab chiqilgan savollar ro‘yxati)... 42 Demak, xar bir o‘quvchi bir qaydnomasida to‘ldirilgan barcha ballarni o‘qituvchi ushbu jadval asasida to‘ldirib chiqadi. Temperamentlarga tegishli barcha ballar qo ‘ shiladi va har bitta temperament uchun umumiy ballar yig ‘ indisi keltirib chiqariladi . Bu ballarni o ‘ zaro taqoslaganda esa o ‘ quvchi shaxstida namoyon bo ‘ luvchi u yoki bu temperament tipiga xos sifatning qay darajada ekanligi 43 temperament tiplari Xol-lerik Sang vinik flegmatek melanxol ek T-Umumiy ball I II III IV VI V VI VII VIII IX IX X XI XII XIII XIV XV a a a a a a a a a a a a a a a a a b b b b b b b b b b b b b b b b b v v v v v v v v v v v v v v v v v g g g g g g g g g g g g g g g g g jami ballar namoyon bo ‘ ladi . Masalan o ‘ quvchi -« K » da xolerikdan yig ‘ ilgan ballar 32 ga , sangvinik -11 ga , flegmatik -16 ga , melanxolik -20 ga , teng bo ‘ lishi mumkin Bunda o ‘ quvchi K ni xolerik temperamentli kishi deb aytish mumkun chunki boshqa temperamentlarga nisbatan xollerikda juda ko ‘ p ball yig ‘ ilgan . Yig ‘ ilgan ballarni foiz hisobida chiqarish masalaga yana ham aniqlik kiritadi va bu ayni maqsadga muvofiqdir . Bu ishni quyidagi formula orqali amalga oshirish mumkin . Bunda : T - to ‘ rtala temperamentga tegishli ballarni foizga aylantirish uchun belgilangan umumiy yig ‘ indi , chunonchi , har bir temperamentga tegishli ballni foizga aylantirish uchun shu temperament balini 100 ga ko ‘ paytirib to ‘ rtala temperamentning yig ‘ indisi - ( T ) ga bo ‘ lish kerak . Ushbu formulalar asosida o ‘ quvchi xulq atvorida namoyon bo ‘ luvchi temperamentlarni foiz hisobida aniq aytib berish mumkin . Endi namuna sifatida mazkur usulni qo ‘ llash orqali 9- sinf o ‘ quvchisi Kamolov Salimdan olingan ma ’ lumotlarni bayon etmoqchimiz : Kamolov Salim -9 sinf ( o ‘ quvchisi o ‘ quvchining bergan ko ‘ rsatmasi yoxud har bir yo ‘ nalish bo ‘ yicha qo ‘ ygan bali ). I a-0 b-1 v-0 g-2 VI a-2 b-3 v-2 g-2 XI a-1 b-1 v-0 g-2 II a-1 b-2 v-1 g-1 VII a-2 b-3 v-2 g-3 XII a-1 b-2 v-2 g-2 III a-0 b-2 v-1 VIII a-1 b-2 v-0 XIII a-1 b-3 v-2 44 g-3 g-3 g-2 IV a-2 b-0 v-0 g-0 IX a-3 b-1 v-0 g-3 XIV a-0 b-2 v-1 g-2 V a-3 b-1 v-2 g-2 X a-2 b-3 v-1 g-2 XV a-2 b-1 v-1 g-2 Oling an ma’lumotlar ustida ishlash № Temperamentning namoyon bo‘lish darajasi xolerik sangvinik flegmatik melanxol ik T- Umumiy ball I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV (a) 0 1 0 2 3 2 2 1 3 2 1 1 1 0 (b) 1 2 2 0 1 3 3 2 1 3 1 2 3 2 (v) 0 1 1 0 2 2 2 0 0 1 0 2 2 2 (g) 2 1 3 1 2 2 3 3 3 2 2 1 2 2 3 5 6 3 8 9 10 6 7 8 4 6 8 6 45 XV 2 1 1 2 6 Jami 21 27 16 31 95 Demak, olingan ma’lumotlarga qaraganda o‘quvchi Kamolov Salimning xulq atvorida melanxolik temperamentga xos sifatlar (32,6%)boshqa temperament sifatlariga nisbatan utunlik qiladi. Shuning uchun mazkur o‘quvchini ma’lum ma’noda «Melanxolik»deyish mumkin. E s l a t m a : Mazkur usulni faqat bir marotaba qo‘llash orqali kifoyalanib bo‘lmaydi shuning uchun yuqoridagi 60 ta savolga mazkur o‘quvchining o‘zi bergan ko‘rsatmasi ota-onasining shu o‘quvchi uchun bergan ko‘rsatmasi (albatta har bir savolga alohida) qolaversa eng yaqin o‘rtog‘ining ko‘rsatmasi shuningdek, qo‘shimcha boshqa usullar orqali alohida suhbatlar davomida olingan barcha ma’lumotlar ham yuqoridagi jadval bo‘yicha atroflicha o‘rganib chiqilsa va o‘zaro taqqoslanib so‘ngra mazkur o‘quvchi xaqida tegishli xulosalar chiqarilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. 46 X U L O S A T a n l a g a n m a l a k a v i y b i t i r u v i s h i m a v z u s i b o ‘ y i c h a o l i b b o r g a n t a d q i q o t i z l a n i s h l a r i m i z , o ‘ q u v c h i i n d i v i d u a l p s i x o l o g i k x u s u s i y a t l a r i n i , s i f a t l a r i n i n g r i v o j l a n g a n l i k d a r a j a s i n i a n i q l a s h , h a m d a t a l i m - t a r b i y a j a r a y o n i d a u l a r d a n f o y d a l a n i s h n i n g s a m a r a d o r l i g i n i k o ‘ r s a t i s h g a b a g ‘ i s h l a n a d i . O l i b b o r i l g a n i l m i y i s h l a r i m i z n a t i j a s i d a m u a y y a n m u v a f f a q i y a t l a r g a e r i s h i l d i . M i l l i y i s t i q l o l x a l q t a ’ l i m i t i z i m i n i h a m y a n g i l a s h n i t a q o z o e t m o q d a . B u t i z i m y a n g i c h a f i k r l o v c h i y o s h a v l o d n i t a y y o r l a s h g a q a r a t i l g a n b o ‘ l i b , u n i a m a l g a o s h i r i s h e s a x a l q n i n g t a l i m i t i z i m i n i t u b d a n i s l o h t a l a b e t a d i . O ‘ q u v c h i s h a x s i n i p s i x o l o g i k o ‘ r g a n i s h p e d a g o g i k a x a m i y a t i s h u n d a k i , b u n d a o ‘ q u v c h i l a r n i n g i n d i v i d u a l x u s u s i y a t l a r n i h i s o b g a o l g a n h o l d a t a l i m – t a r b i y a j a r a y o n i n i t a s h k i l q i l i s h t a l i m n i n g s a m a r a d o r l i g i n i k a f o l a t l a y d i . B i z t a n l a g a n m a v z u m i z b o ‘ y i c h a n a t i j a l a r n i p e d a g o g i k j i h a t d a n t a h l i l q i l i b , m a ’ l u m x u l o s a l a r g a k e l i s h m u m k i n . 1 . P e d a g o g n i n g o ‘ q u v c h i l a r b i l a n m a z m u n l i , m a q s a d g a q a r a t i l g a n s u h b a t o ‘ t k a z i s h n i , u l a r n i m i l l i y t a r i x i m i z b i l a n t a n i s h t i r i s h . . 2 . M a ’ l u m k i , o ‘ q u v c h i l a r n i n g p s i x o l o g i k x u s u s i y a t l a r i h a r x i l b o ‘ l i b , b i r o ‘ q u v c h i g a m u v a f f a q i y a t b i l a n q o ‘ l l a n g a n t a r b i y a v i y t a ’ s i r v o s i t a s i b o s h q a b i r i g a q o ‘ l l a n g a n d a k u t i l g a n n a t i j a n i b e r m a s l i g i m u m k i n . T a r b i y a v i y t a d b i r l a r , o ‘ q u v c h i l a r b i l a n y a k a m a - y a k k a y o n d o s h i b a m a l g a o s h i r i l s a , y a x s h i r o q s a m a r a g a e r i s h i s h s h u b h a s i z d i r . 3 . M a n a s h u n d a y y o n d o s h i s h d a o ‘ q u v c h i s h a x s i n i n g x u s u s i y a t l a r i n i v a u n i n g m u a y y a n d a v r d a g i p s i x o l o g i k x u s u s i y a t l a r i n i h i s o b g a o l g a n h o l d a t a r b i y a v i y v o s i t a l a r n i t a n l a s h v a y a n g i v o s i t a l a r n i t o p i s h n i t a l a b q i l a d i . B u n d a p e d a g o g n i n g o ‘ z h a t t i - h a r a k a t i n a t i j a s i n i o l d i n d a n k o ‘ r a b i l i s h m u h i m r o l o ‘ y n a y d i . M a z k u r v a z i f a l a r n i a m a l g a 47 o s h i r i s h p e d a g o g n i n g , o ‘ q u v c h i l a r n i n g p s i x i k x u s u s i y a t l a r i n i o ‘ r g a n g a n l i g i g a b o g ‘ l i q d i r . T a r b i y a j a r a y o n i d a h a r b i r o ‘ q u v c h i n i n g p s i x i k d u n y o s i g a o q i l o n a y o ‘ l t o p a o l i s h m u v a f f a q i y a t l a r i n i g a r o v i d i r . 4 . O ‘ q u v c h i y o s h l a r n i b a r k a m o l i n s o n e t i b t a r b i y a l a s h d a u l a r n i n g m a y l l a r i , i s t a k l a r i v a q i z i q i s h l a r i n i a n g l a s h , h a m d a u l a r n i b a d i i y a d a b i y o t o ‘ q i s h g a , j a m o a t i s h l a r i g a , m a ’ n a v i y - a x l o q i y f a z i l a t l a r g a m u h a b b a t u y g ‘ o t i s h l o z i m . 5 . T a r b i y a v i y i s h l a r n i e n g a s o s i y v o s i t a l a r i h i s o b l a n g a n s h a x s i y n a m u n a , h a t t i - h a r a k a t l a r d a a m a l i y t a j r i b a n i u y u s h t i r i s h , m i l l i y x u l q - a t v o r n a m u n a l a r i n i i b r a t q i l i s h . 6 . O ‘ q u v c h i l a r b i l a n m u o m a l a - m u n o s a b a t d a o ‘ t a e h t i y o t k o r b o ‘ l i s h , u n i n g s h a x s i n i h u r m a t q i l i s h , k a m s i t i s h l a r g a y o ‘ l q o ‘ y m a s l i k . A k s h o l d a h e c h q a n d a y n a t i j a c h i q m a s l i g i . Avvalo, bolalarni har tomonlama rivojlantirishni maqsad qilib qo‘yar ekan, murabbiy-pedagog o‘z ishini(kasbiy professiogrammasini) mukammal bilishi faoliyat samarasini ta’minlovchi asosiy omillardan biridir. Talim –tarbiya jarayonini tashkil etuvchi, tarbiyachi-pedagogga quyiladigan asosiy shartlardan va talablardan biri shuki, u muloqot jarayonining barcha qirralarini professional darajada mukammal egallagan bo‘lishi, nazariy bilimlarni bevosita amaliyotga, mashg‘ulot jarayonida qullay bilishi, bolalar shaxsiga xos bo‘lgan xususiyatlarni juda yaxshi bilishi (« O‘zgalar psixologiyasini bilish- ular ustidan xukmronlikning bir shaklidir») O‘ziga ishonch, e’tikodning mavjudligi, real taffakur va irodaning bo‘lishi. Bundan tashqari, pedagog-murabbiy har bir bolaning ulg‘ayib yaxshi odam bo‘lishiga chin ko‘nglidan ishonadigan, ularning shaxs sifatida rivojlanib, inson sifatida kamol topishga ko‘maklashadigan asosiy kuch bo‘lishi talab etiladi. U m u m a n , x u l o s a q i l i b a y t g a n d a , b u t u n p e d a g o g i k t a ’ s i r v a t a r b i y a v i y t a d b i r l a r o ‘ q u v c h i l a r n i n g i n d i v i d u a l x u s u s i y a t l a r i n i h i s o b g a u y g ‘ u n l a s h t i r i l g a n u s u l l a r d a n f o y d a l a n g a n h o l a t d a o l i b b o r i l s a : o ‘ q u v c h i l a r n i m i l l i y v a u m u m i n s o n i y q a d r i y a t l a r r u h i d a t a r b i y a l a s h ; 48 u l a r d a n m i l l i y m a ’ n a v i y m e r o s i m i z n i h u r m a t q i l i s h , a r d o q l a s h n i n g s a m a r a l i b o ‘ l i s h i g a ; z a m o n a v i y b i l i m v a t a f a k k u r g a e g a s h a x s l a r n i k a m o l t o p t i r i s h s a m a r a d a o r l i g i o s h i s h i m u m k i n . P e d a g o g t a l a b a g a i n d i v i d u a l y o n d o s h i s h i , u l a r n i n g p s i x i k x u s u s i y a t l a r i n i h i s o b g a o l i s h i , q a l b i g a y o ‘ l t o p a o l i s h i l o z i m , s h u n d a g i n a u j a m i y a t i m i z n i q u r i s h u c h u n m u n o s i b b o ‘ l g a n k e l a j a k a v l o d n i t a r b i y a l a s h n i n g m u q a d d a s i s h g a m u n o s i b h i s s a q o ‘ s h a o l a d i . 49 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Agavyan O. K. va boshq. Temperament muammolari. Qo'llanma. Chelyabinsk, 1999 yil 2. Ananiev B.G. Tanlangan psixologik asarlar. 2v ichida. - T2 - M. 1980 yil 3. Batarshev A. V. Shaxsiy tafovutlar psixologiyasi: temperamentdan - shaxsning tabiati va tipologiyasigacha. 4. Belus V.V Temperament va faoliyat. Qo'llanma. Pyatigorsk, 1990 yil 5. Bodalev ND Xarakter psixologiyasi. 6. Venger L. A., Muxina V. S. Psixologiya. Moskva. Ma'rifat, 1988 yil 7. Golovin S. Yu. Amaliy psixologning lug'ati. Minsk: Hosil, 1998 yil 8. Kretschmer E. Tana tuzilishi va xarakteri. Shaxsiy tafovutlar psixologiyasi. 9. Krutetskiy VA psixologiyasi. Moskva. Ma'rifat, 1988 yil 10. Krilova A. A. Psixologiya Moskva, 1989 yil 11. Lazurskiy A.F. Belgilar haqidagi fan inshosi. Moskva, 1995 yil 12. Levitov ND Xarakter psixologiyasi. Moskva, 1969 yil 13. Leebin A. V. Differentsial psixologiya. Moskva, 2000 yil 14. Makiakov A. G. Umumiy psixologiya. Sankt-Peterburg, 2005 yil 15. Merlin VS Shaxsiyatning tuzilishi. Xarakter, qobiliyat, o'z-o'zini anglash. Perm, 1990 yil 50 16. Nebilitsin VD Individuallik psixologiyasining muammolari. Moskva - Voronej, 2000 yil 17. Nemov RS psixologiya. 18. Norakidze VG Xarakterni o'rganish usullari. Tbilisi, 1989 yil 19. Obozov NN Shaxsiyat turlari, temperament va xarakter. SBb., 1995 yil 20. Platonov K.K. Psixologik tushunchalar tizimining qisqacha lug'ati. Moskva, 1984 yil 21. Pervin L., Jon O. Shaxs psixologiyasi: tadqiqot nazariyasi. Ingliz tilidan tarjima qilingan M.S.Jamkochian, tahrir V.S.Magunin - M. Aspect Press, 2001 yil 22. Ratanova TA, Shlyaxta NF Shaxsiyatni o'rganishning psixodiagnostik usullari. M.: MPSI: Flinta, 2005 23. Rogov EI Umumiy psixologiya. Moskva, 1995 yil 24. Romanov V. Ya., Gippenrayder Yu.B B. Shaxsiy tafovutlar psixologiyasi.Matnlar. Moskva. Moskva davlat universiteti nashriyoti, 1982 yil 25. Rubenshteyn S.L. Umumiy psixologiya asoslari. V 2T-T2-M., 1989 yil 26. Samarin Yu. A. Temperament va fe'l-atvor o'rtasidagi bog'liqlik masalasiga. Shaxs psixologiyasining savollari. E. I. Ignatieva tomonidan tahrirlangan. 51 Internet saytlari 1. www.inetlibrary.com. Internet-kutubxona 2. www. tdpu. uz 141 3. www. pedagog. uz 4. www. Ziyonet. uz 5. www. edu. uz 6. tdpu-INTRANET. 7. http://library.ziyonet.uz 8. https://www.open.edu 52

O‘QUVCHI SHAXSINING INDIVIDUAL-PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARINI O‘RGANISHNING PEDAGOGIK AHAMIYATI MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………...…3-7 I Bob. O‘quvchi shaxsining individual-psixologik xususiyatlarini o‘rganish pedagogik muammo sifatida 1.1.Shaxs individual tipologik xususiyatlariga umumiy tavsif.................................................................................................................. 8-16 .2.O‘quvchilarda individual-psixolgik xususiyatlarini tahlil qilishning pedagogik ahamiyati.......................................................................................................... 17-24 II Bob. O‘quvchi shaxsining individual sifatlari aniqlash metodikalari va ulardan talim jarayonidagi ahamiyati 2.1.O‘quvchi shaxsining qobiliyatlari, qiziqishlari va uning kasb tanlashga munosabatini niqlash....................................................................................... 25-35 2.2. O‘quvchi temperamentini bilishning ahamiyati va uni aniqlash diagnostikasi .................................................................................................... 36 - 47 XU LOSA ………………………………………………………………… 48-50 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................... 39-41 ILOVA ………………………………………………………….………... 51-53 1

KIRISH Mustaqil O‘zbekiston taraqqiyotining muhim yo‘nalishlaridan biri xalqimizning boy merosi va umumbashariy qadriyatlari asosida barkamol avlodni tarbiyalashdir. Chunki, shaxsning har tomonlama kamol topishi va farovon yashashini ta’minlash, uning manfaatlarini ro‘yobga chiqarishning sharoitlarini yaratish, va yangi sharoitga moslashtirish Respublikada amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchidir. Respublikamizda kadrlar tayyorlash milliy dasturi asosida ta’lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilinishi, uzluksiz ta’lim jarayonida yetakchi ijrochi bo‘lgan o‘qituvchi faoliyatini tubdan o‘zgartirishga olib kelmoqda. Shuning bilan bir qatorda ijtimoiy jarayonning ajralmas qismi bo‘lgan ta’lim-tarbiya tizimiga, uning maqsadi va mazmuniga, o‘qituvchining pedagogik faoliyati va mahoratiga yangicha talablar qo‘yilmoqda. Bu haqda Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov Oliy Majlisning IX sessiyasida (1997 yil 29 avgust) “Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori” mavzusida so‘zlagan nutqida shunday degan edi: ”O‘qituvchi bolalarimizga zamonaviy bilim bersin, deb talab qilamiz. Ammo zamonaviy bilim berish uchun avvalo, murabbiyning o‘zi ana shunday bilimga ega bo‘lishi kerak”. 1 Chunki, uzluksiz ta’lim tizimida yuz berayotgan o‘zgarishlar, yangilanishlar, o‘quv-tarbiya jarayonining an’anaviy va noan’anaviy shakllari, mazmuni, amalga oshirish yo‘llari, vositalari, usullari va shart-sharoitlarini tashkil etish o‘qituvchidan yuksak darajadagi kasbiy bilim va mahoratga ega bo‘lishni talab etadi. Ma’lumki, o‘qituvchilik kasbi boshqa kasblardan farqli ravishda ko‘p tomonlama ma’suliyatni o‘zida mujassamlantiradi, birinchidan, u shaxsni shakllantirish, ya’ni inson ruhiyatini chuqur bilishi, ikkinchidan, ta’lim-tarbiyaning barcha vositasi, uslubi va yo‘llaridan samarali foydalanib, o‘quv-tarbiya jarayonini tashkil etishi ya’ni o‘qitishning samaradorligiga erishmog‘i lozim; uchunchidan, o‘zining fazilatlarini ham jamiyat va tabiat taraqqiyoti jarayonida shakllantirib 1 2

borishi lozim. O‘qituvchi o‘z mehnatining natijalari bilan bog‘liq holda yosh avlod shaxsini jamiyat talablariga binoan har tomonlama shakllantirishdan iborat. Yosh avlodni mustaqil davlat fuqarosi sifatida shakllantirishda ularni hayotga, mehnatga va biror kasbga tayyorlashda barcha o‘qituvchilar zimmasiga katta masuliyat yuklaydi. Shu o‘rinda o‘qituvchilarning o‘quvchi shaxsini psixologik jihatdan o‘rganish, uning bilish jarayonlarini, individual xususiyatlarini aniqlab talim-tarbiya jarayonini tashkil qilish ko‘nikmalarini egallashi ham talim- tarbiya jarayoni natijasining samarali bo‘lishini taminlashga xizmat qiladi. Yangi kishini shakllantirish vazifalarining xilma-xilligi va murakkabligi bo‘lajak pedagoglar tayyorlash masalasini dolzarb qilib qo‘ymoqda. Maktabga mohir pedagoglar kerak. Pedagoglik maxorati esa o‘quv-tarbiyaviy faoliyatning barcha turlarini qulaylashtirishni moxirlik bilan udallashdan iborat. Pedagogika va psixologiya fanlari turkumida juda katta bilim xazinasi, tavsiyalar jamlanganki, bo‘lajak o‘qituvchilar ularni egallab olishlari lozim bo‘ladi. Jamiyatga puxta va chuqur bilimli, yuqori malakali kadrlarni yetishtirib berish talim islohatlarining asosiy yo‘nalishlaridandir. Mamlakatimizda kadrlar tayyorlashning dolzarb va katta istiqbolli yo‘nalishlaridan biri o‘sib kelayotgan yosh avlod orasidan istedodli bolalarni saralash, ularni zamonaviy maktablarda o‘qitish, ularga keng imkoniyatlar yaratib berish va tez fursatda malakali mutaxasislarni yetishtirishdir. Mazkur malakaviy bitiruv ishimizning mavzusini ham yuqoridagi bayon qilingan fikrlardan kelib chiqib, «O‘quvchi shaxsining individual-psixologik xususiyatlarini o‘rganishning pedagogik ahamiyati» deb nomladik. Hozirgi kunning muhim vazifalaridan biri, jamiyatimizda o‘sib kelayotgan yosh avlodning individual-psixologik xususiyatlarini, intellektual rivojlanish va qobiliyatlarini, xarakter va temperamentini hisobga olgan holda talim-tarbiya jarayonini tashkil qilishni talab qilmoqda. Pedagog-psixologlarning fikricha, bu talim-tarbiya natijasining samarali bo‘lishini taminlaydi. Shu nuqtai nazardan o‘quvchi shaxsini har tamonlama psixologik jihatdan o‘rganishga, aniqlashga yo‘naltirilgan metodik 3

topshiriqlarni taqdim qilish, ularni har tamonlama tahlil qilish usullari, metodlari, shakllarini ishlab chiqishni taqozo qilmoqda. Malakaviy bitiruv ishining metodologik nazariy asoslari: Sharq va g‘arb pedagogikasining talim jarayoni, uning samaradorligiga oid talimotlar, nazariy yondashuvlar, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning talim-tarbiyani rivojlantirishga qaratilgan asarlari, nutq va maruzalarida ilgari surilgan manaviy-marifiy muammolarga doir yondashuv va qarashlari; «Talim to‘g‘risida»gi Qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», Pedagogik talim Konsepsiyasi, Xalq talimi vazirlikning meyoriy xujjatlari, shaxsni psixologi o‘rganishga doir tajribalar, ilg‘or g‘oyalardir. Malakaviy bitiruv ishining maqsadi: O‘quvchi shaxsini pedagogik-psixologik jihatdan har tamonlama o‘rganishning nazariy hamda amaliy asoslarini aniqlash va talim-tarbiya jarayonini tashkil qilish, uning mazmunini boyitadigan metodik tavsiyalar ishlab chiqish. Malakaviy bitiruv ishining obekti: O‘quvchilarni bilim o‘zlashtirish jarayonida maktab o‘quvchilarining shaxsini psixologik o‘rganish jarayoni. Malakaviy bitiruv ishining predmeti: O‘quvchi shaxsini psixologik o‘rganishning mazmuni,shakli, usullari, metod va vositalari. Malakaviy bitiruv ishining ilmiy farazi: (gipotezasi) O‘quvchilarning individual psixologik xuusiyatlarini hisobga olgan holda talim jarayonini tashkil etishda quyidagi pedagogik vazifalarni amalga oshrilganda ijobiy natijalarga erishish mumkin: -birinchidan, maktab o‘quvchilarining individual psixologik xususiyatlari, ularning tafakkur va motivatsion doirasida atroflicha o‘rganilib chiqilganda; -ikkinchidan, o‘quvchi shaxsini psixologik jihatdan o‘rganishni taminlaydigan yaxlit metodik majmualar ishlab chiqilganda; 4

-uchinchidan, o‘quvchi shaxsini har tamonlama o‘rganishning aniq dastur va rejalarini ishlab chiqilganda va h.k. Malakaviy bitiruv ishining maqsadi va ilgari surilgan ilmiy gipotezasiga asoslanib ishimizning vazifalarini quyidagicha belgiladik: 1. Mavzuga oid pedagogik, psixologik, sotsiologik yo‘nalishdagi ilmiy va uslubiy adabiyotlar o‘rganish, tahlil qilish va umumlashtirish. 2. Guruh va o‘quv muassasasidagi pedagogik-psixologik muhitni atroflicha o‘rganish. 3. O‘quvchi shaxsi shaxsiy malumotlar xaritasini tuzib chiqish, chuqur tahlil qilish va aniq metodik tizim ishlab chiqish. 4. O‘quvchi shaxsini psixologik o‘rganish usullari va uning pedagogik axamiyatining mazmuni, shakli, vosita va metodlari tizimini yaratish. 5. O‘quvchi shaxsining individual xususiyatlarini hisobga olgan holda tarbiya jarayonini tashkil etishga yo‘naltirilgan metodikaning samaradorlik darajasini aniqlash. Tanlangan metodlar: 1. Anketa, suhbat, savol-javob,o‘rganish. 2. Taxlil, qiyosiy taxlil. 3. Pedagogik diagnostika. 4. Pedagogik-psixologik eksperement. 5. Sotsiologik tadqiqot, ijtimoiy so‘rov. 6. Olingan natijalarini matematik statistika qilish metodlari. Mazkur malakaviy bitiruv ishi, o‘quvchi shaxsini pedagogik-psixologik o‘rganishga doir ko‘plab topshiriqlar va ko‘rsatmalar sistemasini o‘z ichiga olgan bo‘lib ular maktabga psixologik xizmat ko‘rsatish maqsadida bajarilgan va o‘qituvchiga metodik yordam sifatida, o‘quvchi shaxsini, o‘quvchilarning individual xususiyatini amaliy jixatdan bilishga, darsni psixologik jixatdan taxlil qilishni bilib olishga xizmat qiladi deb o‘ylaymiz. 5

O'xshashlar

Murabbiy shaxsining psixologik-pedagogik xususiyatlarining sportchining faoliyatiga ta'siri (futbol misolida)
Shaxsning individual psixologik xususiyatlari.
SHAXSLARDAGI TAJOVUZKORLIK XUSUSIYATLARINI PSIXOLOGIK ASOSLARI
JINOYAT SODIR ETISHGA MOYIL BO‘LGAN O‘SMIRLARNI O‘RGANISHNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI
Zarafshon vohasining paleolit davri yodgorliklarini yangi metodlar asosida o‘rganishning ahamiyati mavzusida