logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. JINOYAT SODIR ETISHGA MOYIL BO‘LGAN O‘SMIRLARNI O‘RGANISHNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI

JINOYAT SODIR ETISHGA MOYIL BO‘LGAN O‘SMIRLARNI O‘RGANISHNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

508 KB
Ko'chirib olish
JINOYAT SODIR ETISHGA MOYIL BO‘LGAN O‘SMIRLARNI O‘RGANISHNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI MUN DARIJ A KIRISh.......................................................................................................... 3 I BOB. VOYAGA YETMAGANLAR JINOYATCHILIGI MUAMMOSI IJTIMOIY-PSIXOLOGIK TADQIQOT PREDMETI SIFATIDA 1.1.Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi muammosining xorijiy va hamdo‘stlik mamlakatlarida o‘rganilishi....................................................... 11 1.2.Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining O‘zbekistonda o‘rganilish holati … …………...................................................................................….. 24 Bob yuzasidan xulosa.................................... .......... ............................ ... ....... 33 II BOB. VOYAGA YETMAGANLAR JINOYATCHILIGINING IJTIMOIY-PSIXOLOGIK OMILLARI 2.1.Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining ijtimoiy-psixologik xarakteristikasi............................................................................................... 34 2.2. Bolalar va o‘smirlarda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishida ijtimoiy muhit va oilaviy tarbiyaning o‘rni.................................................. 40 Bob yuzasidan xulosa.............................................................................. ...... 57 III BOB. VOYAGA YETMAGANLAR JINOYATCHILIGINING SABABLARI VA MOTIVA T SION ASOSI 3.1.Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining sabablari................................... 59 3.2.Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining motivlari................................... 66 3.3.G‘ayriijtimoiy ustanovka va qiziqishlar – jinoyatchilik xulqini keltirib chiqaruvchi sabab sifatida.............................................................................. 70 Bob yuzasidan xulosa............................................ ...... ................................. 73 XULOSALAR.............................................................................................. 74 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI............. .................. 80 1 KIRISh Mavzuning dolzarbligi. Jenevada Millatlar Ligasining Beshinchi Assambleyasida qabul qilingan “Bolalar huquqi to‘g‘risidagi Konvensiya”da bolalarga jismoniy va ma’naviy rivojlanishi uchun barcha sharoitlar yaratib berilishi”, “gunoh qilgan bola to‘g‘ri yo‘lga solinishi”, “og‘ir damlarda bola mehr ko‘rib voyaga yetishi va himoya qilinishi” ta’kidlanadi. BMTning Ta’lim, fan va madaniyat masalalari bo‘yicha tashkiloti – YuNESKO ma’lumotlariga qaraganda, bugungi kunda jahonda o‘n millionlab bolalar ta’lim olishdan mahrumligicha qolmoqda, 85 millionga yaqin bola mutlaqo o‘qish va yozishni bilmas ekan. Savodsizlik, o‘z navbatida, o‘smirlarning kelajagiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, ularning bilib-bilmay jinoyat ko‘chasiga kirib qolishiga sabab bo‘lmoqda. Shunday ekan, jinoyat sodir etishga moyil bo‘lgan o‘smirlarni o‘rganishning psixologik xususiyatlarining muhim jihatlarini izohlovchi nazariy va metodologik yondashuvlarning psixologik omillarini aniqlashga qaratilgan tadqiqotlar jiddiy ahamiyat kasb etadi. Xalqaro miqyosda dunyo mamlakatlarida demografik inqiroz, oila inqirozi, alkogolizm, zo‘ravonlik, o‘zaro munosabatlardagi ziddiyatlar, yoshlarning qarovsizligi, jinoyatchilik va boshqa ijtimoiy xatarli hodisalarda shaklida namoyon bo‘lmoqda. Jamiyatdagi ma’naviy muhitning ta’sirini kuchaytirish, yoshlarga ta’limtarbiya berish shaxs ijtimoiylashuvning tizimli amalga oshishiga ko‘maklashadi. Jamiyatda mavjud ma’naviy ahloqiy me’yorlar yoshlarimizni jamiyatda o‘z o‘rinlarini topishlariga, intiluvchan, vatanparvar qilib tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega. Mustaqillikga erishganimmizdan so‘ng jamiyatda islohatlar, yangilanishlar amalga oshirilmoqda. Bu o‘zgarishlar jamiyatda mavjud eski muvozanatlarning o‘zgarishi, yangi me’yorlarning kirib kelshiga asos bo‘ladi. Dunyo miqyosidagi global ijtimoiy o‘zgaruvchanlikning 2 kuchayishi muhtojlik, jinoyatchilik, millatlar o‘rtasidagi nizolar, ishsizlik, kabi dolzarb ijtimoiy muammolarni yuzaga keltirmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev “Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, muqaddas dinimizning sofligini asrash – davr talabi” mavzusidagi anjumanda so‘zlagan nutqida “...bugungi kunda mahalladagi, ayniqsa, uyushmagan yoshlarning taqdiri bilan kim qiziqayapti? Bolalar kimlar bilan hamsuhbat bo‘layotgani, o‘qishga qachon borib, qachon kelayotganini kim nazorat qilayapti? Yoshlar, xususan, o‘smirlar orasida bezorilik, jinoyatlar soni ortishiga qanday omillar sabab bo‘layapti? Ba’zi yoshlarimiz uchun mehr- oqibat, axloq-odob tushunchalari butunlay begona bo‘lib borayotgani, ularda befarqlik, mas’uliyatsizlik, mehnat qilmasdan kun ko‘rishga intilish kabi illatlar paydo bo‘layotgani – achchiq bo‘lsa-da, haqiqat” [9] degan edilar. Shuningdek, jamiyatda huquqbuzarliklarning oldini olish chora-tadbirlarida “profilaktika inspektorlari, voyaga yetmaganlar ishlari bo‘yicha ishlovchi mas’ul xodimlar va jamoatchilik vakillari uchun yoshlar, o‘quvchilar va ularning ota-onalari yoki ularning o‘rnini bosuvchi shaxslar bilan ishlash bo‘yicha axborotnomalar va metodik qo‘llanmalar ishlab chiqish” [8] kabi vazifalar belgilanib, bu borada o‘smirlarda huquqbuzarlik va jinoyat motivlari shakllanishining psixodiagnostikasi va psixokorreksiyasining samarali metodikalarini aniqlash, tashkiliy chora-tadbirlar mazmuni, hamda barkamol yoshlarni tarbiyalashga yo‘naltirilgan va jinoyat motivlarining oldini olishga qaratilgan ilmiy-psixologik tavsiyalar ishlab chiqishga oid ilmiy tadqiqotlarni samarali amalga oshirishni talab etadi. Mazkur dissertatsiya ishi O‘zbekiston Respublikasining 2016 yil 14 sentyabrdagi “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi O‘RQ-406-sonli Qonuni [4], O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF4947-son Farmoni [6], O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 14 martdagi “Huquqbuzarliklar profilaktikasi va jinoyatchilikka qarshi kurashish tizimini 3 yanada takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2833-sonli va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 7 iyundagi “Psixologiya sohasida kadrlarni tayyorlash tizimini yanada takomillashtirish va jamiyatda huquqbuzarliklarning oldini olish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi”gi 472-sonli Qarorlari [8] hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy- huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda muayyan darajada xizmat qiladi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Psixologiyaning eng muhim kategoriyasi sifatida faoliyat va xulq-atvor ayniqsa jinoiy xulq-atvor muammosi uzoq yillardan buyon tadqiq etilmoqda. Jahon psixologiyasi fanida jinoyat sodir etishga moyil bo‘lgan o‘smirlar xulq-atvori ning yuzaga kelishi, turlari va yo‘nalganligi, xulq-atvorda ifodalanishi, subyekt faoliyatida (o‘yin, o‘qish va mehnat) va muomala- munosabat jarayonlarida shakllanishi Z.Freyd [4 4 ] , G.Ollport [ 40 ] ilmiy izlanishlarida keng ko‘lamda tadqiq qilingan. Biroq, mazkur tadqiqotlarda xulq motivlarining ijtimoiy shartlanganligi va ijtimoiy-psixologik mohiyati tadqiqotlarning diqqat markazidan chetda qoladi. MDH hamda rus psixologiyasida jinoyat sodir etishga moyil bo‘lgan o‘smirlarni jinoiy xulq-atvorini o‘rganishning psixologik xususiyatlari ning muammolari D.N.Uznadze [4 3 ] , S.L.Rubinshteyn [ 41 ] , A.N.Leontyev [3 8 ] , I.A.Vasilyev, M.Sh.Magomed-Eminov [ 32 ] , A.G.Kovalyov [ 37 ] , P.M.Yakobson [ 49 ] , V.D.Shadrikov [ 47 ] , tadqiqotlarida turli nuqtai nazardan o‘rganilganligini ko‘ramiz. Chunonchi, bilish (kognitiv) jarayonlari motivasiyasi, ularning ilmiy- metodologik va o‘ziga xos xususiyatlari, mexanizmlari, faoliyat, muomala motivasiyasi hamda xulq, ta’lim va kasb tanlash, kasb motivlari dinamikasi, kasbga moslashish kabi muammolar keng ko‘lamda o‘rganilgan bo‘lib, psixologiya fanida mazkur muammoga doir ilmiy-nazariy va amaliy xususiyatli boy materiallar to‘plangan. O‘zbekistonlik psixolog tadqiqotchilar E.G‘.G‘oziyev [17], G‘.B.Shoumarov [26], V.M.Karimova [21], U.Qodirov [25], A.M.Jabborov 4 [19], N.S.Safoyev [53], Sh.R.Barotov [16], R.S.Samarov [42], Z.T.Nishonova [23], O.S.Qodirov [52] va N.G‘.Kamilovalar [20] tomonidan o‘smirlar xulq- atvori muammolari doirasida olib borilgan qator izlanishlarni kiritishimiz mumkin. Ushbu olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqot izlanishlari muhim ahamiyatga ega bo‘lsa-da, ammo jinoyat sodir etishga moyil bo‘lgan o‘smirlarda jinoyat motivlari shakllanishi, ularning psixologik xususiyatlari tadqiqiy tahlillar berilmagan. Ba’zi ilmiy izlanishlarda bir tomonlama munosabatlar bildirilganligi, o‘smir psixik funksiyasi va uning xususiyatlari rivojlanishidagi mavjud kamchiliklarni aniqlash va bartaraf etishga yo‘naltirilgan kompleks psixologik ta’sir ko‘rsatish usullari muhim omillar sifatida ko‘rib chiqilmagan. Ilmiy tadqiqotning maqsadi voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining sabab va motivlarini, ijtimoiy-psixologik, shaxs va individual-psixologik, yosh, hududiy, statistik va jinsiy xususiyatlarini o‘rganish hamda voyaga yetmaganlar jinoyatchiligini oldini olishga qaratilgan profilaktik chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish, ularning samaradorlik darajasini ilmiy, psixologik-pedagogik jihatdan asoslash bo‘lib hisoblanadi. Tadqiqotning vazifalari: - jinoyat sodir etishga moyil bo‘lgan o‘smirlarni salbiy omillardan himoya qiluvchi, ya’ni huquqiy ongni shakllantiruvchi zamonaviy psixologik mexanizmlar tuzilmasini ishlab chiqish; - jinoiy xulq shakllanishini oldini olishga yo‘naltirilgan psixologik trening dasturini ishlab chiqish va samaradorligini baholash; - o‘smirlarning individual va ijtimoiy-psixologik rivojlanishiga salbiy ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan “o‘zini tasdiqlash”, “o‘z manfaatlarini boshqalardan ustun qo‘yish”, “bezorilik”, “buzg‘unchilik”, “o‘g‘rilik”, “qasoskorlik”, “o‘z kuchi va jasoratini ko‘rsatish” kabi xulq-atvorini oldini olishga xizmat qiluvchi uslubiy tavsiyalar majmuini ishlab chiqish. Tadqiqotning predmeti jinoyat amalga oshirishga moyil bo‘lgan o‘smirlarni o‘rganishning psixologik xususiyatlari bilan bog‘liq omillar. 5 Tadqiqotning ob’yektini turli xil ijtimoiy demografik guruhlarga mansub bo‘lgan jami 223 nafar sinaluvchi (jinoyat sodir etishga moyil o‘smirlar – 56 nafar (tajriba guruhlari sifatida tanlandi); xulq-atvorida jinoyat sodir etishga moyilligi ifodalanmagan o‘smirlar – 102 nafar (nazorat guruhi sifatida tanlandi); o‘smirlarga dars berayotgan o‘qituvchilar – 18 nafar; o‘smir yoshlarning ota- onalari – 26 nafar; o‘smir yoshlar bilan ishlaydigan mahalla profilaktika inspektorlari – 21 nafar) tashkil qiladi. Tadqiqotning ilmiy farazlari. Tadqiqotimizning ilmiy taxminlariga ko‘ra, voyaga yetmaganlarda jinoyatchilik xulq-atvorining kelib chiqish sabab va motivlari, uning ijtimoiy- psixologik, individual-psixologik xususiyatlari quyidagilarda ifodalanadi: - o‘smirlik yoshidagi jinoyatchilar shaxsiga xos bo‘lgan individual- psixologik xususiyatlar bilan nosog‘lom ijtimoiy muhit o‘rtasidagi o‘zaro moslik va ularning bir-birini to‘ldirishi jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga sabab bo‘lishligi ehtimoli mavjud; - o‘smirlik yoshidagilarning mikro va makro muhitga nisbatan ijtimoiy- psixologik jihatdan moslasha olmasliklari jinoyatchilik xulqining kelib chiqish ehtimolini oshirishi mumkin; - o‘smirlik yoshi xususiyatlari va o‘tish davri inqirozlari bolalar va o‘smirlarda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin; - voyaga yetmaganlarning o‘z-o‘zini baholash darajasining pastligi va ularda kelajakka nisbatan qat’iy, mustahkam intilish va qarashlarning yo‘qligi jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga ta’sir ko‘rsatadi degan ehtimol mavjud; - quyidagi ijtimoiy-psixologik omillar: “oiladagi nosog‘lom psixologik muhit”, “oilada bolalar tarbiyasining o‘z holiga tashlab qo‘yish”, “yoshlarning bo‘sh vaqtlarini nazorat qilmaslik”, “moddiy va maishiy shart-sharoitning yetarli emasligi”, “ijtimoiy muhit va jamoatchilik ta’siri darajasining pasayishi”, “yosh davri xususiyatlariga ko‘ra, o‘z xatti-harakatlarini boshqara olmay qolish (impulsivlik) va boshqalar voyaga yetmaganlarda jinoyatchiligining asosiy sabablari sifatida namoyon bo‘ladi degan taxmin mavjud; 6 - voyaga yetmaganlarda ijtimoiy foydali faoliyatga nisbatan qiziqishlarning yo‘qligi va g‘ayriijtimoiy ustanovkalar jinoyatchilik xulqining kelib chiqishida omil bo‘lib xizmat qilishi mumkin; - voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining motivlari sifatida “moddiy - maishiy sharoitga ega bo‘lishga nisbatan qiziqishning haddan ortiq namoyon bo‘lishi” ya’ni ochko‘zlik, “do‘stlari oldida obro‘ orttirish”, “qasos, o‘ch olish va g‘azab”, “o‘rtoqlari va kattalarga taqlid qilish” va shu kabilar yotadi degan taxmin mavjud; - voyaga yetmaganlar o‘rtasida jinoyatchilik xulqi kelib chiqishining oldini olishda ularning yosh va individual-psixologik xususiyatlarini hisobga olish, jinoyatchilikning oldini olishga qaratilgan profilaktik chora-tadbirlarning ta’sirchanlik darajasi oshishiga xizmat qilishi mumkin. Tadqiqotning nazariy va metodologik asosini ilmiy psixologiyaning - ongning faoliyatda taraqqiyoti, (A.N.Leontev [38]) ong va faoliyat birligi (L.S.Vigotskiy [33, 34], B.G.Ananyev [30, 31]) tamoyillari hamda xorij psixologiyasidagi shaxs xulq-atvori psixologiyasi, ijtimoiy muhitning shaxs shakllanishiga ta’siri, shaxs kamolotining ma’naviy, psixologik, biologik va ijtimoiy omillari, sog‘lom va nosog‘lom muhit to‘g‘risidagi g‘oyalar, sharq allomalarining (Kaykovus [21],Abdulla Avloniy [14]) odob-axloq, xushxulqlilik, ma’rifatlilik to‘g‘risidagi qarashlari tashkil etadi. Tadqiqot metodlari. 1.G.Ayzenkning «Shaxs xarakteri xususiyatlarini ekspress diagnostika qilish» testi. 2. K.Leongardning «Xarakter xususiyatlarini o‘rganish» testi. 3. «Ota-onalar xulq-atvori o‘smirlar nazarida» testining Mateychik va Rjichan hamda o‘zimiz tomonimizdan moslashtirilgan varianti. 4. Ijtimoiy - psixologik so‘rovnoma. 5. Kontent tahlil. 6. Anketa va suhbat 7 Olingan natijalarning statistik ishonchlilik darajasi Styudentning t muqarrarlik mezoni bilan tasdiqlandi. Voyaga yetmaganlarda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga makro va mikro muhitning ta’sir etish darajalari Pirsonning korreliyasiya formulasi orqali o‘rganildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: - jinoyat qilishga moyil bo‘lgan o‘smirlarni salbiy omillardan himoya qiluvchi, ya’ni huquqiy ongni shakllantiruvchi zamonaviy psixologik mexanizmlar tuzilmasi ishlab chiqildi; - o‘smirlarda jinoiy xulq shakllanishini oldini olishga yo‘naltirilgan “rivojlantiruvchi” va “huquqiy ongni shakllantiruvchi” psixologik trening dasturi ishlab chiqildi va samaradorligi baholandi; - o‘smirlarning individual va ijtimoiy-psixologik rivojlanishiga salbiy ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan “o‘zini tasdiqlash”, “o‘z manfaatlarini boshqalardan ustun qo‘yish”, “bezorilik”, “buzg‘unchilik”, “o‘g‘rilik”, “qasoskorlik”, “o‘z kuchi va jasoratini ko‘rsatish” kabi xulq-atvorini oldini olishga xizmat qiluvchi uslubiy tavsiyalar majmui ishlab chiqildi. Tadqiqotning ilmiy ahamiyati shundan iboratki, tadqiqotimiz natijasidan yaratilgan xulosalar ijtimoiy, huquqshunoslik va pedagogik psixologiyasi fanlaridagi voyaga yetmaganlarda xulq og‘ishi va jinoyatchilik xulqining ijtimoiy-psixologik omillarini, yosh, etnopsixologik, hududiy, statistik va jinsiy xususiyatlarini o‘rganish yo‘nalishini ilmiy – nazariy jihatdan boyitadi. Olingan emperik ma’lumotlar voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining oldini olishga qaratilgan profilaktik chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqishda, ularning yosh, individual-psixologik va xarakter xususiyatlarini hisobga olish zarurligini ilmiy jihatdan asoslashga xizmat qiladi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati. Tadqiqotdan olingan natijalar va ilgari surilgan g‘oyalar voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining ijtimoiy-psixologik omillari to‘g‘risida muayyan konseptual nazariyaning shakllanishiga xizmat qiladi. Bundan tashqari olingan emperik natijalar quyidagi hollarda qo‘llanilishi mumkin: ichki ishlar 8 bo‘limining voyaga yetmaganlar bilan ishlash xodimlari faoliyatida; maktab, akademik litsey, o‘rta maxsus va professional ta’lim muassasalari psixologlari, ijtimoiy, pedagogik, huquqshunoslik psixologiyasi sohasida ishlaydigan tadqiqotchilar faoliyatlarida; o‘qituvchilar va ota-onalarning bolalar va o‘smirlar bilan muomala munosabat jarayonlarida; mahalla fuqarolar yig‘ini faollari ish faoliyatlarida; ushbu yo‘nalish bo‘yicha uslubiy qo‘llanmalar va tavsiyalar ishlab chiqishda; ichki ishlar bo‘limi voyaga yetmaganlar bilan ishlash profilaktika nozirlari, o‘qituvchilar, mahalla faollarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish kurslarini tashkil etishda; ommaviy axborot vositalarida voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi muammosi bo‘yicha maxsus ko‘rsatuvlar, radioeshittirishlar va ruknlar tashkil etishda samarali foydalanish mumkin. Dissertasiyaning tuzilishi. Dissertasiya kirish, 3 bob, 7 paragaf, xulosa, adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 9 I BOB. VOYAGA YETMAGANLAR JINOYATCHILIGI MUAMMOSI IJTIMOIY-PSIXOLOGIK TADQIQOT PREDMETI SIFATIDA 1.1. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi muammosining xorijiy va hamdo‘stlik mamlakatlarida o‘rganilishi Jinoyatchilik muammosini o‘rganish ishlariga tadqiqotchilar juda qadimdanoq qiziqib kelishganlar. Ammo qadimda jinoyatchilik muammosini o‘rganish bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar o‘zining bir yoqlamalilik xarakteriga ega ekanligi bilan ajralib turgan. Ammo jinoyatchilikni o‘rganish borasida olib borilgan bunday tadqiqotlar bu muammoni keyingi davrlarda ilmiy tadqiq qilishga ma’lum darajada hissa qo‘shgan. Ilmiy manbalardan ma’lum bo‘lishicha, jinoyatchilik muammosini ilmiy jihatdan o‘rganish ishlari XVII asrning oxiri va XVIII asrning boshlariga kelib keng yo‘lga qo‘yilgan. Chunki bu davrga kelib turli mamlakatlarda jinoyatchilikning, ayniqca yoshlar o‘rtasida huquqbuzarliklarning ko‘payib borayotganligi hamda jinoyatchilikning insoniyat va jamiyatga yetkazayotgan zarari darajasining ortib ketayotganligi holati jinoyatchilik muammosini ilmiy tadqiq qilish zaruratini keltirib chiqardi. XIX asrga kelib, jinoyatchilik muammosini ilmiy tadqiq qilish ishlari yanada avjiga chiqdi. Bu davrda jinoyatchilik muammosini o‘rganish ishlari bir necha yo‘nalishlar bo‘yicha olib borilganligini kuzatamiz. Germaniyada Kant va Gegel falsafiy ta’limotlarining paydo bo‘lishi jinoyatchilik xulqi bo‘yicha nemis kriminalistika maktabining shakllanishiga olib keldi. Bu maktab vakillari ta’limotiga ko‘ra, jinoyatchilik xulqi kishining xohish-irodasi, istak va ehtiyoji mahsulidir – deb tushuntiriladi. Shuning uchun ularning ta’kidlashlaricha, kishining istak va ehtiyojini cheklash bu noto‘g‘ridir. Kishilarning istak va ehtiyojlarini cheklash orqali jinoyatchilikning oldini olishga emas balki, uning ko‘payishiga zamin yaratish mumkindir deyiladi 10 XIX asrning birinchi yarmiga kelib Yevropada «antr o po log ik kriminalistika» maktabi paydo b o‘ ldi. Bu maktab namoyondalari qarashlarining jinoyatchilik b o‘ yicha o‘ zidan oldingi tad q i q otchilar q arashlaridan far q li tomoni jinoyatchilik sababini jinoyatchi shaxsidan, uning ichki dunyosidan izlash lozimdir degan ta’limotni o‘rtaga tashlaganligidir. Shu bilan bir qatorda ushbu yo‘nalish vakillaridan hisoblangan Chezare Lombrozo, Enriko Ferri, Marro, Gorofalo va boshqalar jinoyatchi shaxsini, uning o‘ziga xos xususiyatlarini va ular xulq-atvorini ijtimoiy munosabatlar mahsuli sifatida emas, balki biologik jarayon natijasi sifatida talqin qiladilar. Mazkur ta’limotga ko‘ra, jinoyatchilik xulqi ijtimoiy munosabatlar va muhit ta’siri natijasida paydo bo‘lmaydi, balki shaxsning biologik, fiziologik va psixologik xususiyatlari natijasiga ko‘ra, yuzaga keladi deb tushuntiriladi Chezare Lombrozoning fikri ko‘ra, jinoyatchilik xulqi kelib chiqishining asosiy sababi shaxsning anatomo-fiziologik anomalligi va psixik xususiyatlariga bog‘liqdir. O‘z davrida Lombrozoning shogirdi Ferri shunday deb ta’kidlagan edi: «Jinoyatchilik sabablarini biologik anomaliyasiz na fiziologik, na ijtimoiy nuqtai nazardan izohlash mumkin bo‘ladi» [45]. Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, bu davrga kelib jinoyatchilik va uning sabablarini biologik nuqtai nazardan tushuntirishga uringan ta’limot asta-sekin yuzaga kela boshlagan. Jinoyatchilikni biologik, nasliy nuqtai nazardan talqin qilishga harakat qilgan ta’limotga italyan huquqshunosi va psixiatri Chezare Lombrozo tomonidan asos solingan bo‘lib, uning «Tug‘ma jinoyatchi nazariyasi» nomli asari yaratilgandan so‘ng bu yo‘nalish yanada rivoj topdi [46]. Lombrozoning jinoyatchilikni nasliy omillari to‘g‘risidagi qarashlari uning «Jinoyatchi odam» nomli asarida batafsil bayon etiladi [ 45 ] . Uning ta’kidlashicha, jinoyatchilik - tug‘ilish, kasallik va o‘lim singari tabiiy - biologik jarayondir. Kishilar jinoyatchi bo‘lib shakllanmaydilar, balki jinoyatchi bo‘lib tug‘iladilar. Lombrozo jinoyatchi shaxsi tug‘ma individual, psixofiziologik tashqi ko‘rinishga ega bo‘ladi, deb ta’kidlaydi. Masalan, deydi u: - «o‘g‘rilar tashqi 11 ko‘rinishiga ko‘ra, kichik jussali, ko‘zlari ichiga botgan, o‘ynoqi, qoshlari betartib, kamsoqol bo‘lsalar, nomusga tajovuz qiluvchi jinoyatchilar esa ko‘zlari charaqlagan, qalin labli, harakatlari va tana tuzilishi bejirim bo‘ladi» [45]. Jinoyatchilikni biologik nuqtai nazardan talqin qilishga harakat qiluvchi ta’limot vakillarining fikriga ko‘ra, jamiyat va insoniyat jinoyatchilikka qarshi kurashishga ojizdir. Tug‘ma jinoyatchilik belgilari bilan dunyoga keladigan jinoyatchilarga qarshi kurashning birdan bir yo‘li ularni jismonan yo‘qotish yoki kamdan-kam holatlarda qayta tarbiyalash, tuzatish ishlarini amalga oshirishdir deyiladi. Jumladan, “Jinoyatchilik xulqi bilan nasliy muhrlangan holda tug‘ilgan bolalar va o‘smirlarni qayta tarbiyalashda tarbiya usullari ojizdir” [45] deydi – Lombrozo. Bu yo‘nalishdagi ta’limotlar bugungi kunda ham ayrim mamlakatlarda o‘z ta’sirini yo‘qotmaganligi kuzatiladi. Jinoyatchilik xulqini biologik nuqtai nazardan talqin qiluvchi ta’limot vakillaridan yana biri Sheldondir. U o‘z tadqiqot va kuzatishlariga asoslanib jinoyatchilarni tashqi belgilariga (yuz tuzilishi, bo‘yi, tanasiga) ko‘ra, quyidagi guruhlarga bo‘ladi [28]: 1. E ndomorf ko‘rinishli jinoyatchilar - semiz, irodasiz, jismoniy faolligi sust, kamharakat va beg‘am bo‘ladilar. 2. Mezomorflar - gavdali, suyak muskul tuzilishi rivojlangan, jismoniy faol, irodali, jur’atli kishilardir. 3. Ektomorflar - ozg‘in, uzun bo‘yli, introvert xususiyatli va kamgap odamlardir. 4. Muvozanatli tiplar - atrofdagilar e’tiborini ko‘p ham tortmaydigan, unchalik ko‘zga tashlanmaydigan kishilardir. Sheldon o‘zi o‘rgangan jinoyatchilarning 60 foizidan ortig‘i mezomorf xususiyatli kishilar ekanligini ta’kidlaydi. O‘z davrida Sheldon va Eleonora Glyuk 500 ta jinoyatchi va 500 ta jinoyatchi bo‘lmagan kishilar ustida tadqiqot ishlarini olib borib, ularda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga ta’sir etuvchi 12 67 ta biopsixologik, 42 ta ijtimoiy-madaniy omillarni aniqlashga muyassar bo‘ladilar [28]. Shuningdek, Shilverman va Vetterlar ham bir hujayrali egizaklarga qaraganda ikki hujayrali egizaklarda jinoyatchilik hulqining kelib chiqish darajasi 35 foizga yuqori ekanligi to‘g‘risidagi g‘oyani ilgari suradilar Egizaklar ustida so‘nggi yillarda olib borilgan tadqiqotlarda garchand jinoyatchilik xulqi bilan irsiyat o‘rtasida aloqadorlik mavjudligi ta’kidlansa-da, ammo ularda bu aloqadorlik jinoyatchilik xulqining kelib chiqishi uchun unchalik katta ahamiyat kasb etmaydi, degan g‘oyaning ilgari surilganligi kuzatiladi. Jinoyatchilik xulqining kelib chiqishi irsiyatga bog‘liq degan g‘oyani ilgari suruvchi ta’limotlar va manbalar tahlili shuni ko‘rsatadiki, bu muammoga nisbatan qiziqish keyingi yillarda yanada ortgan. Bu sohada bir-biriga zid bo‘lgan qarashlar, mulohazalar, va g‘oyalar g‘arb matbuotlarida hatto bugungi kunda ham ko‘plab uchrab turadi. Jinoyatchilik xulqining kelib chiqishida biologik omilning o‘rnini asosiy omil sifatida talqin qiluvchi ta’limotlarni tahlil qilib aytish mumkinki, jinoyatchilik xulqining kelib chiqishida biologik omilning ta’siri qaysidir ma’noda bo‘lsa-da, biroq ijtimoiy, psixologik, iqtisodiy, siyosiy omillarning o‘rni kattaligidan ko‘z yumib bo‘lmaydi. O‘z davrida A.N.Leontyev ta’kidlaganidek: - «shaxs genotipik jihatdan u yoki bu xususiyatga ega bo‘lib tug‘ilmaydi, aksincha u ijtimoiy munosabatlarda shakllanadi, tarkib topadi va faoliyat yuritadi. Shaxs ijtimoiy - tarixiy va ontogenetik taraqqiyot natijasi mahsulidir» [38]. Ko‘rinib turganidek, inson tabiatan u yoki bu xislat egasi, jumladan jinoyatchi bo‘lib tug‘ilmaydi, aksincha uning ijtimoiy-madaniy xislat va fazilatlari ijtimoiy munosabatlarda shakllanadi. Shuning uchun ham jinoyatchilik xulqining kelib chiqishida nasliy omilni asosiy omil sifatida qarash noo‘rin bo‘lur edi. 13 XIX asrning 60-70 yillariga kelib, xorijiy va hamdo‘stlik mamlakatlari ilmiy jamoatchiligi orasida jinoyatchilik xulqini psixologik nuqtai nazardan talqin qilishga uringan tadqiqotchilar paydo bo‘la boshladi. Jinoyatchilik xulqini o‘rganishning psixologik yo‘nalishi vakillari o‘z ta’limotlarida individni jinoiy harakatga undovchi ehtiyojlar, qiziqishlar va atrof-muhit bilan individ o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar natijasida yuzaga keladigan psixik zo‘riqishlar, ijtimoiy muhitga, undagi ijtimoiy normalarga shaxsning moslasha olmasligi kishilarda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga ta’sir ko‘rsatishi mumkinligi to‘g‘risidagi fikr-mulohazalarni ilgari suradilar. Jinoyatchilik xulqini o‘rganishning psixologik yo‘nalishida Z.Freydning «psixoanalitik» nazariyasi o‘z davrida keng ilmiy jamoatchilikning diqqat- e’tiboriga tushganligi bilan ajralib turadi [44]. Bu nazariyaga ko‘ra, jinoyatchilik xulqi shaxsning tabiiy instinktiv mayllariga bog‘liqdir, deyiladi. Ya’ni, inson xulq-atvorini harakatlantiruvchi kuchi va jismoniy hayotining mazmunini jinsiy instinkt belgilaydi.Shuning uchun kishining jinoyatchilik xulqi mazmunida ham jinsiy instinkt yotadi- deyiladi. Z.Freyd jinoyatchilik xulqining kelib chiqishini individning «Id», «Ego» va «Super-Ego» rivojlanish bosqichlarida yuzaga keladigan patologik o‘zgarishlar orqali tushuntirishga harakat qiladi. Z.Freydning ta’kidlashicha, birinchidan, shaxsning «Id» rivojlanishidagi kamchiliklar «Ego» va «Super-Ego» rivojlanishida nomutanosibliklarni keltirib chiqarsa, «Id» rivojlanishidagi kamchiliklar esa shaxsni instinktiv ehtiyojlar quliga aylantirib qo‘yadi. Natijada shaxs jinoyatga undovchi instinktlarni nazorat qila olmaydigan bo‘lib qoladi. Oqibatda esa «Ego» va «Super-Ego» «Id»ning hukmi ostida qoladi va u istagan harakatlarni amalga oshirishga majbur bo‘ladi. Ikkinchidan, «Ego» rivojlanishidagi nomutanosiblik o‘z navbatida individda g‘ayriijtimoiy xulq-atvorni shakllantiradi. Kishidagi ushbu g‘ayriijtimoiy xulq-atvor jinoyatchilikning amalga oshirilishi uchun turtki vazifasini o‘taydi. Uchinchidan esa, «Super-Ego» rivojlanishida yuzaga kelgan qusurlar, kamchiliklar shaxsda vujudga kelgan jinoiy harakatlarni bajarish istagining amalga oshirilishiga turtki bo‘ladi. «Super-Ego» dagi barqaror, har 14 tomonlama rivojlanish esa «Id» ning ehtiyoj va talablari qondirilishiga imkoniyat bermaydi. Shu tariqa jinoiy harakatning sodir etilishi shaxsning ongli faoliyati orqali boshqariladi va uning oldi olinadi [44]. Z. Freydning fikri bo‘yicha shaxs «Id» (U) , «Ego» (Men) va «Super-Ego» (mendan yuqori) tuzilmalardan tashkil topadi. Id - instinktni ifodalovchi insonning oddiy va sodda tuzilmasidir. Kishidagi ongsiz, sodda «Id» tuzilmasi ehtiyojlarni qondirish tuzilmasidir. «Id» talablar i ni bajarishga majbur bo‘lgan «Ego» insti n kt b o‘ yru g‘ ini bajaruvchi bo‘lib qoladi. Natijada «Id» ehtiyojiga ko‘ra , jinoiy harakat sodir etiladi. “ Super-Ego ” kishilarda ma’naviy-madaniy va a x loqiy sifatlarni ifodalovchi tuzilmadir. U kishining biror-bir xatti-harakatni bajarishdan oldin uni o‘ylab ko‘rish, oqibatlarini anglab yetish xususiyatini belgilaydi. Bu nazariyaga ko‘ra, insonda «Id»ning xohish istaklari to‘siqlarga, qarshiliklarga uchramasa va bu xohish, istaklar nazorat qilinmasa, kishida turli xil xulq buzilishlari kelib chiqadi. Insonning «Id» rivojlanishida yuzaga keladigan nuqsonlar kishini tajovuzkor, badjahl qilib qo‘ysa, ba’zan kishida individual- psixo-fiziologik xususiyatga ko‘ra passiv, xayolchan, tortinchoq, mustaqil faoliyat yuritishning yetishmasligi kabi sifatlarni namoyon qiladi. Faollikning yetishmasligi kishini ko‘pincha ehtiyoj quliga aylantirib, bee’tibor qilib qo‘yadi. Natijada kishi o‘ylamay, oqibatlarini anglab yetmagan holda noqonuniy harakatlarni amalga oshirishi mumkin bo‘ladi. Z.Freydning ta’kidlashicha, shaxs «Id», «Ego», «Super-Ego» rivojlanish bosqichlarining qay birida bo‘lmasin paydo bo‘ladigan nuqson, yetishmovchilik, o‘zgarish va psixik asorat uning hulq-atvoridagi og‘ishni keltirib chiqarishi mumkin. Masalan, deydi u: «Ota-onaning o‘z tashvishlari bilan bo‘lib, bolaning «Id» rivojlanishida e’tiborsizlikka berilishi, xususan unga mehr-muhabbat bermasligi, tarbiyada e’tiborsiz bo‘lishlik holati bolaning «Super-Ego» rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Oqibatda bola «Super-Ego» emas «Id» tuzilmasi hukmronligi ostida qoladi. Bunday holatda individ o‘z ehtiyojini qondirish orqasidan quvib, o‘zining yuksak insoniylik sifatlarini, ya’ni mehr- 15 oqibat, vijdon, iymon-e’tiqod, sadoqatlilik, mehr-muruvvatlilik kabi xislatlarini rivojlantirish bilan qiziqmaydi» [44]. Z. Freydning fikrini tahlil qilib ko‘radigan bo‘lsak, inson qanchalik yuksak (Super-Ego) fazilatlarga, ma’naviy barkamollikka erishar ekan, u o‘z ehtiyojlari quliga aylanmay boradi. Jamiyat va insoniyat manfaatini his etadi. Bundaylardan jinoyatchi chiqmaydi. Aksincha, o‘z «meni» atrofida uymalanib qolish, ma’naviy-axloqiy jihatdan barkamol rivojlanmaslik turli xil tubanliklarga, jinoyatchilikka olib keladi, degan qimmatli mulohazalarning ilgari surilganligini ko‘ramiz. Z.Freyd insonning ruhiy olamida kechadigan barcha holatlarni ongsizlik va onglilik o‘rtasidagi kurash natijasidir deb qaraydi. Ya’ni, u kishida onglilik ustun bo‘lsa, aql bilan ish yuritib baxt - iqbolga erishadi, ongsizlik hukmron bo‘lsa, hayotda to‘siqlarga, omadsizliklarga duch keladi deydi. Z.Freydning jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga ta’sir etuvchi omillar xususidagi qarashlari jinoyatchilik muammosini ilmiy tahlil qilishga qanchalik hissa qo‘shmasin, bizning nazarimizda Z.Freyd nazariyasida ham ayrim chalkashliklar, ilmiy asosning yetishmasligi holatlari ko‘zga tashlanadi. Xususan, jinoyatchilik xulqining kelib chiqishi shaxsning jinsiy instinktiv mayllariga bog‘liq bo‘ladi, degan fikri barcha ko‘rinishdagi jinoiy xatti- harakatlar uchun asosli emas. Jinsiy instinktiv mayl yoki ehtiyoj faqatgina nomusga tegishga harakat qilish jinoyat turi uchun turtki bo‘lish mumkin xolos. O‘g‘irlik, tan jarohati yetkazish, tovlamachilik, odam o‘ldirish, bosqinchilik va shu kabi boshqa bir qator jinoyatlar uchun jinsiy ehtiyojni qondirish emas, balki moddiy ta’minotni yaxshilash, g‘arazli maqsadlar, o‘ch olish va shu kabi boshqa bir qancha sabab va motivlar jinoyatni amalga oshirish uchun turtki rolini o‘ynashligini ta’kidlash mumkin. Shuningdek, Z.Freyd nazariyasining kamchiliklaridan yana biri jinoyatchilik xulqi asosan shaxsning psixologik olamiga, sifatlariga, dunyoqarashiga bog‘liqdir degan g‘oya atrofida aylanib qolishidir.U jinoyatchilik xulqini o‘rganish va tahlil qilishga kompleks yondashuv prinsipini 16 inkor qiladi. Shu sababdan jinoyatchilik xulqini tadqiq etishga qaratilgan barcha ta’limot va nazariyalar tarafdorlari singari Z.Freyd ham o‘z nuqtai nazarini himoya qilishga urinadi. Oqibatda jinoyatchilik xulqini asoslashda ayrim hollarda bir yoqlamalikka yo‘l qo‘yadi. Bu o‘z navbatida Z.Freyd nazariyasining tanqid va munozaralarga uchrashligiga olib keladi [44]. XX asrning 60-70 yillarida bir qator tadqiqotchilar. jinoyatchilikni talqin qilishdagi Freyd nazariyasini qattiq qoralab chiqadilar.Ular bu nazariyani «normal» jinoyatchilikni tahlil qilishda va uning kelib chiqish sabablarini ochib berishda mutloq ojizlik qiladi - deb ta’kidlaydilar. Hatto, ular Freyd nazariyasiga jinoyatchilik xulqini psixologik jihatdan talqin qilishda kishilarni chalg‘itishdan boshqa narsa emas, deb qaraydilar Xullas, bizning nazarimizda jinoyatchilikni o‘rganishning psixo-analitik nazariyasi jinoyatchilik xulqini shaxsning jinsiy mayllariga, ongsizlik faoliyatiga, ichki ruhiy nizolarga va hissiy muammolarga bog‘lab izohlashi noto‘g‘ri qarash bo‘lsada, biroq inson o‘z ehtiyojarining quliga aylansa, ma’naviy hamda axloqiy jihatdan qashshoq, dunyoqarashi tor, ma’rifatsiz bo‘lsa, u tubanliklarga yuz tutadi. Aksincha, shaxs «Super-Ego» tuzilmasiga ega bo‘lsa, u ko‘p yaxshi ishlarga qo‘l o‘radi. Barkamol inson sifatida kamol topadi, degan ta’limot bugungi kunda ham o‘z qimmatini yo‘qotmagan deyish mumkin. Jinoyatchilik xulqini psixologik yo‘nalishda tadqiq qilishga qaratilgan ta’limotlardan biri jinoyatchilik xulqi individning biologik tuzilmasi hamda u olgan ta’lim-tarbiyaning o‘zaro mosligi va ta’siri natijasida yuzaga keladi degan g‘oya hisoblanadi. Bu ta’limoga ko‘ra, bolaga beriladigan tanbeh va rag‘batlantirishlar jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga ta’sir etishi mumkinligi masalasini ochib berishga harakat qiladi. Tadqiqotchining ta’kidlashicha, bola qandaydir noqonuniy xatti-harakatni bajarganda unga oilada o‘z vaqtida tanbeh berilsa, tushuntirilsa bu keyingi g‘ayriqonuniy xatti-harakatlar takrorlanishining oldini olishda shartli ta’sir rolini o‘ynaydi. Bunday ta’sirlar bolada noqonuniy xatti- harakatlarni bajarmaslik uchun shartli reaksiyani paydo qiladi. Boshqacha 17 aytganda, bola biror bir g‘ayriqonuniy xatti-harakati uchun jazo olsa, bu jazo keyingi marta yana shunday g‘ayriqonuniy harakatni amalga oshirmaslik uchun shartli avtomatik reaksiya sifatida xizmat qiladi, degan g‘oya ilgari suriladi. Ushbu ta’limot vakillaridan biri Ayzenkning fikriga ko‘ra, o‘smirda biror bir voqea-hodisaga, vaziyatlarga va faoliyatga nisbatan shartli reaksiya ko‘rinishidagi bog‘lanish va ayrim holatlarda shartli bog‘lanishga nisbatan tashqi qarshilik, to‘sqinlikning yuzaga kelishi jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga olib keladi [29]. Tadqiqotchining fikriga ko‘ra, quyi ijtimoiy-iqtisodiy tabaqadan bo‘lgan kishilarda bu shartli bog‘lanish turg‘un holatda bo‘lmaydi. Shuning uchun ham bunday toifadagi kishilarda jinoyatchilik xulqining kelib chiqish darajasi yuqori bo‘ladi. Ayzenk o‘z tadqiqotlaridan olingan xulosalarga asoslanib, jinoyatchilar shaxsining quyidagi turlarini ko‘rsatib o‘tadi [29]: 1. Ekstravert jinoyatchilar - ehtirosli, shiddatli, faol, agressiv, impulsiv kishilar bo‘lib, ular o‘zlarining xatti-harakatlaridan xavfli, qaltis faoliyatlaridan rohatlanib, boshqalarni hayratga solishni xush ko‘radilar. Bundan huzurlanadilar. 2. Introvert jinoyatchilar - ular o‘ta darajada his-hayajonga beriluvchi, osongina xafa bo‘ladigan, bezovta, faoliyat darajasi sust, behalovat, tartibli hayot kechiradigan, his-tuyg‘ularini tashqariga chiqarmaydigan kishilardir. 3. Psixotiklar - qo‘pol, xavotirlanuvchan, yangi muhitga, odamlarga tez moslasha olmaydigan, urush-janjalni xush ko‘radigan, g‘ayritabiiy voqyea- hodisalardan rohatlanuvchi, nizoli vaziyatlarga tez-tez tushib turuvchi, yolg‘izlikni xush ko‘radigan jinoyatchilardir. A y z enkning ta’kidlashicha, jinoyatchi shaxsining bir-biridan farqlanishi ikki omilga bog‘liq bo‘ladi. Ulardan biri individning yangi aloqa o‘rnata olish faoliyatini ta’minlovchi asab tizimining javob berishga tayyorgarlik darajasi bo‘lsa, ikkinchisi asab tizimining javob berish kuchi va quvvatini belgilovchi va ushbu kuchga qarshi turuvchi tormozlanish reaksiyasidir [ 29 ] . 18 Ekstravert jinoyatchilarning yangiliklarga, tashqi ta’sirlarga javob berish reaksiyasi darajasi sust va tormozlovchi reaksiyasi darajasi yuqori bo‘lganligi uchun ular ijtimoiy muhit voqyea-hodisalariga nisbatan moslasha olmaydilar va oqibatda g‘ayriqonuniy xatti-harakatlarni bajarishga moyilliklarini namoyon qiladilar. Shuningdek, ular biologik instinktlarini o‘z nazorati ostiga ola bilmasliklari tufayli ham jinoiy xatti-harakatlarni sodir etadilar. Introvertlar esa ijtimoiy muhitdagi yangiliklarga javob berishga tayyorgarlik darajasi yuqori bo‘lganligi sababli ijtimoiy moslashish jarayonini o‘z boshidan yaxshi kechiradilar. Tormozlovchi reaksiya darajasining pastligi esa ularni turli xil g‘ayriqonuniy xatti-harakatlarni bajarishdan tiyadi. Nevrotiklar esa har bir voqyea-hodisaga emosional qo‘zg‘aluvchanlik orqali qo‘pol, mantiqsiz yondashishlari tufayli nizoli vaziyatlarga ko‘p duch keladilar. Agarda, nevrotiklar ekstravertlar bo‘lsa, ulardagi impulsivlik, agressivlik xislatlari boshqa shaxs xususiyatlariga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi [29]. Ushbu nazariya tarafdorlari jinoyatchilar shaxsiga o‘ta darajadagi nevrotiklik va ekstravertlik xususiyatlari xos ekanligi to‘g‘risidagi fikrni ta’kidlaydilar Ayzenk nazariyasini tahlil qilib ko‘radigan bo‘lsak, bu nazariya garchand ma’lum darajada jinoyatchilik xulqi shaxsning ekstravertlik va psixotizm shaxs xususiyatlari bilan bog‘liqligi darajasini ko‘rsatib bergan bo‘lsada, biroq o‘zidan oldingi boshqa nazariyalar singari jinoyatchilik xulqini bir tomonlama, ya’ni faqatgina shaxs xususiyatiga bog‘lagan holda tushuntirishga harakat qilganligi hamda yetarli darajada tajribaviy va ilmiy aniqlikka ega emasligi tufayli uni jinoyatchilik xulqini tushuntirishdagi to‘g‘ri, ilmiy va asosli nazariya deya olmaymiz. Voyaga yetmaganlarda jinoyatchilik xulqini psixologik yo‘nalishda tadqiq qilishga harakat qilgan nazariyalardan yana biri «ijtimoiy o‘rganish yoki taqlid qilish» nazariyasidir. Bu nazariyaning asoschilari hisoblangan Bundura va Walters lar o‘z tadqiqotlarida bolalarning o‘z hayotida nimani va qanday voqyea 19 - hodisalarni, holatlarni, shu jumladan jinoiy harakatlarni o‘z ko‘zlari bilan ko‘rishliklari ularni unga moslashib, o‘rganib qolishliklariga olib keladi - degan g‘oyani ilgari suradilar. Ularning fikricha, bola jinoyatchilar bilan birga bo‘lsa ularning faoliyatini o‘z ko‘zlari bilan kuzatsa, unga o‘rganib, erta-indin u ham aynan shunday harakatlarni takrorlashi mumkin bo‘ladi. Bu nazariyaga ko‘ra, bolalar va o‘smirlarda jinoyatchilik xulqini keltirib chiqaruvchi yoki uning oldini oluvchi omil jazo va mukofotdir deyiladi. Bola tomonidan amalga oshirilgan muayyan noqonuniy xatti-harakat ota-ona yoki atrofdagilar tomonidan qo‘llab-quvvatlansa, rag‘batlantirilsa, jinoiy harakatlarning yana takrorlanishi ehtimoli oshadi. Aksincha, bolaning jazolanishi esa ular tomonidan amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan noqonuniy xatti-harakatlarning qayta takrorlanish ehtimolini pasaytiradi deb ko‘rsatiladi Bu yo‘nalishdagi tadqiqotlarga ko‘ra, bola xatti-harakatlarining amalga oshirilishida undagi taqlidchanlik xususiyatining o‘rni kattadir. Bolaning boshqalar tomonidan amalga oshirilgan tajovuzkorona faoliyatni kuzatishi unda shunga nisbatan taqlid qilib ko‘rish istagini keltirib chiqaradi. Ushbu istak ta’siri natijasida g‘ayriqonuniy harakat amalga oshirilishi mumkin. Ayrim tadqiqotchilar katta kishilarning agressivlik faoliyati rag‘batlantirilgan holatlarni bolalarning ko‘rishi ularda tajovuzkorona faoliyatga nisbatan intilishni keltirib chiqaradi deb ta’kidlaydilar. Shuningdek, kattalarning tajovuzkorona faoliyati jazolangan holatlar ham ba’zan bolalarda tajovuzkorona faoliyatga taqlid qilish istagini yuzaga keltirishi mumkin. Bu shuni ko‘rsatadiki, boshqalarning harakatlari nafaqat rag‘batlantirilganda balki jazolanganda ham bolada tajovuzkorlik faoliyati yuzaga kelishi mumkin. Bundan ko‘rinadiki, ushbu nazariyada aniqlik, muayyan qat’iy fikr, xulosa yetishmaydi. Shuning uchun ham bu singari nazariyalar keng ilmiy jamoatchilik nazariga tushmagan edi. Ayrim tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, bolalar ayrim modellarga boshqalarga qaraganda ko‘proq taqlid qiladilar. Masalan, o‘zlariga mukofot beruvchi, kuchli, omadli va hurmat-e’tiborga ega bo‘lgan hamda tez-tez 20 ko‘rishib turadigan kishilarga ko‘proq taqlid qiladilar. Bu xususiyatlar ota- onalar hayotining dastlabki yillariga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun ular bu davrda bolalari uchun taqlid qilish modeli bo‘lib xizmat qiladilar.Oilada ota- onalar bolalarga har tomonlama stimul beruvchi manba va taqlid qilish obyekti bo‘lib xizmat qilishligi tufayli ular bir-biriga va farzandlariga qanday munosabat ko‘rsatishlariga ko‘ra, farzandlarining kelajakda tajovuzkorona fe’l-atvorga ega bo‘lishliklarini belgilab beradilar Bolalar va o‘smirlar yaqin munosabatda bo‘lgan kishilardan tashqari ommaviy axborot vositalari, xususan televideniya ko‘rsatuvlari, internet, videofilmlar orqali ham tajovuzkorona, g‘ayriqonuniy xulq-atvorga tez o‘rganadilar. Shuning uchun ham bolalar va o‘smirlar ommaviy axborot vositalarida ko‘rgan obrazlariga ko‘pincha taqlid qiladilar. Jinoyatchilik xulqini talqin qiluvchi nazariyalardan yana biri bu – «O‘zaro ta’sir tahlili» nazariyasidir (transaksional tahlil) [48]. Bu nazariyaning asoschisi Erik Bern bo‘lib, bunga ko‘ra, individ bilan uni qurshab olgan atrof-muhit o‘rtasidagi munosabatlar va ularning dinamik o‘zaro ta’siriga ko‘ra, jinoyatchilik xulqi kelib chiqadi deyiladi. Ushbu nazariya tarafdorlarining ta’kidlashlariga ko‘ra, ijtimoiy o‘zaro ta’sir o‘zgalar tomonidan tanilish ehtiyojiga tayanadi. Insonning tanilish ehtiyojini qondirish yo‘llarini tanlashi, uning shaxs va xarakter xususiyatlarini tashkil qiladi. Bu ehtiyojlarni ochiq munosabatlarda qondira olmagan kishilar turli xil o‘yinlar qilishga kirishadilar. Bu o‘yinlar orqali ular o‘zlari uchun katta qoniqish oladilar. Kishilarning vaqti-vaqti bilan his-tuyg‘u, o‘y-xayollar va amalga oshirilgan xatti-harakatlarni turli shakl va mazmunda namoyon etishliklarini farqlagan Berne shaxsdagi uch «Ego» tushunchasini izohlashga harakat qiladi [48]: 1. Ota-ona ta’sirining «Ego» holati - bu ota-ona yoki uning o‘rnini bosadigan kishilarning his-tuyg‘ulari, fikr-xayollari, xatti-harakatlari va bolalarga nisbatan bo‘lgan munosabatlarini o‘z ichiga oladi. Bunda qanday xatti- harakatlarni amalga oshirish mumkin, qandaylarini esa mumkin emasligi va 21 qanday usullar orqali amalga oshirish zarurligi to‘g‘risidagi fikrlarini nazorat qiluvchi va tanqid qiluvchi «Ego» yuzaga chiqadi. 2. Kishining qadriyatlari, iymon-e’tiqodi va vijdoniylik tushunchalarini aks etadigan «Ego» tuzilmasi. Bola bu tuzilmada ba’zan ijodkorlik va emosionallik, ba’zan esa isyonkorlik va bo‘ysinuvchanlikni namoyon qiladi. Bu individning bolaligiga oid his-tuyg‘u, fikr-xayollari, xatti-harakat va munosabatlarini ifoda etadigan «xohlayman», «amalga oshiraman» degan talab etuvchi tuzilmasidir. 3. Kishilarning haqiqatni talab etuvchi, mantiqli, mulohazali bo‘lishni istovchi, «ego» tuzilmasidir. Kishilardagi bu «ego» voqyealarni xolisona baholash, haqiqatni tan olish bilan bog‘liq bo‘lgan mustaqil fikr, his-tuyg‘u, fe’l- atvor va munosabatlarni o‘z ichiga oladi. Bernening ta’kidlashicha, jinoyatchilik xulqiga ega bo‘lgan bolalar va o‘smirlar haqiqatni talab etuvchi, mantiqli mulohazali bo‘lishni istovchi va ota- ona ta’sirining «Ego» holatlarini tan olmaydigan shaxslardir. Jinoyatchilik xulqini o‘ziga xos tarzda tadqiq qilishga uringan ushbu nazariyaga munosabat bildiradigan bo‘lsak, unda individga atrof-muhitning qay darajada ta’sir etishi jinoyatchilik xulqini keltirib chiqarishi mumkin degan nisbatan to‘g‘riroq g‘oyaning o‘rtaga tashlaganligini ko‘ramiz. Shuningdek, bu nazariyada atrof-muhit va shaxsning o‘zgalar bilan bo‘ladigan munosabatlarining dinamik rivojlanishi xulq og‘ishining kelib chiqishiga olib keladi deb talqin qilinganligi ham kuzatiladi. Boshqacha qilib aytganda, tarbiyasi qiyin o‘smir jamiyatdagi nosog‘lom muhit bilan qanchalik yaqin munosabatda bo‘lsa, ular o‘rtasidagi munosabatlar dinamikasining rivojlanish xususiyatiga ko‘ra, xulq og‘ishi kelib chiqish darajasi yuqori bo‘ladi. Bir qarashda ushbu mulohazalar bir qadar to‘g‘ridek tuyulsa-da, ammo jinoyatchilikning kelib chiqishida mazkur nazariya namoyondalari shaxsning o‘rni, uning ruhiy olami, jamiyatda tutgan mavqei va shaxs «Meni» tushunchalarini bir oz e’tibordan chetda qoldirganliklarini kuzatamiz. Ular ko‘pincha jinoyatchilik xulqining kelib chiqishida atrof-muhit va o‘zgalar 22 ta’sirini birlamchi omil sifatida talqin etishga urinadilar. Shuningdek, ularning qarashlarini mantiqan tahlil qilib ko‘radigan bo‘lsak, ular qandaydir ma’noda jinoyatchilikni ijtimoiy hodisa, u ijtimoiy muhit ta’sirida yuzaga keladi, degan g‘oyani ilgari surganliklarini ham kuzatishimiz mumkin. Bu ularning jinoyatchilik xulqini tushuntirishda bir yoqlamalikka berilganliklarini ko‘rsatadi. Ushbularga qaramasdan, bu nazariya o‘z davrida jinoyatchilik hodisasini tadqiq etishga, uni ilmiy jihatdan asoslashga o‘ziga xos tarzda hissa qo‘shdi deyaolamiz. Manbalardan ma’lum bo‘lishicha, g‘arb mamlakatlarida jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga sabab bo‘luvchi omillar xususida turlicha qarashlar mavjuddir.Ularning ayrimlarida jinoyatchilik sabablari biologik omilga bog‘lab tushuntirishga harakat qilinsa, ayrimlarida shaxsning individual-psixologik xususiyatlariga, ularning shakllanish jarayonlariga va ijtimoiy muhitga bog‘liq ekanligi to‘g‘risidagi ta’limotlarning ilgari surilganligini kuzatamiz. U.Djeymsning fikriga ko‘ra, shaxsning o‘zligi, ya’ni uning individual- psixologik xususiyatlari hamda tashqi muhitning insonga o‘ziga xos tarzda ta’sir etishi natijasida jinoyatchilik xulqi kelib chiqadi. Shuningdek uning ta’kidlashicha, inson nimani o‘zimniki, menga tegishli deb tasavvur qilsa, ya’ni o‘zining tanasini, ruhiy olamini, oila-a’zolarini o‘zimniki deb qabul qilishi unda o‘zlikning shakllanishidan dalolatdir. O‘zlikning, o‘z xatti-harakatlari oqibati va mazmunining anglanmasligi kishida o‘zi tomonidan amalga oshirilayotgan jinoiy harakatlar mazmun va oqibatini tushunib yetmaslikni yuzaga keltiradi. 1.2. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining O‘zbekistonda o‘rganilish holat i Umumjahon muammolaridan biri hisoblangan voyaga yetmaganlar jinoyatchiligini tadqiq qilish borasida barcha xorijiy va hamdo‘stlik mamlakatlari singari Resublikamizda ham bir qator ilmiy izlanishlar olib borildi. Ushbu ilmiy tadqiqot ishlarida voyaga yetmaganlar o‘rtasida sodir etilayotgan qonunbuzarlik, alkogolizm va giyohvandlik singari illatlarning kelib chiqishiga ta’sir etuvchi ijtimoiy-psixologik omillar, jinoyachilik hodisasining statistik, 23 demografik, huquqiy va hududiy xususiyatlari har tomonlama tahlil qilishga harakat qilinadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev “Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, muqaddas dinimizning sofligini asrash – davr talabi” mavzusidagi anjumanda so‘zlagan nutqida “...bugungi kunda mahalladagi, ayniqsa, uyushmagan yoshlarning taqdiri bilan kim qiziqayapti? Bolalar kimlar bilan hamsuhbat bo‘layotgani, o‘qishga qachon borib, qachon kelayotganini kim nazorat qilayapti? Yoshlar, xususan, o‘smirlar orasida bezorilik, jinoyatlar soni ortishiga qanday omillar sabab bo‘layapti? Ba’zi yoshlarimiz uchun mehr- oqibat, axloq-odob tushunchalari butunlay begona bo‘lib borayotgani, ularda befarqlik, mas’uliyatsizlik, mehnat qilmasdan kun ko‘rishga intilish kabi illatlar paydo bo‘layotgani – achchiq bo‘lsa-da, haqiqat” [9] degan edilar. Shuningdek, jamiyatda huquqbuzarliklarning oldini olish chora-tadbirlarida “profilaktika inspektorlari, voyaga yetmaganlar ishlari bo‘yicha ishlovchi mas’ul xodimlar va jamoatchilik vakillari uchun yoshlar, o‘quvchilar va ularning ota-onalari yoki ularning o‘rnini bosuvchi shaxslar bilan ishlash bo‘yicha axborotnomalar va metodik qo‘llanmalar ishlab chiqish” [8] kabi vazifalar belgilanib, bu borada jinoyat sodir etishga moyil bo‘lgan o‘smirlarni o‘rganishning psixologik xususiyatlari ning samarali metodikalarini aniqlash, tashkiliy chora-tadbirlar mazmuni, hamda barkamol yoshlarni tarbiyalashga yo‘naltirilgan va jinoyat motivlarining oldini olishga qaratilgan ilmiy-psixologik tavsiyalar ishlab chiqishga oid ilmiy tadqiqotlarni samarali amalga oshirishni talab etadi. Ma’lumki, jamiyat hayotida yoshlar tarbiyasi, ularning barkamol inson sifatida shakllanishi masalasi har bir mamlakatda o‘z davrining asosiy masalalaridan biri sifatida qaralib kelingan. Sharqda jumladan, yurtimizda ham bu sohaga qadim-qadim davrlardanoq katta ahamiyat berib kelingan. Jumladan, XIV asr ilm-fanining yorqin namoyondasi hisoblangan Jaloliddin Devoniyning «Bolalar tarbiyasi haqida» va «Axloqi Jaloliddin» (Jaloliddinning axloqi) asarlaridagi odob-axloq va yoshlar tarbiyasiga bag‘ishlangan chuqur falsafiy g‘oyalari [13], Kaykovusning «Qobusnoma» asaridagi bolalarni axloqiy 24 tarbiyalashga yo‘naltirilgan qarashlari bugungi kunda ham yoshlarni to‘g‘ri yo‘lga boshlashda insoniyat va jamiyatga nisbatan turli xil qabihliklarni amalga oshirmaslikka undashda muhim ahamiyat kasb etmoqda [22]. Devoniyning axloq haqidagi fikrlari ham diqqatga sazavordir. Devoniy - “muvaffaqiyatsizlik oldida o‘zini yo‘qotib qo‘ymasdan, bunday paytda zorlanmasdan, o‘zini mardanovor tutish kamtarinlikning muhim belgisidir” [13] - deydi. XX asr boshlaridagi pedagogik taraqqiyotning asoschisi Abdulla Avloniy axloqni shunday ta’riflaydi: “Yaxshi xulqlarning yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini dalil va misollar bilan bayon qiladurg‘on axloqdir” [14]. Islom dinining muqaddas kitobi hisoblangan Qur’oni Karim va Hadisi shariflarda ham yoshlar tarbiyasi, odob-axloq, vijdon, imon va e’tiqod to‘g‘risida g‘oyat qimmatli fikr-mulohazalar bildiriladi. Xususan, «Qur’oni Karim» dagi “Fotiha” surasi oyatlaridan birida farzandning oqilligi, odob-axloqi, jamiyat oldidagi burchi va vazifasi xususida juda muhim fikrlar bayon etiladi. Islom ilmida har bir noqonuniy xatti-harakat uchun jazo (had) muqarrarligi ta’kidlanadi. Jazodan maqsad deyiladi, bandalarni zararli odatlar va insonlarga zarar keltiradigan narsalardan qaytarishdir . Mamlakatimiz psixolog olimlari (E.G‘.G‘oziyev, G‘.B.Shoumarov, A.M.Jabborov, Z.T.Nishonova, N.S.Safoyev, N.G‘.Komilova, B.M.Umarov, R.S.Samarov, G.Q.To‘laganova, I.M.Hakimova, N.T.Norqulova, F.F.Rasulova , O.S.Qodirov, U.A.Butayeva va boshq.) tomonidan, xususan o‘smirlar tarbiyasida yuzaga keladigan muammolar va qiyinchiliklarning motivasion asoslarini o‘rganish sohasida bir qator nazariy va amaliy masalalarni hal qilishga yo‘naltirilgan tadqiqot ishlari olib borilganligini e’tirof etishimiz mumkin. Kuzatishlardan ma’lum bo‘lishicha, Respublikamizda voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi muammosini ilmiy tadqiq qilish masalasiga mustaqillik yillarida yanada e’tibor ortdi. Keyingi yillarda respublikamizda voyaga yetmaganlar o‘rtasida turli xil qonunbuzarlik holatlarining ortib 25 borayotganligi keng ilmiy jamoatchilikni bu muammo bilan yanada jiddiyroq shug‘ullanishga undaydi. Shu boisdan respublikamizda keyingi yillarda voyaga yetmaganlar jinoyatchiligini ilmiy tadqiq etish borasida muayyan muvaffaqiyatlar qo‘lga kiritildi. Respublikamizda voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi muammosini o‘rganishga qaratilgan ilmiy izlanishlarni kuzatar ekanmiz, butun dunyo mamlakatlarida bo‘lgani singari ushbu muammoni ilmiy tadqiq etish ishlari bir necha yo‘nalishlar bo‘yicha olib borilganligining guvohi bo‘lamiz. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining kriminalistik yo‘nalishi bo‘yicha olib borilgan ilmiy tadqiqotlar shundan dalolat beradiki, bu yo‘nalishda keyingi yillarda bir qator samarali ilmiy izlanishlar olib borilgan. Ushbu ilmiy tadqiqot ishlarida voyaga yetmagan yoshdagi jinoyatchi shaxsi, voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining ijtimoiy, huquqiy omillari, sabab va motivlari hamda uning oldini olish borasidagi muammolar tadqiq qilinadi. Xususan, tadqiqotchi A.A.Rasulov o‘z tadqiqotlarida voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining oldini olishda huquqiy ong va madaniyatni shakllantirish muhimligi to‘g‘risidagi qimmatli mulohazalarni ilgari suradi. Shuningdek, tadqiqotchining ta’kidlashicha, bolalar va o‘smirlar o‘rtasida jinoyatchilikning oldini olish nafaqat mutasaddi tashkilot xodimlarining, balki keng jamoatchilik, ota-onalar va o‘qituvchilar zimmasidagi muhim vazifalardan hisoblanadi. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligini huquqiy va kriminalistik yo‘nalish bo‘yicha tadqiq qilishga qaratilgan tadqiqotlarni kuzatar ekanmiz, ularda voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining huquqiy, kriminalistik omillari bilan bir qatorda ijtimoiy, huquqiy, statistik va ayrim holatlarda pedagogik hamda psixologik omillari ham ma’lum darajada tahlil qilinganligining guvohi bo‘lamiz. Bunday holat tadqiqotchilarning bu muammoni yanada chuqurroq o‘rganishga bo‘lgan intilishlari va harakatlaridan dalolat beradi. Qolaversa, ularning bu xildagi yondashuvi voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi nafaqat huquqshunos- kriminalist tadqiqotchilar tomonidan o‘rganilishi zarur bo‘lgan, balki psixolog, pedagog, biolog, sosiolog va boshqa soha mutaxassislari tomonidan ham tadqiq etishilishi 26 zarur bo‘lgan muammo ekanligini ko‘rsatadi. Biroq shunday bo‘lsa-da, voyaga yetmaganlar jinoyatchiligini kriminalistik yo‘nalish bo‘yicha tadqiq etishga qaratilgan tadqiqotlarda jinoyatchi shaxsini, uning shakllanish jarayonlari va ijtimoiy omillarini tadqiq qilish va voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining oldini olish, uning huquqiy mezonlarini ishlab chiqish masalasi ular tadqiqotining asosiy maqsad va vazifalari sifatida belgilanganligini kuzatamiz. Bolalar va o‘smirlar jinoyatchiligini tadqiq qilishning pedagogik yo‘nalishi bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlarni tahlil qilar ekanmiz, ularda voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining kelib chiqish sabablari oiladagi tarbiyaga, ota-onalarning farzandlar tarbiyasida noto‘g‘ri tarbiya usullaridan foydalanishliklariga, oilaviy tarbiyadagi nuqsonlarga, ijtimoiy muhitga, jumladan maktab, mahalla, tengqurlari davrasida nosog‘lom muhitning mavjudligiga bog‘liqdir degan fikr-mulohazalarning tahlil qilinganligining guvohi bo‘lamiz. Professor E.G‘oziyev tadqiqotlarida tarbiyasi qiyin o‘smirlarda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishi boshqa o‘smirlarga nisbatan tez va oson kechadi va shu tufayli voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining oldini olish ishlarini tarbiyasi qiyin o‘smirlardan boshlash zarur degan qimmatli g‘oyaning ilgari surilganligini kuzatamiz. Shuningdek, jinoyatchilik xulqining kelib chiqishida ijtimoiy muhit, ya’ni oila, maktab va tengqurlari davrasi ta’siri bilan bir qator shaxsning dunyoqarashi, qiziqishlari, ustanovkalari, ma’naviyati va individual psixologik xususiyatlari bir xil ishtirok etadi [18] deb ta’kidlaydi. E.G‘oziyevning fikriga ko‘ra, o‘quvchilarning bo‘sh vaqtlarini to‘g‘ri taqsimlash va uni samarali o‘tkazishga yordam berish, bolalarni maktabdan tashqari vaqtlarda iloji boricha turli xil to‘garaklarga, ijtimoiy foydali faoliyatlarga yo‘naltirish bolalar va o‘smirlar o‘rtasida qonunbuzarliklarning oldini olishda muhimdir deb ta’kidlanadi [18]. E.G‘oziyev tadqiqotlarini o‘rganish natijalarining ko‘rsatishicha, tarbiyasi qiyin o‘smirlar va jinoyatchilik xulqiga ega bo‘lgan bolalar va o‘smirlar bilan profilaktik ishlarni olib borishda ijtimoiy muhitdan tashqari pedagogik- 27 psixologik qonuniyatlarga ham murojaat qilish zarurligi masalasi respublikamizda o‘tgan asrning 70-80 yillaridayoq tadqiqotchi tomonidan ko‘tarib chiqilganligining guvohi bo‘lamiz [18]. Respublikamiz psixologiya fanida bu xildagi qarashlarning paydo bo‘lishi boshqa soha mutaxassislarini ham voyaga yetmganlar jinoyatchiligi muammosiga pedagogik-psixologik nuqtai nazardan yondashish zarurligi to‘g‘risidagi xulosalarga kelishlariga olib keldi hamda bu sohadagi psixologik ilmiy tadqiqotlarning keng miqyosda olib borilishiga turtki bo‘lib xizmat qildi. Professor G‘.B.Shoumarov ilmiy izlanishlarida oila va oilaviy munosabatlardagi nosog‘lom psixologik muhitning bola xulq-atvoriga ta’siri, xulq og‘ishining kelib chiqishida shaxsning individual-psixologik xususiyatlari, ruhiy tanglik va affektiv holatlarining bolalar va o‘smirlarda xulq og‘ishining kelib chiqishiga ta’siri masalasi batafsil yoritiladi [26]. G‘.B.Shoumarovning ta’kidlashicha, oiladagi nosog‘lom-psixologik muhit nafaqat er-xotin o‘rtasidagi nizolarni, balki bolalar ruhiyatidagi, xulq-atvoridagi o‘zgarishlarni ham keltirib chiqaradi. Oilada ota-onalarning o‘z hayot va tashvishlari bilan bo‘lib, bolalar faoliyatini nazorat qilmasliklari hamda ularni ijtimoiy foydali faoliyatga yo‘naltirmasliklari, bolalarda xulq og‘ishining kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Shuningdek, oilaviy tarbiyaning ta’sirchanlik roli, ota- onaning shaxs sifatida ibrat ko‘rsata olmasligi, ularning noaxloqiy xulq-atvorga ega bo‘lishlari va boshqalar bolalar va o‘smirlarda xulq og‘ishining kelib chiqishiga olib keladi [26]. Sh.R.Baratov tadqiqotlarida ham sog‘lom avlodni shakllantirish, sog‘lom ruhiyat masalalari tahlil qilishga harakat qilinadi. Tadqiqotchining ta’kidlashicha, oilada shaxslararo munosabatlarni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish, oila muhitini sog‘lomlashtirish, oilada oilaviy qadriyatlarning ulug‘lanishiga erishish va boshqalar bolalar tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Qadriyatlarimiz qadrlanmagan oilalarda noaxloqiy va nosog‘lom xulqli farzandlar voyaga yetadi [16]. 28 O‘zbekiston ijtimoiy-psixologiya fanida bolalar va o‘smirlar jinoyatchiligining ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini nisbatan batafsilroq tadqiq etgan tadqiqotchi E.Qo‘ljonov hisoblanadi. U o‘z tadqiqotlarida mahkum o‘smirlarning shaxs va individual-psixologik xususiyatlari, hamda ular xulq- atvorini tuzatish masalalari, o‘smirning ijtimoiylashuvi va bu jarayonning jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga ta’siri, ota-ona munosabatlari natijasida jinoyatchilik xulqining kelib chiqishi va boshqa muammolarni ilmiy jihatdan tahlil qilishga harakat qiladi. O‘zbekistonda voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi muammosini o‘rganish bo‘yicha olib borilgan ilmiy izlanishlar va manbalar tahlilidan kelib chiqib xulosa qilish mumkinki, yurtimizda garchand voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi bir qator sohalar bo‘yicha ilmiy tadqiq etilgan bo‘lsada biroq, bu sohada o‘rganilishi zarur bo‘lgan jihatlar bir talaydir.Ayniqsa, voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari yetarlicha o‘rganilmaganligi tufayli bu sohada keng qamrovli ilmiy izlanishlar olib borish zarurdir. I.M.Hakimova o‘z tadqiqotlarida deviant xulq-atvor psixologiyasini o‘rganib, mazkur xulq-atvorning shakllanishi bilan bog‘liq omillar, ularning turlari, delikvant axloq va agressiv xulq shakllari, suisidal axloq va shaxs axloqining anomal turlari psixologiyasi, ruhiy-jinsiy rivojlanish psixologiyasi, jinsiy rolli axloq sterotipining buzilish shakllarini tadqiq etgan. Unda shaxsda uchraydigan “xulq og‘ishi” tushunchasi, uning turlari, namoyon bo‘lishining sabab va sharoitlari psixologik tahlil qilingan. Shuningdek, muallif ichki ishlar idoralari va xuquqni muhofaza qiluvchi organlar xodimlarining turli toifadagi shaxslar bilan ishlashlarida muhim hisoblangan huquqbuzarliklarni keltirib chiqaruvchi psixologik, ijtimoiy va biologik omillar hamda ularni yuzaga keltiruvchi motivlar bilan bog‘liq masalalarni yoritgan. Shaxslarda uchraydigan deviasiyaning differinsial va gender farqlari, ularning psixologik qonuniyatlari ochib berilgan. G.Q.To‘laganova tarbiyasi qiyin o‘smirlar, deviant xulq psixologiyasi va uning korreksiyasi sohalarida keng qamrovli ilmiy tadqiqot ishlarini olib borib, 29 tarbiyasi qiyinlik mohiyatiga klassik va zamonaviy yondashuvning ilmiy- nazariy jabhalarini o‘rgangan [ 54 ]. Muallifning tadqiqot tahlillariga tayanib, inson muammolarini o‘rganuvchi hamda oila, maktab va hatto jamiyatimiz uchun muayyan qiyiichiliklar tug‘diruvchi xulqiy og‘ishlar, ularning psixologik diagnostika va korreksiyasini qanday tezkor hamda samarali usullar bilan amalga oshirish mumkinligi xususidagi zarur savollarga ham javob topish mumkin. Tadqiqotda xulqiy og‘ishlarning nazariy va amaliy metodologik jihatlari bilan birga uni belgilovchi sosial psixologik omillar, insoniyat jamiyatining qat’iy belgilangan ijtimoiy xulq-atvor dasturlari tizimiga va jamoatchilik fikri, odatlar, axloqiy tamoyillar, an’analar kuchiga tayanuvchi xulq-atvor qoidalari xususida fikr yuritiladi. Qabul qilingan me’yorlar xulq- atvorning tarixan shakllangan qoidalari sifatida talqin qilinib, uning baholovchi mazmunga, shunga muvofiq ravishda xar qanday xatti-harakat tavsiflanishida me’yorning tabiiy korrelyati, ya’ni unga bog‘liq tushuncha «og‘ish» haqidagi tasavvurlarning turli xil ma’no-mazmun kasb etish xususiyatlarining tadqiqiy tahlili keng yoritilgan. N.T.Norqulova affiliasiya motivi–talabalar ma’naviy qiyofasini shakllantiruvchi ijtimoiy-psixologik omil mavzusidagi ilmiy izlanishlarida O‘zbekistonda ilk marotaba talabalar o‘rtasida o‘tkazilgan affiliasiya motivini tadqiq qilish orqali ular ijtimoiy xulqi va ma’naviy qiyofasini shakllantirishdagi o‘zaro bog‘liqlikning isbot qilinganligi, affiliativ xulqning ijtimoiy-psixologik mexanizmlari moduli ishlab chiqilib, trening dasturlarining taqdim etilganligi amaliy jihatdan oliy ta’lim muassasalarida (kasb ta’limi bosqichida ham) yoshlar xulq-atvorini regulyasiya qilish, ular xulqida kutilishi mumkin turli og‘ishlar va salbiy o‘zgarishlardan saqlash, shu orqali oliy o‘quv yurtlaridagi ma’naviy- ma’rifiy ishlar samaradorligini yanada yuqori pog‘onaga ko‘tarish mumkinligini ilmiy asoslagan [ 51 ] . F.F.Rasulova o‘smirlarda agressiv xulq-atvor namoyon bo‘lishining psixologik xususiyatlari mavzusida olib borgan ilmiy tadqiqotlarida mazkur muammoning ilmiy-nazariy asoslari xorij tadqiqotchilari tomonidan keng 30 yoritilganligi va agressiya fenomenining turlari, shakllari, motivlari, namoyon bo‘lish xususiyatlariga oid nazariy yondashuvlar o‘rin olganligini ko‘ramiz [55] . Muallif nazariy-metodologik tahlillariga tayanib, agressiya – bu odamlar, insonlar guruhiga nisbatan jismoniy hamda ruhiy zarar yetkazishga yo‘naltirilgan har qanday xulq-atvor shakli yoki xulq-atvor modeli deb izohlaydi. Agressivlikning differensial-psixologik xususiyatlari ga doir empirik tadqiqot katta, o‘rta va kichik o‘smirlarda olib borilganligi muallifga qiyosiy tahlil qilish imkonini bergan. Shunga asoslanib, a gressivlikka moyillikni korreksiya qilishning ilmiy-metodik jihatlari haqida to‘xtalib, psixologik yordam amaliyotida emosional buzilishlarni korreksiya qilishda xulq-atvor terapiyasi, kognitiv terapiya, geshtalt terapiya va boshqa psixoterapevtik yo‘nalishlarga xos usullardan foydalanish ahamiyatli ekanligini e’tirof etadi va ularni o‘zida jamlagan “Xulq-atvorni modifikasiyalash treningi” dasturini ishlab chiqqanligini ko‘rishimiz mumkin. Mazkur ijtimoiy-psixologik trening dasturida agressiv xulq-atvorni bosqichma-bosqich o‘zgartirish modeli qo‘llanilgan: shaxsning o‘zini-o‘zi va o‘z his-tuyg‘ularini anglash, o‘z shaxsini qayta baholash, hissiyotlar ustida ishlash, agressiv xulq-atvorni anglash, shaxslararo munosabatdagi qiyinchiliklar, kognitiv jarayonlarni rivojlantirish, barkamollikka intilish, ota- ona va pedagoglar bilan ishlash dasturlari yaratilgan. O‘smirlar o‘zlarida kechayotgan salbiy yoki ijobiy emosiyalarni to‘la ma’noda nazorat qila olish imkoniyatiga ega bo‘lganlar, ular o‘zlarida har qanday holatda namoyon bo‘lgan jahl, g‘azab kabi emosional holatlardan o‘zlarini tuta olgan, umuman, ularda emosiyalarni nazorat qilish imkoniyati kuchayganligi yaqqol kuzatilgan. 31 Bob yuzasidan xulosa Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligini o‘rganishga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlar va manbalar tahliliga asoslanib quyidagi xulosalarga keldik: 1. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligini ilmiy tadqiq etish uchun xulq- atvor og‘ishining bir ko‘rinishi sifatida delinkvent xulq atamasini ilmiy va nazariy jihatdan asoslash talab etiladi. 2. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi muammosini o‘rganish yuzasidagi ilmiy tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, jinoyatchilik xulqini izohlashda bir yoqlamalilika yo‘l qo‘yilgan. Masalan, Ayrim tadqiqotlarda jinoyatchilik xulqi sof ijtimoiy, ayrimlarida esa biologik yoki psixologik hodisa deb bir yoqlama talqin qilinadi. 3. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligini o‘rganish o‘z davrida bir qator yo‘nalishlar bo‘yicha olib borilgan. Jumladan, XIX asrning birinchi yarimida Yevropada “Atropologik kriminalistika” maktabining, “Psixoanalitik”, “Sosiologik”, “Biologik” ya’ni, jinoyatchilik xulqining kelib chiqishini nasliy omillarga bog‘lab tushuntirishga harakat qilgan bir qator nazariyalarning paydo bo‘lganligini ta’kidlash mumkin. 4. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi uzoq yillar mobaynida kattalar jinoyatchiligining bir qismi sifatida o‘rganib kelinganligi voyaga yetmaganlar jinoyatchiligini keltirib chiqaruvchi omillarning yetarlicha o‘rganilmay qolinishiga sabab bo‘ladi va bu yo‘nalishdagi ishlarning davom ettirilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. 5. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi muammosi XX asrning ikkinchi yarimiga kelib, butun dunyo olimlari singari Respublikamiz olimlari tomonidan ham har tomonlama ilmiy tadqiq etishga kirishilgan. Biroq, Respublikamizda voyaga yetmaganlar jinoyatchiligini tadqiq qilish ishlarining tahliliga ko‘ra, bolalar va o‘smirlar jinoyatchiligi asosan kriminalistik, pedagogik va huquqiy yo‘nalishlarda olib borilganligi tufayli bolalar va o‘smirlar jinoyatchiligining ijtimoiy-psixologik omillari alohida ilmiy tadqiqot mavzusi sifatida kam o‘rganilgan . 32 II BOB. VOYAGA YETMAGANLAR JINOYATCHILIGINING IJTIMOIY-PSIXOLOGIK OMILLARI 2.1. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining ijtimoiy-psixologik xarakteristikasi Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligini ijtimoiy-psixologik jihatdan o‘rganish maqsadida tadqiqotimizda bolalar va o‘smirlar tomonidan sodir etilgan jinoyatlarning statistik ma’lumotlari katanamnistik tahlil metodi orqali o‘rganildi hamda sodir etilgan jinoiy harakatlarning ijtimoiy - psixologik omillari tahlil qilindi . Biz tomonimizdan amalga oshirilgan tadqiqotda voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining ijtimoiy-psixologik omillarini o‘rganishda hamda ular tomonidan sodir etilgan jinoiy xatti-harakat va jinoyatchi shaxsi o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rganishga alohida e’tibor qaratildi. Chunki, jinoiy harakat va jinoyatchi shaxsi o‘rtasidagi bog‘liqlikni ochib berish jinoyatchilikning ijtimoiy- psixologik omillarini izohlashda muhim hisoblanadi. Bunda biz quyidagi prinsiplarga ko‘ra tadqiqot ishlarini olib bordik. Birinchidan, jinoiy harakatning kelib chiqishidan tortib, uning amalga oshirilishi, maqsad va oqibatlari kompleks tarzda o‘rganildi. Ikkinchidan esa, jinoyatchi shaxsi va uning psixologik, yosh xususiyatlari tahlil qilindi. Natijada jinoiy harakat va voyaga yetmagan jinoyatchi shaxsi xususiyatlari hamda ular o‘rtasidagi bog‘liq jihatlar haqida muayyan ma’lumotlar olishga erishildi. Ushbu tamoyilga ko‘ra, biz dastlab voyaga yetmaganlar jinoyatchiligiga xarakteristika berishga harakat qilamiz. Tadqiqotimiz natijalari va statistik ma’lumotlarning ko‘rsatishicha, voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi kattalar jinoyatchiligidan ijtimoiy xavflilik jihatidan kam xavfliligi bilan ajralib turadi. Ular tomonidan sodir etilgan jinoiy harakatning asosiy qismi, ya’ni 36,20 % o‘g‘irlik va bezorilik jinoyatlarini tashkil qiladi. Shuningdek, ular tomonidan ba’zan bosqinchilik, zo‘ravonlik jinoyatlari (21,12%) ya’ni kishilarning sumkalarini qo‘lidan tortib olib qochish, bosh kiyimini olib qochish, qo‘rqitib pulini olib qo‘yish kabi jinoyatlar ham 33 sodir etilayotganligi kuzatildi. Juda kam darajadagi jinoyatlar davlat va mulkdorlar mulkini o‘g‘irlash bilan bog‘liqdir. Bunda bolalar va o‘smirlarning asosan moddiy-tovar boyliklarni, ya’ni shirinliklar, mevalar, tamaki va spirtli mahsulotlar, radio va teleapparaturalar, soat va fotoapparatlar, texnik asbob- anjomlar va boshqalarni o‘g‘irlaganliklari kuzatiladi. Ushbulardan kelib chiqib aytish mumkinki, bolalar va o‘smirlarning jinoiy harakatlarida ularning yosh xususiyatlari aks etishligi tufayli, texnik asbob-ukunalarga nisbatan qiziqishlarning ustunligi, jinoiy harakatlari mazmunida aynan shu predmetlarga bog‘liq bo‘lgan jinoiy harakatlar sodir etilgan. O‘smirlar tomonidan sodir etilayotgan o‘g‘irlik jinoyatining tahlili shuni ko‘rsatadiki, sodir etilgan o‘g‘irlikning uchdan bir qismi unchalik katta bo‘lmagan pul o‘g‘irliklariga to‘g‘ri keladi. Bolalar va o‘smirlar tomonidan sodir etilgan o‘g‘irlikning kattalar o‘g‘irliklaridan farqli tomoni shundaki, ularning o‘g‘irliklari har doim ham g‘arazli maqsadlarga bo‘ysungan bo‘lmaydi hamda ularning jinoiy harakatlari mazmunida u yoki bu ko‘rinishdagi arzimas ehtiyojlarni qondirish yotadi. Bolalar va o‘smirlar tomonidan sodir etilgan jinoiy harakatlar orasida ikkinchi ko‘rsatgichni (21,12 %) bezorilik jinoyati tashkil qiladi. Bezorilik jinoyati ko‘rsatkichi bir qator tadqiqotchilarning (N.P.Grabovskaya (1969), A.A. Gersenzonlarning (1970) ta’kidlashlaricha, voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi umumiy ko‘rsatgichining taxminan 15-30 % ini tashkil qiladi. Bizning tadqiqotimizda esa bu ko‘rsatgich voyaga yetmaganlar umumiy jinoyatchiligining 24,30 foiziga teng bo‘ldi. Bezorilik jinoyati bolalar va o‘smirlar tomonidan urush-janjal, bolalarni kaltaklash, tan jarohati yetkazish, mushtlashish va boshqa ko‘rinishlarda amalga oshirilganligining guvohi bo‘lamiz. Voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etilgan bezorilik harakatlari kattalarning bezoriliklaridan ko‘chalarda, parklarda, o‘yingohlarda, kinoteatrlarda amalga oshirilganligi bilan farqlanadi. Kattalar tomonidan sodir etilgan bezoriliklar esa asosan xonadonlarda, hovlilarda amalga oshirilishi kuzatiladi. 34 2.1-jadval Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining jinoyat turlari bo‘yicha umumiy ko‘rsatgichi ( foiz hisobida) № Jinoyat turlari Voyaga yetmaganlar umuiy jinoyatchiligi ko‘rsatgichi 12-14 yosh 15-17 yosh O‘rtacha 1 O‘ g‘i rlik 30,42 31.86 31,46 2 Bezorilik va bosqinchilik 23,64 24,07 24,30 3 Tan jarohati yetkazish 18,99 19,84 19,34 4 Nomusga te gish va unga harakat qilish 5,86 6,68 6,25 5 Qasddan o dam o‘ldirish va unga harakat qilish 4,21 5,09 4,42 6 Tovlamachilik va firibgarlik 4,96 6.07 5.36 7 Boshqa jinoyatlar 11,95 6,38 8,86 Izoh : boshqa jinoyatlarga spirtli ichimlik va giyohvand moddalar ta’siri ostida va boshqa birovlarning ta’siri ostida sodir etilgan jinoyatlar kiradi. 6 5 4 3 2 1 0 10 20 30 40 50 60 70 80 2.1-rasm. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining jinoyat turlari bo‘yicha taqsimlanish diagrammasi 1.O‘g‘irlik. 2.Bezorilik va bosqinchilik. 3.Tan jarohati yetkazish. 4.Nomusga tegish va unga harakat qilish. 5.Qasddan odam o‘ldirish va unga urinish. 6.Boshqa jinoyatlar (boshqa jinoyatlarga ko‘zbuyamachilik, ta’magirlik, spirtli ichimlik va giyohvandlik moddalarini iste’mol qilish natijasida sodir etilgan jinoyatlar). 35 Kuzatishlarimizga qaraganda, voyaga yetmaganlarning bezoriliklari ko‘pincha o‘zini ko‘rsatish va ermak, ovo‘nchoq sifatida, tengdoshlarini kuldirish, qiliqlar ko‘rsatish ma’nosida sodir etiladi. O‘smirning bu xildagi xatti- harakatlari ba’zan jamiyatga, kishilarga jiddiy putur yetkazishi va jinoiy harakatga aylanishi mumkin. Shaxsga tajovuz qilish jinoyatchiligi orasida voyaga yetmaganlarning nomusga tegish jinoiy harakatlarini alohida ko‘rsatib o‘tish lozim. Kuzatishlarimizdan ma’lum bo‘lishicha, o‘smirlar tomonidan bunday jinoiy harakatlar mastlik holatida, guruhiy ko‘rinishda amalga oshiriladi. Bunday jinoyatlarning o‘ziga xos jihatlaridan biri hyech qachon o‘ziga yaxshi tanish bo‘lgan xotin-qizlarda amalga oshirmasligidir. Ya’ni, bunday jinoyatlar asosan notanish, davraga yangi taklif etilgan yoki ko‘cha-ko‘yda uchratib qolgan xotin - qizlarda sodir etiladi. Voyaga yetmaganlarning bunday jinoiy harakatlarini tahlil qilganimizda, ular nafaqat jinsiy ehtiyojni qondirish, balki jinsiy tarbiya borasida yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar tufayli sodir etilayotganligining guvohi bo‘lamiz. Bunday bolalar va o‘smirlar oilada jinsiy tarbiya borasida yetarlicha tarbiya ko‘rmaganliklari bilan ajralib turadilar. Ayrim o‘smirlar o‘zining bunday harakatlarini «erkak sifatida yetilganliklari» ni ko‘rsatish, namoyish etish ma’nosida ham sodir etayotganliklari kuzatiladi. Bolalar va o‘smirlar tomonidan garchand kam darajada bo‘lsada tovlamachilik, firibgarlik jinoyatlari ham sodir etilgandir (7,0%). Bunday jinoiy harakatlar ko‘pincha noto‘liq oilalarda yoki ota-onasiz tarbiyalangan bolalar va o‘smirlar tomonidan amalga oshirilganligi kuzatildi. Shuningdek, bunday jinoyatlar kattalarning ishtirokida ularning ta’siri, yo‘l-yo‘riqlari asosida sodir etilayotganligining ham guvohi bo‘lamiz. Bolalar va o‘smirlar o‘rtasida qanday jinoyat turlarining keng tarqalayotganligidan qat’iy nazar ularda yosh davri xususiyatlarining ta’siri, o‘rni mavjudligini ko‘ramiz. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi kattalar jinoyatchiligi bilan taqqoslanganda ularning tor doira va mazmunga ega ekanligi, ya’ni jinoiy 36 harakat mazmuni moddiy – tovar boyliklariga yo‘naltirilganligi hamda turli xil mayda bezoriliklar bilan chegaralanayotganligi kuzatiladi. Shuningdek, bunday voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi xiyla-nayranglardan, mug‘ombirlik va ayyorliklaridan holi ekanligi hamda oddiy, sodda usullar orqali amalga oshirilyotganligi bilan ham xarakterlidir. Jinoiy harakatni amalga oshirish usullarining sodda va oddiyligi bunday jinoyatlar bevosita voyaga yetmagan jinoyatchi tomonidan amalga oshirilganligidan dalolat beradi. Jinoiy xatti-harakat va jinoyatchi shaxsining bir-biriga bog‘liq holda o‘rganilishi va tushunilishi tabiiy hol albatta. Chunki, bunday yondashuvsiz jinoiy harakatni tahlil qilish, uning sodir etilish mexanizmini o‘rganish mumkin bo‘lmas edi. Jinoyatchilik xulqi insonning boshqa xulq-atvori singari ikki xil belgining namoyon bo‘lishi orqali ifodalanadi. Ya’ni, subyektiv motivlar, maqsad va yo‘nalishlar, e’tiqod va g‘oya hamda subyektiv jismoniy sayi-harakatlar natijasida jinoiy harakat sodir etiladi. Jinoiy harakatlarning ijtimoiy xavfli tus olishi jinoiy harakatning eng avvalo shaxs ichki psixologik qayta ishlov pog‘onasidan o‘tganligiga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun jinoyatni sodir etishda o‘smir o‘y-fikr qiladi, amalga oshirish usullarini ishlab chiqadi. Shaxsning jinoyatni amalga oshirishi kerakligini hal etishi psixologik mazmunga ko‘ra, niyat va istak orqali bajariladi. Jinoiy harakatni qasddan, oldindan o‘ylangan niyat asosida sodir etilishi shaxsni o‘z jinoiy harakati xarakteri va oqibatlarini anglab yetganlik holatiga olib keladi. Natijada oldindan o‘ylangan niyat, ma’lum g‘arazli maqsadlar asosida jinoyat sodir etiladi. Bolalar va o‘smirlar jinoyatchiligida esa ko‘pincha aynan oldindan o‘ylangan niyatlar, g‘arazli maqsadlar to‘la qonli aks etmaydi. Aksincha, ular o‘z jinoiy harakatlarining mazmun va oqibatlarini to‘laqonli anglab yetmasdan, to‘satdan, dab-durustdan yuzaga kelgan vaziyatlar tufayli jinoyatni sodir etadilar. Aytish mumkinki, aynan ushbu xususiyatlar bolalar va o‘smirlar jinoyatchiligining kattalar jinoyatchiligidan farqlanuvchi eng asosiy belgilaridandir. Bu xususiyat yuqorida ta’kidlaganimizdek, voyaga yetmaganlar jinoyatchilining ijtimoiy xavflilik 37 darajasining pasayishiga olib keladi. Ammo voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining barchasini ham ijtimoiy jihatdan xavfli emas deb bo‘lmaydi. Jinoyatchilik ko‘chasiga to‘la kirib ketgan, jinoyatchilik xulqi patologik tus olgan voyaga yetmaganlarning jinoiy harakatlari hamda kattalar bilan hamkorlikda sodir etiladigan jinoiy harakatlar ijtimoiy xavfli hisoblanadi. Ba’zan esa voyaga yetmagan shaxs o‘z jinoiy xatti-harakatlarining oqibatini anglab yetmagan holda ijtimoiy xavfli, ya’ni birovning sog‘ligiga va hayotiga jiddiy zarar yetkazishi, bilmagan va anglab yetmagan holda turli xil guruhlarga, jumladan diniy oqimlarga ham kirib qolishi mumkin. Kuzatishlarimizdan ma’lum bo‘lishicha, ko‘pincha voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi yashash joyi va yaqin atrofdagi mahallalarda sodir etiladi. Shuning uchun voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi ular yashayotgan joyning kriminologik muhitiga ham bog‘liq bo‘ladi. Ya’ni, voyaga yetmagan o‘smir yashayotgan joyda ilgari sudlangan katta yoshli kishilar yoki hulq og‘ushiga ega bo‘lgan bolalar va o‘smirlarning yashashligi, bolalar va o‘smirlarda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishi uchun qulay muhit yaratadi. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining deyarli teng yarmi tungi soat 22- 23 lardan keyin sodir etilayotganligi kuzatiladi. Voyaga yetmaganlar jinoiy harakatlarining psixologik tahlilidan ma’lum bo‘lishicha, ulardagi jinoyatchilik xulqi nafaqat tashqi omillar, vaziyatlar ta’siri tufayli balki, o‘smirning ichki psixologik xususiyatlariga, dunyoqarashiga, holatiga, yo‘nalishi va e’tiqodiga bog‘liq bo‘ladi. Shu boisdan o‘z davrida tadqiqotchi V.N.Kudryavsev shunday deb ta’kidlagan edi: “Jinoyatchilik xulqi makon va zamonda shakllanadi, u o‘z mazmuniga nafaqat tashqi muhit ta’sirlarini, balki shaxsning ichki psixologik jarayoni xarakterini ham qamrab oladi”. Mamlakatimizda faoliyat ko‘rsatayotgan yetakchi psixolog olimlarning motiv va motivasiya masalalariga doir ilmiy-nazariy qarashlari ham yoshlarni o‘quv-tarbiya jarayonlarini ilmiy asosli tashkil etishda, ularni hayotga to‘g‘ri yo‘nalganligi va barkamolligini ta’minlashda, kasbiy tayyorgarligi va mehnat faoliyatini oqilona boshqara olishda, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash va 38 oilaviy munosabatlar psixologiyasiga xos qadriyatlarni e’zozlashda, milliylik va milliy mentalitetimizni saqlash hamda avaylab asrashda muhim ahamiyat kasb etadi. 2.2. Bolalar va o‘smirlarda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishida ijtimoiy muhit va oilaviy tarbiyaning o‘rni Oiladagi nosog‘lom psixologik muhit va oilaviy tarbiyadagi yo‘l qo‘yilayotgan nuqsonlar hamda ta’lim jarayonida kuzatilayotgan nuqsonlar, bolalar va o‘smirlar yashayotgan mahallalar hayoti, ularning psixologik muhiti voyaga yetmaganlarda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga o‘z ta’sirini o‘tkazmasdan qolmaydi. Ma’lumki, jinoyatchilik xulqining kelib chiqishi xilma-xil omillarga bog‘liqdir. Shuning uchun uni tadqiq qilish ishlari bu muammoga har tomonlama yondashuvni taqozo qiladi. Shu boisdan tadqiqotimizda voyaga yetmaganlarda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga ta’sir etuvchi ijtimoiy muhitni o‘rganishda bir qator metod va metodikalardan foydalanildi. 1. Shaferning “Ota-onalar xulq-atvori o‘smirlar nazarida” (1965) test- so‘rovnomasining Z.Mateychik, Rjichan (1983) va tadqiqot uchun maxsus qayta ishlangan variantidan foydalanildi. Ushbu testni qo‘llashdan maqsad o‘smirlarning ota-onalari xulq-atvori va ularning farzandlariga qiladigan munosabatini o‘rganishdan iboratdir. 2. Voyaga yetmaganlarning jinoiy harakatlari bo‘yicha prokuratura va ichki ishlar organlari tomonidan qo‘zg‘atilgan jinoiy ish hujjatlari katanamnistik taqlil qilindi. Tahlil jarayonida jinoyatchilik xulqiga ega bo‘lgan bolalar va o‘smirlarning o‘qish, o‘qishdan tashqari faoliyatlari, oiladagi o‘rni, oilaviy shart-sharoitlari va shu kabi ma’lumotlardan foydalanildi. 3. Tadqiqotda suhbat metodidan ham keng miqyosda foydalanildi. Suhbat jarayonida voyaga yetmagan yoshdagi jinoyatchilar, ularning ota-onalari ishtirok etdilar. 39 4. Bolalar va o‘smirlarda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga ta’sir ko‘rsatuvchi ijtimoiy-psixologik omillarni o‘rganish bo‘yicha o‘zimiz tomonimizdan tuzilgan ijtimoiy-psixologik so‘rovnomadan (IPS) foydalanildi. Ma’lumki, voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining kelib chiqishi va ijtimoiy muhit o‘rtasida o‘ziga xos ta’sir doirasi mavjuddir. Ushbu o‘zaro ta’sir mexanizmi nazarimizda uch xil ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Birinchidan, nosog‘lom ijtimoiy muhit bilan shaxsning o‘zaro aloqalari o‘smirlarda ijobiy qarashlarning salbiylashuviga olib kelsa, ikkinchidan shaxs va nosog‘lom ijtimoiy muhit o‘rtasidagi o‘zaro aloqa kishiga ijtimoiy me’yorlarga to‘g‘ri kelmaydigan muayyan yo‘l-yo‘riqni, xususan g‘ayriqonuniy vazifalarni bajarish bo‘yicha rollarni taqsim etadi. Uchinchidan esa g‘ayriqonuniy yo‘l- yo‘riqlar va rollar taqsimoti o‘smirda asta-sekin ijtimoiy muhit talab va me’yorlariga nisbatan deformasiyalashuvning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Ushbu deformasiyalashuv shaxs xulqida o‘ziga xos o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun ham jinoyatchilik xulqiga ega bo‘lgan bolalar va o‘smirlarning aksariyat qismi ijtimoiy muhitga nisbatan deformasiyalashuv pog‘onasida bo‘ladilar. O‘smirlarda ijtimoiy muhitga nisbatan bo‘lgan deformasiyalashuvning yuzaga kelishi va ularda ijtimoiy pozisiyaning mavjud bo‘lmasligi yoki tusatdan yo‘qolishligi (maktabadan haydalish, oilada nosog‘lom muhitning mavjudligi, ishidan, yaqin kishisidan mahrum bo‘lish) o‘z navbatida noqonuniy, noaxloqiy pozisiyaning shakllanishiga olib keladi. Ya’ni, turli xil g‘ayriqonuniy, noaxloqiy guruhlarga qo‘shilish, referent guruhlarning tashkil etilishiga sabab bo‘ladi. Shu boisdan jinoyatchilik kuchasiga kira boshlagan o‘smir ko‘pincha maktabni tashlaydi, o‘zicha ishga kirmoqchi bo‘ladi, ko‘pchiligi esa umuman foydali mashg‘ulot bilan shug‘ullanmaydilar. Shuning uchun o‘z davrida G.M. Minkovskiy - “ishlamaydigan, o‘qimaydigan bolalar va o‘smirlar o‘rtasida o‘qiydigan, ishlaydigan bolalar va o‘smirlarga nisbatan yigirma barobar ko‘p jinoyatchilik sodir etiladi” deb ta’kidlagan edi. 40 Kuzatishlarimizga qaraganda, o‘rganilgan jinoyatchilik xulqiga ega bo‘lgan bolalar va o‘smirlarning aksariyat qismi ijtimoiy foydali mashg‘ulotlarda qatnashmaydi, gazeta, jurnal yoki badiiy adabiyotlar o‘qimaydilar. O‘qiganlarida ham o‘ziga xos qiziqishlar (rasmlar, sud materiallari, e’lonlar va boshqalar) bilan cheklanadilar. Ularda teatrga tushish, darslik va badiiy kitoblar o‘qish bo‘yicha ko‘rsatgich darajasi ancha pastdir. Ushbulardan ko‘rinadiki, ijtimoiy foydali mashg‘ulot bilan shug‘ullanish, kitob, gazeta o‘qish, teatrlarga borish o‘smirlarda ijtimoiy foydali, ijobiy pozisiyalarning va ustanovkalarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Aksincha holatlarda esa bolalar va o‘smirlar xulqida salbiy pozisiya va ustanovkalarning shakllanishiga imkoniyat yaratiladi. Bundan kelib chiqib aytish mumkinki, ijtimoiy muhit voqyea-hodisalari va shart-sharoitlarning o‘smirlarga ta’sir etishi ular xulq-atvori mazmunini belgilab beradi. Agarda ijtimoiy muhitdagi voqyea- hodisalar va shart-sharoitlar o‘smirga ijobiy ta’sir etsa o‘smir xulqida ijobiy xislatlar, aksincha holatlarda esa salbiy xislatlar, g‘ayriqonuniy ustanovkalar shakllanadi. Bizni qiziqtirgan masalalardan yana biri jinoiy hatti-harakatlarni amalga oshirgan bolalar va o‘smirlarning ijtimoiy foydali mashg‘ulotlar bilan shug‘ullanish holati bo‘ldi. Bunga ko‘ra, respublikamizda 5 yil mobaynida voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etilgan jinoyatlarning statistik ma’lumotlariga ko‘ra, jinoiy harakatlarni sodir etgan bolalar va o‘smirlarning 52,4 foizi o‘qimaydigan va ishlamaydigan, 26,4 foizi o‘rta maktabda va 21,1 foizi o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi maskanlarida o‘qiydigan bolalar va o‘smirlarni tashkil qiladi. Kuzatishlarimizdan ma’lum bo‘lishicha, hyech qayerda o‘qimaydigan, ishlamaydigan bolalar va o‘smirlar voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining yadrosini tashkil qiladi. Jinoiy harakatni sodir etgan bolalar va o‘smirlar suhbat jarayonida maktabga bormadim, o‘qishni xo‘sh ko‘rmadim, o‘qishga qiziqishim bo‘lmadi, darslarni tez-tez qoldirdim, o‘qishni tashlaganimda ahmoq bo‘lgan ekanman, shundan so‘ng o‘g‘irlik qila boshladim, o‘qishni tashlamaganimda 41 o‘g‘irlik ko‘chasiga kirmagan bo‘lar edim. O‘zimning ahmoqligim tufayli qamoqqa tushdim va boshqa shu singari afsus va nadomatli gaplarni ta’kidlaganliklari ijtimoiy foydali mashg‘ulotlar bilan shug‘ullanmaslik holati bolalar va o‘smirlarda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishida asosiy sabablardan biri sifatida namoyon bo‘lishligini ko‘rsatadi. Kuzatishlarimizdan ma’lum bo‘lishicha, jinoyatchilik xulqiga ega bo‘lgan bolalar va o‘smirlarning ijtimoiy muhiti sog‘lom xulqli bolalar va o‘smirlar ijtimoiy muhitidan o‘ziga xos tor doiradagi dunyoqarashga egaligi, nizoli vaziyatlar doirasining kengligi, qat’iy hayotiy pozisiyaning, kelajakka nisbatan ijobiy qarash, maqsad va intilishlarning yo‘qligi va shu kabi bir qator jihatlar bilan farqlanadi. Quyida biz ushbu jihatlarni kengroq tahlil qilishga harakat qilamiz. 1. Jinoyatchi bolalar va o‘smirlarning xatti-harakatlari oila a’zolari tomonidan qo‘llab - quvvatlanish holati. Bunda o‘smirning noqonuniy xatti- harakatiga oila a’zolari va yaqinlari tomonidan ijobiy munosabat bildiriladi. Bunday ish qilma, qilayotgan harakating noqonuniy deyish o‘rniga ota-ona va atrofdagilar ularning noqonuniy xatti-harakatlarini ma’qullashadi yoki unga e’tibor berishmaydi. Natijada o‘z noqonuniy harakatining ma’qullanishini his etgan o‘smir yana boshqa bir noqonuniy harakatga qo‘l o‘radi. Oqibatda jinoyatchilik xulqi o‘smirning butun faoliyatini, ongini qamrab oladi. Jinoyatchilik xulqiga ega bo‘lmagan bolalar va o‘smirlar muhiti esa aksincha bo‘lib, unda oila a’zolari, o‘rtoqlari, o‘smirning noqonuniy harakatini qo‘llab quvvatlamaydilar, tanbeh va tushuntirishlar beradilar. Bunday holatlarda o‘smir xulqida ijobiy xislatlar yuzaga keladi. 2. Sog‘lom xulqli bolalar va o‘smirlarga qaraganda jinoyatchilik xulqiga ega bo‘lgan bolalar va o‘smirlarga ijtimoiy muhitdagi salbiy ta’sirlarning bir joyga to‘plangan holda (konsentrasiyalashgan) ta’sir etishi holati. Ya’ni, jinoyatchilik xulqiga ega bo‘lgan o‘smirga ijtimoiy muhitdagi salbiy ta’sirlar to‘plangan va har taraflama holda ta’sir qiladi. Boshqacha qilib aytganda, o‘smirning noqonuniy, noaxloqiy muhit hukm surayotgan muhitga tushib qolishi 42 unga har tomonlama ya’ni, ham ma’naviy, ham ruhiy, ham jismoniy, ham ko‘rgazmali tarzdagi ta’sir o‘tkazadi. Bu o‘smirda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishi uchun qulay ijtimoiy muhit va shart-sharoit bo‘lib xizmat qiladi. Natijada o‘smirda nosog‘lom xulq - atvor psixologiyasi shakllanadi. Sog‘lom xulqli bolalar va o‘smirlarda har taraflama salbiy ta’sir etish muhitining mavjud bo‘lmasligi ularda g‘ayriqonuniy xulq-atvorning kelib chiqishining oldini oladi. 3. Jinoyatchi bolalar va o‘smirlarning sog‘lom xulqli bolalar va o‘smirlarga qaraganda tez-tez nizoli vaziyatlarga tushib qolish holati. Bunda jinoyatchi o‘smir nizoli vaziyatlar muhitiga tez-tez tushib qoladi. Buning sababi birinchidan, u hayot kechirayotgan va faoliyat yuritayotgan ijtimoiy muhitning nosog‘lomligiga bog‘liq bo‘lsa, ikkinchidan jinoyatchi bolalar va o‘smirlar xulq- atvoridagi psixopatologik o‘zgarishlar va ularning yosh davri xususiyatlari nizoli vaziyatlarning ko‘proq yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Sog‘lom xulqli bolalar va o‘smirlarda esa ular yashayotgan va faoliyat yuritayotgan ijtimoiy muhitning sog‘lomligi nizoli vaziyatlarning oldini oladi va shuning uchun ular nizoli vaziyatlarga kam duch keladilar. 4. Jinoyatchilik xulqiga ega bo‘lgan bolalar va o‘smirlar tomonidan amalga oshirilayotgan noqonuniy xatti-harakatlarga katta yoshdagi kishilar va ota-onalarning e’tiborsizligi holati. Bunda o‘z noqonuniy harakatlarining javobsiz qolishligni, kattalar tomonidan ma’qullanishligini his etgan o‘smir nizoli vaziyatlarga barham berishda noqonuniy yo‘lni tanlaydi. Chunki u ota- onasidan, atrofdagilardan jazo olmasligini biladi. Bu esa o‘smirga yangi-yangi noqonuniy harakatlarni bajarishga imkoniyat eshigini ochib beradi. Sog‘lom xulqli bolalar va o‘smirlar esa o‘zlarining jazolanishlarini bilishligi tufayli noqonuniy harakatlarni bajarishdan o‘zlarini tiyadi. Chunki, ular muhitida noqonuniy harakatlarni qoralash psixologiyasi mavjud bo‘ladi. Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, nosog‘lom muhitga tushib qolgan o‘smir asta-sekin ushbu muhitning tartib va qoidalariga bo‘ysina boshlaydi. Oqibatda o‘smirda ushbu mikromuhitga xos bo‘lgan salbiy xislatlar 43 paydo bo‘ladi. Bu bolalar va o‘smirlarda xulq og‘ishining kelib chiqishida ijtimoiy muhit shart-sharoitlarining o‘rni, ta’siri katta ekanligini ko‘rsatadi. Kuzatishlarimizga qaraganda, shaxs tipi, uning ma’naviy-axloqiy jihatdan barkamolligi ijtimoiy turmushda vujudga kelgan turli xil nizoli vaziyatlardan chiqib ketishiga yordam beradi. Ma’naviy-axloqiy jihatdan sust rivojlanganlik va shaxs tipidagi o‘ziga xos xususiyatlar (o‘zgaruvchan xarakterlilik, qo‘zg‘aluvchanlik, beqarorlik, hissiyotga beriluvchanlik, tobelik, jur’atsizlik va boshqalar) esa bolalar va o‘smirlarda nizoli vaziyatlarda xulq og‘ishining kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Tadqiqotimiz natijalariga ko‘ra, ota-onalar oilada farzandlari bilan turlicha muomala va munosabatda bo‘lishliklari ma’lum bo‘ldi.Buni jinoyatchilik xulqiga ega bo‘lgan bolalar va o‘smirlarning o‘z ota-onalari xulq- atvorlari to‘g‘risida bergan ma’lumotlari ham ko‘rsatib turibdi. Bunga ko‘ra, jinoyatchilik xulqiga ega bo‘lgan bolalar va o‘smirlar tarbiya ko‘rgan oilalarda ota-onalar ko‘pincha farzandlariga “erkinlik berish” asosida muomala munosabatda bo‘lishganliklari kuzatildi (20,32 %). Nazarimizda oilada bolalarga haddan ortiq erkinlik berish ularni o‘z bilganicha ish tutishga, qilayotgan ishining to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini anglab yetmaslikka olib keladi. Ota-ona nazoratidan, so‘rab tergashidan chetda qolgan o‘smir o‘zini erkin bilib ko‘ngli tusagan ishga qo‘l uradi. Bunday xatti- harakatlar ba’zan noqonuniy bo‘lishi ham mumkin. Ota-onalarning farzandlari hayoti va faoliyati bilan qiziqmasliklari, ularni nazoratsiz qoldirishlari ko‘pincha o‘smirni g‘ayriqonuniy xulq-atvorga ega bo‘lgan bolalar va o‘smirlar safiga qo‘shilib ketishga olib keladi. Shuning uchun ota-onalar farzandlarining ayniqsa, o‘smirlik yoshi davridagi faoliyatlarini, bo‘sh vaqtlarida nimalar bilan shug‘ullanayotganliklarini doimiy ravishda nazorat qilib borishlari maqsadga muvofiqdir. Qolaversa, o‘smirlik yoshi davridagi psixofiziologik o‘zgarishlar va o‘tish davri xususiyatlari bu yosh ota- onalar va katta yoshdagi kishilarning o‘ziga xos alohida e’tiborini talab qiladi. Oilada ota-onalarning bu yoshdagi o‘smirlarga nisbatan bo‘ladigan 44 e’tiborsizliklari, tarbiya shunday berilishi kerak deb qarashlari bolalar va o‘smirlarda xulq og‘ishinin kelib chiqishiga imkoniyat yaratadi. Oilada ota-onalarning farzandlariga “mustaqil faoliyat yuritish” asosidagi munosabati ham ularda xulq og‘ishining kelib chiqishiga sabab bo‘lganligi kuzatiladi (17,42 %). Yuqorida ta’kidlanganidek, bolani o‘z holicha tashlab qo‘yishlik, ular faoliyatini nazorat qilmaslik holatlari bolalar va o‘smirlarda xulq og‘ishining kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Buni bolalar va o‘smirlar jinoyatchiligini ijtimoiy–psixologik o‘rganish bo‘yicha o‘tkazilgan ijtimoiy-psixologik so‘rovnoma natijalari ham ko‘rsatib turibdi. Bunga ko‘ra, bolalar va o‘smirlar o‘rtasida jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga sabab bo‘luvchi oilaviy omillar orasida “ota-onalarning oilada farzandlar faoliyatini nazorat qilmasliklari” holati bolalar va o‘smirlar o‘rtasida jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga sabab bo‘luvchi asosiy omillar sifatida kuzatiladi (24,30 %). Shuningdek oiladagi avtoritar, haddan ortiq qattiqqo‘llik asosidagi munosabat ham bolalar va o‘smirlarda xulq og‘ishining kelib chiqishiga sabab bo‘lishi mumkin ( 13,26 %). Yuqoridagilardan kelib chiqib ta’kidlash mumkinki, oilada bolalarga pozitiv, direktiv, avtoritar munosabatlarni me’yorida namoyon qilish va bunda bolalar va o‘smirlarning yosh va o‘tish davri xususiyatlarini hisobga olish ular xulqida ijobiy fazilatlarning shakllanishiga olib keladi. Aksincha holatlarda esa bolalar va o‘smirlar xulqida o‘ziga xos o‘zgarishlar kelib chiqadi. 2.2-jadval “Ota-onalarning xulq-atvori o‘smirlar nazarida” testi natijalari ( foiz hisobida) № Baholash shkalalari 11-13 yosh 14-15 yosh 16-17 yosh O‘rtacha 1 Erkinlik berish asosidagi munosabat(RO Z ) 19,62 20,25 22,45 20,45 2 Avtoritar boshqaruvchanlik ( DIR ) 14,61 13,06 12,42 13,26 3 Qahr-g‘azab asosidagi munosabat (HOS) 33,83 31,27 30,40 32,59 4 Mustaqil faoliyat yuritish asosidagi munosabat (AUT) 16,44 18,45 19,47 17,42 5 Tarbiyada izchillikning yo‘qligi 15,50 16,24 15,25 z16,31 45 Oilada ota-onalarning bolalarga nisbatan bo‘lgan muomala munosabatlari ko‘rinishlarining korrelyasion tahliliga ko‘ra,”erkinlik berish asosidagi munosabat”ning o‘rtacha umumiy qiymati 1.58 ga teng bo‘lgan bo‘lsa, standart og‘ish 0.19 ni tashkil qildi. “qahr-g‘azab asosidagi munosabat”da o‘rtacha qiymat 1.68, standart og‘ish 0.20 ni tashkil qiladi. ”Tarbiyada izchillikning yo‘qligi” munosabat ko‘rinishida esa o‘rtacha qiymat 1.48, standart og‘ish 0.18 ni ko‘rsatdi. Ushbudan ko‘rinadiki, o‘rtacha qiymat va standart og‘ish darajalari ota- ona munosabatlarining qahr-g‘azab asosidagi munosabati ko‘rinishida boshqalariga qaraganda biroz yuqoridir. Bu shundan dalolat beradiki, ota-ona munosabatlarining “qahr-g‘azab asosidagi munosabat”i korrelyasion tahlilga ko‘ra ham delinkvent xulqning kelib chiqishiga sabab bo‘luvchi asosiy omil ekanligi namoyon bo‘ladi. 2.3-jadval “Ota-onalarning xulq-atvori o‘smirlar nazarida” testi natijalarining korrelyasion tahlili Ota-onalar munosabati 12-13 yosh t 14-15 yosh t 16-17 yosh t UmumiyO‘rtacha qiymat Standart og‘ish O‘rtacha qiymat Standart og‘ish O‘rtacha qiymat Standart og‘ish O‘rtacha qiymat Standart og‘ish Erkinlik berish asosidagi munosabat(RO Z ) 1, 6 0 0 , 2 3 - 0. 1 4 1,6 4 0 ,25 0,51 1,50 0 , 1 1 0,4 1,5 8 0,19 Avtoritar boshqaruvchanlik ( DIR ) 1, 46 0 , 1 9 -0,44 1,62 0 , 2 0 0,89 1,37 0 , 2 0 0,33 1, 48 0,19 Qahr-g‘azab asosidagi munosabat (HOS) 1, 68 0 , 1 3 0,25 1,75 0 , 2 4 0,40 1,62 0 , 22 0,24 1,6 8 0,20 Mustaqil faoliyat yuritish asosidagi munosabat (AUT) 1, 63 0 , 2 5 0,74 1,43 0 , 1 1 -0,65 1,56 0 , 1 7 0,23 1,5 4 0,17 Tarbiyada izchillikning yo‘qligi 1, 52 0 , 2 1 0,06 1,50 0 , 10 0,33 1,43 0 , 23 0,29 1,4 8 0,18 46 2.4-jadval “Ota-onalarning xulq-atvori o‘smirlar nazarida” testi natijalari (12-13 yoshlilar) Erkinlik berish asosidagi munosabat( RO Z ) Avtoritar boshqaruvch anlik ( DIR ) Qahr-g‘azab asosidagi munosabat (HOS) Mustaqil faoliyat yuritish asosidagi munosabat (AUT) Tarbiyada izchillikning yo‘qligi (neposledovatelnost Erkinlik berish asosidagi munosabat(RO Z ) 1 0 ,076 0 ,212 0 ,134 - 0 ,394 * Avtoritar boshqaruvchanlik ( DIR ) 1 0 , 4 13 * 0 ,095 0 ,264 Qahr-g‘azab asosidagi munosabat (HOS) 1 0 , 1 84 0 , 3 58 * Mustaqil faoliyat yuritish asosidagi munosabat (AUT) 1 - 0 ,218 Tarbiyada izchillikning yo‘qligi (neposledovatelnost) 1 2.5-jadval “Ota-onalarning xulq-atvori o‘smirlar nazarida” testi natijalari (14-15 yosh) Erkinlik berish asosidagi munosabat(R O Z ) Avtoritar boshqaruvch anlik ( DIR ) Qahr-g‘azab asosidagi munosabat (HOS) Mustaqil faoliyat yuritish asosidagi munosabat (AUT) Tarbiyada izchillikning yo‘qligi (neposledovatel nost) Erkinlik berish asosidagi munosabat(RO Z ) 1 -,067 -,149 ,163 ,0 25 Avtoritar boshqaruvchanlik ( DIR ) 1 ,149 ,423 * ,00 5 Qahr-g‘azab asosidagi munosabat (HOS) 1 ,509 * ,289 Mustaqil faoliyat yuritish asosidagi munosabat (AUT) 1 ,378 * Tarbiyada iz- biizchillikning yo‘qligi (neposledovatelnost) 1 * p <0.05 “ 47 2.6-jadval Ota-onalarning xulq-atvori o‘smirlar nazarida” testi natijalari (16-17 yosh) Ota-onalar munosabati Erkin - lik berish asosi - dagi munosa - bat(RO Z ) Avtoritar boshqaruv chanlik ( DIR ) Qahr-g‘azab asosidagi munosabat (HOS) Mustaqil faoliyat yuritish asosidagi munosabat (AUT) Tarbiyada izchillikning yo‘qligi (neposledovatelnost Erkinlik berish asosidagi munosabat(RO Z ) 1 ,000 1 - 0 ,258 0 ,126 - 0 ,126 Avtoritar boshqaruvchanlik ( DIR ) 1 0 ,067 - 0 ,098 0 ,358 * Qahr-g‘azab asosidagi munosabat (HOS) 1 0 ,358 * 0 ,423 Mustaqil faoliyat yuritish asosidagi munosabat (AUT) 1 - 0 ,238 tarbi yada i zchilli k ning yo‘q - ligi (neposledovatelnost) 1 * p<0.05 2.7-jadval Ota-onalarning xulq-atvori o‘smirlar nazarida” testi natijalari (umumiy) Erkinlik berish asosidagi munosabat( RO Z ) Avtoritar boshqaruvch anlik ( DIR ) Qahr-g‘azab asosidagi munosabat (HOS) Mustaqil faoliyat yuritish asosidagi munosabat (AUT) Tarbiyada izchillikning yo‘qligi (neposledovatelno st Erkinlik berish asosidagi munosabat(RO Z ) 1 0 ,272 * 0 ,164 0 ,216 * - 0 ,295 * Avtoritar boshqaruvchanlik ( DIR ) 1 - 0 ,053 0 ,057 - 0 ,057 Qahr-g‘azab asosidagi munosabat (HOS) 1 0 ,256 * 0 ,059 Mustaqil faoliyat yuritish asosidagi munosabat (AUT) 1 0 ,022 Tarbiyada izchilliqning yo‘qligi (neposledovatelnost) 1 * p<0.05 48 2.8-jadval Ota-onalarning xulq-atvori o‘smirlar nazarida” testi bilan bosh qa test natijalari orasidagi korrelyasiya koeffisiyentlari Ota-onalar munosabati Erkinlik berish asosidagi munosabat (RO Z ) Avtoritar boshqaruvchanli k ( DIR ) Qahr-g‘azab asosidagi munosabat (HOS) Mustaqil faoliyat yuritish asosidagi munosabat (AUT) Tarbiyada izchillikning yo‘qligi (neposledovat elnost Nevrotizm - 0 ,189 - 0 ,019 - 0 ,102 0 ,153 0 ,075 Psixotizm - 0 ,294 0 ,206 0 ,180 0 ,320 * 0 ,109 Depressiya - 0 ,112 0 ,264 0 ,071 0 ,173 0 ,107 Vijdonlilik 0 ,323 * 0 ,210 - 0 ,049 0 ,110 - 0 ,129 Turg‘unlashganlik 0 ,306 0 ,354 - 0 ,135 0 ,153 - 0 ,105 Umumiy faollik - 0 ,057 0 ,230 0 ,017 0 ,239 - 0 ,349 * Tobelik 0 ,104 - 0 ,401 * 0 ,155 - 0 ,125 - 0 ,214 Muloqotmandlik 0 ,137 - 0 ,035 0 ,292 * - 0 ,055 - 0 ,025 Estetik taassurotchanlik - 0 ,040 - 0 ,040 0 ,164 0 ,053 0 ,205 Nazokatlilik 0 ,110 - 0 ,121 0 ,368 0 ,216 - 0 ,185 Psixik beqarorlik 0 ,252 0 ,056 - 0 ,108 - 0 ,146 0 ,208 Asosiallik 0 ,119 0 ,155 0 ,203 0 ,262 - 0 ,053 Introversiya 0 ,004 0 ,297 * - 0 ,364 * 0 ,165 - 0 ,004 Nevrotizm - 0 ,312 * - 0 ,108 0 ,176 0 ,154 0 ,038 Gipertimlik 0 ,010 - 0 ,054 - 0 ,219 - 0 ,027 - 0 ,016 Xavotirlanuvchan 0 ,183 0 ,079 - 0 ,284 0 ,126 0 ,137 Distimik 0 ,227 0 ,113 - 0 ,167 - 0 ,011 - 0 ,036 Pedantik , sinchkov, rasmiy - 0 ,144 0 ,082 - 0 ,181 0 ,059 0 ,076 Qo‘zg‘aluvchan, Jizzaki - 0 ,062 0 ,076 - 0 ,038 - 0 ,155 0 ,185 Emotiv - 0 ,169 - 0 ,265 0 ,385 * 0 ,052 0 ,156 Affektga moyillik 0 ,252 0 ,021 0 ,040 0 ,034 0 ,069 Demonstrativ , namoyishkor lik - 0 ,041 0 ,085 - 0 ,097 0 ,053 0 ,230 Siklotomik - 0 ,035 0 ,128 - 0 ,080 - 0 ,036 0 ,244 Ekzaltir - 0 ,236 - 0 ,355 * -, 0 102 - 0 ,290 * 0 ,191 Ekstraversiya 0 ,082 0 ,134 0 ,115 0 ,150 0 ,000 5 Introversiya - 0 ,014 0 ,309 * 0 ,092 0 ,195 0 ,152 Ne v rotizm - 0 ,053 - 0 ,291 * - 0 ,017 - 0 ,070 - 0 ,119 Psixotizm - 0 ,172 - 0 ,215 - 0 ,034 - 0 ,123 0 ,155 Mikromuhit hisoblangan oila muhiti ham bolalar va o‘smirlarda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Shu boisdan biz quyida voyaga yetmaganlarda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishida oila muhitining o‘rni masalasiga kengroq to‘xtalib o‘tamiz. 49 Insondagi ushbu xislatlar oilada, oila muhitida shakllanadi. Shuning uchun ham oilaning muhim vazifalaridan biri farzandlarni har tomonlama barkamol inson qilib tarbiyalash bo‘lib hisoblanadi. Xo‘sh bugungi o‘zbek oilasida ana shu muhim vazifa qanday uddalanayapti? Quyida ana shu masalalar to‘g‘risida batafsil tuxtalib o‘tamiz. Ma’lumki, oilaviy tarbiya bola hayotida muhim o‘rin tutadi. Oilaning bolalarga tarbiyaviy ta’sir doirasi ijtimoiy ta’sir doirasi singari o‘ta kengdir. Oila bolalarni Vatanga muhabbat, ota-ona va atrofdagilarga sadoqat, mehnat va xalq boyliklariga ongli munosabat, nuqsonlarga murosasizlik, yuksak axloqiy va ma’naviy sifatlarni shakllantirishda, turmushga, ijtimoiy faoliyatga nisbatan psixologik va amaliy jihatdan tayyorlashda kata imkoniyatlarga egadir. Biroq, keyingi yillarda oilada farzandlarimizni tarbiyalashda, ularni kamol toptirishda bir qator muammolar, nuqsonlarga duch kelinmoqda. Tabiiyki ushbu muammolar bolalar va o‘smirlar xulq-atvoriga, shaxs sifatida shakllanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Tadqiqotimiz natijalarining ko‘rsatishicha, bolalar va o‘smirlar o‘rtasida jinoyatchilik xulqining kelib chiqishida “oilada farzandlar tarbiyasiga e’tiborning susayishi va ular faoliyatini nazorat qilmaslik” (24,30 %) asosiy omillardan biri sifatida namoyon bo‘ladi. Kuzatishlarga qaraganda, keyingi yillarda oilalarda turli xil sabablarga ko‘ra, xususan yurtimizda kechayotgan islohotlar, bozor munosabatlariga o‘tish, kishilarda kundalik turmush tashvishlariga barham berish, qiyinchiliklarni yengib o‘tish va kelajakka nisbatan yangicha qarash layoqatining yetishmasligi va shu kabilar oilada farzandlar tarbiyasiga e’tiborning biroz susayishiga sabab bo‘lib, ota-onalar farzandlari bilan kam muloqotda bo‘lishga to‘g‘ri kelmoqda. Shu boisdan yurtimizda oiladan tashqarida farzandlar kamoloti, tarbiyasi bilan mashg‘ul bo‘ladigan turli xil mashg‘ulotlarga, (sport, kasb-hunar) to‘garaklarga nisbatan bo‘lgan ehtiyojning ortib borayotganligi kuzatilmoqda. Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, bu borada mamlakatimizda olib borilayotgan tadbirlar maqtovga sazavordir. Joylarda foydalanishga 50 topshirilayotgan sport inshoatlari, zamonaviy talablarga javob beradigan ta’lim maskanlarining bunyod etilishi, yoshlarimizning bo‘sh vaqtlarida shug‘ullanishlari uchun turli xil to‘garaklarning barpo etilishi bu yo‘nalishda amalga oshirilayotgan ishlarning namunasidir. Ammo bu sohada hali qilinadigan ishlar ham bisyordir. Oilada yetarlicha tarbiya ko‘rmagan bolalar turmush qiyinchiliklaridan qoqiladi. Turli xil nizoli vaziyatlarga duch keladi. Tarbiyasizlik o‘smirni yaxshi o‘rtoqlaridan, davralardan ayiradi. Oqibatda o‘smir uchun birdan-bir yo‘l nosog‘lom xulqli o‘smirlar davrasiga qo‘shilib ketish bo‘lib qoladi. Qarabsizki, o‘smirda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishi uchun shart-sharoit yaratiladi. Bolalar va o‘smirlarda xulq og‘ishining kelib chiqishiga sabab bo‘luvchi oilaviy tarbiyaga bog‘liq bo‘lgan omillardan yana biri “oilaviy tarbiyada primetiv (eskirgan, noma’qul) usullardan foydalanish” bo‘lib hisoblanadi. (8,21%) Bunday tarbiya usulida tarbiya o‘ta qattiqqo‘llik, avtoretar, bolalarning fikr va qarashlarini inobatga olmaslik asosida olib boriladi. Bunday usulda bolalarni tarbiyalashning noto‘g‘ri ekanligini bugun hayotning o‘zi ko‘rsatib turibdi. Chunki, bugungi yoshlar mustaqil fikrlashga intiluvchan, o‘z qarashlariga ega bo‘lgan, aqlan yetuk yoshlardir. Bunday yoshlar bilan hisoblashish, ularning fikr va mulohazalarini eshitish, kerakli joylarda maslahat berish yaxshi natijalar berishligini unutmasligimiz kerak. Oilaviy tarbiyada andishasizlik, haqorat, do‘q-po‘pisa, qo‘pollik va jismoniy jazolash singari usullardan foydalanish ko‘pincha bolalar va o‘smirlarning uydan qochishiga, biron ish qilib qo‘yib ota-onasidan qo‘rqqanidan ko‘chalarda daydib yurishiga, qayerlardadir tunab qolishiga olib keladi. Bunday bolalar oila muhitiga nisbatan ijtimoiy psixologik dezadaptasiyalanish jarayoniga duch keladilar. Natijada o‘ziga ma’qul bo‘lgan oiladan tashqari guruh yoki ko‘cha muhitini qabul qiladi. Bu muhit o‘zining xarakteriga ko‘ra, bolaga salbiy yoki ijobiy ta’sir qilishi mumkin. Afsuski, nosog‘lom muhit psixologiyasiga ega bo‘lgan kucha muhiti bolalarga ko‘p holatlarda salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 51 Oilaviy tarbiyada bolalar va o‘smirlarning yosh va individual-psixologik xususiyatlarini inobatga olmasliklari holati ko‘pincha ko‘zlagan tarbiyada teskari natija beradi. Aynan ushbu xususiyatga bog‘liq bo‘lgan jinoyatlar tadqiqotimizda - 15,38% ni ko‘rsatdi. 2.9-jadval Bolalar va o‘smirlarda xulq og‘ishining kelib chiqishiga ta’sir etuvchi oilaviy tarbiyaga bog‘liq bo‘lgan omillar. (foiz hisobida) № Xulq og‘ishining oilaviy tarbiyaga bog‘liq bo‘lgan omillari 12-13 yosh 14-15 yosh 16-17 yosh O‘rtacha ko‘rsat- gich 1 Oilada farzandlar tarbiyasiga e’tiborining susayishi va ular faoliyatini nazorat qilmaslik 22,2 0 23,0 6 25, 24 24,3 0 2 Ota-onalar da farzandlar tarbiyasi bo‘yicha bilimlarining yetarli emasligi 7, 66 9,2 6 7, 68 8,4 2 3 Oilaviy tarbiyada samarasiz,eskirgan usullardan foydalanish 9,2 4 8,3 3 6,3 2 8,2 1 4 Oilaviy tarbiyada milliy qadriyatlarimiz namunalaridan foydalanmaslik 6,4 2 7,2 8 8,1 0 7,4 2 5 Oilaviy tarbiyada bolalar va o‘smirlarning yosh va individual-psixologik xususiyatlarini hisobga olmaslik 19,4 7 15,5 6 14,2 4 1 5 , 38 6 Oila da bolalar tarbiya si ga qariyalarning jalb etilmasligi 6,8 6 6,0 2 4,2 0 5,3 1 7 Oilada bolalarning yolg‘iz tarbiyalanishi (yakka farzandlilik) 3, 70 4,0 9 5,4 2 4,2 4 8 Tarbiya viy jarayonda ota ta’siri va o‘rnining susayishi. 2,7 4 3,6 2 4,2 6 3,4 6 9 Ota-onalarning jamiyat me’yorlariga zid bo‘lgan xulqqa ega bo‘lishliklari 12,4 3 1 3 ,2 4 1 4 ,2 1 13, 62 10 Moddiy-maishiy shart-sharoitining yetarli emasligi 9,2 8 9, 48 10,4 1 9,6 1 Ma’lumki, jinsiy balog‘atga yetish yoshi hisoblangan (12-14 yosh davrida) o‘smirlik davrida keskin psixofiziologik o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Ushbu o‘zgarishlar ko‘pincha o‘smir ruhiyatiga ham ta’sir o‘tkazadi. Bu o‘smirda tajanglik, serzardalik, injiqlik, ta’sirlanuvchanlik holatlarining kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. O‘smir ruhiy dunyosida paydo bo‘lgan bunday o‘zgarishlar balog‘at davri o‘tishi bilan bir me’yorga kelib qoladi. Shuning uchun balog‘at yoshi davrida ota-onalar o‘smirlar tarbiyasiga alohida e’tibor berishlari, ularda kechayotgan psixofiziologik o‘zgarishlarni hisobga olishlari 52 maqsadga muvofiqdir. Ammo ba’zan oilaviy tarbiyada bolalarning yosh va individual-psixologik xususiyatlarining inobatga olinmasligi ularning noto‘g‘ri, yomon yo‘llarga kirib ketishlariga sabab bo‘ladi. Shu boisdan ota-onalar oilaviy tarbiyada, farzandlari bilan bo‘ladigan shaxslararo munosabatlarda, ular bilan muomala qilishda shaxs va yosh davri xususiyatlarini hisobga olgan holda ish tutsalar oilaviy tarbiyaning samarasi yuqori bo‘lishligini ta’minlagan bo‘lur edi. Bolalar va o‘smirlarda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga ta’sir etuvchi oilaviy tarbiyaga bog‘liq bo‘lgan omillar orasida “ota-onalarda farzandlar tarbiyasiga doir bilimlarning yetarli emasligi” holati ham yaqqol ko‘zga tashlanadi (8,42 %). Ota-onalarda bolalar tarbiyasi to‘g‘risidagi nazariy va amaliy bilim va ma’lumotlarning yetishmasligi oilaviy tarbiyada nuqsonlarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, ota-onalarda bolalarning yosh va individual psixologik xususiyatlari va oilada bolalarni milliy ruhda tarbiyalash to‘g‘risidagi bilimlarning yetishmasligi hamda tarbiya jarayonida milliy qadriyatlardan foydalanish borasidagi kamchiliklar bolalar tarbiyasida jiddiy nuqsonlarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Oilada ota-onalar ko‘pincha farzandlari biron bir yomon ish qilib qo‘ysa, uni qattiq jazolash, taqiqlash va ularni uydan chiqarmay qo‘yish usullari orqali tarbiyalamoqchi bo‘ladilar. Farzandi o‘zlariga yoqadigan ishga qo‘l ursa uni haddan ortiq maqtaydilar va mukofotlaydilar. O‘zlari qo‘llayotgan usullarning qay biri to‘g‘ri, qay biri noto‘g‘ri ekanligini anglab yetmaydilar. O‘zlaricha tarbiya shunday beriladi deb o‘ylaydilar. Natijada o‘zlari bilmagan holda bolalarining tarbiyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatadilar. Shuning uchun ota-ona eng avvalo oilada bolalarni tarbiyalash to‘g‘risidagi nazariy va amaliy bilimlarga ega bo‘lishi lozim bo‘ladi. Buning uchun esa ular tarbiya to‘g‘risidagi pedagogik va psixologik kitoblarni, gazeta va oynomalarni ko‘proq o‘qishlari zarur bo‘ladi. Anketa so‘rovnoma natijalariga ko‘ra, tadqiqotimizda ishtirok etgan jinoyatchilik xulqiga ega bo‘lgan bolalar va o‘smirlar ota-onalarining to‘rtdan 53 uch qismi tarbiya to‘g‘risida bironta ham kitob, gazeta yoki oynomalardagi maqolalarni o‘qimaganliklarini bayon qilishgan. Bulardan ko‘rinadiki, ota-onalarda tarbiya borasidagi bilimlarning yetishmasligi, tarbiya jarayonida milliy qadriyatlar, urf-odatlar va rasm- rusumlarimizdan foydalanmaslik bolalar tarbiyasining buzilishiga, ularda turli xil xulq og‘ishlarining kelib chiqishiga olib keladi. Ma’lumki, o‘smirlarni tarbiyalash jarayon murakkab va turli xil vaziyatlarga boydir. Bunda o‘qituvchi, ota-ona va o‘quvchining o‘zaro tushunishi, bir-birini idrok etishi, bir-birini qabul qilish yoki qila olmasligi, yuz beradigan vaziyatlarni haqqoniy baholay olmaslik masalalari, qadriyatlar tizimida anglash mumkin va anglab bo‘lmaydigan hollarni kuzatilishi, empatiyaning yetishmasligi, muloqot maromini belgilay olmas lik, o‘smirning motivasion yo‘nalganligi, dunyoqarashi va maqsadining mos kelmasligi hamda oxir-oqibat shaxsning kamolot darajasi bilan bog‘liq ko‘pgina muammoli jihatlar ko‘zga tashlanadi. Shu sababli ham o‘qituvchi, ota-ona va o‘quvchi hamkorligining psixologik tavsifini muayyan vaqt uchun keskin belgilashning o‘zi ancha munozarali munosabatni keltirib chiqarishini unutmaslik kerak. O‘quv-tarbiya jarayonlarini uzluksiz takomillashtirib borish asosida jahon andozalariga erishish barobarida yoshlar xulq-atvor ida hosil bo‘ladigan salbiy o‘zgarishlarni dolzarb muammo sifatida o‘rganish, uni korreksiya qilish , bunday o‘zgarishlarni yuzaga kelishiga sabab bo‘luvchi tabiiy-fiziologik, ijtimoiy- madaniy va tarbiyaviy- psixologik omillarni hisobga olish istiqbolda belgilangan natijalarga erishish uchun keng imkoniyat yaratadi. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligini ijtimoiy-demografik, hududiy, statistik va jinsiy xususiyatlarini o‘rganish voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari to‘g‘risidagi muayyan ma’lumotlarni olish imkoniyatini beradi. Shuningdek, voyaga yetmaganlar jinoyatchiligini yosh davriga ko‘ra qiyosiy tahlil qilish bolalar va o‘smirlarda jinoyatchilik xulqi kelib chiqishining yosh davri xususiyatlariga bog‘liq bo‘lgan mexanizmini ochib berishga yordam beradi hamda voyaga yetmaganlar o‘rtasida 54 sodir etilyotgan jinoiy xatti-harakatlarning oldini olishga qaratilgan profilaktik chora-tadbirlar turkumini ishlab chiqish va ular samaradorligining oshishiga yordam beradi. Tadqiqotimizda voyaga yetmaganlar jinoyatchiligini ijtimoiy-demografik, hududiy, statistik, jinsiy va yosh xususiyatlarini o‘rganish maqsadida respublikamizda 2017-2021 yillar mobaynida sodir etilgan voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining umumiy ahvoli tahlil qilindi. Shuningdek tadqiqotimizda 593 nafar jinoyatchilik xulqiga ega bo‘lgan bolalar va o‘smirlarning o‘qish faoliyati, ularning ijtimoiy ahvoli, oilaviy shart- sharoiti va turmush tarzi o‘rganildi. Tadqiqotimiz natijalaridan ma’lum bo‘lishicha, voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi respublikamizda turli yillarda turlicha ko‘rsatgichni namoyon qiladi. Ayrim yillarda o‘sish darajasi kuzatilgan bo‘lsa, ayrim yillarda pasayish holati namoyon bo‘ladi. Jumladan, 2017 yilda respublikamiz bo‘yicha voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi 1025 nafarga yoki umumiy jinoyatchilikning 23,3 foizini tashkil qilgan bo‘lsa, 2018 yilda 943 nafarni yoki umumiy jinoyatchilikning 21,0 foizini tashkil qilgan. 2020 yilda esa biroz oshganligi, ya’ni 1121 nafarni yoki umumiy jinoyatchilikningn 24,3 foizini tashkil qilganligi kuzatiladi. Bob yuzasidan xulosa Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining ijtimoiy-psixologik omillarini o‘rganish natijalariga ko‘ra, voyaga yetmaganlarda jinoyatchilik xulqi makro va mikromuhitdagi, jumladan oila, maktab, mahalla, ishlab chiqarish jamoalaridagi nosog‘lom psixologik muhit, jamiyatdagi ijtimoiy, iqtisodiy shart-sharoitning va turmush tarzining yomonligi, bolalar va o‘smirlarning ijtimoiy mavqye darajalarining pastligi ta’sirida kelib chiqadi. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi kattalar jinoyatchiligidan ijtimoiy xavflilik jihatdan kam xavfliligi, jinoyatlarni amalga oshirish usullarining oddiyligi, soddaligi, oldindan o‘ylanmaganligi, yosh davri xususiyatlarining aks etib turishi bilan farqlanadi. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi jinoyat turlariga 55 ko‘ra, asosan o‘g‘irlik, bezorilik, tan jarohati yetkazish turlariga to‘g‘ri keladi. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi yashash joyi va yaqin-atrofdagi mahallalarda sodir etilib, ular asosan tungi soat 22-23 larda amalga oshirilishligi bilan xarakterlidir. Jinoyatchilik xulqiga ega bo‘lgan bolalar va o‘smirlarda xarakter aksentuasiyasining gipertim, qo‘g‘aluvchan, affektga moyillik va siklotomik ko‘rinishlari yaqqol namoyon bo‘lsa, nazorat gurhidagi bolalar va o‘smirlarda aksentuasiya darajasi yorqin ifodalanmaydi. Shunga qaramasdan bunday bolalar va o‘smirlarda xarakter aksentuasiyasining xavotirlanuvchanlik, emotivlik, affektga moyillik ko‘rinishlari garchand yuqori darajada bo‘lmasada kuzatiladi. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining kelib chiqishiga sabab bo‘luvchi oilaviy omillarga ko‘ra, ota-onalarning oilada farzandlariga nisbatan “qahr- g‘azab asosidagi munosabat” yuritishlari, “erkinlik berish asosidagi tarbiya usulida”, “tarbiyada izchillikning yo‘qligi”, ”oilada nosog‘lom psixologik muhitning mavjudligi”, ”oilada farzandlar tarbiyasiga e’tiborning susayishi”, ”ota-onalarning jamiyat axloq normalariga zid bo‘lgan xulqqa ega bo‘lishlari”, ”oilada moddiy-maishiy shart-sharoitning yetarli emasligi” kabilar sabab bo‘ladi. Shuningdek, oilaviy tarbiyada “eskirgan primitiv usullardan foydalanish”, “bolalar tarbiyasiga qariyalarning jalb etilmasligi” va “tarbiyada milliy qadriyatlardan foydalanilmaslik” holatlari ham bolalar va o‘smirlarda xulq og‘ishining kelib chiqishiga ta’sir ko‘rsatadi. Ota-onalarning bilim saviyasi pastligi, dunyoqarashining torligi, pedagogik-psixologik bilimlarining yetishmasligi holatlari ham bolalar va o‘smirlarda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga ta’sir ko‘rsatadi. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining hududiy, demografik, jinsiy, statistik va yosh xususiyatlariga ko‘ra, aholi qatlami zich va shahar joylarida qishloq joylariga nisbatan ancha yuqoridir. Yosh davrlariga ko‘ra, voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi asosan 15-17 yoshga, jinsiy xususiyatlariga ko‘ra esa, o‘g‘il bolalar zimmasiga to‘g‘ri keladi. Shunga ko‘ra, o‘smirlar ta’limi va ularni tarbiyalash jarayonida zaruriy holat sifatida ota-ona, o‘qituvchi va o‘quvchi 56 hamkorligini shaxsiy pozisiyadan bir qator munosabat tizimi orqali baholashga to‘g‘ri keladi. Bunda, birinchidan, qaysidir o‘rinlarda munosabatning “obyekt- subyekt”, ikkinchidan, "subyekt-obyekt” tizimi ko‘rinish olishi, uchinchidan, "subyekt-subyekt" tizimi tarzida o‘rin egallashi lozim. Ammo pedagogik jarayondagi hamkorlik faoliyatini ko‘p jihatdan belgilovchi pedagog va unga muvofiq o‘z xatti-harakati va xulq-atvorini aniqlovchi, nazorat qiluvchi o‘quvchining ma’lum vaziyatlarda o‘zini boщqarishni, albatta, tadqiq etish maqsadga muvofiq Ma’lumki, o‘smirlarni tarbiyalash jarayon murakkab va turli xil vaziyatlarga boydir. Bunda o‘qituvchi, ota-ona va o‘quvchining o‘zaro tushunishi, yuz beradigan vaziyatlarni haqqoniy baholay olmaslik masalalari, qadriyatlar tizimida anglash mumkin va anglab bo‘lmaydigan hollarni kuzatilishi, empatiyaning yetishmasligi, muloqot maromini belgilay olmas lik, dunyoqarashlar va maqsadining mos kelmasligi hamda oxir-oqibat shaxsning kamolot darajasi bilan bog‘liq ko‘pgina muammoli jihatlar ko‘zga tashlanadi. 57 III BOB. VOYAGA YETMAGANLAR JINOYATCHILIGINING SABABLARI VA MOTIVASION ASOSI 3.1. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining sabablari Ma’lumki, biror bir ijtimoiy va biologik hodisaning sodir etilishi uchun qandaydir sabab va sharoit bo‘lish talab etiladi. Qandaydir bir sabab ikkinchi bir hodisaning yuzaga kelishiga turtki bo‘ladi. Bu falsafiy nuqtai nazardan qaralganda sababiy bog‘lanishlar jarayoni tarzida tushuntiriladi. Xuddi shunday jinoyatchilik xulqining kelib chiqishi ham qandaydir sababiy bog‘lanishga bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. Bolalar va o‘smirlarda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga ta’sir etuvchi sabab va omillarni o‘rganishda ularning subyektiv va obyektiv ko‘rinishlarini bir-biridan farqlash lozim bo‘ladi. Jinoyatchilik xulqining subyektiv sabablariga jinoyatchi shaxsining qiziqish va ehtiyojlari, dunyoqarash va ma’naviy olami, maqsad va yo‘nalishlari, qadriyatlari, huquqiy ongi, hayotiy rejalari, turmush tarzi va motivlari kiradi. Voyaga yetmaganlarda jinoyatchilik xulqining subyektiv shart- sharoitlariga esa aholining demografik va ijtimoiy-psixologik xususiyatlari, xususan etnopsixologik jihatlari, xarakteri, temperamenti, yoshi va jinsi kiradi. Obyektiv sabablar sifatida jamiyatdagi nosog‘lom muhit, shart-sharoit, iqtisodiy va siyosiy beqarorlik, kichik ijtimoiy guruhlardagi ijtimoiy-psixologik muhit, kishilar bilan bo‘ladigan o‘zaro shaxslararo munosabatlar namoyon bo‘ladi. Jinoyatchilikning obyektiv shart-sharoitlari esa, jamiyatdagi tashkiliy va texnik xatoliklar, boshqaruv tizimidagi kamchiliklar, qonun va qoidalarning talabga javob bermasligi va boshqalardan iboratdir. Quyida biz bolalar va o‘smirlarda jinoyatchilik xulqini keltirib chiqaruvchi ijtimoiy-psixologik sabablar to‘g‘risida fikr yuritishga harakat qilamiz. Jinoyatchilik xulqining kelib chiqish sabablarini aniqlash eng avvalo u yuzaga kelgan ijtimoiy muhit xususiyatlarini o‘rganib chiqishni taqozo qiladi. 58 Chunki, jinoyatchilik xulqini umumiy ko‘rinishida oladigan bo‘lsak, u biror bir shaxsga xos bo‘lgan subyektiv hulq-atvor natijasi emas, balki subyektiv va obyektiv jarayonlar, shart-sharoitlar, munosabatlar natijasi sifatida yuzaga keladi. Shu nuqtai nazardan olib qaralganda ijtimoiy jarayonlarning individual xatti-harakatlarga ta’siri masalasiga oydinlik kiritish zarur bo‘ladi. Ma’lumki inson ijtimoiy munosabatlar qurshovida yashaydi. Ijtimoiy munosabatlar va jarayonlarning shaxsga ta’siri masalasi ijobiy yoki salbiy ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Individga ijtimoiy jarayonlarning ijobiy yoki salbiy ta’sir etishi birinchidan , shaxsning individual-psixologik xususiyatlariga bo g‘ liq bo‘lsa , ikkinchidan ijtimoiy muhit voqyea-hodisalari xususiyatlari va shart-sharoitlari mazmuniga ko‘ra namoyon bo‘ladi. Ya’ni ijtimoiy muhitning sog‘lom yoki nosog‘lomligi va uning ta’sirchanlik darajasiga ko‘ra, individga u yoki bu ko‘rinishda ta’sir etadi va jinoyatchilik xulqining kelib chiqishi uchun qandaydir ma’noda imkoniyat yaratadi. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, muayyan jinoiy xatti-harakatni turli xil nuqtai nazardan tahlil qilish mumkin. Masalan, sosiologik yo‘nalishda jinoiy xatti-harakat to‘rt elementdan tashkil topgan hodisa sifatida, ya’ni obyekt, obyektiv va subyektiv munosabatlar hamda subyektiv xatti-harakatlar jinoyatchilik xulqini keltirib chiqaruvchi sosiologik omil sifatida o‘rganilsa, kriminologik va psixologik yo‘nalishda shaxsning xulq-atvori, uning psixologiyasi, ijtimoiy muhitning shaxs xulq-atvoriga ta’siri hamda ijtimoiy muhitda jinoyatchilik xulqining shakllanishi va rivojlanishi masalalari tahlil qilinadi. Quyida jinoyatchilik xulqining shakllanish pog‘onalarini alohida-alohida holda tahlil qilib o‘tishga xarakat qilamiz. Jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga asos bo‘luvchi omillarni ko‘rib chiqar ekanmiz, birinchi navbatda shaxsning ma’naviy jihatdan qashshoqligi masalasiga alohida to‘xtalib o‘tish lozim bo‘ladi. Shaxsning ma’naviy qashshoqligi ijtimoiy muhit va shaxs o‘rtasidagi murakkab vaziyatlarning kelib 59 chiqishiga sabab bo‘ladi. Ma’naviy jihatdan barkamol bo‘lgan shaxs ijtimoiy muhit voqyea-hodisalariga nisbatan ijobiy munosabatini namoyon qiladi. Shaxsning ijtimoiy - psixologik fazilatlari sotsial munosabatlar doirasida shakllanadi. Individ ijtimoiy muhit bilan aloqaga kirishi jarayonida xulq-atvor normalarini, ma’naviy, ijtimoiy va madaniy tushuncha va tasavvurlarni, yangi- yangi qiziqish va ehtiyojlarni egallab boradi. Shuning bilan birga shaxs ijtimoiy muhit munosabatlari va insoniy taqdirning sust kuzatuvchisi bo‘lmasdan, o‘z turmush tarzini, shart-sharoiti va shaxsiy hayotini o‘zi belgilaydi va quradi. Demak, shaxs shakllanishida insonning o‘z qiziqishlari, intilishlari, maqsadlari muhim o‘rin tutadi. Bunday fazilatlarga ega bo‘lgan shaxs turli xil hayotiy voqyea-hodisalar qurshovidan osonlik bilan chiqa oladi. Shuning uchun shaxsning ijtimoiy fazilatlari, mustahkam va qat’iy hayotiy pozisiyasini, maqsad va intilishlarini shakllantirish voyaga yetmaganlar o‘rtasida xulq og‘ishining oldini olishda muhim ekanligini unutmaslik kerak. Shaxsning ma’naviy shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar to‘g‘risida gapirilganda birinchi navbatda, shaxsning o‘zi ikkinchidan, kichik ijtimoiy guruhlar, ya’ni oila, maktab, mahalla, uchinchidan esa, ishlab chiqarish jamoasi va to‘rtinchi navbatda, jamiyat va undagi siyosiy, ideologik, madaniy-ma’rifiy, iqtisodiy sohalarning umumiy holati katta ta’sir o‘tkazilishini ta’kidlash lozim. Mazkur omillarga alohida-alohida to’xtalib o‘tadigan bo‘lsak, insonning ma’naviy barkamolligida shaxsning o‘z o‘rni, uning qiziqishlari, ijtimoiy mavqiye muhim va asosiy omillardan biri sifatida namoyon bo‘ladi. Chunki, inson ijtimoiy munosabatlarning passiv kuzatuvchisi emas balki uning faol ishtirokchisi ham ekan, u o‘z shaxsiy intilish va qiziqishlari, aql-idroki bilan o‘zini-o‘zi tarbiyalashga, yuksak insoniy fazilatlarini shakllantirishga harakat qiladi. Individning ijtimoiylashuvida shaxsning o‘rni, ishtiroki, intilish va qiziqishlari pasaysa, inson ma’naviy barkamollik sari emas, aksincha ma’naviy qashshoqlik tomon yuz tutadi. Demak, insonning ma’naviy barkamollikka erishishida shaxsning o‘z o‘rni maqsad va qiziqishlari hamda intilishi katta o‘rin tutadi. 60 Shaxsning shakllanishiga ta’sir qiluvchi asosiy omillardan yana biri kichik ijtimoiy guruhlar, ya’ni oila, maktab va mahalla hisoblanadi. Eng avvalo bola oilada shakllanadi, ijtimoiy ustanovkalarni o‘rganadi, hayotiy tajribalarni egallaydi va milliy qadriyatlarni anglab boradi. Bolaning kamol topib rivojlanishida va qanday shaxs bo‘lib yetishishida oila, maktab va mahallaning o‘rni juda katta hisoblanadi. Ulardagi vaziyat shart- sharoit, ijtimoiy-psixologik mu h it bola shaxsidagi sifatlarni belgilab beradi. Oila, maktab va mahallalardagi noso g‘ lom muhit , munosabatlar noso g‘ lomligi, tarbiyaviy ta’sir darajasining pas ayishi bolada salbiy illatlarni , shu jumladan jinoyatchilik x ulqini keltirib chiqaradi. Bola istiqomat qilayotgan va faoliyat yuritayotgan ijtimoiy tuzumning xususiyatlari, olib borilayotgan ijtimoiy tadbirlar , jamiyatdagi iqtisodiy va siyosiy beqarorlik va boshqalar ham bolalar va o‘smirlarda g‘ ayriqonuniy x ulq - atvorning kelib chiqishiga ta’sir ko‘rsatadi . Bolalar va o‘smirlarda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishini sxematik tarzda qo‘yidagicha ifodalanish mumkin. Tadqiqotimizda qo‘llanilgan ijtimoiy-psixologik so‘rovnoma natijalaridan ma’lum bo‘lishicha, bolalar va o‘smirlarda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga ta’sir etuvchi asosiy omillardan biri oilada “Bolalar va o‘smirlar tarbiyasini o‘z holicha tashlab qo‘yishlik va ularning bo‘sh vaqtlarini nazorat qilmaslik” bo‘lib hisoblanadi. Tadqiqotimizda ushbu omilga bog‘liq bo‘lgan jinoyatlar 15,60 foizni tashkil qiladi. “Oiladagi nosog‘lom muhit” (13,42%), «O‘z xatti-harakatlarini boshqara olmaslik va impulsivlik» (18,24%), “Bolalar va o‘smirlarning zararli odatlarga berilishlari” (9,24%) kabilar bolalar va o‘smirlardan jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga sabab bo‘luvchi keyingi omillar sifatida namoyon bo‘ladi. Ushbu foizlardan ko‘rinadiki, bolalar va o‘smirlar tarbiyasini o‘z holicha tashlab qo‘yishlik va ular faoliyatini nazorat qilmaslik holati jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga sabab bo‘luvchi asosiy omillardan biri sifatida namoyon bo‘ladi. 61 Ijtimoiy mu h it Xulq og‘ishi Ijtimoiy vaziyatlar Psixologik omillar Jinoyatchilik xulqi haqidagi o‘y va niyatlarning paydo bo‘lishi Amalga oshirilish usullarini tanlash Shart-sharoit va vaziyatlarni baholash Jinoyatchilik xulqi 3.1-chizma. Bolalar va o‘smirlarda jinoyatchilik xulqining paydo bo‘lish sxemasi (Ikkinchi ko‘rinish) Shuning uchun ota-onalar bolalar va o‘smirlar tarbiyasi bilan muntazzam shug‘ullanishlari va ular faoliyatini, bo‘sh vaqtlarida nima bilan mashg‘ulliklarini kuzatib, nazorat qilib borishlari zarur bo‘ladi. Tarbiyaviy ta’sir va nazoratdan chetda qolgan bolalar o‘zini mustaqil hisoblab, ko‘ngli tusagan nomaqbul ishlarni amalga oshirishga harakat qiladi. Taqlid qilib ichish, chekishni o‘rganib oladi. Natijada o‘smir o‘zi bilmagan, oqibatini anglab yetmagan holda jinoyatga qo‘l o‘radi. “Bolalar tarbiyasining o‘z holiga tashlab qo‘yishlik va ular faoliyatini nazorat qilmaslik” motivi asosida sodir etilayotgan jinoyatchilik hodisasini yosh davrlari bo‘yicha tahlil qilganimizda, 12-14 yoshdagi bolalar va o‘smirlarda 15- 17 yoshdagi o‘smirlarga nisbatan bu omil darajasi biroz yuqori (16,60%, 16,42%) ekanligi namoyon bo‘ladi. Buning sababi bizningcha tarbiyadagi 62 nuqsonlar, bolaning ilk yoshidayoq namoyon bo‘la boshlaganligiga bog‘liqdar. Bolaning yosh davrida (12-14 yoshda) tarbiyaga muhtojligi sezilganligi va buning oqibatida, tarbiyani o‘z xoliga tashlab qo‘yishlik va ular faoliyatini nazorat qilmaslik omili asosida jinoyatchilik darajasining oshganligi kuzatiladi. Tadqiqotimiz natijalaridan ma’lum bo‘lishicha, bolalar va o‘smirlarda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga sabab bo‘luvchi omillardan yana biri “Bolalar va o‘smirlarning o‘z xatti-harakatlarini boshqara olmaslik, impulsivlik” holati bo‘lib hisoblanadi. Jumladan K.Ye.Igoshevning ta’kidlashicha, bolalar va o‘smirlar ayniqsa o‘smir va o‘spirinlarning yosh va o‘tish davri xususiyatlari impulsivlik, qo‘zg‘aluvchanlik holatining yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Impulsiv xatti- harakat birinchi navbatda o‘ziga xos affektiv kechinmalar tufayli yuzaga keladigan affektiv holatni ifodalaydi. Bunday holat mazmunida qisqa muddatli va kuchayib boruvchi emosional hissiyotlar yotadi . Haqiqatdan ham o‘smirlik yoshi davrida kechadigan psixofiziologik o‘zgarishlar, o‘smirning shaxs sifatida shakllanish jarayoni muammoli vaziyatlarda ularning maqbul qarorlar qabul qilishlariga to‘sqinlik qiladi. Buning boisi bosh miya yarim sharlari faoliyatidagi nazorat organlarining kattalarnikidan sustligi va ikkinchi signal sistemasining o‘ziga xos faoliyati bolalar va o‘smirlarda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga individual- psixologik jihatdan shart-sharoit yaratadi. Shuningdek, ulardagi tormozlanish reaksiyasining noturg‘unligi jinoiy harakatlarni amalga oshirishda o‘z xatti- harakatlarini idora qila olmay qolishga sabab bo‘ladi. Bolalar va o‘smirlarda boshqalar va o‘z-o‘zining xatti-harakatlariga nisbatan tanqidiy ko‘z bilan qarash faolyatining sust rivojlanganligi ularni noqonuniy xatti-harakatlarni baholashda xatoliklarga yo‘l qo‘yishlikka olib kelganligi kuzatiladi. Ulardagi bu xususiyatlar noqonuniy xatti-harakatlarni birovlarning ko‘zi bilan qarash va baholash qobiliyatini susaytiradi. Shuning uchun ular tez-tez jinoyatchilik mazmuniga ega bo‘lgan harakatlarning ta’siriga tushib qoladi. 63 Shuningdek, o‘smirlarning yosh davri xususiyatlariga xos bo‘lgan qo‘zg‘aluvchanlik, impulsivlik holatlari, affektiv kechinmalar bilan bog‘liq bo‘lgan turkum affektiv qo‘zg‘alishlarni keltirib chiqarganligi kuzatiladi. Bunday holatlar mazmunida muayyan shart-sharoitlar va turli xil voqyea- hodisalarga nisbatan qisqa muddatli va kuchli namoyon bo‘luvchi emosiyalar sifatidagi qo‘zg‘atuvchilar yotganligining guvohi bo‘lamiz. Impulsivlik holati asosida sodir etilgan jinoiy harakatlarda inson o‘z xatti- harakati motivlarini anglab yetmaydi va to‘g‘ri baholay olmaydi. Bunday impulsiv-affektiv holatlar o‘smirning o‘z faoliyatini ongli boshqarish va nazorat qilish qobiliyatining izdan chiqishiga olib keladi. Bolalar va o‘smirlar shaxsida salbiy illatlarning mavjudligi, ularning ma’naviy dunyosi ko‘lami torligi, kitob, gazeta jurnallar o‘qimasliklari, shuningdek shaxsning ma’naviy ongini oshiradigan mashg‘ulotlar bilan shug‘ullanmasliklari jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Yoshlar tarbiyasi uchun mas’ul bo‘lgan ota-onalar, o‘qituvchi- tarbiyachilar va jamoatchilik oldida barkamol yoshlarni tarbiyalashdek ustuvor vazifalar turgan bir paytda ba’zi yoshlar tarbiyasida yuzaga kelayotgan muammolar, kamchiliklar, xususan xulq-atvorida namoyon bo‘layotgan jinoyat motivlari va unga mos xatti-harakatlarning uchrab qolayotganligi tarbiya uchun mas’ullarni tashvishga solmoqda. Psixologiya fanlari sohasida erishilgan jahon tajribasining ko‘rsatishicha motivlarning yuzaga kelishi va motivasion yo‘nalganlik ko‘p jihatdan oila tarbiyasi bilan bog‘liqdir. Oilada qaror topgan o‘zaro munosabatlar, uning ta’sirida yuzaga kelgan tarbiya muhiti va farzandlar tarbiyasiga bo‘lgan e’tibor buning asosini tashkil qiladi. Yuqoridagilardan kelib chiqib xulosa qilish mumkinki, bolalar va o‘smirlarda jinoyatchilik xulqini keltirib chiquruvchi sabablar ijtimoiy- psixologik xususiyatga ko‘ra obyektiv va subyektiv ko‘rinishlarga egadir; 64 - bolalar va o‘smirlar jinoyatchiligining asosiy sabablari sifatida “Bolalar va o‘smirlar tarbiyasini o‘z holiga tashlab qo‘yishlik va ular faoliyatini nazorat qilmaslik”, “Oilada nosog‘lom muhitning mavjudligi”, “Bolalar va o‘smirlarning zararli odatlarga berilishlari” kabilar namoyon bo‘ladi; - bolalar va o‘smirlarda jinoyatchilik xulqini keltirib chiqaruvchi ijtimoiy- psixologik sabablar bilan bir qatorda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga imkoniyat yaratuvchi shart-sharoitlar ham muhim o‘rin tutadi; - bolalar va o‘smirlarda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishi sababiy bog‘lanishlar, ya’ni sabab- oqibat kategoriyasi asosida shakllanadi va amalga oshadi. 3.2. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining motivlari Jinoyatchilik xulqining motivlari murakkab va o‘ziga xos o‘rganish obyekti bo‘lib, uni inson faoliyatini o‘rganuvchi birgina fan sohasi bilan ochib berib bo‘lmaydi. Sotsiologik, ijtimoiy-psixologik, umumiy psixologik, psixofiziologik, kriminalistik va biologik fan yo‘nalishlar hamkorligida jinoyatchilik xulqining motivi ilmiy tadqiq etilishi mumkin. Tadqiqotimizda voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi motivini ijtimoiy- psixologik va umumiy psixologik jihatdan tahlil qilishga harakat qildik. Bunda jinoyatchilik xulqini o‘ziga xos voqea-hodisalar, ya’ni ijtimoiy an’analar, kayfiyat, qadriyatlar oriyentasiyasi, huquqiy ong kategoriyalari va uning mexanizmlari, xususan ijtimoiy fikrlar, shaxslararo munosabatlar, psixologik ta’sirlanishlar, ishontirish, ixlos tug‘dirish, taklif qilish va konformizm xususiyatlari hamda jinoyatchi shaxsining psixik holatlari, (aqliy emotsional irodaviy) psixik xususiyatlari, shaxsning murakkab shakllanish jarayoni (yo‘nalishi, qobiliyatlari, xarakter xislatlari) va shu kabilarning jinoyatchilik xulqi bilan bog‘liqligi masalalari o‘rganildi. Ma’lumki, jinoyatchilik xulqi motivi umumiy tarzda shaxsga xos bo‘lgan xulq-atvorning bir ko‘rinishi, elementi sifatida ifodalanadi. Jinoyatchilik xulqi motivasiyasi shaxsning ehtiyojlari, motivlari, maqsad va yo‘nalishlari 65 ko‘rinishida bo‘lib, ijtimoiy-psixologik mazmuni, shakllanish jarayoni va o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘ra, ijtimoiy foydali faoliyat motivi mazmunidan farqlanadi. Jinoyatchilik xulqining ichki mexanizmini o‘rganish o‘z navbatida shaxsning ichki motivasion sohasi bilan tashqi, ya’ni jinoiy harakatning ijtimoiy sabablari va shart-sharoitlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ochib beradi. Psixologiyada motiv tushunchasi insonni o‘rab olgan ijtimoiy borliqning aks ettirilishi bo‘lib, u kishini faoliyatga, muayyan ehtiyojlarni qondirishga yo‘naltiruvchi, stimul beruvchi turtki, ichki kuch sifatida tushuniladi. Yuzaga kelish xususiyatiga ko‘ra motiv psixik hodisa bo‘lib, (shaxsning ichki holati) u kishini faoliyatga undovchi mayldir O‘z mohiyati va mazmuniga ko‘ra motiv muayyan sharoitda kishi ehtiyojlarining konkretlashgan tarzda faoliyatga yo‘naltirilishi hamdir. A.N.Leontyevning fikriga ko‘ra, motiv shaxsning fikr yuritishi, tushunchalari, tasavvurlari, ideallari bo‘lib shaxsni faoliyatga, muayyan ehtiyojlarni qondirishga yo‘naltiruvchi ichki kuchdir [38]. Motiv inson xulq-atvorini muayyan faoliyatga yo‘naltiruvchi xususiyat sifatida shaxsning jamiyatga, ijtimoiy borliqqa nisbatan bo‘lgan munosabatini aks ettiradi. Bu munosabat ijtimoiy foydali faoliyatga shaxsni ongli ravishda, ma’lum maqsad asosida bilvosita yoki bevosita undovchi xususiyat sifatida namoyon bo‘ladi. Bugungi kunda ko‘pgina yuristlar, psixologlar va tarbiyachilar hamda keng ilmiy jamoachilikni qiynab kelayotgan savol, ya’ni nima uchun inson muayyan vaziyatlarda boshqa amallarni bajarmasdan aynan jinoiy xatti- harakatlarga qo‘l uradi? Buning sababi nimada? degan muammolarga javob topish jinoyatchilik hulqini ijtimoiy-psixologik jihatdan tadqiq qilishni taqoza qiladi. Yuqoridagi savolga javob topish uchun istalgan xulq-atvor shu jumladan, jinoyatchilik xulqining amalga oshishiga sabab bo‘luvchi quyidagi shart- sharoitlarni tahlil etish lozim bo‘ladi. Birinchidan, xatti-harakat motivini tanlash 66 uchun shu motivga aloqador bo‘lgan bir qator imkoniyatlarning mavjudligi, ikkinchidan bu imkoniyatlarning reallik holati darajasining yuqoriligi va uchinchidan esa xati-harakat motivini tanlash uchun muayyan ichki va tashqi shart-sharoit majmuining ta’sir etishidir. Ushbu holatlar natijasida u yoki bu xatti-harakat motivi shaxs tomonidan tanlanadi. Shunday ekan, subyekt tomondan jinoyatchillik xatti-harakati motivini tanlash uni tanlashlikka olib keluvchi bir qator ichki va tashqi real imkoniyatlar va shart-sharoitlarning mavjudligiga bog‘liq bo‘ladi. Xo‘sh, ichki va tashqi real imkoniyatlar va shart- sharoitlar nimalar bo‘lishi mumkin? Shaxsdagi jinoyatchilik xulqiga nisbatan bo‘lgan ichki moyillik , ya’ni shaxsning salbiy xislatlari, xususan qo‘z g‘ aluvchanligi , dunyoqarashi, ma’naviy olami , qadriyatlar oriyentasiyasi, turmush tarzining o‘ziga xosligi hamda tashqi omillar ya’ni, oilaviy muhit , undagi shaxslararo munosabatlar , maktab, ma h alla, tengqurlari davrasi , jamiyatning ijtimoiy-psixologik, iqtisodiy va siyosiy muhiti va boshqalar jinoyatchilik xulqining kelib chiqishi uchun imkoniyat va shart-sharoit bo‘lib xizmat qil adi . Ushbu shart-sharoit va imkoniyatlar realligiga ko‘ra , jinoiy x ati- harakat motivining paydo bo‘l adi. Jinoiy x atti-harakat odatda birgina mustaqil motiv bilan amalga oshirilmaydi. Shaxsni jinoiy harakatga undovchi motivlar namoyon bo‘lish kuchi , darajasi va mazmuniga ko‘ra, turlicha va xilma - xil bo‘l adi . Motivlar xilma-xilligi va turlichaligi ularni muayyan tizmga solishni taqoza qiladi. Sistemalashgan motivlar orqali jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga sabab bo‘luvchi motivlar turkumini aniqlash imkoniyati tug‘iladi. Tadqiqotimizda voyaga yetmaganlarda jinoyatchilik xulqining motivlarini o‘rganish maqsadida, o‘zimiz tomonimizdan tuzilgan ijtimoiy-psixologik so‘rovnomadan foydalanildi. Shuningdek, ichki ishlar bo‘limi tomonidan voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi bo‘yicha qo‘zg‘atilgan jinoiy ish hujjatlari hamda voyaga yetmaganlar komissiyalari tomonidan tayyorlangan hujjatlar katanamnistik tahlil qilindi. 67 Tadqiqotimiz natijalari bolalar va o‘smirlar jinoyatchiligining quyidagi motivlari mavjudligini ko‘rsatdi: 1. Moddiy va maishiy shart-sharoitga ega bo‘lishga intilish, ochko‘zlik mazmuniga ega bo‘lgan jinoyatchilik xulqi motivi. 2. Do‘stlari oldida obro‘ orttirish maqsadidagi jinoyatchilik xulqi motivi. 3. Qasos, o‘ch olish va g‘azab asosidagi jinoyatchilik xulqi motivi. 4. O‘rtoqlari va kattalarga taqlid qilish asosidagi jinoyatchilik xulqi motivi. 5. Boshqa birovni himoya qilish maqsadida yuzaga keladigan jinoyatchilik xulqi motivi. 6. Boshqa jinoyat turini yashirish maqsadidagi jinoyatchilik xulqi motivi. 7. O‘ziga xos sarguzasht qilishga intilish maqsadidagi jinoyatchilik xulqi motivi. 8. O‘zini ko‘rsatishga intilish (maqtanish) asosidagi jinoyatchilik xulqi motivi. 9. Boshqa kishilarning ta’siri ostida yuzaga keladigan jinoyatchilik xulqi motivi. 10. An glanmagan jinoyatchilik xulqi motivlari. Voyaga yetmaganlarda jinoyatchilik xulqining ijtimoiy-psixologik motivlarini o‘rganish natijalaridan ma’lum bo‘lishicha , sodir etilayotgan jinoyatlarning katta qismi , “Anglanmagan motiv ” asosida amalga oshirilayotganligi kuzatiladi. Bu motivga ko‘ra sodir etilgan jinoiy harakatlar tadqiqotimizda – 25,72 % ni tashkil qildi. Yosh davrlariga ko‘ra esa bu ko‘rsatkich 1 2 -14 yoshdagi respondentlarda - 29,54 % ni, 15-17 yoshda esa - 20,33% ni tashkil qiladi. Yoshlar tarbiyasi bilan bog‘liq muammolar, xususan yoshlar xulq- atvorida yuzaga kelayotgan jinoiy xatti-harakat motivlari, ularni yuzaga kelishi va shakllanish sabablari, yoshlar tarbiyasiga, ma’naviyatiga va dunyoqarashiga putur yekazishi bilan bog‘liq oqibatlar va boshqa salbiy natijalar salmog‘ini asoslashga urindik. 68 Shunga tayanib, biz ushbu paragrafda o‘smirlarda jinoyat motivlari shakllanishini ta’minlaydigan salbiy omillarni, jinoiy xatti-harakatlarning shakllanganlik holatini, yo‘nalganligi va ularga ta’sir ko‘rsatayotgan tabiiy, iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy va tarbiyaviy-psixologik omillar hamda shart- sharoitlar ta’sirini o‘rganishni tadqiqotimizning muhim maqsadi sifatida belgiladik. 3.3. G‘ayriijtimoiy ustanovka va qiziqishlar – jinoyatchilik xulqini keltirib chiqaruvchi sabab sifatida Kuzatishlarga qaraganada g‘ayriqonuniy xati-harakatlarning psixologik mazmun va mohiyatida shaxsning ustanovka va qiziqishlari yotadi. Manbalarda ta’kidlanishicha, eng avvalo ustanovka inson xulq–atvori va uning mazmunini belgilaydi va shaxsning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlarini amalga oshirishda faolligini ta’minlashda namoyon bo‘ladi. Shu boisdan aytish mumkinki, ustanovka bolalar va o‘smirlarda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishida ishtirok etadi va uni amalga oshirilishi uchun o‘ziga xos ichki kuch vazifani o‘taydi. Boshqacha qilib aytganda, o‘smirni jinoiy harakatga yo‘naltiruvchi ichki kuch sifatida namoyon bo‘lib, jinoyatchilik xulqining paydo bo‘lishiga ta’sir qiladi va uning amalga oshirilishiga xizmat qiladi. Ma’lumki, bolalar va o‘smirlarda yuzaga kelgan qonunbuzarlik xulqi o‘z navbatida o‘smirning jinoiy harakatni amalga oshirish davrida qanday pozisiyani egallashligi, uning huquqiy, axloqiy me’yorlari va umumjamiyat manfaatlarini mustahkamlash va himoyalashga bo‘lgan munosabatini belgilaydi. Bu xildagi pozisiya (nuqtaiy nazar) tashqi, axloqiy, huquqiy talab va me’yorlarni, umuminsoniy qadriyatlarni hamda maqsad va vazifalarni mensimaslik, muqarrar axloqiy va ma’naviy e’tiqodning mavjud emasligi hamda muayyan salbiy hissiyotlarning hukm surishi bilan jinoiy xulq-atvorning paydo bo‘lishiga xizmat qiladi. Biroq ushbu yondashuv konkret qonunbuzarlik va jinoyatchi shaxsini tahlil qilishda yetarli emas. Chunki, sodir etilgan har bir jinoiy harakat 69 birinchidan, o‘smirning jinoiy harakatni amalga oshirishga tayorligini aniqlab bermasa, ikkinchidan, u jinoyatchining ichki istagi yoki xoxishini har doim ham ro‘yi-rost ko‘rsatib bera olmaydi. Uchinchidan esa agar sodir etilgan jinoiy harakat birinchi marotaba sodir etilayotgan bo‘lsa, u holda shaxsning ustanovkalari unda yorqin ifodalanmaydi. Shuning uchun unutmaslik keraki shaxs ustanovkasini aniqlash va tahlil qilish bir qator zaruriy qo‘shimcha omillarni o‘rganishni talab qiladi. Bunda birinchi navbatda jinoiy harakat ixtiyoriy yoki boshqa biror ta’sir natijasida sodir etilganligini aniqlash lozim bo‘ladi. Tabiiyki, ushbu muammoni hal etish muayyan tadqiqotlarni talab qiladi. Anketa so‘rovnoma natijalaridan ma’lum bo‘lishicha, olingan natijalar bolalar va o‘smirlar tomonidan sodir etilgan jinoiy harakatlarning ixtiyoriy yoki ixtiyorsizligi to‘g‘risida to‘laqonli ma’lumot bera olmaydi. Shuning uchun tadqiqotimizda o‘smirlar tomonidan sodir etilgan jinoiy harakatlarning qay usulda amalga oshirilganligini yanada oydinlashtirish maqsadida huquq targ‘ibot organlari tomonidan voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi bo‘yicha qo‘zg‘atilgan jinoiy ish hujjatlari, ota–onalar, o‘qituvchilar tomonidan berilgan ma’lumotlarning katanamnistik tahlilidan ham foydalanildi. Anketa so‘rovnoma natijalaridan olingan ma’lumotlarning ota-ona va o‘qituvchilar tomonidan olingan ma’lumotlar bilan to‘ldirilishi bolalar va o‘smirlar tomonidan sodir etilgan jinoiy harakatlarning ixtiyoriy yoki boshqa ta’sirlar asosida amalga oshirilganligi to‘g‘risi nisbatan to‘liqroq ma’lumot beradi. Bu qo‘ydagicha ko‘rinishni hosil qildi. O‘rganilgan 593 nafar respondentlarda 56,48 % jinoiy harakat bolalar va o‘smirlarning o‘z ixtiyori bo‘yicha sodir etilgan bo‘lsa, 10,64 % i tengqurlari ta’siri natijasida, 8,24 % i kattalarning ta’sirida, 4,39 % i ota-ona va yaqinlari hamda 11,84 % i ilgari sudlangan kriminal xulqli kishilar ta’siri natijasida sodir etilganligi kuzatildi. 70 3.1-jadval Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining ixtiyoriylik yoki boshqa ta’sirlar natijasida sodir etilish ko‘rsatgichi (foiz hisobida) № Ta’sir ko‘rsatuvchi omillar 12 - 13 yosh 14-15 yosh 16-17 Yosh O‘rtacha 1 Hech kimning ta’sirisiz, ixtiyoriy ravishda sodir etilgan 54,86 57,03 55,64 56,48 2 Tengqurlari ta’siri ostida 10,02 10,14 11,46 10,64 3 Kattalarning ta’siri ostida 7,94 8,06 9,89 8,24 4 Ota - ona va yaqinlari ta’siri natijasida 4,76 4,23 4,92 4,39 5 Delinkvent xulqli, ilgari sudlangan kishilar ta’sirida 11,74 12,32 10,42 11,84 6 Javob bermaganlar 10,76 8,22 7,66 8,40 So‘rovnoma natijalaridan ma’lum bo‘lishicha, bolalar va o‘smirlar jinoiy harakatlarni sodir etishda tashqi ta’sirlarning o‘rnini ochiq-oydin tan olmaydilar. Shuning uchun voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etilgan jinoiy harakatlarning ixtiyoriy yoki boshqa ta’sirlar ostida sodir etilganlik holatini tahlil qilishda ko‘zg‘atilgan jinoiy ish hujjatlari ma’lumotlaridan foydalanishlik yaxshi natija berganligi alohida ta’kidlab o‘tmoqchimiz. Bolalar va o‘smirlarda jinoyatchilik xulqining shakllanishiga muayyan ustanovkalar bilan bir qatorda, ularning qiziqishlari ham o‘ziga xos tarzda ta’sir ko‘rsatadi. Qiziqishlarning jinoyatchilik xulqi shakllanishiga ta’siri xususida fikr yuritishdan avval qiziqishlar tushunchasi to‘g‘risida, ya’ni qiziqishning obyektiv va subyektiv jihatlari, psixologik mazmuni to‘g‘risida biroz tuxtalib o‘tmoqchimiz. Ta’kidlash joizki, biz o‘rganayotgan muammo doirasida ayrim olimlar tomonidan ko‘pgina metodikalar milliy-madaniy muhitda qo‘llanilgan bo‘lsa-da, lekin ular foydalangan metodlar psixologik tadqiqotlar uchun yetarlicha axborot bera olmagan . 71 Bob yuzasidan xulosa 1.Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi o‘z motivasion mazmuniga ko‘ra, “anglanmagan motiv”, “qasos va o‘ch olish”, ”moddiy-maishiy sharoitga o‘chlik va ochko‘zlik”, ”do‘stlari oldida obro‘ orttirish”, “o‘zini ko‘rsatishga intilish”motivlari asosida sodir etilayotganligi kuzatiladi. Jinoyat turlariga ko‘ra, motivlarning ifodalanishi esa “moddiy-maishiy sharoitga o‘chlik” va ”anglanmagan motiv” asosida o‘g‘irlik, bezorilik va bosqinchilik, nomusga tegish va unga o‘rinish jinoyat turlariga to‘g‘ri kelsa, “o‘zini ko‘rsatishga intilish”, “situasion vaziyatlar: giyohvandlik va alkogolizm” motivlari ta’sirida esa bezorilik va bosqinchilik, nomusga tegish va unga harakat qilish, tan jarohati yetkazish jinoyatlari sodir etilayotganligi kuzatiladi. 2. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining sabablari sifatida “oilada nosog‘lom muhitning mavjudligi”, “ota-onalarning bolalar tarbiyasini o‘z holiga tashlab qo‘yishi va ular faoliyatini nazorat qilmaslik” lari, “bolalar va o‘smirlarning zararli odatlarga beriluvchanligi”, “o‘z xatti-harakatlarini boshqara olmay qolish va impulsivlik” va boshqalar namoyon bo‘ladi. 3. Bolalar va o‘smirlarning psixologik ustanovkalari ularda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. G‘ayriqonuniy ustanovkalarni bolalar va o‘smirlar ijtimoiy muhitdan, oila va oilaviy munosabatlardan hamda mahalla muhitidan oladi. Tabiiyki, bunday ustanovkalar bolalar va o‘smirlarda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, bolalar va o‘smirlarning qiziqishlari jumladan, “o‘qishga, bilim olishga nisbatan bo‘lgan qiziqishlar”ning sustligi, “spirtli ichimlik va tamaki mahsulotlariga nisbatan bo‘lgan qiziqish”ning yuqoriligi, ertangi hayoti, kelajagi, turmushi haqidaga qat’iy qiziqishlarning yo‘qligi ularda xulq og‘ishining kelib chiqishiga sabab bo‘lganligi kuzatiladi. 72 XULOSALAR Magistrlik dissertasiyasi bo‘yicha o‘tkazilgan tadqiqot ishi natijalari quyidagi umumiy xulosalarni shakllantirish imkonini berdi: 1. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi muammosini o‘rganish yuzasidagi ilmiy tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, jinoyatchilik xulqini izohlashda bir yoqlamalilika yo‘l qo‘yilgan. Masalan, ayrim tadqiqotlarda jinoyatchilik xulqi sof ijtimoiy, ayrimlarida esa biologik yoki psixologik hodisa deb bir yoqlama talqin qilinadi. 2. Tadqiqotimiz natijalaridan ma’lum bo‘lishicha, voyaga yetmagan jinoyatchi shaxsiga xos bo‘lgan xususiyatlar sifatida asosiallik, psixik beqarorlik impulsivlik, o‘zgaruvchan va yengil xarakterlilik, qo‘zg‘aluvchanlik, hissiyotga beriluvchanlik, gipertimlik, affektga moyillik va shu kabilar kuzatiladi. Shuningdek, b olalar va o‘smirlarning yosh davri inqirozlari xususan, o‘smirlik yoshi davri inqirozi, o‘tish davri qiyinchiliklari ularning psixo-fiziologik taraqqiyotidagi noturg‘unlik, akselerasiya jarayonlari, pubertat davri rivojlanish xususiyatlari, taqlidchanlik, emansipasiya (kattalar nazorati va kuzatuvidan ozod bo‘lishga intilish), gidonistik (o‘zgacha usullardan zavq-shavq olish, lazzatlanish) psixologiyasi, guruhlanish reaksiyasi va qarama-qarshi nuqtai nazar reaksiyasining namoyon bo‘lishi va boshqalar xulq og‘ishining kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. 3. Jinoyatchilik xulqiga ega bo‘lgan bolalar va o‘smirlardagi gipertimlik, namoyishkorlik, o‘zgaruvchanlik va yengil xarakterlilik, emotivlik, xavotirlanuvchanlik xususiyatlari ularda yosh davriga xos bo‘lgan reaksiya darajalarining yuqoriligiga sabab bo‘ladi. Shu boisdan bolalar va o‘smirlar jinoyatchiligi kattalar jinoyatchiligidan mazmun va mohiyatida yosh davri xususiyatlarining aks etib turishligi bilan farqlanadi. 4. Voyaga yetmagan jinoyatchilar shaxsi tipologiyasiga ko‘ra, katta yoshdagi jinoyatchi shaxsidan o‘ziga xos jihatlari bilan farqlanadi. Xususan, impulsivligi, qo‘zg‘aluvchanligi, nizoli vaziyatlarda o‘z hatti-harakatlarini boshqara olmay qolishligi, tajribasizligi, qat’iy hayotiy maqsad va intilishlarning 73 yo‘qligi va shu kabi xususiyatlari bilan ajralib turadi. Jinoyatchilik xulqiga ega bo‘lgan voyaga yetmaganlarning o‘z-o‘zini baholash natijalariga ko‘ra, ularda o‘z kuchiga, iqtidoriga nisbatan ishonch hissining, o‘z noqonuniy xatti- harakatlariga tanqidiy ko‘z bilan qarash layoqatining, sabr-toqat va bardoshlilikning yetishmasligi, o‘z-o‘zini baholashdagi beqarorlik va boshqalar yorqin namoyon bo‘ladi. 5. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining ijtimoiy-psixologik omillarini o‘rganish natijalariga ko‘ra, voyaga yetmaganlarda jinoyatchilik xulqi makro va mikromuhitdagi, jumladan oila, maktab, mahalla, ishlab chiqarish jamoalaridagi nosog‘lom psixologik muhit, jamiyatdagi ijtimoiy, iqtisodiy shart-sharoitning va turmush tarzining yomonligi, bolalar va o‘smirlarning ijtimoiy mavqyei darajalarining pastligi ta’sirida kelib chiqadi. 6. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining kelib chiqishiga sabab bo‘luvchi oilaviy omillarga ko‘ra, “ota-onalarning oilada farzandlariga nisbatan qahr-g‘azab asosidagi munosabat” yuritishlari, “erkinlik berish asosidagi tarbiya usulida”, “tarbiyada izchillikning yo‘qligi”, ”oilada nosog‘lom psixologik muhitning mavjudligi”, ”oilada farzandlar tarbiyasiga e’tiborning susayishi”, ”ota-onalarning jamiyat axloq normalariga zid bo‘lgan xulqqa ega bo‘lishlari”, ”oilada moddiy-maishiy shart-sharoitning yetarli emasligi” kabilar namoyon bo‘ladi. 7. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi ko‘rsatgichi hududiy, demografik, jinsiy, statistik va yosh xususiyatlariga ko‘ra, aholi qatlami zich va shahar joylarida qishloq joylariga nisbatan ancha yuqoridir. Yosh davriga ko‘ra, voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi asosan 15-17 yoshga, jinsiy xususiyatlariga ko‘ra esa o‘g‘il bolalar zimmasiga to‘g‘ri keladi. 8 . Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining sabablari sifatida “oilada nosog‘lom muhitning mavjudligi”, “ota-onalarning bolalar tarbiyasini o‘z holiga tashlab qo‘yish va ular faoliyatini nazorat qilmaslik”lari, “bolalar va o‘smirlarning zararli odatlarga beriluvchanligi”, “o‘z xatti-harakatlarini boshqara olmay qolish va impulsivlik” va boshqalar namoyon bo‘ladi. 74 9. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining oldini olishda ijtimoiy muhitni, ya’ni oila, mahalla, maktab muhitini sog‘lomlashtirish ham yaxshi samara berishligini unutmaslik kerak. Shuningdek, o‘smirlarni qayta tarbiyalash jarayonining faol ishtirokchisiga aylantirish orqali ham ular xulqidagi illatlarga nisbatan mustahkam immunitetni shakllanishiga va ijtimoiylashuviga olib keladi. Tadqiqot natijalari va ular asosida shakllantirilgan umumiy xulosalar quyidagi amaliy tavsiyalarni taklif etish imkonini berdi: Fuqarolar yig‘ini mahalla faollariga tavsiyalar:  voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining ko‘pincha o‘zi yashayotgan yoki yashash joyidan unchalik uzoq bo‘lmagan joylarda sodir etilayotganligi holati eng avvalo mahallalarda sog‘lom muhitni yuzaga keltirish tadbirlarini olib borishni taqoza qiladi;  voyaga yetmagan bolalar va o‘smirlarning tarbiyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi ota-onalarni aniqlab, mahalla yig‘inlarida muhokama qilish, ularga jamoatchilik ta’sirini o‘tkazish, lozim hollarda ushbu ota-onalar bilan tegishli profilaktik tadbirlarni o‘tkazish va mahalla faollaridan birini unga biriktirish;  huquqbuzarlik, jinoyat qilishga moyil va tarbiyasi og‘ir bo‘lgan voyaga yetmaganlarni aniqlab, ularning qiziqishlari, iqtidorlariga qarab har xil tugaraklarga jalb qilishga yordam berish;  mahalla faollarining voyaga yetmaganlar jinoyatchiligini oldini olish ishlarida mahalla, maktab, oila hamkorligini ta’minlashda faol ishtirok etish;  mahalla faollari har bir voyaga yetmaganlar oilasining ijtimoiy- psixologik muhitidan xabardor bo‘lish;  voyaga yetmaganlarni mahalla jamoatchilik ishlariga, turli xil o‘tkaziladigan tadbirlarga, mahalla ijtimoiy hayotiga keng ravishda jalb etish;  yoshlarni tibbiy, psixologik, tarbiyaviy, huquqiy, ma’naviy – ma’rifiy sohalardagi ma’lumotlar bilan qurollantirish maqsadida maxsus tadbirlarni uyushtirish; 75  sinf rahbari, oila va mahalla o‘rtasida voyaga yetmaganlar xususida o‘zaro axborot almashinuvni yo‘lga qo‘yish;  maktab va “Voyaga yetmaganlar ishlari bo‘yicha komissiyaning” ro‘yxatida turuvchi tarbiyasi “og‘ir”, huquqbuzarlikka moyil voyaga yetmaganlarning ota-onalarini maktab-mahalla va voyaga yetmaganlar komissiyalari bilan o‘zaro hamkorlikdagi faoliyatini tashkillashtirish;  mahallaning yoshlar bilan ishlash komissiyalari faoliyatini oila, ta’lim tizimi muassasalari va boshqa ijtimoiy institutlar bilan hamkorligini yo‘lga qo‘yish;  o‘smirlarning qiziqishi, qobiliyati va aql-zakovatini hisobga olgan holda ijtimoiy faoliyatga tortish, ularning o‘smirlar guruhlari va jamoatchilik orasida o‘z o‘rinlarini topa olishga ko‘maklashish;  mahallada istiqomat qilayotgan voyaga yetmaganlarning bo‘sh vaqtlarini qanday o‘tkazayotganliklarini maktab, ota-onalar bilan hamkorlikda nazorat qilish;  mahalla oilalari hayotida sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish;  Moddiy-ma’ishiy sharoitning yetarli emasligi voyaga yetmaganlarda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishiga ta’sir etishligini hisobga olib, bunday oilalarga mahalliy hokimiyat, ijtimoiy ta’minot va xayriya jamg‘armalari tomonidan moddiy yordamlar berib turishni tashkil etish.  voyaga yetmaganlar bilan ishlashda ularning yosh va individual- psixologik xususiyatlariga e’tibor berish. Ichki ishlar bo‘limi voyaga yetmaganlar bilan ishlash mahalla profilaktika nozirlariga tavsiyalar:  voyaga yetmaganlar jinoyatchiligida ularning yosh va individual- psixologik xususiyatlarining yorqin namoyon bo‘layotganligidan kelib chiqib, voyaga yetmaganlar bilan ishlash mahalla nozirlarini psixologik-pedagogik bilimlar bilan qurollantirish va shu maqsadda maxsus malaka oshirish kurslarini tashkil etish; 76  Huquqni muhofaza qilish tashkilotlari, jumladan mahalla profilaktika nozirlari, mahalla faollari, ota-onalar va ta’lim tizimi xodimlari bilan hamkorlikdagi faoliyatni tashkil qilish;  Voyaga yetmagan jinoyatchilarning ko‘pincha o‘z noqonuniy xatti- harakatlarining mazmun – mohiyatini va bunday harakatlarning qonunga xilof ekanligini tushunib yetmasliklari holatidan kelib chiqib, maktablarda, mahallarda huquqiy bilimlarni targ‘ib qilishda faol ishtirok etish;  Noqobil va notinch oilalarda tarbiyalanayotgan voyaga yetmaganlar bilan ishlash tadbirlarini kengaytirish; Ota-onalarga tavsiyalar:  Jinoyatchilik xulqiga ega bo‘lgan bolalar va o‘smirlar shaxsida asosiallik, ruhiy beqarorlik, o‘zgaruvchanlik, gipertimlik, affektga moyillik, siklotomiklik xususiyatlarining yaqqol ifodalanganligidan kelib chiqib, ular shaxsini sog‘lomlashtirishga harakat qilish maqsadga muvofiqdir. Bunda ular yashayotgan oila va ijtimoiy muhitni sog‘lomlashtirish, shaxslararo sog‘lom munosabatni vujudga keltirish ishlarini olib borish yaxshi natija beradi;  Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining asosiy sabablari sifatida “bolalar va o‘smirlar faoliyatini nazorat qilmaslik”, “ oilada bola tarbiyasiga e’tiborning susayishi” kabilar namoyon bo‘lganligidan kelib chiqib, oilada va oiladan tashqarida bolalar va o‘smirlar faoliyatini, bo‘sh vaqtlarida nima bilan shug‘ullanayotganligini nazorat qilish va oilada bolalar tarbiyasiga e’tiborni kuchaytirish maqsadga muvofiqdir;  Ota-onalar, oilaning boshqa katta yoshdagi a’zolari, o‘qituvchilar tomonidan bolalar va o‘smirlarga nisbatan qo‘llanilayotgan qattiqo‘l, qo‘pol va adaolatsiz munosabatlariga barham berish.  Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi ko‘pincha ota-onalarning bolalar va o‘smirlar psixologisini bilmasdan turib munosabatda bo‘lishliklari natijasida kelib chiqayotganligidan kelib chiqib, ota-onalarni psixologik-pedagogik bilimlar bilan qurollantirish maqsadida “Ota-onalar universitetlari” ni tashkil etish. 77 Ta’lim tizimi muassaslari xodimlariga maslahatlar:  O‘rta maktablarda o‘qitilayotgan “Odobnoma”, akademik lisey va kasb-hunar kollejlaridagi “Oila psixologiyasi” kurslari dasturini kengaytirish, unga “Nizolar psixologiyasi”, “Bolalar va o‘smirlarda xulq og‘ishi va qonunbazarlikning kelib chiqishi va uning oldini olishning pedagogik- psixologik masalalari” nomli bo‘limlar, yoki kurslar kiritish.  Xalq ta’limi va Oliy ta’lim professor-o‘qituvchilari malakasini oshirish institutlari o‘quv dasturlariga “Bolalar va o‘smirlar jinoyatchiligining ijtimoiy- psixologik muammolari”, “O‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi munosabatlarning psixologik asoslari”. “Voyaga yetmaganlar qonunbuzarliklari va ularning oldini olishning psixologik-pedagogik masalalari” nomli kurs yoki mavzularni kiritish.  Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi asosan 14-17 yoshga to‘g‘ri kelayotganligidan kelib chiqib, o‘qituvchilarning aynan shu yoshdagi bolalar va o‘smirlar o‘qiyotgan ta’lim maskanlarida profilaktik tadbirlarni olib borishda faol ishtirok etishligini ta’minlash.  Psixolog, sosiolog, pedagog, psixiatr va huquqshunoslarning ommaviy axborot vositalarida voyaga yetmaganlar qonunbuzarliklari va ularning oldini olish, jinoyatchilik xulqi psixologiyasi, bolalar va o‘smirlar psixologiyasi kabi mavzularda eshittirishlar, ko‘rsatuvlar va maqolalar bilan chiqishlarini tashkil etishda faol ishtirok etish.  Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining oldini olishda bolalar va o‘smirlarning yosh va individual-psixologik xususiyatlarini hisobga olish. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI Normativ huquqiy hujjatlar 78 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. – T.: O’zbekiston, 2017. – 80 b. 2. O’zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi. 1994 yil 22 sentyabrdagi 2012-XII-son Qonun bilan tasdiqlangan, 01.04.1995 yildan kuchga kirgan. 3. O’zbekiston Respublikasining “Bola huquqlarining kafolatlari to’grisida”gi Qonuni, 2008 yil. 4. O’zbekiston Respublikasining “Yoshlarga oid davlat siyosati to’g’risida”gi Qonuni, 2016 yil 14 sentyabr. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 37-son, 426-modda. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yoshlarga oid davlat siyosati samaradorligini oshirish va O’zbekiston yoshlar ittifoqi faoliyatini qo’llab quvvatlash to’g’risida”gi Farmoni, 2017 yil 6 iyul. 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF- 4947-sonli “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi Farmoni. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami. 2017. - 6 (766)-son. 7. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Respublika bolalar ijtimoiy moslashuvi markazini tashkil etish to’grisida”gi 419-sonli Qarori, 2004 yil 7 sentyabr. 8. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 7 iyundagi “Psixologiya sohasida kadrlarni tayyorlash tizimini yanada takomillashtirish va jamiyatda huquqbuzarliklarning oldini olish chora-tadbirlari to’g’risidagi”gi 472-sonli Qarori. 9. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyevning 2017 yil 15 iyun kuni Toshkent shahrida bo’lib o’tgan «Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, muqaddas dinimizning sofligini asrash – davr talabi» mavzuidagi anjumanda so’zlagan nutqi // Xalq so’zi, 2017 yil 15 iyun, № 189 (6883). 10. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. – 176 b. 79 11. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo’shma majlisidagi nutq. – T.: O’zbekistan, NMIU, 2016. – 56 b. 12. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. 2016 yil 7 dekabr. – T.: O’zbekiston NMIU, 2017. – 48 b. Monografiya, ilmiy maqola, patent, ilmiy to‘plamlar. 13. “O ‘ zbek pedagogikasi tarixi”. A.Zunnunov tahriri ostida. – T.: «O'qituvchi», 1997 yil. 14. Abdulla Avloniy. Turkiy guliston yohud axloq. – T.: A.Qodiriy nomidagi «Xalq merosi» nashriyoti. 1999, – 396 b. 15. Abdurasulova Q. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi va uning oldini olish muammolari. // Qonun himoyasida. 2001, 1- son , 23-26- b. 16. Barotov Sh.R. Psixologik xizmat. – T. , 2018. – 346 b. 17. G’oziyev E.G’. Umumiy psixologiya. – T., 2010. – 544 b. 18. G’oziyev E.G’., Jabborov A. M. Faoliyat va xulq-atvor motivasiyasi. – T., 2003, – 124 b. 19. Jabborov A.M. O’qituvchi etnopsixologiyasi. – Qarshi “Nasaf” nashriyoti, 2015. – 180 b. 20. Kamilova N.G’ . Xulqi og’ishgan yoshlar psixologiyasi // O’quv qo’llanma . – T.: 201 7 . – 176 b. 21. Karimova V.M. Yoshlarda o’zbek oilasi to’g’risidagi ijtimoiy tasavvurlar. Psix. fan. dok. diss. – T.: ToshDU, 1994. – 309 b. 22. Kaykovus. Qobusnoma / Forschadan Ogahiy tarjimasi. – T . : O’qituvchi, 2006. - 208 b. 23. Nishanova Z.T, va boshq. Psixologik xizmat . – T.: 2014. - 424 b. 80 24. O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. 3-tom. – T.: 2002, – 704 b. 25. Qodirov U. Yoshlarni destruktiv ta’sirlardan himoyalashning psixologik jihatlari. – T., 2013. – 236 b. 26. Shoumarov G’. B., Rasulova Z. A. Oila ensiklopediyasi. – T ., 2016. – 416 b. 27. Абулханова-Славская К.А. Проблема личности в психологии / Психологическая наука в России ХХ столетия: проблемы теории и истории. – М . : ИП РАН, 1997. – 373 с. 28. Абулханова-Славская К.А. Типология активности личности // Психология личности и образ жизни. – М., 1987. –10–11 с. 29. Айзенк Г. Структура личности. – СПб.: Ювента, 1999. – 464 с. 30. Анан ъ ев Б.Г. Избранные психологические труды. В двух томах. Т. 1 . – С ПБ : СПбГУ, 2007. – 232 с. 31. Анан ъ ев Б.Г. Человек как предмет познания. – СПб.: Питер, 2000: 288с. 32. Васил ь ев И.А., Магомед-Еминов М.Ш. Мотива ц ия и контрол ь за действием. – М.: Изд. МГУ, 1991, – 360 с. 33. Выго тс кий Л . C . Динамика и структура личности подростка: Хрестоматия по возрастной и педагогической психологии. – М: Международная педагогическая академия, 1994. – С. 211 - 215. 34. Выго тс кий Л . C . Психология. – М.: ЕКСМО-Пресс, 2000. – 1008 с. 35. Горанская С.Б. Василев Б.ЖИ. Юридическая психология. – СПб. 1997г. С. 414-420 36. Келли Дж. Психология личности: теория личностных конструктов. – СП б. , 2000, – 356 с. 37. Ковалев В.И. Мотивы поведения и деятел ь ности. – М .: “Наука”, 1988, – 191 с. 38. Леонт ъ ев А.Н. Проблемы развития психики. – М.: Изд-во АПН РСФСР, 1959 81 39. Ломброзо Ч. Преступление. Новейшие успехи науки. Анархисты. – М., 2004. – С. 211. 40. Оллпорт Г. Личност в психологии. – М . : Ювента, 1998. – 345 с. 41. Рубинштейн С.Л. Бытие и сознание. Человек и мир. – С Пб. : Питер, 2003. – 191 с 42. Самаров Р.С. Девиантное поведение: характеристика форм и мотивов. – Т . : ВШСАП, 2004. – 30 с. 43. Узнадзе Д.Н. Экспериментальные основы психологии установки. – М.: 1949 44. Фрейд З. Психология «Я» и защитные механизмы / Пер. с англ. – М.: Педагогика-Пресс, 1993. – 264 с. 45. Чезаре Ломброзо. Преступный человек. – Милгард , 2005 . 46. Чезаре Ломброзо. Прирожденный преступник . – М.: Эксмо , 2005 . 47. Шадриков В.Д. Происхождение человечности. – Москва: Логос, 1999.-200 с 48. Эрик Берн. Трансакционный анализ в психотерапии. – М.: Эксмо, 2005. – 368 с 49. Якобсон П.М. Психологические проблемы мотивации поведения человека. – М., Изд-во “Просвещение”, 1969. – 137 с Dissertasiya va avtoreferatlar 50. Abdumadjidova D.R. Talabalarda assertiv xulqni shakllantirishning ijtimoiy-psixologik xususiyatlari // Psixologiya fanlari bo’yicha falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasini olish uchun tayyorlangan dissertasiya. –T.: 2019, - 151 b. 51. Norqulova N.T. Affiliasiya motivi – talabalar ma’naviy qiyofasini shakllantiruvchi ijtimoiy-psixologik omil // Psixologiya fanlari bo’yicha falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasini olish uchun tayyorlangan dissertasiya. – T.: 2017, – 144 b. 52. Qodirov O.S. “O’smirlarda (11-15 yosh) jinoyat motivlari 82 shakllanishining psixodiagnostikasi va psixokorreksiyasi” // Psixologiya fanlari bo’yicha falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasini olish uchun tayyorlangan dissertasiya. – T.: 2020, – 155 b. 53. Сафаев Н.С. Психологические особенности национального самосознания студенческой молодёжи: Дис. д-ра. псих. наук. – Т.: УзНУ, 2005. – 159 с. 54. Туляганова Г.К. Интересы «трудных» подростков как отражение особенностей мотивационна-потребностной сферы. дис.... канд.психол.наук. Т.: НУУз, 1993. 129 с.‒ ‒ 55. Rasulova F.F. O’smirlarda agressiv xulq-atvor namoyon bo’lishining psixologik xususiyatlari // Psixologiya fanlari bo’yicha falsafa doktori (PhD) dissertasiyasi avtoreferati. – T.: 2018, – 49 b. 83

JINOYAT SODIR ETISHGA MOYIL BO‘LGAN O‘SMIRLARNI O‘RGANISHNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI MUN DARIJ A KIRISh.......................................................................................................... 3 I BOB. VOYAGA YETMAGANLAR JINOYATCHILIGI MUAMMOSI IJTIMOIY-PSIXOLOGIK TADQIQOT PREDMETI SIFATIDA 1.1.Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi muammosining xorijiy va hamdo‘stlik mamlakatlarida o‘rganilishi....................................................... 11 1.2.Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining O‘zbekistonda o‘rganilish holati … …………...................................................................................….. 24 Bob yuzasidan xulosa.................................... .......... ............................ ... ....... 33 II BOB. VOYAGA YETMAGANLAR JINOYATCHILIGINING IJTIMOIY-PSIXOLOGIK OMILLARI 2.1.Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining ijtimoiy-psixologik xarakteristikasi............................................................................................... 34 2.2. Bolalar va o‘smirlarda jinoyatchilik xulqining kelib chiqishida ijtimoiy muhit va oilaviy tarbiyaning o‘rni.................................................. 40 Bob yuzasidan xulosa.............................................................................. ...... 57 III BOB. VOYAGA YETMAGANLAR JINOYATCHILIGINING SABABLARI VA MOTIVA T SION ASOSI 3.1.Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining sabablari................................... 59 3.2.Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining motivlari................................... 66 3.3.G‘ayriijtimoiy ustanovka va qiziqishlar – jinoyatchilik xulqini keltirib chiqaruvchi sabab sifatida.............................................................................. 70 Bob yuzasidan xulosa............................................ ...... ................................. 73 XULOSALAR.............................................................................................. 74 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI............. .................. 80 1

KIRISh Mavzuning dolzarbligi. Jenevada Millatlar Ligasining Beshinchi Assambleyasida qabul qilingan “Bolalar huquqi to‘g‘risidagi Konvensiya”da bolalarga jismoniy va ma’naviy rivojlanishi uchun barcha sharoitlar yaratib berilishi”, “gunoh qilgan bola to‘g‘ri yo‘lga solinishi”, “og‘ir damlarda bola mehr ko‘rib voyaga yetishi va himoya qilinishi” ta’kidlanadi. BMTning Ta’lim, fan va madaniyat masalalari bo‘yicha tashkiloti – YuNESKO ma’lumotlariga qaraganda, bugungi kunda jahonda o‘n millionlab bolalar ta’lim olishdan mahrumligicha qolmoqda, 85 millionga yaqin bola mutlaqo o‘qish va yozishni bilmas ekan. Savodsizlik, o‘z navbatida, o‘smirlarning kelajagiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, ularning bilib-bilmay jinoyat ko‘chasiga kirib qolishiga sabab bo‘lmoqda. Shunday ekan, jinoyat sodir etishga moyil bo‘lgan o‘smirlarni o‘rganishning psixologik xususiyatlarining muhim jihatlarini izohlovchi nazariy va metodologik yondashuvlarning psixologik omillarini aniqlashga qaratilgan tadqiqotlar jiddiy ahamiyat kasb etadi. Xalqaro miqyosda dunyo mamlakatlarida demografik inqiroz, oila inqirozi, alkogolizm, zo‘ravonlik, o‘zaro munosabatlardagi ziddiyatlar, yoshlarning qarovsizligi, jinoyatchilik va boshqa ijtimoiy xatarli hodisalarda shaklida namoyon bo‘lmoqda. Jamiyatdagi ma’naviy muhitning ta’sirini kuchaytirish, yoshlarga ta’limtarbiya berish shaxs ijtimoiylashuvning tizimli amalga oshishiga ko‘maklashadi. Jamiyatda mavjud ma’naviy ahloqiy me’yorlar yoshlarimizni jamiyatda o‘z o‘rinlarini topishlariga, intiluvchan, vatanparvar qilib tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega. Mustaqillikga erishganimmizdan so‘ng jamiyatda islohatlar, yangilanishlar amalga oshirilmoqda. Bu o‘zgarishlar jamiyatda mavjud eski muvozanatlarning o‘zgarishi, yangi me’yorlarning kirib kelshiga asos bo‘ladi. Dunyo miqyosidagi global ijtimoiy o‘zgaruvchanlikning 2

kuchayishi muhtojlik, jinoyatchilik, millatlar o‘rtasidagi nizolar, ishsizlik, kabi dolzarb ijtimoiy muammolarni yuzaga keltirmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev “Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, muqaddas dinimizning sofligini asrash – davr talabi” mavzusidagi anjumanda so‘zlagan nutqida “...bugungi kunda mahalladagi, ayniqsa, uyushmagan yoshlarning taqdiri bilan kim qiziqayapti? Bolalar kimlar bilan hamsuhbat bo‘layotgani, o‘qishga qachon borib, qachon kelayotganini kim nazorat qilayapti? Yoshlar, xususan, o‘smirlar orasida bezorilik, jinoyatlar soni ortishiga qanday omillar sabab bo‘layapti? Ba’zi yoshlarimiz uchun mehr- oqibat, axloq-odob tushunchalari butunlay begona bo‘lib borayotgani, ularda befarqlik, mas’uliyatsizlik, mehnat qilmasdan kun ko‘rishga intilish kabi illatlar paydo bo‘layotgani – achchiq bo‘lsa-da, haqiqat” [9] degan edilar. Shuningdek, jamiyatda huquqbuzarliklarning oldini olish chora-tadbirlarida “profilaktika inspektorlari, voyaga yetmaganlar ishlari bo‘yicha ishlovchi mas’ul xodimlar va jamoatchilik vakillari uchun yoshlar, o‘quvchilar va ularning ota-onalari yoki ularning o‘rnini bosuvchi shaxslar bilan ishlash bo‘yicha axborotnomalar va metodik qo‘llanmalar ishlab chiqish” [8] kabi vazifalar belgilanib, bu borada o‘smirlarda huquqbuzarlik va jinoyat motivlari shakllanishining psixodiagnostikasi va psixokorreksiyasining samarali metodikalarini aniqlash, tashkiliy chora-tadbirlar mazmuni, hamda barkamol yoshlarni tarbiyalashga yo‘naltirilgan va jinoyat motivlarining oldini olishga qaratilgan ilmiy-psixologik tavsiyalar ishlab chiqishga oid ilmiy tadqiqotlarni samarali amalga oshirishni talab etadi. Mazkur dissertatsiya ishi O‘zbekiston Respublikasining 2016 yil 14 sentyabrdagi “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi O‘RQ-406-sonli Qonuni [4], O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF4947-son Farmoni [6], O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 14 martdagi “Huquqbuzarliklar profilaktikasi va jinoyatchilikka qarshi kurashish tizimini 3

yanada takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2833-sonli va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 7 iyundagi “Psixologiya sohasida kadrlarni tayyorlash tizimini yanada takomillashtirish va jamiyatda huquqbuzarliklarning oldini olish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi”gi 472-sonli Qarorlari [8] hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy- huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda muayyan darajada xizmat qiladi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Psixologiyaning eng muhim kategoriyasi sifatida faoliyat va xulq-atvor ayniqsa jinoiy xulq-atvor muammosi uzoq yillardan buyon tadqiq etilmoqda. Jahon psixologiyasi fanida jinoyat sodir etishga moyil bo‘lgan o‘smirlar xulq-atvori ning yuzaga kelishi, turlari va yo‘nalganligi, xulq-atvorda ifodalanishi, subyekt faoliyatida (o‘yin, o‘qish va mehnat) va muomala- munosabat jarayonlarida shakllanishi Z.Freyd [4 4 ] , G.Ollport [ 40 ] ilmiy izlanishlarida keng ko‘lamda tadqiq qilingan. Biroq, mazkur tadqiqotlarda xulq motivlarining ijtimoiy shartlanganligi va ijtimoiy-psixologik mohiyati tadqiqotlarning diqqat markazidan chetda qoladi. MDH hamda rus psixologiyasida jinoyat sodir etishga moyil bo‘lgan o‘smirlarni jinoiy xulq-atvorini o‘rganishning psixologik xususiyatlari ning muammolari D.N.Uznadze [4 3 ] , S.L.Rubinshteyn [ 41 ] , A.N.Leontyev [3 8 ] , I.A.Vasilyev, M.Sh.Magomed-Eminov [ 32 ] , A.G.Kovalyov [ 37 ] , P.M.Yakobson [ 49 ] , V.D.Shadrikov [ 47 ] , tadqiqotlarida turli nuqtai nazardan o‘rganilganligini ko‘ramiz. Chunonchi, bilish (kognitiv) jarayonlari motivasiyasi, ularning ilmiy- metodologik va o‘ziga xos xususiyatlari, mexanizmlari, faoliyat, muomala motivasiyasi hamda xulq, ta’lim va kasb tanlash, kasb motivlari dinamikasi, kasbga moslashish kabi muammolar keng ko‘lamda o‘rganilgan bo‘lib, psixologiya fanida mazkur muammoga doir ilmiy-nazariy va amaliy xususiyatli boy materiallar to‘plangan. O‘zbekistonlik psixolog tadqiqotchilar E.G‘.G‘oziyev [17], G‘.B.Shoumarov [26], V.M.Karimova [21], U.Qodirov [25], A.M.Jabborov 4

[19], N.S.Safoyev [53], Sh.R.Barotov [16], R.S.Samarov [42], Z.T.Nishonova [23], O.S.Qodirov [52] va N.G‘.Kamilovalar [20] tomonidan o‘smirlar xulq- atvori muammolari doirasida olib borilgan qator izlanishlarni kiritishimiz mumkin. Ushbu olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqot izlanishlari muhim ahamiyatga ega bo‘lsa-da, ammo jinoyat sodir etishga moyil bo‘lgan o‘smirlarda jinoyat motivlari shakllanishi, ularning psixologik xususiyatlari tadqiqiy tahlillar berilmagan. Ba’zi ilmiy izlanishlarda bir tomonlama munosabatlar bildirilganligi, o‘smir psixik funksiyasi va uning xususiyatlari rivojlanishidagi mavjud kamchiliklarni aniqlash va bartaraf etishga yo‘naltirilgan kompleks psixologik ta’sir ko‘rsatish usullari muhim omillar sifatida ko‘rib chiqilmagan. Ilmiy tadqiqotning maqsadi voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining sabab va motivlarini, ijtimoiy-psixologik, shaxs va individual-psixologik, yosh, hududiy, statistik va jinsiy xususiyatlarini o‘rganish hamda voyaga yetmaganlar jinoyatchiligini oldini olishga qaratilgan profilaktik chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish, ularning samaradorlik darajasini ilmiy, psixologik-pedagogik jihatdan asoslash bo‘lib hisoblanadi. Tadqiqotning vazifalari: - jinoyat sodir etishga moyil bo‘lgan o‘smirlarni salbiy omillardan himoya qiluvchi, ya’ni huquqiy ongni shakllantiruvchi zamonaviy psixologik mexanizmlar tuzilmasini ishlab chiqish; - jinoiy xulq shakllanishini oldini olishga yo‘naltirilgan psixologik trening dasturini ishlab chiqish va samaradorligini baholash; - o‘smirlarning individual va ijtimoiy-psixologik rivojlanishiga salbiy ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan “o‘zini tasdiqlash”, “o‘z manfaatlarini boshqalardan ustun qo‘yish”, “bezorilik”, “buzg‘unchilik”, “o‘g‘rilik”, “qasoskorlik”, “o‘z kuchi va jasoratini ko‘rsatish” kabi xulq-atvorini oldini olishga xizmat qiluvchi uslubiy tavsiyalar majmuini ishlab chiqish. Tadqiqotning predmeti jinoyat amalga oshirishga moyil bo‘lgan o‘smirlarni o‘rganishning psixologik xususiyatlari bilan bog‘liq omillar. 5

O'xshashlar

O‘QUVCHI SHAXSINING INDIVIDUAL-PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARINI O‘RGANISHNING PEDAGOGIK AHAMIYATI
O’smirlik davrining psixologik xususiyatlari
Shaxsning individual psixologik xususiyatlari.
ZAMONAVIZ SHAXS IMIDJINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI
Jinoyat subyektiv tomonining kvalifikatsiyaga ta’siri va jinoyat huquqiy jihatlari