O’smirlik davrining psixologik xususiyatlari
![“O’smirlik davrining psixologik xususiyatlari”
MUN DARIJ A
1.Kirish
2.O‘smirlik Yoshidagi o‘quvchilarning xulq-atvori
xususiyatlari.
3. O‘smirlarning intellektual rivojlanishi.
4.O‘smirlik davrida shaxsning shakllanishi.
5.O‘smirlik davridagi o‘quvchilarning emotsional
xususiyatlari.
6. O‘smirlik davrida shaxslararo munosabat
7.Foydalanilgan adabiyotlar.](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_1.png)
![REJA:
KIRISH
I BOB : Psixologiyada o’smirlik tadqiqotlari.
1.1 .O‘smirlik Yoshidagi o‘quvchilarning xulq-atvor xususiyatlari
1.2 O‘smirlik davrida etakchi faoliyat shaxsiy -intim muloqotdir.
II BOB: O’smirlik davrida umumpsixologik tavsifnoma.
2.1 O’smirlik davrida kasb to’g’ri kasb tanlay olish.
2.2O’smir yoshlaring kattalar va tengdoshlari bilan muloqoti.
2.3 O‘smirlarning intellektual rivojlanishi
XULOSA](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_2.png)
![KIRISH
O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishuvi natijasida
jamiyatimizda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning yangi bosqichiga o‘tildi.
Jamiyatning yangilanishi talim sohasida islohotlar qilinishini,
o‘zgartirishlar kiritishni, yangicha talim berish usullarini, yangicha
yondashuvni taqozo etadi. Shu nuqtai nazardan sog’lom, mustaqil
fikrlovchi, yuksak ahloqli va istedodli shaxsni jahon andozalariga mos
ravishda dunyoviy bilimlar bilan ham nazariy, ham amaliy qurollantirish
bugungi kunning dolzarb masalalaridan hisoblanadi. Bunga vazirlar
Maxkamasining “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonuni, va «Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi» yaqqol dalil bo‘la oladi.
O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov
asarlarida ilgari surilayotgan istiqbol g‘oyalar, “Ta’lim to‘g‘risida” gi
qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi mohiyati oliy o‘quv yurtlarida
zamon talabiga javob bera oladigan, yuksak salohiyatli xalqaro ta’lim
standartlari bilan raqobatlasha oladigan mutaxasisslar tayyorlashni taqozo
etadi. Bu o‘rinda shaxs va uning o‘ziga xos xususiyatlarini
takomillashtirish va ijtimoiylashuvi omillarini o‘rganish dolzarb
muamolardan hisoblanadi. Xo‘sh shaxs tushunchasining mohiyati
nimada?
Shaxs tushunchasi psixologiyada eng ko‘p qo‘llaniladigan
tushunchalar sirasiga kiradi. Psixologiya o‘rganadigan barcha fenomenlar
aynan shu tushuncha atrofida qayd etiladi. Inson ruxiy olami
qonuniyatlari bilan qiziqqan har qanday olim yoki tadqiqotchi ham
shaxsning ijtimoiyligi va aynan jamiyat bilan bo‘lgan aloqasi masalasini
chetlab utolmagan.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, «Homo sapiens» - «aqlli zot»
tushunchasini o‘zida ifoda etuvchi jonzotning paydo bo‘lganiga taxminan
40 ming yildan oshibdi. Bu davrda olimlarning e’tirof etishlaricha, 16
ming avlod almashgan emish. Darvin ta’biri bilan aytganda, tabiiy
tanlanish jarayonida yer yuzida saqlanib qolgan minglab millat va
elatlarning keyingi davrdagi taraqqiyoti ko‘proq biologik omillardan
ko‘ra, ijtimoiy-sotsial omillar ta’sirida ro‘y bermoqda. Shuning uchun
ham har bir individni yoki shaxsni o‘rganish masalasi uning bevosita
ijtimoiy muhiti va uning ijtimoiy normalari doirasida o‘rganishni taqozo
etadi.
Sotsial yoki ijtimoiy muhit - bu insonning aniq maqsadlar va rejalar
asosida faoliyat ko‘rsatadigan dunyosidir. Mazmunan har bir insonning
shu ijtimoiy olam bilan aloqasi uning insoniyat tajribasi, madaniyati va](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_3.png)
![qabul qilingan, tan olingan ijtimoiy xulq normalari doirasidagi
harakatlarida namoyon bo‘ladi. Psixologiya ilmining namoyondalari
bo‘lmish olimlarning butun bir avlodi anashu shaxs va jamiyat aloqalari
tizimida insonning tub mohiyatini anglash, uning rivojlanishi va kamol
topishi qonuniyatlarini ochib berish yo‘nalishida izlanishlar olib
bormoqdalar. AbuNasrFarobiy, A. Navoiy, IbnSino, Beruniy kabi yuzlab
Sharq allomalari ham bu o‘zaro bog‘liqlikning falsafiy va ijtimoiy
sirlarini ochishga o‘zlarining eng durdona asarlarini bag‘ishlaganlar.
Barcha qarashlarga umumiy bo‘lgan narsa shu bo‘lganki, odamni, uning
mohiyatini anglash uchun avvalo uning shu jamiyatda tutgan o‘rni va
mavqeini bilish zarur. Shaxsni o‘rganishning birlamchi mezoni ham
shundan kelib chiqqan holda, uning ijtimoiy mavqei, ijtimoiy
munosabatlar tizimidagi o‘rni bilan belgilanishi kerak. Shu nuqtai
nazardan biz o‘z ilmiy tadqiqot ishimizni “Hozirgi zamon psixologiyasida
shaxsning rivojlanishi va ijtimoiylashuvi” muammolarini yoritish ga
qaratdik.
Psixologiya dasturida rеjalashtirilgan mavzular yoshlarni o`z
imkoniyatlarini to`liq anglab еtishi va shu imkoniyatlarni amalga
oshirish uchun zarur ko`nikma va malakalar shakllanishining
psixologik jihatlarini taxlil qiladi.
Psixologik bilimlarni egallash bo`lajak kadrlarda o`z-o`zini
to`g`ri baholash, o`z imkoniyatlaridan omilkorona foydalanish, o`z-
o`ziga buyruq bеrish, o`z-o`zini nazorat qilish kabi muhim sifatlar
shakllanishiga yordam bеradi.Mazkur uslubiy qo`llanma bakalavr ta'lim
yo’nalishi talabalariga «Psixologiya» fanidan talabalar amaliy
mashg’ulotlarga tayyorgarlik ko’rishda, mustaqil ish topshiriqlarini
bajarishda foydalanadilar. Shuningdеk, o’z bilimini tеkshirib ko’rishi
uchun savollar kiritilgan bo’lib talabani o’z ustida ishlashga ko’mak
bеradi.
I BOB: Psixologiyada o’smirlik tadqiqotlari.
Psixologiya voqelikning alohida bir sohasi bo'lgan psixik (yoki
ruhiy) hayot sohasini o'rganadi. Har kimga ma’lum hodisalar —
sezgilarimiz, id rok, tasawurlarimiz, fikr, his, intilishlarimiz va
shunga o'xshashlar psixika hodisalari jumlasidandir. Shaxsning psixik
yoki individual xususiyatlari deb ataladigan xususiyatlar: odamning
temperamenti (mijozi), xarakteri (fe’l- atvori), qobiliyat, ehtiyoj, mayl
va havaslari ham psixika sohasiga kiradi.Psixik (ruhiy) hodisalaming
butun majmuyi odatda psixika degan bir so'z bilan ataladi.](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_4.png)
![Psixika o'zga alohida bir olam emas: u organik hayotning
yuksak shakllaridan bo'lib, faqat hayvonlar bilan odamlarga xosdir.
Hayvonlar bilan odam, o'simliklardan farq qilib, yolg'iz organik havotga
ega bo'libgina qolmay, balki, shu bilan birga, psixik hayotga ham egadir.
Lekin, ma'lumki. hayvonlarning psixik hayoti odamning psixik
hayotiga qaraganda sodda- roqdir. Odam psixikasi hayvonlar
psixikasidan sifat jihatidan farq qiladi. Odamda psixik hayotning
yuksak shakli — ong bor. Odam ongli zotdir.
Psixik hayot hodisalari juda xilma-xil, ammo bir-biri bilan
o'zaro bog'langan bo'ladi. Psixologiyaning vazifasi ana shu bog'lanish va
m uno sabatlarning qonuniyatlarini ochib berishdir. Psixik hodisalar
va butun psixika rivojlanib kelgan va rivojlanmoqda. Shu sababli,
psixologiya psixikaning taraqqiyot qonuniyatlarini ochib berishi
kerak.
Psixologiya fanining ma’lumotlaridan amaliy maqsadda va avvalo
ta'lim- tarbiya ishida, shuningdek, ishlab chiqarishda, mehnatni
tashkil etish va ixchamlashtirishda, tibbiyotda, san'at va shunga
o'xshash sohalarda fov- dalanmoq uchun psixikaning taraqqiyot
qonuniyatlarini bilish kerak.
Shunday qilib, psixologiya psixik hayot sohalari yoki, qisqacha
qilib aytganda, psixikadan bahs yuritadi.
O`smirlik davri haqida tushuncha, o’smirlarning anatomik
fiziologik xususiyatlari o’smirlarning bilish jarayonlarining xususiyatlari,
o’smirlik davrining psixologik xususiyatlari. O’smirlik davrida o’quv
faoliyati xususiyatlari. Tarbiyasi o’g’ir o’smirlar haqida ma’lumot
beriladi.
O`qituvchi va tarbiyachi uchun bolalarning o`smirlik davri
psixologiyasini bilish psixologik nuqtai nazaridan ham pedagogik nuqtai
nazaridan ham muximdir. Bu davrni biz yana o`tish davri ham deb
ataymiz. O`smirlik davri asosan 11-15 yoshdagi bolalarni o`z ichiga
qamrab oladi, ya’ni 5-8 sinf o`quvchilarini.
O`smir o`quvchilarni ta’lim va tarbiya berish ishlarida uchraydigan
ayrim qiyinchiliklar bu yoshdagi bolalarning psixik rivojlanishi va
hususiyatlarini ba’zan etarli darajada bilmaslikdan yoki inkor qilishdan
kelib chiqadi.
Kichik va katta yoshdagi maktab o`quvchilariga qaraganda
o`smirlik yoshidagi bolalarni tarbiyalashda juda ko`p qiyinchiliklar
bo`ladi. Chunki, kichik bolaning katta odamga aylanishi jarayoni juda
kiyin kechadi. Bu jarayon o`smirlar psixologiyasining odamlar bilan](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_5.png)
![bo`lgan munosabat formalarining jiddiy ravishda o`zgarishi, hamda hayot
sharoitining o`zgarishi bilan bog`liqdir. Bu davrda o`smirlarning o`z
shaxsiy fikrlari paydo bo`ladi. Ularda o`z qadr-qimmatlari haqidagi
tushuncha kengayadi. Ilmiy psixologiyaning aniqlashi bo`yicha
o`smirlarningpsixik taraqqiyotini xarakatga keltiruvchi kuchlar, ularning
faoliyatlari bilan tug`iladiganextiyojlar bilan bu extiyojlarni
qondirish imqoniyatlari o`rtasidagi dialektik qarama-qarshiliklarni
yo’zaga kelishi va bartaraf qilinishidan iboratdir.
Qarama-qarshiliklar ancha yuksak darajadagi psixik
taraqqiyotini, ancha murakkab shakldagi faoliyat turlarini va
shaxsning qator yangi psixologik hususiyatlarini tarkib toptirish
orqali bartaraf qilishdan iboratdar.Shundan keyin psixik
taraqqiyotning yuksakroq bosqichiga o`tiladi.sana shu nuqtai
nazardan o`smirlik yoshini yanada oydinroq qarab chiqaylik. Bola
boshlang`ich sinfni tugatadi. Bolaning o`rta maktabda o`qishga o`tishi
uning hayotida burilish davri hisoblanadi.
O`smirlarning yangi ijtimoiy jixatdan tashqil topgan va
rang-baranglantirilgan faoliyatni uning psixologik hamda shaxsning
tarkib topishigaasos, sharoit va vosita xizmat qiladi.Shunday qilib,
o`smirlarga ta’lim-tarbiya berishning yangi to`g`ri usullari hamda
vositalarni topishi uchun o`smirlik yoshining o`ziga xos
hususiyatlarini jismoniy va psixologik taraqqiyotini yaxshi bilishimiz
kerak. O`smirlik yoshining mazmuniy xarakteritsikasi vaqt o`tishi
bilan o`zgarib boradi, chunki inson xayotining xususan ijtimoiy
sharoitlari o`zgaradi.
Psixologiya taraqqiyotining biologik omillariga o`smirlar ongiga
og`ir, ba’zan kuchi etmaydigan bo`lib tushadigan, ularni jiddiy psixik
inqirozga va hayajonga soladigan, masalan: o`smirlar uchun
xarakterli bo`lgan norozilik, qo`pollik, qaysarlik, o`z-o`zini analiz
qilishga moyillik sub’ektiv olamga va shunga o`xshash hislatlarni
keltiradigan jinsiy etilishga nixoyatda katta axamiyat beradilar.
Jinsiy etilish munosabati bilan paydo bo`ladigan yangi
sezgilar fikrlar,maylliklar,kechinmalar guyo usmirlar ongida hukmron
bo`ladi. Ularning xulki atvorini belgilaydi.
Mana shu tariqa oqibat natijada o`smirlarning psixologik qiyofalari
asosan yolg`iz sof biologik omil deb qaraladi.
Psixologlarning fikricha yosh psixologik xususiyatlari
faqatgina yolg`iz biologik jihatidan etilishi va taraqqiyot etilishining
natijasi bo`lmay balki bolaning ijtimoiy hayotsharoitlari va
faoliyatlarining o`zgarishi hamda bu jihatdan yangi ijtimoiy](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_6.png)
![omillarning paydo bo`lishi natijasida o`smirning taraqqiyotiga va
unga beriladigan maktabdagi ta’lim va tarbiya berishni aniq tashqil
qilish o`smirlarning qonkret hayot sharoitlari va faoliyatning
mahsuli deb qarab bo`lmaydi.
Boshqacha qilib aytganda ijtimoiy sharoitlar rolini qonkret hayot
sharoitlari va faoliyatlarining roliga almashtirib bo`lmaydi. Mana shu
yuqorida aytilganlardan shunday xulosa qilish mumkinki,o`smirning
yoshi va uning hususiyatlari absolyut ahamiyatli kasb etmaydi
shu munosabat bilan o`smirlik yoshi mutloqo aniq ma’lum va absolyut
chegara hamda xarakteritsikaga ega emas bu erda ancha muhim bo`lgan
ma’lum fikrlar bor. Bu farqlarni qonkret ijtimoiy omillarning ta’siri
bilan va o`smirlarga beriladigan turli ta’lim va tarbiya sharoitlarining
ta’siri bilan tushuntirish mumkin.
Taraqqiyotning asosiy yo`nalishi bolaning o`smirlik
davridagi taraqqiyotining asosiy xarakteritsikasini ajratish
mumkin. O`smirlik davri organizmning jo`shqin o`sish davridir. Bu
davrda tananing intensiv ravishda rivojlanishi yo’zaga keladi,
Musqo`l apparatlari mutsahkamlanadi va skeletning suyaklanish
jarayoni davom etadi. Bu davrda yurak qon tomirlari sitsemasining
taraqqiyotida mos kelmaslik hodisasi kuchlaniladi.Bu paytda yurak
xajmi jihatidan ancha kattalashadi,ancha kuchli ishlay
boshlaydi.Ko`pincha qon aylanishining vaqtincha bo`zilishida qok
bosimining yoshga bog`liq xolda ko`tarilishiga,yurak faoliyatining zo`r
berilishiga olib keladi.Natijada o`smirlarda uchraydigan bosh
aylanishi,yurak urishi,bosh og`rig`i paydo bo`ladi.
O`smirlarning yoshi ham jismoniy psixik hususiyatga
egadir,organizm Pavlov ta’limotiga ko`ra,bir butun sitsemadan iborat
bo`lib,bunda barchato`qimalar va organlar fiziologik jarayonlar
o’zviy ravishda bir-biri bilan bog`langan bo`ladi. Lekin bir butunlikda
nerv sitemasi va uning bilan bog`langan yuqori qismi I.P.Pavlov
so`zi bilan aytganda organizmda sodir bo`ladigan barcha hodisalarni
boshqarib turuvchi bosh miya po`tsi asosiy etakchi rolni o`ynaydi.
O`smirlik yoshida nerv sitsemasining yuqori qismi sifat
jihatidan o`sa boshlaydi va miya ichki to`zilishining
murakkablashishga o`tadi. Katta yarim sharda nerv
xujayralarning etishi tugallanadi. O`smir organizmining jismoniy
taraqqiyoti uning organlari va to`qimalarining rivojlanishi bosh miya
po`tsining boshqaruvchanlik roli otsida amalga oshadi,ammo o`sib
borayotgan to`qimalar va organlar o`z navbatida nerv sitsmasining
o`sishiga ta’sir ko`rsatadi. O`smirlik yoshida o`pkaning xajmi
kattalashadi nafas olish ancha miqdorda tezlashgan va sayoz bladi.](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_7.png)
![O`smirlik yoshida bola qancha toza havoda yursa shuncha
foydalidir. Bu davrda ichki sekretsiya bezlarining qayta qurishiga bog`liq
bo`lgan jinsiy etilish davridir.Bu bezlarning etilishi kishi organizm
faoliyatida xizmati juda kattadir. O`smirlik yoshining xarakterli
xususiyatlaridan biri jinsiy etilish jarayonidir.Jinsiy etilishning
boshlanishi ko`p jihatdan iqlimga va milliy epiografik omillarga
vashuning bilan birga individual xususiyatlarga bog`liqdir.Kuzatishlar
shuni ko`rsatadiki jinsiy etilishning boshlanish davri o`g`il
bolalarda 12-13 yoshda,qiz bolalarda 11-12 yoshda boshlanadi.
Ko`pchilik o`g`il bolalar hozirgi vaqtda jinsiy etilish 15-16 yoshda,
qiz bolalarda 13-14 yoshlarda ko’zatiladi. O`qituvchilar sinf
rahbarlari datsavval shkni chuqur anglashlari lozimki,jinsiy
etilish organizmning jismoniy taraqqiyotiga ta’sir qilishdan ularning
psixik rivojlanishiga ham katta ta’sir kursatadi.
O`smirlarda jinsiy etilish bilan birga shu paytgacha ularga
noma’lum bo`lgan qandaydir xislar,kechinmalar qarama-qarshi jinsga
spetsifik qiziqish noma’lum mazmundagi kitoblarga qiziqishlarning
paydo bo’lishitabiiydir.
O’smirlik davrida nutqning rivojlanishi bir tomondan so’z boyligini
oshishi hisobiga bo’lsa, ikkinchi tomondan tabiat va jamiyatdagi
narsa voqea va hodisalarning mazmun mohiyatini anglashlari hisobiga
bo’ladi. Bu dovrda o’smir til yordamida atrof-borliqni aks zttirilishi
bilan bir qatorda nnson dunyoqarashini ham belgilab berish
mumkinligini his qila boshlandi Aynan usmirlik davridan boshlab,
iison aynan nutq bilish jarayonlarining rivojlanishini belgilab
berishini tushuna boshlaydi o’smirni ko’pincha muomalada so’zlarni
ishlatish qoidllari -“qanday qilib to’g`ri yozish kerak?”, “qanday qilib
yaxshiroq aytish mumkni?” kabi savollar juda qiziqtiradi. o’smirlar
maktabdaga o’qituvchilar. kattalar sta-onalar nutqidagi kamchiliklarga
kitob, gazeta radio va telividenie diktorlari xatolariga tez e’tibor
beradilar. Bu holat o’smirning bir tomondan o’z nutqini nazorat qilish
urgatsa, ikkinchi tomondai kattalar ham nutq, qoidalari bo’zilishi
mumkinligini bilishlariga va o’zida mavjud xatoliklarni birmuncha
barham toptirishlariga olib keladi.
O`smirlikdan k е yingi navbatdagi bosqichni o`spirinlik davri d е b bir
bosqich hisoblashimiz ham mumkin, l е kin hozirgi ko`pchilik psixologlar
klassifikatsiyasi bo`yicha ikki bosqichga ajratishimiz ham mumkin. Avval
o`smirlikdan k е yingi bosqichni o`smirlik, k е yingisi ilk o`spirinlik yoki
yigitlik davri d е b aytilardi–da 14 yoshdan 21 yoshgacha bo`lgan davrlarni
kamrab olar edi. Hozir ko`pchilik psixologlar 15–18 yoshni qamrab
oladigan davrni ilk o`spirinlik d е b atashni ma'qul ko`rmoqdalar, bu
umumta'lim maktabining 8–9 sinfidan boshlab, kasb–hunar koll е ji va](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_8.png)
![lits е ylarining 1–2–sinflariga, ya'ni 8–10 sinf yoshiga to`g`ri k е ladi. Bu
davrda o`quvchi jismonan baquvvat, o`qishni tugatgach mustaqil m е hnat
qila oladigan, oliy maktabda o`zini sinab ko`radigan imkoniyatga ega
bo`ladi.
Mazkur davrning yana bir xususiyati–m е hnat bilan ta'lim faoliyatining bir
xil ahamiyat kasb etishidan iborat. Ijtimoiy hayotda faol qatnashish, ta'lim
xarakt е rining o`zgarishi, yigit va qizlarda ilmiy dunyoqarash, barqaror
e'tiqodning shakllanishiga, yuksak insoniy xis–tuyg`uning vujudga
k е lishiga, bilimni o`zlashtirishga ijodiy yondoshuv kuchayishiga olib k е ladi.
Hayotda o`z o`rnini topishga intilish kasb–hunar o`rganish, ixtisoslikni
tanlash, istiqbol r е jasini tuzish, k е lajakka jiddiy munosabatda bo`lishni
k е ltirib chiqaradi. Biroq bu davr kuch-g`ayrat, shijoat, qahramonlik
ko`rsatishga urinish, jamoat, jamiyat va tabiat xodisalariga romantik
munosabatda bo`lish bilan boshqa yosh davrlaridan k е skin farqlanadi.
Ilk o`spirinning psixik rivojlanishini harakatga k е ltiruvchi kuch jamoat
tashkilotlari, maktab jamoasi, ta'lim jarayoni ko`yadigan talablar
darajasining oshishi bilan u erishgan psixik kamolot o`rtasidagi
ziddiyatlardir. Turli qarama–qarshiliklar, ziddiyatlar o`spirinning ahloqiy,
aqliy, est е tik jihatdan t е z o`sishi orqali bartaraf qilinadi.
Ilk o`spirinlik yoshidagi е takchi omil yuqori sinf o`quvchisi faoliyatining
xususiyati, mohiyati va mazmunidagi tub burilishdir.
O`spirinlarda avvalo o`zini anglashdagi siljish yaqqol ko`zga
tashlanadi. Bu xol shunchaki o`sishni bildirmaydi. O`spirinda o`zining ruhiy
dunyosini, shaxsiy fazilatlarini, aql-zakovatini, qobiliyati hamda
imkoniyatini aniqlashga intilish kuchayadi. Bu yoshdagi o`quvchilarning
o`zini anglashga aloqador xususiyatlari mavjud. Ular avval, o`zlarining
kuchli va zaif jihatlarini, yutuq va kamchiliklarini, munosib va nomunosib
qiliqlarini aniqroq baholash imkoniyatiga ega bo`ladilar. O`spirin o`smirga
qaraganda o`z ma'naviyati va ruhiyatining xususiyatlarini to`laroq tasavvur
eta olsa ham, ularni oqilona baholashda kamchiliklarga yo`l qo`yadi.
Natijada u o`z xususiyatlariga ortiqcha baho b е rib, manmanlik, takabburlik,
kibrlanish illatiga duchor bo`ladi, sinf va p е dagoglar jamoalarining
a'zolariga g`ayritabiiy munosabatda bo`la boshlaydi. Shuningd е k, ayrim
o`spirinlar o`z hatti–harakatlari, aqliy imkoniyatlari va qiziqishlariga past
baho b е radilar va o`zlarini kamtarona tutishga intiladilar. O`smirlik
yoshidagi boladan yana bir xususiyat–murakkab shaxslararo munosabatlarda
aks etuvchi burch, vijdon xissi, o`z kadr-qimmatini e'zozlash, s е zish va
faxmlashga moyillikdir. Masalan, o`spirin yigit va qiz s е zgirlik d е ganda
nozik, nafis xolatlarning farqiga borish, zaruratni anglash, xolisona yordam](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_9.png)
![uyushtirishni, shaxsning nafsoniyatiga t е gmasdan amalga oshirishni
tushunadi. O`spirin o`zining ezgu niyatini baholashda jamoada o`z o`rnini
b е lgilash nuqtai–nazaridan yondoshadi, chunonchi, «o`zim tanlagan
mutaxassislikka yaroqlimanmi?», «Jonajon R е spublikamga, ota-onamga
munosib farzand bo`la olamanmi?», «Jamiyatning taraqqiyotiga o`z
ulushimni qo`sha olamanmi?» d е gan savollarga javob qidiradi. O`quvchida
o`zining fazilati to`g`risida yaqqol tasavvur hosil qilish uchun o`qituvchi
unga juda ustalik, ziyraklik bilan yordam b е rishi lozim. Shundagina
jamoada ustozga, do`stlariga chuqur xurmat, minnatdorchilik tuyg`ulari
uyg`onadi.
O`spirin o`quvchida o`zini anglash zamirida o`z–o`zini tarbiyalash
istagi tug`iladi va bu ishning yo`llarini topish, ularni kundalik turmushga
tadbiq qilish ehtiyoji vujudga k е ladi. O`zlariga ma'qul ma'naviy–psixologik
qiyofaga ega bo`lish uchun oqilona o`lcham, m е zon, vazifalarni bajaruvchi
barkamol, mukammal timsol, namuna, yuksak orzu tasvirini qidiradilar.
O’smir so’zlarning kelib chiqish tarixga, ularniig aniq
mazmuni va mohiyatiga juda qieiqadi. U endi o’z mutqida yosh bola
singari emas, bolki katta oddmlardan so’zlarni tanlashga harakat qiladi.
Nutq madaniyatnii egallash borasida o’smir uchui o’qituvchi, albatta,
namuna bo’lishi shartdir. Aynon maktvb talimi o’smir bilshi jarayonlarini
rivojlanish yo’nalishinn sifat jihatidan o’zgarishdi asosiy omil bo’lib xizmat
qiladi. Bilish jarayonlarining rivojlanishida nutq ham oshadi, ham yozma
mavjud bo’lishi bilan ham kuchlivosita xisoblamadi. Maktabdagi O’quv
Jarayonlarining to’g`ri tashqil etiliishi va amalga oshirilishi bilan o’smir
nutqining to’g`ri rivjlanishiga sharoit yaratiladi Nutqni o’zlashtirishga
harakat bu o’smirniig muomala, bilish va ijodiy faoliyatga kirilishi ehtiyoj
va intilish hisoblanadi.
O’smirlik davrida o’qish va yozma monologik nutq jadal
rivojlanadi. 5 sinfdan boshlab to 9-sinfgacha o’kish to’g`ri, tez va ifodali
bo’lish darajasidan, yoddan ifodoli, ta’sirli aytib bera olish darajasigacha
ko’tariladn. Monilogik nutq esa asardagi kichik bir parchani qayta so’zlab
berishdan, mustaqil ravishda nutq va chiqishlar tayyorlash, ogzaki
mulohaza yuritish, fikr bildirish va ularii asoslab berishgacha o’zgaradi.
Yozma nutq ham yaxishlangan holda o’smirlar endi ularga berilgan erkin
mavzu bo’yicha mustaqil holda insho yoza oladilar, O’smirlarning nutqi
tula tafakkur bilan bog`liq holatida amalga oishriladi. 5-6
sinflardagi o’quvchilar ogzaxi va yoama matn uchun reja to’zib, unga omal
qila oladalar.
O’smirlik davrida nazariy tafakkur yuqori ahamiyatga ega bo’la
boshlaydi. Chunki bu davrdagi o’quvchilar atrof-olamdagi boglanishlar
mazmunini yuqori darajada bilishga harakat qiladilar. Bu davrda
o’smirning bilishga bo’lgan qiziqishida progress sodir bo’ladi. Ilmiy](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_10.png)
![nazariy bilimlarning egallab olinishi tafakkurning rivojlanishiga olib
keladi. Buning ta’sirida isbot, dalilar bilan fikrlash qobilyati rivojlanadi.
Unda deduktiv xulosalar chiqarishga qobiliyat paydo bo’ladi.
Maktabda o’kitiladigan fanlar usmir uchun o’z taxminlarini yo’zaga
keltirish yoki tekshirish uchun sharoit bo’lib xizmat qiladiJ.Piajening
ta’kidlashicha, “Ijtimoiy xayot uch narsaning ta’siri -til, mazmun,
koidalar asosida shakllantiriladi”. Bu borada o’zlashtirilgan ijtimoiy
munosabatlar o’z-o’zidantafakkurini yangi imqoniyatlarini yaratadi.
11-12 yoshdan boshlab o’smir endi mantikiy fikrlab xarakat
qilaboshlaydi O’smir bu yoshda xuddi kattalar singari keng qamrovli
taxlil etishni o’rganaboshlaydi. O’smir tafakkurning nazariy
darajagakanchalik tez ko’tarila olishi, o’quvmateriallarini tez va chuqur
egallashi uning intellektini xam rivojlanishini belgilab beradi. O’smirlik
davri yuqori darajadagi intellektual faollik bilan farklanadi. Bu
faollik o’ta kizikuvchanlik xamda atrofdagilarga o’z layokatlarini
namoyish etish, shuningdek, ulardli yuqori baxo olish extiejining
mavjudligi bilan belgilanadi usmirning kattalarga beradigan savolllri
mazmunli, muloxazali va aynan o’sha masala doirasida bo’ladi. Bu
yoshdagi bolalar turli-farazlarni keltira oladilar taxminiy fikr
yuritib, tadkikot utkaza oladilar xamda matlum bir
masala buyicha mukobil variantlarni takkoslay oladilar.
O’smir tafakkur ko’pincha umumlashtirishga moyil bo’ladi.
Respublikamizning bozor iktisodi sharoitida utishda kishilardagi
amaliy tafakkurning axamiyati oshmokda. Amaliy tafakkur
tizimiga kuyidagi akliy sifatlar qiradi:
-tadbirkorlik. tejamkorlik, xisob-kitoblik, yuzaga kelgan
muammolarni tez yecha olishlik va boshqalar.
Ko’rsatilgan barcha sifatlar mavjud bo’lgan takdirdagina amaliy
tafakkurini rivojlangan deb xisoblash mumkin. Bu sifatlarni 1 sinfdanok
rivojlantira borish
90nixoyatda muxim usmirlik davrida ishbilarmonlik sifatini
o’quvchilarning o’z-o’zini boshqarishni yo’lga kuyishi umumiy
foydali tadbirkorlik ishlarida ishtirok etishi arqali rivojlantirish
mumkin. Bu borada ukuvchi ijrochi rolida emas balki
boshqaruvchi, mustaqilyo’ltanlovchi va tadbirkorlik munosabatlarida
o’zi ishtirokchi bo’lgan takdirdagi rivojlanish amalga oshishi mumkin.
Bu yoshda tadbirkorlikni rivolantirishda ko’proq mustaqillikning berilishi
o’smir amaliy tafakkurining rivojiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. O’smir
yoshdagi bolalarda tejamkorlikni rivojlantirish aqlning boshqa
sifatlariga nisbatan osonroqkechadi, buni ko’proqularning
qiziqtiradigan narsalarga mustaqilravishda xisob-kitob qilib borishga
qo’llash orqali amalga oshirish mumkin o’smirlarda yuzaga kelgan](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_11.png)
![muammolarni tez va operativ xolda yechish malakasini
shakllatirish birmuncha qiyinroqkechadi. Albatta, bu bolaning
temperamentiga xam bogliq. Barcha o’smirlarni xam tez yo’llab, tez xarakat
qilishga o’rgatish mushkul, Lyokin ularni biror muammo yuzaga kelishi
bilan orqaga chekinmay, zudlik bilan yechishning umumiy
qoidalariga o’rgatib borish mumkin. O’smirlik davrida intelektning
yuqori darajada rivojlangan bo’lishi qimmatli va obro’li xisoblanadi
O’smir shaxsida va uning bilishga qizikishidagi o’zgarishlar o’zaro
bog’liqbo’ladi. Ixtiyoriy psixik jarayonlarning rivojlanishi o’smirdagi
shakllanib kelayotgan shaxs mustaqilligiga tayanadi, o’zining shaxsiy
xususiyatlarini anglash va shakllantirish imkoniyatlari esa undagi
tafakkuriy rivojlanishi bilan belgalanadi.
O’smirlik davrida diqqat, xotira, tasavvur to’la mustaqillik kasb etib,
endi ularni o’z ifodasiga ko’ra boshqara oladigan bo’ladi. Bu davrdakaysi
etakchi funktsiya (dikkvti, xotirami yoki t’savvur ustunlik qilayotgani
yakkol namoyon bo’lib, Xar bir o’smir o’zi uchun axamiyatlirok bo’lgan
funktsiyani e’tiborga olish imqoniyatiga ega bo’ladi, Ushbu
funksiyalarningrivojlanish xususiyatlarini kurib chikamiz.
Diqqat:Agar kichik maktab davrida ixtiyorsiz diqqat ustunlik kilsa,
o’smirlik davrida bola o’z diqqatini o’zi boshqara oladi. Dars davamida
intizomning bo’zilishi aksariyat xollarda ukuvchilar diqqatsizligidan
emas, balki ijtimoiy sabablar bilan belgilanadi. O’smir o’z diqqatini
to’la ravishda o’zi uchun axamiyatli bo’lgan va yuqori natajalarga
erishishi mumkin bo’lgan faoliyatlarga karata oladi. Usmirni diqqati yaxshi
boshqariladigan va nazorat etiladigan darajada rivojlangan bo’lishi
mumkin.Bolaning rivojlanayotgan ixtiyoriy diqqati o’kituvchi tomonidan
doimo ko’llab-kuvvatlanishi juda zarurdir. Pedagogik jarayonda
ixtiyorsiz diqqatni ixtayoriy diqqat darajasiga ko’tgarish uchun bir kancha
uslublar ishlab chikilgan, shuningdek, o’smirning dars jarayonida o’z
tengdoshlari orasida o’zini ko’rsatashi uchun sharoitni yaratilishi xam
usmirdagi diqqatni ixtiyorsizlak ixtayoriga aylanishida zamin bo’lib
xizmat qilishi mumkin. Lekin, o’smirlik davrida juda kattik charchash
xolatlari xam bo’ladi, Aynan 13-14 xamda 16 yoshlarda charchash
chiziga keskin ko’tariladi. Bunday xolatlarda o’smir atrofdagi narsa va
vokealarga to’lik diqqatini karata olmaydi, diqqatini ko’rnishlariga
usmirlik erishish va yo’kotish bo’yicha tula karama-karshi bo’lgan davr
xisoblanadi.
Jahon fanlarining muayyan qonuniyatlarga asoslanib
turkumlarga kiritilishiga ko’ra, psixologiya fani bu tizimda nufuzli o’rin
egallashiga barcha obektiv hart va haroitlar yetarlidir.Qat’iy ishonch bilan
aytilgan fikrning zamirida bir qator muhim ham tabiiy, ham ijtimoiy
omillar yotishi shak-shubshasizdir. Chunki,psixologiya fani insoniyat
tomonidan kashf qilingan fanlarning ichida eng murakkabi bo’lib, biosferik](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_12.png)
![ta'limotdan kelib chiqqan holda psixika yuksak darajada tashkil
topgan materiyaning xususiyatini aks ettiruvchi kategoriya sifatida
o’rganilib kelingan. Lekin bugungi kunda neosferik ta'limotga binoan
fazoviy munosabatlar, sayyoralararo aloqalar, o’zaro ta'sirlar, moddalar,
zarrachalar, nurlar harakati, almashinishi, qo’shilishi
to’g’risidamulohazalar, faraziy asosda bo’lsa ham, yuritilmoqda.
Ayniqsa, biosferaga kirib kelayotgan moddalarning o’zaro
birikuvi, muayyan fazoviy maydonning hosil qilishi, to’planishi inson tana
a'zolariga ijodiy ta'sir ko’rsatishi, natijada favquloddagi holatlar sodir
bo’lishi, kashfiyotlar yuz berishi, intuitiv (lotincha “intueri”sinchkovlik,
diqqat bilan qaramoqyoki ichki sezgirlik demakdir) shakldagi ruhiy
holatlarning kuchayishi namoyon bo’lishimumkin. Bular qatoriga
telepatik(yunoncha “tele” uzoqni “pathos”sezaman degan ma'no anglatadi)
samaralar, o’ta sezgirlik, ekstrasenzitivlik (lotincha “extra”
o’ta,“sensus”sezgirlik degani), ekstrasenslik (lotincha “extra” o’ta,
“sensus” his qilaman ma'nosini bildiradi) kabi psixologik holatlarning
kechishi sabablarini kiritsa bo’ladi.
Shuningdek, omadsizlik, ichikishlik, kasalning intizor
kutishi, nasib etmaslik, ishqiy kechinmalar, tushda ayon bo’lish kabi
ruhiy holatlar, hodisalar hanuzgacha ishonchli dalillar bilan tushuntirib
berilgani yo’q. Ammo bu boradabilish ob'ekti (lotin. “objectum”jism
demakdir) bilan sub'ektining (lotin. “subjectum” tashqi olamni
biluvchi inson) birikuvida psixologiyaning qulay imkoniyatga ega
ekanligini ta'kidlab o’tish o’rinlidir.
Ushbu fikrni yaqqollashtirish maqsadida ayrim misollar va talqinlarni
qaytadan tahlil qilib o’tamiz.Jumladan, chaqaloqdunyo yuziniko’rishdan
e'tiboran idrokida tevarak-atrofni va unga mehrigiyosi bilan
termilayotgan kishilar muhitini aks ettira boshlaydi, dastavvalob'ektiv
(tashqi) va sub'ektiv (ichki, odamlar o’rtasidagi) muhitga moslashish
sodda instinktlar (lot.”instinctus”tabiiy qo’zg’atuvchi, tug’ma
xususiyatdemakdir), hartsiz reflekslar (lot.”reflexus”aks ettirish) yordamida
oddiy ta'sirlanish va taassurot tarzida namoyon bo’ladi. Taraqqiyotning
mazkur davrida u o’zligini tushuna va anglay olmaydi, hatto buning yuzaga
kelishi haqida mulohaza yuritishi ham aslo mumkin emas. Bola
biryoshgacha davrda tez sur'atlar bilan rivojlanadi, yil davomida uning
jismoniy a'zolari 50 foizgacha takomillashishi mumkin.
Jismoniy o’sish-psixik (ruhiy) taraqqiyotni tezlashtirishga puxta
zamin hozirlaydi, natijada ko’rish, ushlash, yurish, talpinish, g’azablanish
va quvonish, samimiylik ham beg’uborlik singari insoniy
tuyg’ularivujudga keladi, nutqfaoliyati paydo bo’lishiuning tushunish
darajasini yangi bir sifat bosqichiga ko’taradi. Psixikaning
muayyanxususiyatlari,holatlari, hodisalari, xossalari, sifatlari, fazilatlari,](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_13.png)
![qonuniyatlari orqali moddiy dunyoni tushuna boradi va unda
o’zfaoliyatiningmazmunida barcha ob'ektlarni amalga oshira boshlaydi.
Bolalik dunyosining ichki murakkab qatlamlaridan asta-sekin " o’zlik"
ni, shaxsiy"men" likni tushunishtuyg’usi,sezish, his qilish jarayonlari
shakllana boshlaydi hamda u yoki bu har xil xususiyatli to’siqlarni yengish
imkoniyatiro’yobgachiqadi.
Mazkur taraqqiyot bosqichi psixologiya fanida "men" davri yoki "
o’zlik"ni anglash davri deb yuritiladi, u bolada nutqpaydo bo’lganidan
boshlanib, bir necha rivojlanish bosqichlarini o’zichiga qamrab oladi.
"Men" davrining anglashilgan shakllari va ko’rinishlarining namoyon
bo’lishio’smirlik davriga to’g’ri keladi.
O’smirlik davrida o’g’il va qizlarning ruhiyatida o’zlikni anglashga
bog’liqbir talay muammoli savollar va ularning turmushdaqaror
toptirishtuyg’ulari, istaklari, orzulari paydo bo’lib, ko’pincha bu
narsalar yakka shaxsning "kimligi", "qandayligi", "kimga va nima
uchun kerakligi "ga yo’naltiriladi. Bolaning psixik xususiyatlari,
funktsiyalari (lot.”function”ijro etish, bajarish degan ma'no anglatadi)
uni qurshab turgan jonli va jonsiz tabiat ajoyibotlarini jismoniy va
ijtimoiy vositalar orqali egallash uchun xizmat qiladi. Xuddi shunga
o’xshash o’zligini anglash jarayoni insoniyatning barcha tarixiy va
evolyutsion(lot.“evolution”tabiiy ravishda o’zgarish)taraqqiyotidavrlariga
xosxususiyat sanaladi. Ibtidoiy jamiyatda kishilarning kuch-quvvati
yashash uchun kurashga va tashqi dunyoni egallashga sarflangan, ana
shu tariqa tabiat haqidagi dastlabki bilimlar, tajriba saboqlari orqali
o’zlashtirilgan. Yarim yirtqich holatdagi ajdodlarimiz olovni kashf
qilganlar, yovvoyi hayvonlarni ovlaganlar, tabiat ne'matlaridan
bahramand bo’lganlar va xuddi shu qabilda tabiat bilan tanisha
boshlaganlar, moddiy dunyoning saxiyligi, tabiatning ehsonlari va
ofatlari, hayvonot olamini madaniylashtirish (xonakilashtirish), yer
ilmini o’rganish bo’yicha bilimlarningto’planishi natijasida inson
tabiatning qulligidan qutila borgan soniyadan e'tiboran o’zligini
(kimligini) anglash imkoniyati tug’ila boshlagan. Lekin u davrning
odamlari bolaga o’xshab o’zligini oqilona, odilona, omilkorlik bilan
tasavvur eta olmaganlar. Insoniyat taraqqiyotining tarixiy davrlarida
kishilarda ichki ruhiy imkoniyatlar yuzaga chiqa boshlagan, tug’ma
mayl va layoqatlar alomatlari asta-sekiniste'dodga, qobiliyatga
aylanaborgan. Ammo bu jarayon birining o’rniga ikkinchisini mexanik
(yunoncha “mechanike”qurol yoki sodda tarzda demakdir) ravishdayuzaga
kelganliginibildirmaydi, balki, aksincha, murakkab sifat o’zgarishlari,
organlarningtakomillashuvi, tajribalarda to’plangan tatbiqiy bilimlar
tartibga solinayotganligini ifodalaydi.
Insonning jismoniy (biologik), ruhiy (psixik), ijtimoiy (sotsial)
rivojlanishi natijasida yer kurrasida moddiy dunyo, ma'naviyat, yozuv,](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_14.png)
![san'at, adabiyot, fan, texnika yaratilgan. Bularning zamirida inson
tafakkuri, ongi, aql-zakovati, kuchli irodasi, mustahkam xarakteri
(yunoncha “character”qiyofa, xislat degani), ijodiyoti, xayolati yotadi.
Insoniyat taraqqiyotining muayyan bosqichida odamo’zini
hayajonlantirgan, taajjubga solgan savollariga javob izlash
imkoniyati vujudga kelgan. Buning natijasida "Inson qanday fikrlaydi?",
"Odam qanday yangilik yaratishi mumkin?", " Ijod qilish qay yo’sinda
paydo bo’ladi?", "Moddiy dunyoni qay tariqa bo’ysundirish mumkin?",
"Aql-zakovatning o’zi nima?", "Insonga uning ichki ruhiy dunyosi qaysi
qonunlar asosida bo’ysunadi?", "Inson o’ziga-o’zi ta'sir o’tkaza
oladimi?", "O’zgalarga-chi?" kabi turli-tuman muammolar yechimini
qidirishga harakat qiladi.
Mana buning barchasi psixologik bilimlar tug’ilish nuqtasini
vujudga keltiradi va ana shu daqiqadan boshlab inson o’zini o’zi
anglaydi. Binobarin, psixologik bilimlar namoyon bo’lishio’zini o’zi
anglashni omiliga aylanadi, ular borgan sari tobora
uyg’unlashib,mutanosiblashib borib, izchil, uzluksiz aloqaga o’sib o’tadi.
Bebaho ahamiyatga ega bo’lgan insoniyatning buyuk yutug’I -
butafakkurning kashf qilinishiga olib keldi. Avvallari uning fikri, xayoli
tashqi dunyoni egallashga qaratilgan bo’lsa, tafakkur kashf qilingan
davrdan boshlab sub'ekt-ob'ekt (inson fikrlashi tashqi olamga qaratilgan)
munosabati o’rnini sub'ekt (insonning fikri o’zini o’zi anglashga
yo’naltirilgan) munosabati egallay boradi.
Demak, inson ob'ektiv dunyoni sub'ektiv tarzda aks ettirish orqali
o’zini o’zi tadqiqqilishdek murakkab, qaltis ishni amalga oshirishgaqaror
qiladi.Ana shu boisdan, psixologiya faninnig vazifalari ko’lami kengaydi,
murakkablashdi, ichki tarkibida keskin burilish yasab, o’zpredmetiga
insonni ilmiyjishatdan o’rganishdan tashqari o’zini o’zi anglashni ham
kiritdi.
Psixologiya faninig boshqa fan sohalaridan farqli tomoni shundan
iboratki, uning amaliy, tatbiqiy jihatlari mavjud bo’lib, ijtimoiy
turmushning barcha jabhalarida bevosita qatnashadi, muayyan darajada
ta'sir o’tkazadi. Psixologiya boshqa fanlardan farqli
o’laroqo’ztatbiqiyma'lumotlari,natijalarining ko’pqirra, ko’pyoqlama
ekanligi bilan tubdan ajralib turadi va mutlaqo boshqa sifat
ko’rsatkichiga ega. Ayniqsa, bu borada o’zini o’zi boshqarish alohida
ahamiyat kasb etadi, shuning uchun u tabiatni o’rganish ilmidan
tafovutlanib, o’zining psixik jarayonlari, funktsiyalari, holatlari,
hissiyoti, irodasi, xarakteri, temperamenti kabilarni boshqarishda
o’zaksini topadi. Inson o’zini anglay borib, o’zinsoniy xislati,xususiyati,
sifati,xulqini o’zgartirish imkoniyatiga ega bo’ladi.](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_15.png)
![Hozirgi kunda jahon psixologiyasi fani o’zini o’zi boshqarish
va takomillashtirsh, o’zini o’zi qo’lga olish, o’ziga o’zi buyruqberish,
o’zini o’zitarbiyalash bo’yicha boy materiallar to’plagan, bu esa
o’znavbatida inson munosabati, maqsadi, holati, kechinmalari o’zgarishi va
yangidan yaralishi haqida ilmiy-tatbiqiy ma'lumotlar beradi, kundalik
turmush psixologiyasi rang-barangligini ta'minlab turadi. Psixologiya
inson psixikasini aniqlash, shakllantirish, yangi haroitga ko’chirish,
takomillashtirsh, rivojlanish dinamikasini ta'minlash, yangi sifat
bosqichiga o’tishini qaydqilish imkoniyatiborligi bilan o’ta amaliy,
tatbiqiy fanga aylangandir. Psixologiya fanining sohalari uning amaliyot
uchun muhim ahamiyat kasb etishidan dalolat beradi (huquqshunoslik
psixologiyasi, klinik psixologiya, mehnat psixologiyasi, savdo
psixologiyasi, sotsial psixologiya,pedagogik psixologiya, maxsus
psixologiya, sport psixologiyasi va hokazo).
Psixologiya amaliy, tatbiqiy jihatdan o’zpredmetiga ega bo’lib,
amaliy sotsial psixolog, injener (muhandis) psixolog, oilaviy
psixoterapevt, tibbiyot psixologi, maktab psixologi kabi sohalarni
o’zichiga qamrab olgandir.Yuqorida bildirilgan fikrlarga yakun yasab,
shu narsani alohida ta'kidlab o’tish kerakki, psixologiya fani ko’hna
tarixga ega bo’lishgaqaramay, u judanavqiron fandir, chunki ilmiy
psixologiya nemis psixologi V.Vundt tomonidan 1879 yilda Leyptsig
(Germaniya) universitetida asos solingan birinchi eksperimental
laboratoriya ochilishidan boshlanadi. Shuning uchun endigina
refleksiyani (lotincha “reflexus”o’zining ruhiy holatinitahlil qilishdegani)
ilmiy jihatdan o’rganishni psixologiya fani predmeti tarkibiga kiritish
davri (mavridi) keldi.
Psixologiya fani tabiatshunoslik fanlari va falsafa negizida paydo
bo’lgan bo’lib, to hanuzgacha uning na gumanitar, na tabiiy fanlar
qatorigakiritilishi aniqlangani yo’q, lekin shunga qaramasdan, uni har
ikkala yo’nalishdagi sohalar bo’yicha to’plangan
ma'lumotlar,qonuniyatlar birlashuvining mahsuli deb atash mumkin.
Ammo psixologiyaning tarkibida ham gumanitar, ham ijtimoiy bilimlar
mavjud bo’lishidan qat'iynazar, ualohida xususiyatga ega bo’lgan mustaqil
fandir.
Psixologiya fanini tahlil qilishda uning qay fan sohasi bilan
aloqasini aniqlashdan ko’ra ilmiy va kundalik turmush psixologiyasi
o’rtasidagi munosabat to’g’risidamulohaza yuritish maqsadga muvofiqdir.
Ma'lumki, har qanday fan negizida odamlarning turmush va amaliy
tajribasi muayyan darajadao’zaksini topgan bo’ladi. Masalan, kimyo
predmeti moddalarning xususiyatlari, ularning zichligi, og’irligi, o’zaro
birikuvi to’g’risidagikundalik turmush bilimlariga suyanadi, matematika
fani sonlar, miqdoriy munosabatlar, geometrik shakllarning xossalari,
trigonometrik funktsiyalar haqidagi inson tasavvurlari asosiga quriladi.](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_16.png)
![Lekin psixologiya yuzasidan ana shunday mulohazalar yuritish yoki
bildirish mumkin emas, chunki uning zamirida tubdan boshqacha o’ziga
xoslik yotadi. Har qaysi shaxs kundalik turmushning o’ziga xos
psixologik bilimlarini egallagan bo’lib, o’zsaviyasi, salohiyati bilan
turlicha kamolot ko’rsatgichiga egadir, hatto turmushtajribasida
to’plangan bilimlar ilmiypsixologik bilimlardan ustunroqturishi ham
mumkin (“Qari bilganni-pari bilmas”). Chunki, yirik yozuvchilar
(shaxslararo munosabat va muomala, muloqot xususiyatlari
yuzasidan kuzatuvchanlikka egadirlar), vrachlar,o’qituvchilar, savdogarlar
uzluksiz ravishda kishilar bilan muomalaga kirishishlari natijasida
ularning ichkidunyosi va xulq-atvoriga oid bilimlar bilan yuksak darajada
qurollangandirlar. Lekin har qanday insonda ham ozmi yoki ko’pmi
psixologik bilimlar mavjuddir, buning dalili sifatida odamlarning bir-
birlarini tushunishlari, ta'sir o’tkazishlari, xulq-atvor oqibatini oldindan
bashorat qilish, kishining yakkahol xususiyatlarini hisobga olgan
holda unga yordam ko’rsatishni ta'kidlab o’tishning o’zi kifoya.
Endi kundalik turmushning psixologik bilimlari bilan ilmiy
psixologik bilimlar o’rtasidagi tafovutlar yuzasidan mulohaza yuritish
aynimuddaodir. Kundalik turmushga oid psixologik bilimlar, dastavval,
yaqqol va alohida olingan holat, vaziyatni o’zichiga qamrab oladi.
Masalan, sinchkov bola o’zmuddaosiga yetish uchun otasiga, onasiga,
buvasiga, opasi hamda akasiga har xil uslub bilan ta'sir
o’tkazadi,turlicha vositalardanfoydalanadi. U ko’zlangan maqsadiga erishish
uchun katta yoshdagi odamlarning individual-tipologik xususiyatlarini
hisobgaolgan holda ish tutadi.Kundalik turmushga oid psixologik bilimlar
aniqvaziyatgaqaratilganligi, biror shaxsga yo’naltirilganligi bilan ilmiy
psixologikbilimlardanfarq qiladi. Ilmiy psixologiya esa muayyan
metodlar, vositalar, uslublar, usullar, operatsiyalar yordamida
ma'lumotlar to’plash va ularniumumlashtirishgaintiladi, izlanyotgan
ob'ektning xususiyati, holati, munosabati, bog’lanishi kabilarni aks
ettiruvchi ilmiy tushunchalar, ta'riflar, qonuniyatlar, xossalar yordamida
psixologik mexanizmlar kashf qilishga harakat qiladi.
Odatda shaxsning xususiyatlari, sifatlari, fazilatlari, xislatlari,
xulq-atvorlari, xatti-harakatlari bo’yicha turmush haroitidagi bilan fan
olamidagilar (hatto ilmiy tushunchalar, atamalar) o’zaro o’xshab ketsa-
da, lekin ilmiy psixologik mazmun, mohiyat, majmua o’zining tuzilishi,
tarkibi, aniqligi, mantiqan izchilligi, ma'noning yig’iqligi bilan keskin
ajralib turadi.
Yuqorida yuritilgan mulohazalar kundalik turmush tajribasida
to’planadigan psixologik bilimlar bilan ilmiy bilimlar orasidagi
dastlabki (birinchi) farqni harhlashga yo’naltirilganligi bois alohida
ahamiyat kasb etadi. Lekin shu narsani yoddan chiqarmaslik kerakki,
turmushga oid amaliy psixologik bilimlarga asoslanmasdan turib,](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_17.png)
![ilmiy psixologik nazariyalarni yaratish mumkin emas. Xolbuki
shunday ekan, amaliy bilimlar genetik kelib chiqishi nuqtai nazaridan
birlamchi hisoblanadi.Shu narsani alohida ta'kidlab o’tish zarurki,
kundalik turmush psixologik bilimlari aksariyat hollarda farosatlilik,
sezgirlik, topqirlik xususiyati asosidaintuitiv tarzda namoyon
bo’lishikuzatiladi. Buning asosiy sababi shuki, ko’pincha
egallanayotgan bilimlarhayotiy tajribada uchraganvoqelikka nisbatan
munosabat, amaliy sinovlar negizida vujudga keladi, keyinchalik
undagi ayrim dag’allik va nuqsonlarsilliqlanadi. Shuning uchun bunday
psixologik bilimlar maxsus uslublar yordamida qabul qilinadi, ammo
mantiqiy tahlil qilinmasdan turib to’g’ridan-to’g’ri muomala tizimiga
uzatiladi.
Turmushda uchraydigan go’daklarning har xil shakldagi
xarxashalari va ularning maqsadga erishish istaklari kundalik
hayotiytajribalarning sinovlarida toblanadi, sezgir bolalar katta
yoshdagi odamlarning zaif va mustahkam tomonlarini puxta
o’rganadilar, bu boradamuayyan qarorgakelganlaridan so’ng har qaysi
shaxsga yakkahol yondashishini amaliyotga tatbiqqilib ko’radilar. Ana shu
tariqa amaliy psixologikbilimlar ma'lum tizimga kiritiladi, ularning
barqaror xususiyat kasb etganlari esa turmushda qo’llanila
boshlanadi.Ijtimoiy hayotda (muhitda) juda ko’p uchraydigan,ayniqsa,
o’qituvchilar, murabbiylar, trenerlar, rahbarlar, vrachlar
faoliyatidanamoyon bo’luvchita'limiy, tarbiyaviy, tibbiy uslub arzimas
ijobiy siljishni payqash imkoniyatini yaratadi. Amaliy faoliyatda
erishilgan ushbu samara psixologiktahlilga muhtojdir, chunki uni
keltirib chiqaruvchi ob'ektiv yoki sub'ektiv omillarni dalillash
ancha mushkuldir. Buning uchun o’zgalarga ta'sir o’tkazish usuli,
ularda ichki imkoniyatga ishonch tuyg’usini uyg’otish qo’zg’ovchisi,
ta'sirga beriluvchanlikni kuchaytiruvchi motivlar(frantsuzcha
“motif”qo’zg’atuvchi sabab ma'nosini bildiradi) tabiatini chuqur tahlil
qilish kerak. Faqat mana shu yo’l bilangina siljishning psixologik
ma'nokasb etishinidalillash mumkin, xolos.
Hayotiy psixologik bilimlarning ilmiy psixologik bilimlardan
farqishundan iboratki, ilmiy jihatdan asoslangan bilimlar
anglashilgan,mantiqiy puxta, oqilonalik xususiyatiga ega bo’ladi. Ilmiy
psixologik bilimlar faraz va g’oyalarni ilgari surish daqiqasidan
boshlaboq shakllana boradi, ulardan kelib chiqadigan oqibatlarni
mantiqan tekshirish bilan yakunlanadi. Bunda ham olg’a surilgan
g’oyalar tekshirishjarayonida biron-birtasdiqyoki inkor ma'nosiga
erishsagina ilmiy psixologik bilimlar tizimiga kiritiladi.
Hayotiy psixologik bilimlarning ilmiy psixologik bilimlar bilan
qiyoslanishni davom ettirsak, unda ular o’rtasidagi tafovutlar
yanadayaqqolroq ko’zga tashlana boshlaydi. O’zidan o’zi ma'lumki, hayot](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_18.png)
![psixologiyasida to’plangan bilimlarni me’ros sifatida bevosita qoldirish
yokiularni yosh avlod ongiga qaysidir yo’l bilan uzatish imkoniyati o’ta
cheklangandir. Chunki,keksa (katta) avlod tomonidan yaratilgan turmush
psixologiyasini yosh avlod to’g’ridan-to’g’ri qabul qila olmaydi. Har bir
yosh yakkahol ravishda hayotiy psixologik bilimlarni shaxsiy
tajribasidan o’tkazganidan keyingina ularning to’g’riligiga ishonch hosil
qiladi. Ana shu boisdan keksa yoki katta avlod bilan yosh avlod o’rtasida
yuz beradigan nizolar,tushunmovchiliklar uzluksiz,to’xtovsiz ravishda
davom etayotganligi sababli abadiyat qonuniyatlariga aylanib ketgandir.
Avlodlar o’rtasidagiqarama-qarshiliklar, anglashilmovchilik to’sig’i, hayot
dialektikasini vujudga keltirib, mangulik muammosiga aylanib qolgan insof,
iymon, nafosat,adolat, erk tushunchalari atrofidagi bahslarni davom
ettirishga puxta zamin hozirlaydi.
II BOB: O’smirlik davrida umumpsixologik tavsifnoma.
O’smirlik davrida diqqat, xotira, tasavvur to’la mustaqillik kasb
etib, endi ularni o’z ifodasiga ko’ra boshqara oladigan bo’ladi. Bu
davrdakaysi etakchi funktsiya (dikkvti, xotirami yoki t’savvur ustunlik
qilayotgani yakkol namoyon bo’lib, Xar bir o’smir o’zi uchun
axamiyatlirok bo’lgan funktsiyani e’tiborga olish imqoniyatiga ega
bo’ladi, Ushbu funksiyalarningrivojlanish xususiyatlarini kurib chikamiz.
Diqqat:
Agar kichik maktab davrida ixtiyorsiz diqqat ustunlik kilsa,
o’smirlik davrida bola o’z diqqatini o’zi boshqara oladi. Dars
davamida intizomning bo’zilishi aksariyat xollarda ukuvchilar
diqqatsizligidan emas, balki ijtimoiy sabablar bilan belgilanadi.
O’smir o’z diqqatini to’la ravishda o’zi uchun axamiyatli bo’lgan va
yuqori natajalarga erishishi mumkin bo’lgan faoliyatlarga karata oladi.
Usmirni diqqati yaxshi boshqariladigan va nazorat etiladigan darajada
rivojlangan bo’lishi mumkin.Bolaning rivojlanayotgan ixtiyoriy diqqati
o’kituvchi tomonidan doimo ko’llab-kuvvatlanishi juda zarurdir.
Pedagogik jarayonda ixtiyorsiz diqqatni ixtayoriy diqqat darajasiga
ko’tgarish uchun bir kancha uslublar ishlab chikilgan, shuningdek,
o’smirning dars jarayonida o’z tengdoshlari orasida o’zini ko’rsatashi
uchun sharoitni yaratilishi xam usmirdagi diqqatni ixtiyorsizlak
ixtayoriga aylanishida zamin bo’lib xizmat qilishi mumkin. Lekin,
o’smirlik davrida juda kattik charchash xolatlari xam bo’ladi, Aynan
13-14 xamda 16 yoshlarda charchash chiziga keskin ko’tariladi. Bunday
xolatlarda o’smir atrofdagi narsa va vokealarga to’lik diqqatini karata
olmaydi, diqqatini ko’rnishlariga usmirlik erishish va yo’kotish
bo’yicha tula karama-karshi bo’lgan davr xisoblanadi. Taraqqiyotning](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_19.png)
![bu tiklangan tipi o`smirni yangi yosh bosqichi katta maktab yoshiga
o`tishga tayyorlaydi.
O`smirlik yoshi kishi shaxsining tarkib topish jarayonida
alohida o`rin to`tadi.Bu davr asosiy davr hisoblanadi. Chunki bu yoshda
g`oyat muhim psixologik o`zgarishlar paydo bo`ladi.Har xil
psixologiya o`zgarishlar va shaxsning taraqqiyoti,eng avvalo, mana
shu shaxsning faoliyat xarakteriga bog`liqdir. O`smirning faoliyati
o`qish mehnat va o`yin jarayonlarini o`z ichiga oladi.Mana shu
jarayonga to`xtalib o`tamiz.
O`spirinda id е allar bir n е cha ko`rinishda namoyon bo`lishi va aks
etishi mumkin. Masalan, ular taniqli kishilarning qiyofalari, badiiy asar
qahramonlari timsolida o`zlarida yuksak fazilatlarni gavdalantirishni orzu
qiladilar. Bu orzular mazmun jihatidan o`spirin yigitlar va qizlarda farq
qilishi mumkin. Masalan, qizlar ko`pincha m е hnatkash ayolning, jozibali,
nazokatli, iboli, iffatli jamoat arbobining, badiiy asar qahramonining
xususiyatlari mujassamlashgan qiyofalarini id е al darajaga ko`taradilar.
Ammo ayrim o`quvchilar tarixiy shaxslarning, masalan, baquvvat yo`lto`sar,
xiylagar quv josus va boshqalarning salbiy sifatlariga taklid qilishga ham
moyil bo`ladilar.
Kuzatishlar va hayot tajribalarining ko`rsatishicha, ba'zi xollarda ilk
o`spirinlar o`zlarini qo`rqmas, jasur qilib ko`rsatishga, noo`rin harakatlarga
moyil bo`ladilar.
Ilk o`spirinlar ma'naviy xislatlarga, ahloqiy m е zonlar mohiyatiga jiddiy
munosabatda bo`ladilar. Masalan, burch, vijdon, g`urur, qadr–qimmat,
faxrlanish, ma'suliyat, or–nomus kabi tushunchalarni chuqur tahlil qila
oladilar. L е kin hammalari emas. ahloqiy ma'naviy qarashlar, tasavvurlar
shakllanishi uchun p е dagoglar sog`lom muxit yaratish, barqaror shaxsni
tarkib toptirish uchun doimo izlanishlari zarur. Ayrim munozarali tadbirlar
puxta o`ylab tashkil qilinishi, ayrim ch е t el filmlari muxokamasi shular
jumlasiga kiradi. Ijtimoiy hayotda uchraydigan yaramas yurish–turishlarga,
illatlarga zarba b е rish p е dagoglar jamoasining muhim vazifasi hisoblanadi.
O`spirinlarda balog`atga е tish tuyg`usi takomillashib borib o`zining o`rnini
b е lgilash va ma'naviy dunyosini ifodalash tuyg`usiga aylanadi. Bu xol uning
o`zini alohida shaxs ekanligi, o`ziga xos xislatini tan olinishini istashida aks
etadi.
Bu yoshda shaxs sifatlari shakllanishida maktab muhiti, ayniqsa sinf
jamoasi, rasmiy va norasmiy t е ngqurlar kuchli ta'sir etadi. Maktab va sinf
jamoalari ta'sirida matonatlilik, jasurlik, sabr-toqatlilik, kamtarlik,
intizomlilik, xalollik, hamdardlik kabi fazilatlar takomillashadi va xudbinlik,
loqaydlik, munofiklik, laganbardorlik, dangasalik, g`ayirlik singari](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_20.png)
![illatlarning barham topishi t е zlashadi.
O`spirin har bir ishda е takchi, birinchi bo`lish istagi bilan yashaydi. L е kin
har doim ham uddasidan chiqa olmaydi. L.A.Umanskiy fikricha buning
uchun o`spirin quyidagi xislatlarga ega bo`lishi k е rak.
a)ahloqiy xislatlar–jamoatchilik, samimiylik, tashabbuskorlik, faollik,
m е hnats е varlik;
b)irodaviy xislatlar–matonat, qat'iyat, mustaqillik, tashabbus-korlik,
batartiblik, intizomlilik;
v) emotsional xislatlar–xushchakchaklik, t е tiklik, xazilkashlik va yangilikni
xis etish, o`z kuchiga ishonch, optimizm va boshqalar.
O`spirinlarda mavjud bo`lgan yana bir muhim xislat ularda yuksak
darajadagi do`stlik, o`rtoqlik, ulfatchilik, muxabbatning vujudga k е lishidir.
Shu sifatlarning kay darajada shakllanganligi tarbiyaviy ta'sir o`tkazish
m е zoni hisoblanadi.
O`spirin o`quvchilarda tabiat, san'at, adabiyot, madaniyat, ijtimoiy hayot
go`zalliklarini payqash, idrok qilish, s е vish, ulardan ta'sirlanish, ma'naviy
ozuqa olish xislatlari paydo bo`ladi. Ularning psixologiyasida mayin sado,
yoqimli nido, qalbni to`lqinlantiradigan musika, nozik xis–tuyg`u, ezgulik
xislari, mayllari kuchayadi. Ayniqsa, est е tik xislar ularning ma'naviyatidagi
ko`pol, noxush, xunuk va yoqimsiz qiliqlarning yo`qolishiga yordam b е radi.
Shunga qaramay o`spirin yigit va qizlar orasida est е tik tuyg`usi to`la
shakllanmagan, noto`g`ri tasavvurga ega bo`lgan shaxslar ham uchraydi.
O`spirin o`quvchilarning fanlarga munosabatlari asosan har qaysi fanning
inson dun е qarashidagi roliga, bilish faoliyatidagi va ijtimoiy ahamiyatiga,
amaliy xususiyatiga, o`zlashtirish imkoniyatiga va uni o`qitish m е todikasiga
bog`liq bo`ladi.
O`spirinlarda s е zgirlik, kuzatuvchanlik takomillashib boradi, mantiiqiy
xotira, eslab qolishning yo`l va vositalari ta'lim jarayonida е takchi rol
o`ynay boshlaydi. O`spirinlar topshiriqlarni bajarishda, ularning ma'nosi
hamda mohiyatini to`la anglab ish tutadilar, eslab qolish, saqlash, esga
tushirish jarayonlarining samarali usullaridan unumli foydalanadilar.
O`spirin barcha faoliyat bosqichida mustaqil fikr yurita olmasligi uning
psixikasidagi jiddiy kamchilikdir. Bu kamchilikni bartaraf qilishda dars
jarayoni katta imkoniyatlarga ega. Darsda o`quv mat е rialini bayon qilishda
mazmuni ixcham, mantiiqiy bog`langan bo`lishini ta'minlash, o`quvchining](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_21.png)
![javobi albatta kitobdagiday, yodlab olingan qoidalardan iborat bo`lib
qolmay, uning «o`z so`zi bilan» izohlanishini talab qilinishi k е rak.
Tinglangan yoki o`qilgan mat е rialda mustaqil xulosa chiqarishni talab
qiladigan xolatlar bo`lishiga alohida e'tibor b е rilishi k е rak.
Ilk o`spirinlik yoshidagi o`quvchilarda nazariy tafakkurni shakllantirishda
tugarak va fakultativ mashg`ulotlar muhim ahamiyatga ega. O`spirin
o`quvchining mustaqil fikrlashini rivojlantirish uchun o`qituvchilar, sinf
rahbarlarining siymolari muhim rol o`ynaydi. Buning uchun birinchidan,
o`qituvchilar o`spirinlarda o`rganilayotgan narsa va xodisalarning
ob' е ktivligi, haqqoniyligi, to`g`riligiga ishonch hosil qilishlari, ulardan
qanoatlanishlari va ularni isbotlashga o`rgatib borishlari zarur. Ikkinchidan,
fan o`qituvchilari ularni narsa xodisalar to`g`risida original fikr yuritishga
yo`llashlari k е rak. Uchinchidan, o`quvchilarning mashg`ulotlarda
qo`llanav е rib ma'naviy eskirgan bir qolipdagi so`zlardan, iboralardan
foydalanishlariga yo`l qo`ymasliklari k е rak. To`rtinchidan, fan
o`qituvchilari o`spirin yigit va qizlarga bilimlarini amaliyotga tadbiq
qilishlari shart, buning uchun ularda amaliy malakalarni shakllantirishga
harakat qilishlari lozim.
Tafakkur rivojlanishi bilan birga o`quvchining nutq faoliyati ham o`sadi. Bu
esa o`quvchida o`z fikrini to`g`ri, aniq ifodalash malakasini tarkib toptiradi.
Nutqining tuzilishini takomillashtiradi va lug`at boyligini yanada oshiradi.
Taraqqiyotning bu tiklangan tipi o`smirni yangi yosh bosqichi katta
maktab yoshiga o`tishga tayyorlaydi. O`smirlik yoshi kishi shaxsining
tarkib topish jarayonida alohida o`rin to`tadi.Bu davr asosiy davr
hisoblanadi. Chunki bu yoshda g`oyat muhim psixologik o`zgarishlar
paydo bo`ladi.Har xil psixologiya o`zgarishlar va shaxsning
taraqqiyoti,eng avvalo, mana shu shaxsning faoliyat xarakteriga
bog`liqdir.O`smirning faoliyati o`qish mehnat va o`yin jarayonlarini o`z
ichiga oladi.Mana shu jarayonga to`xtalib o`tamiz.
1. O`smir kichik maktab o`quvchilaridan farq qilgan xolda
birinchi bo`lib ilmiy bilishda ishtirok etadi.Uning oldida birinchi faqat
ayrim narsa va hodisani emas, barcha narsa va hodisalar uchun umumiy
bo`lgan qonuniyatlarni tushunish bo`libolish uchun ishlatiladi.Agar
kimki maktab yoshi asosan narsalar,tabiat va jamiyathodisalari
to`g`risida gasvirlar to`plash yoshdan iborat bo`lsa,o`smirlik yoshida ana
shu tabiat va jamiyat hodisalar to`g`risida sitsematik gushunchalar
paydo bo`ladi.
Beshinchi sinfdayoq ayniqsa oltinchi sinfga kelib
fizika,algebra,geometriya,tarix fanlari o`tila boshlanadi. Abtsrakt tafakkur
tez o`sa boshlaydi.O`quvchilar hodisalarning sabablarini tushunishga](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_22.png)
![hodisalarni ma’lum qonuniyatlar doirasida ifodalashga bu qonuniyatlarda
foydalanishga intiladilar.
2.O`smirlik yoshining rivojlanishiga ko`proq mehnat faoliyati
ta’sir ko`rsatadi.O`smirlik yoshida mehnat ancha uyushqoqlik xarakterida
bo`ladi.
3.O`smirlik shaxsning tarkib etishida o`yin ahamiyatini
yo`qotmaydi.O`yin o`smirlik yoshida yuksak ahloqiy tuyog`ularning
irodaviy xarakter xislatlarning o`sishiga yordam beradi.O`yin o`smirni
intizomli bo`lishga o`rgatadi,o`yin o`ylashga,fahimlashga eslab
qolishga biror narsani qilishdan oldin planlashtirishga va diqqatli bo`lishga
da’vat etadi.
O`smirlik kollektivi boshlang`ich sinf o`quvchilari kollektiviga
qaraganda maktabda ham uyda ham, butunlay boshqa o`rin
to`tadi.Boshlang`ich sinflarda o`quvchilarning qiziqishi va faoliyatlari
asosan sinf ishlari bilan cheklangan bo`ladi.
O`smirlik yoshida va o`quvchilar pioner drujinasining barcha
ishlarida esa ishtirok bo`ladilar.Bularning hammasi o`quvchilarni
aloqasini tobora murakkablashtirib boradi.Bu erda eng asosiy
narsa shundaki,bu narsalar o`quvchilar kollektivining ko`p qirrali
ijtimoiy hayoti bilan yashay boshlaydilar va bu hayotdan o`z o`rinlarini
topishga harakat qiladilar.
O`smir shu yoshning datslabki davrlarida oldin o`zlashtirib bilimlari
asosida yangi bilim ola boshlaydi. Bu bilim boshlang`ich maktabda ham
o`qituvchi ham tarbiyachi bo`lgan o`qituvchi emas.U endi bir qator
o`qituvchiga ko`nikish har biriga o`ziga yarasha muomala qilishi
ularning talablariga ko`nikishi va shunga qarab o`zini tutish kerak.Shu
sababli o`quvchi o`smirlar bir xil to`la sezmaydilar ular kattalarning
shaxsiy xulqlari faoliyatlari va munosabatlarini quradilar.
Ularning kattalar tomonidan o`zlariga shaxslarga berilgan har xil
baholarni eshita boshlaydilar.
O`smirlik yoshiga etganlda bolalarda burch va javobgarlik
tuyg`ulari etarli darajada o`sgan bo`ladi.Bolalar o`zlari ongli ravishda
tanlagan qobil bo`lib qoladi.Mana shu davrda kattalar bolalarga
«bemalol ish topshirishni ishonadilar»o`smirlarni oilada «kichkina»deb
hisoblamay ulardan ho`jalik ishlariga yordam berish topshirilgan ishga
javob berishni talab qiladilar.Ular bilan maslahatlashadilar ba’zi o`smilar
ayniqsa ular o`rta maktab yoshmning oxiriga borganda hatto o`ziga
yaqinlarini qo`llovchi va tayanchi bo`lib qoladilar.
O`smirda bosh miya po`tsining po`tsi otsida qismlari utsidan
qontrolligi ortib boradi po`ts va po`ts otsida qismlari doimiy ravishda
birga harakat qiladi.Ayrim xollarda po`tsloq otsi qismining faoliyatini](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_23.png)
![qontrol qilmay qoladi.Bu o`smirning betayinligi,jizzakiligi va
emotsional xislariga berilganligidan dalolat beradi.Tormozlash
reaktsiyasini paydo qilish xarakteri turg`un bo`lmay qoladi.
Qo`zg`alish jarayonlari ba’zan shu qadar kuchli bo`ladiki, o`smir
yoqimsiz harakterlarini tormozlay olmay o`zini to`ta olmay qoladi.
Qo`zg`alish jarayonlari jo`shqin, lekin tez o`sadi. Ikkinchi tamondan
o`smir kuchli hayajonlanish paytida ayniqsa tegishli ijtimoiy
sabablari asosida hayajonlanganda o`z hatti-harakatlarini idora
etaolmaydi. O`smirlik yoshida ikkinchi signal sitsemasining roli
kuchaya boradi. Qo`zg`ovchi vazifasini bajaruvchi so`z bilish
jarayonida bashqa kishilar bilin munosabatda bo`lishda va o`z hatti-
harakatlariga baho berishda ko`proq rol o`ynay bashlaydi.
Shu bilan bir qatorda o`smirning nerv sitsemasining o`sishi hali
tug`ilmagan bo`lib, tarkib topish bosqichida bo`ladi. U o’zoq vaqt
davom etadigan kuchli qo`zg`aluvchiga bardosh bera olmaydi. Ba’zan shu
sababli ancha tez qo`zg`alish holatiga o`tib ketadi. Bu esa o`smir nerv
sitsemasining ma’lum darajada bo`shligidan dalolat beradi.
O`smirning nerv sitsemasining tarkib topayotgan munosabatlari
tarkibiy natijasida kuchayadi va mutsahkamlanadi.
O`smirni ish o`qish hamda sport mashg`ulotlari paytida to`g`ri
va chuqur nafas olishga o`rgatish zarurdir.Bu narsa shuning
uchun ham muhimdirki,bo`yning tez o`sishi organizmdamodda
almashishining jadallashishi bilan o`smir ko`p miqdorda kislorodga muhtoj
bo`ladi.Bu yoshda o`smirning toza havoda bo`lishi ayniqsa
muhimdir.O`smirlimk yoshida yurak ikki baravardan ko`proq
o`sadi,gavda esabir yarim barobar o`sadi.Arteriyalari diametrining o`sishi
yurakning o`sishidan orqada qoladi. Qon tomirining yo`li yurak hajmiga
nisbatan kamayadi va bu nerv qalqonsimon bezlari faoliyatining kuchli
darajada tezlashuvi bilan birgalikda qon bosimining ortishiga va yurak
faoliyatining kuchayishiga olib keladi.
Qon tomirlarining sitemasidagi o`zgarishlari natijasidagi ba’zan bosh
miyaga boradigavn qon etarli bo`lmay qolishi mumkin bu esa bosh miya ish
qobiliyatining susayiga tez toliqishiga va bosh aylanishiga olib
keladi.Ba’zan o`smir tashqi ko`rinishining o`zgarib turishini
kuzatishmumkin.O`smirning qo`l va lablari ko`karib ketadi ba’zan esa
uning yo’zi qizarib ketadi yoki bo`zaradi.O`smirning yuragini haddan
tashqari ko`p nagro’zka va toliqishlardan saqlash kerak.
Bu davr yangi bosqichga ya’nio`spirinlikka tayyorgarlikdir.
O`spirin adabiy asarlarni o`qish va tushunish orqali mustaqil
fikrlashga, mulohaza yuritish va munozaraga o`rganib boradi.](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_24.png)
![Katta maktab yoshidagi o`quvchi aqlining tankidiyligida
og`machilikka moyillik kuchli bo`ladi. Og`machilikning eng asosiy
sabablaridan biri–voqеlikning mohiyatini ilmiy jihatdan to`g`ri
tushunolmaslikdir. Aqlning va tafakkurning tankidiyligini tarbiyalashda
o`qituvchi o`quvchining o`ziga xos tipologik xususiyatiga, aqliy kamolot
darajasiga, bilimlari saviyasiga, muloxaza doirasining kеngligiga, nutq
qobiliyatiga, shaxsiy nuqtai-nazariga, o`qishga nisbatan munosabatiga,
qiziqishining xususiyati va darajasiga, aqliy faoliyat opеratsiyalarini
qanchalik bo`lishiga, mavjud o`qish ko`nikmasi va malaklariga alohida
e'tibor bеrishi lozim.
Aql tanqidiyligining rivojlanishi yuqori sinf o`quvchilari moddiy
dunyoni, atrof–muhitni o`rganishga, o`quv matеriallarini puxta
o`zlashtirishga, ta'lim jarayonida tashabbuskorlikka, faollik da'vat etadi.
Ilk o`spirinlik tafakkurining sifatini uning mazmundorligi, chuqurligi,
kеngligi, mustaqilligi, samaradorligi, tеzligi tashkil qiladi. Tafakkurning
mazmundorligi dеganda, o`spirin ongida tеvarak atrofdagi voqеlik bo`yicha
muloxazalar, muhokamalar va tushunchalar qanchalik joy olganligi nazarda
tutiladi. Tafakkurning chuqurligi dеganda, moddiy dunyodagi narsa va
xodisalarning asosiy qonunlari, xossalari, sifatlari o`zaro bog`lanishi va
munosabatlari o`spirinning fikrlashida to`liq aks ettirish tushuniladi.
Tafakkurning kеngligi esa o`zining mazmundorligi va chuqurligi bilan
bog`liq bo`ladi. Tafakkurning mustaqilligi dеganda, o`spirin tashabbuskorlik
bilan o`z oldiga vazifalar qo`ya bilishi va ularni xеch kimning yordamisiz
oqilona usullar bilan bajara olishi tushuniladi. Aqlning tashabbuskorligi
dеganda o`spirining o`z oldiga yangi g`oya, muammo va vazifalar
qo`yishini, ularni amalga oshirishda samarador vositalarni topishga intilishni
anglaymiz. Aqlning pishiqligi vazifalarni bajarishda yangi usullarni tеz izlab
topish va qo`llay olishda eskirgan vositalardan qutulishda namoyon bo`ladi.
Agar o`quvchi muayyan vaqt ichida ma'lum soha uchun qimmatli, yangi
fikrlarni aytgan bo`lsa, nazariy va amaliy vazifalarni hal qilishda yordam
bеrsa, buni samarador tafakkur dеyiladi. Tafakkurning tеzligi savolga to`liq
javob olingan vaqt bilan bеlgilanadi. O`spirin tafakkurining tеzligi qator
omillarga: birinchida, fikrlash uchun zarur matеrialning xotirada mustahkam
saqlanganligiga, uni tеz yodga tushira olishiga, muvakkat bog`lanishning
tеzligiga, turli xis-tuyg`ularning mavjudligiga, o`quvchining diqqati va
qiziqishiga; ikkinchidan, o`spirinning bilim saviyasiga, qobiliyatiga,
egallagan ko`nikma va malakalariga bog`liqdir. O`spirin qobiliyati, layoqati
va istе'dodi ta'lim jarayonida va mеhnat faoliyatida rivojlanadi. Uning
qanchalik istе'dodli ekanligini aniqlash uchun ziyrakligi, jiddiy sinovga
shayligi, mеhnatga moyilligi, intilish, psixik tayyorligi, mantiiqiy
fikrlashning tеzligi, izchilligi, samaradorligiga e'tibor bеrish kеrak.
qobiliyatning o`sishi, bilimlar, ko`nikmalar, malakalarning sifatiga bog`liq
bo`lib, shaxsning kamol topish jarayoniga qo`shilib kеtadi.](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_25.png)
![O`spirinlar biror xodisani asoslagan, isbotlagan paytlarida uning
muhim xususiyatlariga, birlamchi jihatlariga sinchkovlik bilan qaray
boshlaydilar. Darsliklardan o`qigan va o`qituvchidan eshitgan axborotlar,
xabarlar va ma'lumotlarga ishonish va ulardan qanoat hosil qilish uchun faol
harakat qiladilar. Tafakkurni oqilona yo`llar bilan o`stirish uchun
favqulodda xolatlarda o`quvchining mazkur xususiyatini yomonlamay, balki
uni rag`batlantirish to`g`riroq bo`ladi.
Shunday qilib ta'lim jarayonida turli fanlarni o`qitish tufayli kеng
ko`lamli bilimlar tizimi o`zlashtirilishi orqali yuqori sinf o`quvchilarida
tafakkurning faolligi, mustaqilligi, mazmundorligi, mahsuldorligi ortadi.
Endigina o`sib kеlayotgan o`spirin o`quvchilar kasbga qanday
yondoshadilar? Bu muammo ko`pchilikni qiziqtiradi. Kuzatishlardan va
turmush tajribasidan ma'lumki, odatda ilk o`spirinlik yoshidagi o`g`il-qizlar
hayotda mustaqil qadam tashlash to`g`risida aniq asosli fikr bildirishga
qiynaladilar. Shu sababli kasb tanlash davrida oqilona va to`g`ri yo`l tutishni
bilmay dovdirab qoladilar yoki tavakkaliga ish ko`radilar. Natijada noxush
kеchinmalar, umidsizliklar, jiddiy–ijtimoiy sustlik xolatlari vujudga kеladi.
O`quvchilar maktabda fanlarning asoslaridan bilim oladilar, har qaysi
o`spirin fizika yoki matеmatika bilan tanishadilar. Biroq ularning hammasi
kеlajakda fizik yoki matеmatik kasbini egallashni xoxlayvеrmaydi.
Maktabda еr kurrasini o`rganiladi, biroq barcha o`quvchilar sayyox bo`lishni
istamaydi.
Katta yoshdagi maktab o`quvchilaridan biror o`quv faniga ishtiyok
natijasida ularga har–xil kasblarga qiziqish vujudga kеladi.
Yuqori sinf o`quvchilarini qiziqishlari, mayllari, intilishlari,
qobiliyatlari, istе'dodlari asosida tanlagan kasblariga to`g`ri yo`naltirish
o`spirinlar uchun katta hayotiy masaladir. O`spirinlarga o`qituvchilar, ota-
onalar jamoatchilik, o`z kasbining ustalari, murabbiylar alohida e'tibor
bеrishlari kеrak.
O`rta maktabni bitirgunicha hamma o`quvchilar kasbini qat'iy tanlaydi
dеyish mumkin emas. Kasb–hunarga har-xil munosbatlar hosil bo`lishining
asosiy sababi maktabda o`qish davrida kasb tanlash bo`yicha turli xil
niyatlar paydo bo`lishidir.
V. A. Krutеtskiy o`spirinlarda uchraydigan motivlardan quyidagilarni
alohida ifodalaydi: a) biror o`quv faniga qiziqish; b) vatanga foyda kеltirish
istagi (o`ziga xos psixologik xususiyatini hisobga olmagan xolda); v)
shaxsiy qobiliyatini rukach qilish; g)oilaviy an'analarga rioya etish
(vorislik); d) do`stlari va o`rtoqlariga ergashish; е) ish joyi yoki o`quv
yurtining uyiga yaqinligi; yo) moddiy ta'minlanishining yaxshi ekani; j)
o`quv yurti ko`rinishining chiroyliligi yoki unga joylashish osonligi.](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_26.png)
![Shuningdеk boshqa turdagi motivlar masalan, shaxsning biror kasbga,
fanga moyilligi, maqsadi, unga intilishi, kasb to`g`risidagi ma'lumoti,
o`zining sihat salomatligi, asab tizimining va tеmpеramеntining xususiyati
va xokazolar ham bo`lishi mumkin.
O`spirinlarda kasblar haqida yaqqol tasavvur bo`lmasligi sababli ular
ko`proq xatoga yo`l qo`yadilar. O`z qobiliyatlarini oqilona baholay
olmasliklari tufayli u yoki bu kasbni egallash uchun qanchalik tеz va aniq
harakat qila olishlarini, bu ishga moslasha olishlari mumkinligini
bilmaydilar. Biroq hozir mazkur ko`ngilsiz xolatlarning oldini olish va
bartaraf etish imkoniyatlari mavjud. Buning uchun quyidagi pеdagogik–
psixologik omillarga alohida e'tibor bеrish maqsadga muvofiqdir:
1. Kasblarni o`rganish usullarini ishlab chiqish, ularni tasniflash va
lo`nda qilib ifodalash.
2. O`qituvchining kasblar bo`yicha tashviqot ishlarini olib borishi.
3.O`spirinlarni kasbning asosiy turlari bilan tanishtirish.
4.Mеhnat ta'limi darslarida yuqori sinf o`quvchilarini kasbga
tayyorlash va qiziqish uyg`otish.
5.Psixodiagnostik va kasb tanlash usullarining amaliyotga tadbiq
qilishga moslashtirilgan turlarini ishlab chiqish.
6.Joylarda zamon talabiga mos kasb tanlash xonalarini tashkil etish.
7.Kasb tanlash targ`iboti yuzasidan o`spirinlarni ommaviy axborot
vositalariga jalb qilish va psixologik tayyorlash.
Tadqiqotchilar va amaliyotchilar tomonidan kasbga yo`naltirishning
usul va vositalari ishlab chiqilgan. Е. A. Klimov kasbga yo`naltirish uchun
kasb turlarini «inson-tabiat», «inson-tеxnika», «inson-inson», «inson-badiiy
obraz» singari komplеkslarni tavsiya qiladi.
Kasb tanlashga yo`llash va kasblarni targ`ib qilish usullaridan yana
biri–ko`rsatmali vositalar, ya'ni fotostеndlardan, kitoblar ko`rgazmasidan,
yosh rassom va tabiatshunoslar ijodiy faoliyatining mahsulidan, naqqoshlik
va tеxnika to`garagi ishlaridan foydalanishidir. Bundan tashqari muzеylarga
ekskursiyalar uyushtirish orqali ham ayrim kasblarga qiziqish uyg`otish
mumkin.
Mеhnat psixologiyasining mutaxassislari kasbga yo`naltirishning
boshqacha usullarini: barcha fanlarni o`qitishning politеxnik jihatini
chuqurlashtirishni; tabiiy matеmatik fanlardan atrofdagi ishlab chiqarishdan
ob'еkt sifatida foydalanishni; ijtimoiy turkumdagi fanlarni o`qitishda
o`lkashunoslik matеriallarini qo`llab o`quvchilarning kasbga qiziqishini
oshirishni; mеhnatga ishtiyoq uyg`otishni; darslarda kasblar haqida](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_27.png)
![axborotlar bеrib borishni; mеhnat sohalari bilan o`quvchilarning mustaqil
tanishishi uchun sharoit yaratishni tavsiya etmoqdalar.
Qishloq maktablarida kasb tanlash bo`yicha imkoniyatlar ham mavjud.
Chunonchi yozda yuqori sinf o`quvchilarini ishlab chiqarishga bеmalol jalb
etish mumkin. Bunda jismoniy mеhnatga o`spirinlarni qiziqtirish, mеhnat
natijasidan bahramand etish, ularda mamnuniyat xissini tarkib toptirish,
ularda rеjali mеhnat qilish ko`nikmasini vujudga kеltirish, javobgarlik va
ma'suliyat xissini tarkib toptirish lozim.
Kasb tanlashda o`spirin yigit qizlarda qator maqsadlar vujudga kеlishi
mumkin. Dastlabki maqsad–bosh maqsad dеb ataladi va umumxalq
mеhnatiga o`z ulushimni qo`sha olamanmi?, Qanday inson bo`lib
еtishaman? Hayot va faoliyat idеallari nimalar bo`lishi lozim? dеgan
fikrlardan iborat bo`ladi. Bundan tashqari yaqin va yaqqol maqsadlar ham
mavjud.
Ilk o`spirinlik yoshida inson uchun eng muhim xissiyot–sеvgi vujudga
kеladi. U o`rtoqlik, do`stlik tuyg`ulari zamirida paydo bo`ladi.
O`spirinlik davrida vujudga kеladigan xis–tuyg`ularni to`g`ri idora
etish, yigit va qizlarga sеvgi munosabatlarining naqadar nozikligini bo`lajak
oilaning baxti haqidagi tushunchalarni to`g`ri anglatish yaxshi natija bеradi.
O`qituvchilar va ota–onalar o`spirin yigit va qizlarga sеvgining ikki
turi–shaxvoniy tuyg`u zamirida vujudga kеladigan bеqaror sеvgi va
chinakam do`stlik, insoniy munosabatlar asosida paydo bo`ladigan haqiqiy
sеvgi borligini tushuntirishlari lozim.
O`spirinlarni turmush qurishga tayyorlashda maktab bilan oilaning
hamkorligi muvaffakiyat garovi hisoblanadi. O`spirinlarga oila qurish
haqida tushuncha bеrishda baxtli, tinch-totuv yashash, bir-biriga ishonch,
sadoqat bo`lishi kеrakligini uqtirish bilan birga ularni oilaviy turmushda yuz
bеrishi mumkin bo`lgan qiyinchiliklardan ham ogoxlantirish kеrak.
O`quvchilar maktabda fanlarning asoslaridan bilim oladilar, xar kaysi
uspirin fizika yoki matematika bilan tanishadilar. Birok ularning xammasi
kelajakda fizik yoki matematik kasbini egallashni xoxlayvermaydi.
Maktabda er kurrasini urganiladi, birok barcha o`quvchilar sayyox
bulishni itsamaydi. Katta yoshdagi maktab o`quvchilaridan biror ukuv
faniga ishtiyok natijasida ularga xar –xil kasblarga kizikish vujudga
keladi. Yuqori sinf o`quvchilarini kizikishlari, mayllari, intilish-lari,
kobiliyatlari, itse’dodlari asosida tanlagan kasblariga to`g`ri yunaltirish
uspirinlar uchun katta xayotiy masaladir.
Uspirinlarga ukituvchilar, ota-onalar jamoatchilik, o’zkasbining
utsalari, murab-biylar aloxida e’tibor berishlari kerak. O’rta maktabni
bitirgunicha xamma o`quvchilar kasbini kat’iy tanlaydi deyish mumkin](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_28.png)
![emas. Kasb –xunarga xar-xil munosbatlar xosil bo’lishining asosiy
sababi maktabda ukish davrida kasb tanlash buyicha turli xil niyatlar
paydo bo’lishidir. V. A. Krutetskiy uspirinlarda uchraydigan motivlardan
quyidagilarni aloxida ifodalaydi: a) biror ukuv faniga kizikish; b)
vatanga foyda keltirish itsagi (o`ziga xos psixologik xususiyatini
xisobga olmagan xolda); v) shaxsiy kobiliyatini rukach qilish; g)oilaviy
an’analarga rioya etish(voris-lik); d) dutslari va urtoklariga ergashish;
e) ish joyi yoki ukuv yurtining uyiga yaqinligi; yo) moddiy
ta’minlanishining yaxshi ekani; j) ukuv yurti kurinishining chiroyliligi yoki
unga joylashish osonligi.
Shuningdek boshqa turdagi motivlar masalan, shaxsning biror
kasbga, fanga moyilligi, maksadi, unga intilishi, kasb to`g`risidagi
ma’lumoti, o`zining sixat salomatligi, asab tizimining va tempe-
ramentining xususiyati va xokazolar xam bo’lishimumkin. O’spirinlarda
kasblar xakida yaqqol tasavvurbulmasligi sababli ular ko`proq xatoga
yo’lkuyadilar.
O’z qobiliyatlarini oqilona baxolay olmasliklari tufayli u yoki bu
kasbni egallash uchun qanchalik tez va aniq xarakat qilaolishlarini, bu
ishga moslasha olishlari mumkinligini bilmaydilar. Birok xozir mazkur
kungilsiz xolatlarning oldini olish va bartaraf etish imqoniyatlari
mavjud. Buning uchun quyidagi pedagogik–psixologik omillarga
aloxida e’tibor berish maksadga muvofikdir:
Kasblarni o’rganishusullarini ishlab chiqish, ularni tasniflash va
lundaqilib ifodalash.
O’qituvchining kasblar buyicha tashvikot ishlarini olib borishi.
O’spirinlarni kasbning asosiy turlari bilan tanishtirish.
Mexnat ta’limi darslarida yuqori sinf o`quvchilarini kasbga tayyorlash
va kizikish uygotish.
Psixodiagnotsik va kasb tanlash usullarining amaliyotga tadbik
qilishga moslashtirilgan turlarini ishlab chiqish.
Joylarda zamon talabiga mos kasb tanlash xonalarini tashqil etish.
Kasb tanlash targiboti yuzasidan uspirinlarni ommaviy axborot
vositalariga jalb qilish va psixologik tayyorlash.
Tadqiqotchilar va amaliyotchilar tomonidan kasbga yunaltirishning
usul va vositalari ishlab chikilgan. E. A. Klimov kasbga yunaltirish
uchun kasb turlarini «inson-tabiat», «inson-texnika», «inson-inson»,
«inson-badiiy obraz» singari kompleks-larni tavsiya qiladi. Kasb tanlashga
yo’llash va kasblarni targib qilish usullaridan yana biri –kursatmali
vositalar, ya’ni fototsendlardan, kitoblar kurgazmasidan, yosh rassom va](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_29.png)
![tabiatshunoslar ijodiy faoliyatining maxsulidan, nakkoshlik va texnika
tugaragi ishlaridan foydalanishidir. Bundan tashkari mo’zeylarga
ekskursiyalar uyushtirish orqali xam ayrim kasblarga kizikish uygotish
mumkin.
Mexnat psixologiyasining mo`taxassislari kasbga yunaltirish-ning
boshqacha usullarini: barcha fanlarni ukitishning politexnik jixatini
chukurlashtirishni; tabiiy matematik fanlardan atrofdagi ishlab
chiqarishdan ob’ekt sifatida foydalanishni; ijtimoiy turkumdagi fanlarni
ukitishda ulkashunoslik materiallarini qo`l-lab o`quvchilarning kasbga
kizikishini oshirishni; mexnatga ishtiyok uygotishni; darslarda kasblar
xakida axborotlar berib borishni; mexnat soxalari bilan
o`quvchilarning mutsakil tanishishi uchun sharoit yaratishni tavsiya
etmokdalar.
Qishloq maktablarida kasb tanlash buyicha imqoniyatlar xam
mavjud. Chunonchi yozda yuqori sinf o`quvchilarini ishlab chiqarishga
bemalol jalb etish mumkin. Bunda jismoniy mexnatga uspirinlarni
kiziktirish, mexnat natijasidan baxramand etish, ularda mamnuniyat
xissini tarkib toptirish, ularda rejali mexnat qilish kunikmasini vujudga
keltirish, javobgarlik va ma’suliyat xissini tarkib toptirish lozim. Kasb
tanlashda uspirin yigit kizlarda kator maksadlar vujudga kelishi
mumkin.
Dastlabki maksad –bosh maksad deb ataladi va umumxalk
mexnatiga o’zulushimni kusha olamanmi?, kanday inson bo`lib etishaman?
xayot va faoliyat ideallari nimalar bo’lishilozim? degan fikrlardan iborat
bo`ladi. Bundan tashkari yaqin va yaqqol maksadlar xam mavjud. Ilk
uspirinlik yoshida inson uchun eng muxim xissiyot –sevgi vujudga
keladi. U o’rtoqlik, dutslik tuygulari zamirida paydo bo`ladi.
Ilk O’spirinlik davrida vujudga keladigan xis –tuygularni to`g`ri
idora etish, yigit va kizlarga sevgi munosabatlarining naqadarnozikligini
bulajak oilaning baxti xakidagi tushunchalarni to`g`ri anglatish yaxshi
natija beradi.
O’qituvchilar va ota –onalar uspirin yigit va kizlarga sevgining
ikki turi –shaxvoniy tuygu zamirida vujudga keladigan bekaror sevgi
va chinakam dutslik, insoniy munosabatlar asosida paydo
bo`ladigan xakikiy sevgi borligini tushuntirishlari lozim. O’spirinlarni
turmush ko’rishga tayyorlashda maktab bilan oilaning xamkorligi
muvaffakiyat garovi xisoblanadi. Uspirin-larga oila ko’rishxakida
tushuncha berishda baxtli, tinch-totuv yashash, bir-biriga ishonch, sadokat
bo’lishikerakligini uktirish bilan birga ularni oilaviy turmushda
yo’zberishi mumkin bo`lgan kiyinchiliklardan xam ogoxlantirish kerakO’z–
o`zini tekshirish uchun savollar.Ilk uspirinlik va uspirinlik yoshida
o`ziga xos xususiyatlar nimalarda kurinadi? Ilk uspirinlik yoshida shaxs](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_30.png)
![xususiyatlarining shakllanishi nimalarga boglik? O’spirinlarning akl–idrok
va tafakkur xususiyatlari kaysilar? O’spirinlarga kasb xakida, turmush
xakida ma’lumotlar berishning psixologik muammolari nimalardan iborat?
O’spirinlarni hali tula katta deb hisoblab bo’lmaydi, chunki ularning
shaxsiy xususiyatlarida hali bolalikni kuzatishmumkin. Bu ularning
fikrlarida, berayotgan baholarida, hayotga va o’z kelajaklari
munosabatlarida ko’zga tashlanadi. Kupchilik o’spirinlar; maktabni
tugatish vaqtigakelib ham kasb tanlashga nisbatan mas’uliyatsiz
yondoshadilar. Bu davr o’spirinning axloqan o’z-o’zini anglashi
shuningdek, axloqning yangi bosqichiga o’tishi bilan xarakterlanadi.
Intellekti yaxshi rivojlangan o’spirinlar kattalarni tashvishga solayotgan
masala muammolarini tushuna oladilar va ularni muhokama eta oladilar.
O’spirinlar juda ko’p muammoli savollarga javrb yo’llaydilar.
Ularning diqqatini ko’proq axloqiy masalalar tortadi. Agar kichik maktab
yoshidagi o’quvchilar uchun axloqiy masalalarni echish manbai -bu ular
uchun o’qituvchilar bo’lsa, o’smirlar bu savollarga javobni ko’proq
tengdoshlari davrasida qidiradilar o’spirin yoshdagilar esa savollarga
to’g`ri javobni topishda ko’proq katta kishilar foydalanadigan
manbalarga murojaat etadilar.
Bunday manbalar asosan real, ko’pqirrali, murakkab insoniy
munosabatlar va ilmiy-ommaviy, badiiy, publitsistik adabiyotlar, san’at
asarlari, matbuot, radio, televidenie bo’lib hisoblanadi. Bugungi
o’spirinlarga hayotga nisbatan hushyor, aqliy-amaliy qarash, erkinlik
va mustaqillik xos.Ular haqqoniy bo’lish tushunchasiga xam real tarzda
yondoshmoqdalar Masalan: o’tgan yillardek “haqqoniylik bu hammaga bir
xil emas, har kimning imqoniyatiga qarab va hammaning ishiga yoki
manfaatlariga qo’shgan hissasiga qarab belgilanadi”, deb tushunadilar va
talqin etadilar.
Maktabni tugallash vaqtiga kelib, juda kup o’smirlar axloqiy
jihatdan shakllangan va ma’lum axloq normalari qat’iylashgan
xususiyatlariga ega bo’ladilar.O’spirinlarda axloqiy dunyoqarash bilan bir
qatorda ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ilmiy, madaniy, diniy va boshqa
sohalar buyicha ma’lum bir qarashlar vujudga keladi. Juda ko’p yillardan
beri uspirinlarni yaxshilik va yomonlik, xaqiqat va
noqonuniylik, axloqiylik va axloqsizlik masalalari
tashvishlantirib keladi. Hozirgi davr o’spirinlari har bir narsaga
ishonuvchan yoki salbiy munosabatlarga xos bulmay, balki
hayotga real, aqliy, amaliy qaraydigan, ko’proq erkin va
mustaqil bo’lishga intiluvchi yoshlardir.
O’spirinlar ongli ravishda egallangan axloq normalari asosida
o’z xarakatlarini yo’lga solishga intiladilar. Bu esa, avvalo
o’spirinning o’zini anglashining o’sishida namoyon bo’ladi. o’zini](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_31.png)
![anglash murakkab psixologik struktura bo’lib, quyidagilarni o’z ichiga
oladi.-birinchidan bolada tashqi olamdagi predmet ta’siridan paydo
bo’lgan sezgilari o’z tanasi bilan farq qila boshlaganda vujudga keladi;-
ikkinchidan, o’zining shaxsiy "Men” ligini aktiv faoliyati asosida
anglashi;-uchinchidan, o’zining psixik xususiyati va xislatlarini anglashi;-
to’rtinchidan, ijtimoiy, axloqiy o’z-o’ziga baxo berishning ma’lum
sistemasini anglashi.
Mana shu elementlarning barchasi bir-biri bilan funktsional va
genetik bog`langandir. Lekin, bularning hammasi sizga ma’lumki,
bir vaqtning o’zida shakllanmaydi. Bolaning “men”ligini anglashi taxmini 3
yoshda paydo bo’ladi, bunda bola shaxsiy olmoshni ishlata boshlaydi.
Masalan: men, meniki, mendan va hokazo, o’zining psixik sifatlarini
anglash va o’z-o’ziga berish o’spirinlik yoshida, borgan sari ko’proq
ahamiyat kasb eta boshlaydi.
O’spirinlar har joyda o’zini ko’rsatish xususiyatiga ega bo’lgan
usmirlik vaqtidayoq, o’zlarining shaxsiy xususiyatlarini ko’zata
boshlaydilar. Ya’ni o’zlarining tashqi qiyofalariga tanqidiy qaray
boshlaydilar: bo’yining pastligi yoki aksinchasi, semizlik, yo’zidagi
xusunbo’zarlar yigit va qizlarni bezovtalantiradi, ular iztirob
chekadilar. Kech etiladigan ug`il va qizlar yashirin
kechinmalar keechiradilar.
Kishining o’z obrazi -bu o’spirinlikning o’zini anglashi ancha
muhim komponent bo’lib hisoblanadi.O’spirinlikda o’z shaxsiy
xislatlariga baho berish kuchayadi uspirinham usmir singari o’z qadr-
qimmatini, uning nimalarni qilishga arzishi va nimalarga qodir
ekanligani benihoya bilgisi keladi. O’ziga baho berish ikkitausulda
bo’ladi.I.Kishi o’zi qo’lga kiritgan yutuqlari natijasi bilan baholaydi.
Masalan: bola qiyin vaziyatda o’zini yo’lotmaydi yoki yosh bolani
yong`indan qutqazdi -“Men qo’rqoq emasman” deydi. Ma’lum qiyin
topshiriqni bajaradi. “Men qobiliyatliman -deydi, Axloqga oid bunday
xatti-harakatlar, uspirinning o’z qat’iyligini sinashi hamdir.II. Ijtimoiy
taqqoslash, ya’ni o’zi haqidagi boshqa ishlarni fikrlarni solishtirishdan
iboratdir. Masalan: o’quvchilar tomonidan “mardlik deb ma’qullangan
xatti-harakatni o’qituvchi “qalbaki o’rtoqlik” deb ataydi. Bunda bolalar
o’z xatti-harakatlari tug`risida uylab, bosh qotira boshlaydilar. Shaxsiy
“men” obrazi, juda murakkabdir. Hatto kattalarning o’zini anglashi
qarama-qarshiliklardan holi emas. O’spirinlarda yanada kuchliroq bo’ladi.
Ba’zi uspirinlar o’zini kuzatishuchun kundalik daftarlar to’tadi. Bu
holat qizlardaertarok, va ko’proq uchraydi. Bu holat shunchaki o’sishni
bildirib qolmasdan, balki shaxsda mohiyat jihatidan tubdan boshqacha
tarzda o’z shaxsiyatining ma’naviy-ruhiy fazilatlarini, ijtimoiy turmush
tarzi, maqsad va vazifalarini anglashi, ularni oqilona baholash zaruratini](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_32.png)
![aks ettiradi. Undagi o’z-o’zini anglash, turmush, yashash, o’qish, mehnat
va sport faoliyatlari tarzi bilan namoyon bo’ladi.
O’quv muassasa, mikrom uhitidagi odatlanmagan vaziyat,
shaxslararo munosabatlar va muomala ko’lamining kengayishi o’ziga
xos topologik aqliy, axloqiy, irodaviy, hissiy xususiyatlarini oqilona
baholash, qo’yilayotgan talablarga javob berish tariqasida yondashish, o’z-
o’zini anglashini jadallashtiradi. o’spirin o’quvchilarining o’z-o’zini
anglashga aloqador o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Ular dastavval
o’zlarining kuchli va zaif jixatlarini, yutuq va kamchiliklarini aniqrok
baholash imqoniyatiga ega bo’ladilar.
O’spirin o’quvchining o’smirlik davridagi boladan o’zgacharoq
yana bir xususiyati -bu, murakkab shaxslararo munosabatlarda aks
etuvchi burch, vijdon hissini anglash, o’z qadr-qimmatani e’zozlashi,
sezish va fahmlashga ko’proq moyilligidir.
O’spirin o’quvchida o’zini anglashi negizida o’zini tarbiyalash istagi
tug`iladi. Natijada unda o’z-o’zidi tarbiyalash vositalarini saralash, ularni
kundalik turmushga tadbiq qilib ko’rish ehtiyoji vujudga keladi. Lekin,
o’z-o’zini tarbiyalash jarayoni o’spirin ruhiyatidagi mavjud nuqsonlarga
barham berish. ijobiy xislatlarni shakllantirish bilan kifoyalanib
qolmasdan, balki voyaga etgan kishilarga xos ko’pqirrali umumlashgan
idealga mos ravishda tarkib toptirishga yo’naltirilgan bo’ladi.
O’quvchilar o’zida shaxsning eng qimmatli fazilatlarini, o’quv va
mehnat malakalarini ongli, rejali, tartibli, izchil va muntazam
ravishdaegallab borishga, shaxsning yana bir fazilatlari va xislatlarini
hosil qilishga harakat qiladilar; o’z-o’zini tarbiyalash muammolarini,
yaxlit ma’naviy-ruxiy qiyofalash shakllantirishga intiladilar. O’spirin
o’quvchilarning o’z-o’zini tarbiyalash jarayoni.
O’quv muassasa, jamoat tashqilotlari, pedagoglar jamoasining
ta’siri doirasida bulmog`i shart. Toki o’z-o’zini tarbiyalashning,
takomillashtirishi jamoada munosib o’rin egallashga, ijtimoiy burchni
anglash, foydali mehnatga jalb etish ishiga xizmat qilsin. O’z-o’zini
tarbiyalash to’g`ri, izga solib yuborish uchun uyg`un birlikni tashqil
etgan tarbiyaviy chora-tadbirlar majmuasi tarzida ta’sir jamoa majburiyati,
o’zaro yordam va nazorat qilish, o’zaro va tanqid qilish kabilar maqsadga
muvofiqdir. Ijtimoiy, turmushda uchraydigan ba’zi bir yaramas
yurish-turish ko’rishmlariga, illatlariga, sarqitlariga qaqshatkich zarba
berish, ularning ta’siri yigit va qizlarni asrash, yot tashviqot mohiyatiga
qarshi ko’rash olib borish pedagoglar jamoasining bosh vazifasidir.
O’spirinlarda balog`atga etganlik tuyg`usi takomillashib borib, o’z-
o’zini qaror toptirish, o’z ma’naviy qiyofasini ifodalash tuyg`usi o’sib
o’tadi. Bu narsa ularning alohida shaxs ekanligini tan olishga intilishida o’z](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_33.png)
![ifodasini topadi. Buning uchun ayrim yoshlar turli modalarga mayl
qo’yish, tasviriy sanoatga, musiqaga, kasb-hunarga, tabiatga,
maftunkor qiziqishlarini namoyish qilishga harakat, qiladilar, o’quv va
mehnat jamoalari ta’sirida matonat, jasurlik, sabr-toqat, kamtarlik,
intizomlilik, alollik kabi insoniy fazilatlar takomillashadi. Xudbinlik,
loqayddik, munofiqlik, laganbardorlik, dangasalik, qo’rqoqlik,
g`ayirlik singari illatlarning barham topishi tezlashadi.
O’spirinlar shaxsining shakllanishi jarayonida jamoat
tashqilotlarining roli alohida ahamiyat kasb etadi. Ularda faollik,
tashabbuskorlik, mustaqillik, qat’iyatlik, mas’uliyatlik, o’z harakatlarini
tanqidiy baholash singari fazilatlari barqaror xususiyat kasb etib boradi.
O’spirin yigit va qizlarning jamoatchilikda faol ishtirok etish orqali
muayyan tashqilotchilik qobiliyati namoyon bo’ladi. O’zining kimligi,
qandayligi, qobiliyatlari, o’zini nimaga hurmat qilishini aniqlashga
intiladirlar. Dust va dushmanlarining kimligi, o’z istaklari, o’zini va
tevarak-atrofni, olamni yaxshi bilishi uchun nima qilish kerakligini
anglashga harakat qiladi.
Ma’lumki, o’spirinlarning hamma savollari anglangan bo’lmaydi.
Ba’zan o’spirinlar o’zlaridan hech qanoatlanmaydigan, o’z oldilariga
haddan tashqari kup vazifalar qo’yadigan, Lekin uning uddasidan chiqa
olmaydigan bo’ladi. Mana bo’lardan ko’rinib turibdiki, o’spirinlar o’z-
o’zini analiz qilish teranligi va yuksak talablarni bajarish kerakligini o’zida
aks ettira boradi. Bu esa uspirinlarning kelgusi yutuqlari shartlaridan
biridir.
O’z-o’zini hurmatlash va uning xususiyatlari quyidagilardan ibdrat,
Demak, yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, shaxsning erta o’spirinlikdagi
eng muhim xislatlaridan biri o’z-o’zini, hurmatlash, o’z-o’ziga baho
berish hamda o’zviy shaxs deb tan olish yoki olmaslik darajasidir.
O’spirinlar o’zlarida shaxsning muayyan kompleks sifatlarini hosil
qilishga intiladilar. O’z-o’zini tarbiyalash masalalarida bir butun
ma’naviy psixologik qiyofasini shakllantirish masalasi qiziqtiradi. Bunda
shaxs ideali va na’munaning mavjudligi katta ahamiyatg`a ega. Masalan;
ug`il bolalar, qahramonlik, yaxshi ota, o’qituvchi, vrach yoki badiiy asar
haqida kinofilmdagi obrazlarni o’zlariga ideal deb bilsalar; qizlarimiz
mehnatkash ayol,jozibali jamoat arbobi, nazokatli uy bekasi yoki ilmiy
xodim va hokazo.
O’zaro munosabat va emotsional hayot o’z mavqeini
belgilashning murakkab muammolarini uspirinlar o’zi hal qila olmaydi. Bu
masalani uspirinning ota-onasi, o’z tenpqurlari, o’qituvchilar ishtarokida
ularning qullab-quvvatlashida hal qila oladi.
Boshqacha qilib aytganda ijtimoiy sharoitlar rolini qonkret hayot
sharoitlari va faoliyatlarining roliga almashtirib bo`lmaydi. Mana shu](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_34.png)
![yuqorida aytilganlardan shunday xulosa qilish mumkinki,o`smirning
yoshi va uning hususiyatlari absolyut ahamiyatli kasb etmaydi
shu munosabat bilan o`smirlik yoshi mutloqo aniq ma’lum va absolyut
chegara hamda xarakteritsikaga ega emas bu erda ancha muhim bo`lgan
ma’lum fikrlar bor. Bu farqlarni qonkret ijtimoiy omillarning ta’siri
bilan va o`smirlarga beriladigan turli ta’lim va tarbiya sharoitlarining
ta’siri bilan tushuntirish mumkin.
Taraqqiyotning asosiy yo`nalishi bolaning o`smirlik
davridagi taraqqiyotining asosiy xarakteritsikasini ajratish
mumkin. O`smirlik davri organizmning jo`shqin o`sish davridir. Bu
davrda tananing intensiv ravishda rivojlanishi yo’zaga keladi,
Musqo`l apparatlari mutsahkamlanadi va skeletning suyaklanish
jarayoni davom etadi. Bu davrda yurak qon tomirlari sitsemasining
taraqqiyotida mos kelmaslik hodisasi kuchlaniladi.Bu paytda yurak
xajmi jihatidan ancha kattalashadi,ancha kuchli ishlay
boshlaydi.Ko`pincha qon aylanishining vaqtincha bo`zilishida qok
bosimining yoshga bog`liq xolda ko`tarilishiga,yurak faoliyatining zo`r
berilishiga olib keladi.Natijada o`smirlarda uchraydigan bosh
aylanishi,yurak urishi,bosh og`rig`i paydo bo`ladi.
O`smirlarning yoshi ham jismoniy psixik hususiyatga
egadir,organizm Pavlov ta’limotiga ko`ra,bir butun sitsemadan iborat
bo`lib,bunda barchato`qimalar va organlar fiziologik jarayonlar
o’zviy ravishda bir-biri bilan bog`langan bo`ladi. Lekin bir butunlikda
nerv sitemasi va uning bilan bog`langan yuqori qismi I.P.Pavlov
so`zi bilan aytganda organizmda sodir bo`ladigan barcha hodisalarni
boshqarib turuvchi bosh miya po`tsi asosiy etakchi rolni o`ynaydi.
O`smirlik yoshida nerv sitsemasining yuqori qismi sifat
jihatidan o`sa boshlaydi va miya ichki to`zilishining
murakkablashishga o`tadi. Katta yarim sharda nerv
xujayralarning etishi tugallanadi. O`smir organizmining jismoniy
taraqqiyoti uning organlari va to`qimalarining rivojlanishi bosh miya
po`tsining boshqaruvchanlik roli otsida amalga oshadi,ammo o`sib
borayotgan to`qimalar va organlar o`z navbatida nerv sitsmasining
o`sishiga ta’sir ko`rsatadi. O`smirlik yoshida o`pkaning xajmi
kattalashadi nafas olish ancha miqdorda tezlashgan va sayoz bladi.
O`smirlik yoshida bola qancha toza havoda yursa shuncha
foydalidir. Bu davrda ichki sekretsiya bezlarining qayta qurishiga bog`liq
bo`lgan jinsiy etilish davridir.Bu bezlarning etilishi kishi organizm
faoliyatida xizmati juda kattadir. O`smirlik yoshining xarakterli
xususiyatlaridan biri jinsiy etilish jarayonidir.Jinsiy etilishning
boshlanishi ko`p jihatdan iqlimga va milliy epiografik omillarga](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_35.png)
![vashuning bilan birga individual xususiyatlarga bog`liqdir.Kuzatishlar
shuni ko`rsatadiki jinsiy etilishning boshlanish davri o`g`il
bolalarda 12-13 yoshda,qiz bolalarda 11-12 yoshda boshlanadi.
Ko`pchilik o`g`il bolalar hozirgi vaqtda jinsiy etilish 15-16 yoshda,
qiz bolalarda 13-14 yoshlarda ko’zatiladi. O`qituvchilar sinf
rahbarlari datsavval shkni chuqur anglashlari lozimki,jinsiy
etilish organizmning jismoniy taraqqiyotiga ta’sir qilishdan ularning
psixik rivojlanishiga ham katta ta’sir kursatadi.
O`smirlarda jinsiy etilish bilan birga shu paytgacha ularga
noma’lum bo`lgan qandaydir xislar,kechinmalar qarama-qarshi jinsga
spetsifik qiziqish noma’lum mazmundagi kitoblarga qiziqishlarning
paydo bo’lishitabiiydir.
O’smirlik davrida nutqning rivojlanishi bir tomondan so’z boyligini
oshishi hisobiga bo’lsa, ikkinchi tomondan tabiat va jamiyatdagi
narsa voqea va hodisalarning mazmun mohiyatini anglashlari hisobiga
bo’ladi. Bu dovrda o’smir til yordamida atrof-borliqni aks zttirilishi
bilan bir qatorda nnson dunyoqarashini ham belgilab berish
mumkinligini his qila boshlandi Aynan usmirlik davridan boshlab,
iison aynan nutq bilish jarayonlarining rivojlanishini belgilab
berishini tushuna boshlaydi o’smirni ko’pincha muomalada so’zlarni
ishlatish qoidllari -“qanday qilib to’g`ri yozish kerak?”, “qanday qilib
yaxshiroq aytish mumkni?” kabi savollar juda qiziqtiradi. o’smirlar
maktabdaga o’qituvchilar. kattalar sta-onalar nutqidagi kamchiliklarga
kitob, gazeta radio va telividenie diktorlari xatolariga tez e’tibor
beradilar. Bu holat o’smirning bir tomondan o’z nutqini nazorat qilish
urgatsa, ikkinchi tomondai kattalar ham nutq, qoidalari bo’zilishi
mumkinligini bilishlariga va o’zida mavjud xatoliklarni birmuncha
barham toptirishlariga olib keladi.
O`smirlikdan k е yingi navbatdagi bosqichni o`spirinlik davri d е b bir
bosqich hisoblashimiz ham mumkin, l е kin hozirgi ko`pchilik psixologlar
klassifikatsiyasi bo`yicha ikki bosqichga ajratishimiz ham mumkin. Avval
o`smirlikdan k е yingi bosqichni o`smirlik, k е yingisi ilk o`spirinlik yoki
yigitlik davri d е b aytilardi–da 14 yoshdan 21 yoshgacha bo`lgan davrlarni
kamrab olar edi. Hozir ko`pchilik psixologlar 15–18 yoshni qamrab
oladigan davrni ilk o`spirinlik d е b atashni ma'qul ko`rmoqdalar, bu
umumta'lim maktabining 8–9 sinfidan boshlab, kasb–hunar koll е ji va
lits е ylarining 1–2–sinflariga, ya'ni 8–10 sinf yoshiga to`g`ri k е ladi. Bu
davrda o`quvchi jismonan baquvvat, o`qishni tugatgach mustaqil m е hnat
qila oladigan, oliy maktabda o`zini sinab ko`radigan imkoniyatga ega
bo`ladi.](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_36.png)
![O`spirinlarda avvalo o`zini anglashdagi siljish yaqqol ko`zga
tashlanadi. Bu xol shunchaki o`sishni bildirmaydi. O`spirinda o`zining ruhiy
dunyosini, shaxsiy fazilatlarini, aql-zakovatini, qobiliyati hamda
imkoniyatini aniqlashga intilish kuchayadi. Bu yoshdagi o`quvchilarning
o`zini anglashga aloqador xususiyatlari mavjud. Ular avval, o`zlarining
kuchli va zaif jihatlarini, yutuq va kamchiliklarini, munosib va nomunosib
qiliqlarini aniqroq baholash imkoniyatiga ega bo`ladilar. O`spirin o`smirga
qaraganda o`z ma'naviyati va ruhiyatining xususiyatlarini to`laroq tasavvur
eta olsa ham, ularni oqilona baholashda kamchiliklarga yo`l qo`yadi.
Natijada u o`z xususiyatlariga ortiqcha baho b е rib, manmanlik, takabburlik,
kibrlanish illatiga duchor bo`ladi, sinf va p е dagoglar jamoalarining
a'zolariga g`ayritabiiy munosabatda bo`la boshlaydi. Shuningd е k, ayrim
o`spirinlar o`z hatti–harakatlari, aqliy imkoniyatlari va qiziqishlariga past
baho b е radilar va o`zlarini kamtarona tutishga intiladilar. O`smirlik
yoshidagi boladan yana bir xususiyat–murakkab shaxslararo munosabatlarda
aks etuvchi burch, vijdon xissi, o`z kadr-qimmatini e'zozlash, s е zish va
faxmlashga moyillikdir. Masalan, o`spirin yigit va qiz s е zgirlik d е ganda
nozik, nafis xolatlarning farqiga borish, zaruratni anglash, xolisona yordam
uyushtirishni, shaxsning nafsoniyatiga t е gmasdan amalga oshirishni
tushunadi. O`spirin o`zining ezgu niyatini baholashda jamoada o`z o`rnini
b е lgilash nuqtai–nazaridan yondoshadi, chunonchi, «o`zim tanlagan
mutaxassislikka yaroqlimanmi?», «Jonajon R е spublikamga, ota-onamga
munosib farzand bo`la olamanmi?», «Jamiyatning taraqqiyotiga o`z
ulushimni qo`sha olamanmi?» d е gan savollarga javob qidiradi. O`quvchida
o`zining fazilati to`g`risida yaqqol tasavvur hosil qilish uchun o`qituvchi
unga juda ustalik, ziyraklik bilan yordam b е rishi lozim. Shundagina
jamoada ustozga, do`stlariga chuqur xurmat, minnatdorchilik tuyg`ulari
uyg`onadi.
O`spirin o`quvchida o`zini anglash zamirida o`z–o`zini tarbiyalash
istagi tug`iladi va bu ishning yo`llarini topish, ularni kundalik turmushga
tadbiq qilish ehtiyoji vujudga k е ladi. O`zlariga ma'qul ma'naviy–psixologik
qiyofaga ega bo`lish uchun oqilona o`lcham, m е zon, vazifalarni bajaruvchi
barkamol, mukammal timsol, namuna, yuksak orzu tasvirini qidiradilar.
O’smir so’zlarning kelib chiqish tarixga, ularniig aniq
mazmuni va mohiyatiga juda qieiqadi. U endi o’z mutqida yosh bola
singari emas, bolki katta oddmlardan so’zlarni tanlashga harakat qiladi.
Nutq madaniyatnii egallash borasida o’smir uchui o’qituvchi, albatta,
namuna bo’lishi shartdir. Aynon maktvb talimi o’smir bilshi jarayonlarini
rivojlanish yo’nalishinn sifat jihatidan o’zgarishdi asosiy omil bo’lib xizmat
qiladi. Bilish jarayonlarining rivojlanishida nutq ham oshadi, ham yozma
mavjud bo’lishi bilan ham kuchlivosita xisoblamadi. Maktabdagi O’quv
Jarayonlarining to’g`ri tashqil etiliishi va amalga oshirilishi bilan o’smir
nutqining to’g`ri rivjlanishiga sharoit yaratiladi Nutqni o’zlashtirishga](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_37.png)
![harakat bu o’smirniig muomala, bilish va ijodiy faoliyatga kirilishi ehtiyoj
va intilish hisoblanadi.
O’smirlik davrida o’qish va yozma monologik nutq jadal
rivojlanadi. 5 sinfdan boshlab to 9-sinfgacha o’kish to’g`ri, tez va ifodali
bo’lish darajasidan, yoddan ifodoli, ta’sirli aytib bera olish darajasigacha
ko’tariladn. Monilogik nutq esa asardagi kichik bir parchani qayta so’zlab
berishdan, mustaqil ravishda nutq va chiqishlar tayyorlash, ogzaki
mulohaza yuritish, fikr bildirish va ularii asoslab berishgacha o’zgaradi.
Yozma nutq ham yaxishlangan holda o’smirlar endi ularga berilgan erkin
mavzu bo’yicha mustaqil holda insho yoza oladilar, O’smirlarning nutqi
tula tafakkur bilan bog`liq holatida amalga oishriladi. 5-6
sinflardagi o’quvchilar ogzaxi va yoama matn uchun reja to’zib, unga omal
qila oladalar.
O’smirlik davrida nazariy tafakkur yuqori ahamiyatga ega bo’la
boshlaydi. Chunki bu davrdagi o’quvchilar atrof-olamdagi boglanishlar
mazmunini yuqori darajada bilishga harakat qiladilar. Bu davrda
o’smirning bilishga bo’lgan qiziqishida progress sodir bo’ladi. Ilmiy
nazariy bilimlarning egallab olinishi tafakkurning rivojlanishiga olib
keladi. Buning ta’sirida isbot, dalilar bilan fikrlash qobilyati rivojlanadi.
Unda deduktiv xulosalar chiqarishga qobiliyat paydo bo’ladi.
Hayotiy psixologik bilimlarning ilmiy psixologik bilimlardan
farqishundan iboratki, ilmiy jihatdan asoslangan bilimlar
anglashilgan,mantiqiy puxta, oqilonalik xususiyatiga ega bo’ladi. Ilmiy
psixologik bilimlar faraz va g’oyalarni ilgari surish daqiqasidan
boshlaboq shakllana boradi, ulardan kelib chiqadigan oqibatlarni
mantiqan tekshirish bilan yakunlanadi. Bunda ham olg’a surilgan
g’oyalar tekshirishjarayonida biron-birtasdiqyoki inkor ma'nosiga
erishsagina ilmiy psixologik bilimlar tizimiga kiritiladi.
Hayotiy psixologik bilimlarning ilmiy psixologik bilimlar bilan
qiyoslanishni davom ettirsak, unda ular o’rtasidagi tafovutlar
yanadayaqqolroq ko’zga tashlana boshlaydi. O’zidan o’zi ma'lumki, hayot
psixologiyasida to’plangan bilimlarni me’ros sifatida bevosita qoldirish
yokiularni yosh avlod ongiga qaysidir yo’l bilan uzatish imkoniyati o’ta
cheklangandir. Chunki,keksa (katta) avlod tomonidan yaratilgan turmush
psixologiyasini yosh avlod to’g’ridan-to’g’ri qabul qila olmaydi. Har bir
yosh yakkahol ravishda hayotiy psixologik bilimlarni shaxsiy
tajribasidan o’tkazganidan keyingina ularning to’g’riligiga ishonch hosil
qiladi. Ana shu boisdan keksa yoki katta avlod bilan yosh avlod o’rtasida
yuz beradigan nizolar,tushunmovchiliklar uzluksiz,to’xtovsiz ravishda
davom etayotganligi sababli abadiyat qonuniyatlariga aylanib ketgandir.
Avlodlar o’rtasidagiqarama-qarshiliklar, anglashilmovchilik to’sig’i, hayot
dialektikasini vujudga keltirib, mangulik muammosiga aylanib qolgan insof,](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_38.png)
![iymon, nafosat,adolat, erk tushunchalari atrofidagi bahslarni davom
ettirishga puxta zamin hozirlaydi.
O`qituvchi va tarbiyachi uchun bolalarning o`smirlik davri
psixologiyasini bilish psixologik nuqtai nazaridan ham pedagogik nuqtai
nazaridan ham muximdir. Bu davrni biz yana o`tish davri ham deb
ataymiz. O`smirlik davri asosan 11-15 yoshdagi bolalarni o`z ichiga
qamrab oladi, ya’ni 5-8 sinf o`quvchilarini.
O`smir o`quvchilarni ta’lim va tarbiya berish ishlarida uchraydigan
ayrim qiyinchiliklar bu yoshdagi bolalarning psixik rivojlanishi va
hususiyatlarini ba’zan etarli darajada bilmaslikdan yoki inkor qilishdan
kelib chiqadi.
Kichik va katta yoshdagi maktab o`quvchilariga qaraganda
o`smirlik yoshidagi bolalarni tarbiyalashda juda ko`p qiyinchiliklar
bo`ladi. Chunki, kichik bolaning katta odamga aylanishi jarayoni juda
kiyin kechadi. Bu jarayon o`smirlar psixologiyasining odamlar bilan
bo`lgan munosabat formalarining jiddiy ravishda o`zgarishi, hamda hayot
sharoitining o`zgarishi bilan bog`liqdir. Bu davrda o`smirlarning o`z
shaxsiy fikrlari paydo bo`ladi. Ularda o`z qadr-qimmatlari haqidagi
tushuncha kengayadi. Ilmiy psixologiyaning aniqlashi bo`yicha
o`smirlarningpsixik taraqqiyotini xarakatga keltiruvchi kuchlar, ularning
faoliyatlari bilan tug`iladiganextiyojlar bilan bu extiyojlarni
qondirish imqoniyatlari o`rtasidagi dialektik qarama-qarshiliklarni
yo’zaga kelishi va bartaraf qilinishidan iboratdir.
Qarama-qarshiliklar ancha yuksak darajadagi psixik
taraqqiyotini, ancha murakkab shakldagi faoliyat turlarini va
shaxsning qator yangi psixologik hususiyatlarini tarkib toptirish
orqali bartaraf qilishdan iboratdar.Shundan keyin psixik
taraqqiyotning yuksakroq bosqichiga o`tiladi.sana shu nuqtai
nazardan o`smirlik yoshini yanada oydinroq qarab chiqaylik. Bola
boshlang`ich sinfni tugatadi. Bolaning o`rta maktabda o`qishga o`tishi
uning hayotida burilish davri hisoblanadi.
Ilk o‘spirinlik davri «kamolot bo‘sag‘asi” deb ta’riflanadi. Bu
kamolot bosqichi fiziologik, psixologik va ijtimoiy chegaralarni o‘z
ichiga oladi. Psixologiya fani o‘spirinlik muammosini kompleks
o‘rganishni da’vat etadi.
Bu juda qiyin masala, chunki psixofiziologik taraqqiyot sur’ati
bilan uning bosqichlari ijtimoiy etilish muddati bilan hamma vaqt ham
to‘g‘ri kelavermaydi. Akseleratsiya natijasida bugungi ilk o‘spirinlarning
taraqqiyoti avvalgi avlodlarga nisbatan o‘rtacha ikki-uch yil avval](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_39.png)
![etilmoqda. Fiziologlar bu jarayonni 2-darajali jinsiy belgilarning paydo
bo‘lishiga qarab, 3-ta bosqichga ajratadilar:
Akseleratsiya munosabati bilan o‘spirinlik Yoshining chegarasi
endi 15-16 dan 18 Yoshgacha bo‘lmoqda. Demak, o‘spirinlik ham oldin
boshlanadi. Lekin, bu taraqqiyot davrining qonkret mazmuni birinchi
navbatda ijtimoiy sharoitlar bilan belgilanadi. Yoshlarning jamiyatda
tutgan o‘rni, ularning mavqei, ular egallaydigan bilimlarning hajmi va bir
qator boshqa faktorlar ijtimoiy sharoitlarga bog‘liqdir.
Ilk o‘spirinlik Yoshidagi bolalar bu 15 Yoshdan 17-18 Yoshgacha
bo‘lgan akademik litsey va kasb-hunar kollejlari o‘quvchilaridir.
O‘spirinlik – bu odamning fuqaro sifatida shakllanishi, uning ijtimoiy
jihatdan etilishi, o‘z taqdirini o‘zi hal qilishi, ijtimoiy hayotga faol
ishtirok etishi davri, fuqaro va vatanparvarning ma’naviy sifatlari tarkib
topadigan davrdir.Faol ijtimoiy hayot, o‘qishning yangi xarakteri
(mustaqil bilim olish) yigit va qizlarda dunyoqarashning shakllanishiga,
ularda mustaqillik va burch hissining tarkib topishiga, bilimning turli
sohalarida ularning ijodiy qobiliyatini avj oldirishga katta ta’sir
ko‘rsatadi.
Rus psixologi L.I.Bojovich ilk o‘spirinlik davrida shaxs motivatsion
sohasining rivojlanishiga urg‘u beradi: o‘quvchilarning hayotda o‘z
o‘rnini va ichki pozitsiyasini aniqlashi, dunyoqarashning shakllanishi va
uning bilish faoliyatiga, o‘z-o‘zini anglashga va axloqiy ongga ta’siri
nazarda tutiladi.
Ilk o‘spirinlar mustaqil hayot sohasida yaqin istiqbolga ega bo‘lar
ekanlar, o‘zlarining hayot yo‘llarini belgilab olishga, bundan buyongi
mehnat faoliyatlarining aniq istiqbollarini aniqlab olishga, o‘zlarining
kelgusi ixtisoslarini tanlashga intiladilar. SHu munosabat bilan kasb-
hunarga oid qiziqishlar tarkib topadi va yanada barqarorroq bo‘lib qoladi,
yigit va qizlar o‘z kelajaklari haqida jiddiyroq o‘ylay boshlaydilar.
Ilk o‘spirinlik davridagi jismoniy rivojlanish ustida to‘xtalib
o‘tamiz, bu narsa quyidagi sabablarga ko‘ra muhimdir. Jismoniy
rivojlanishning ayrim xususiyatlari ilk o‘spirin shaxsining ayrim sifatlari
rivojlanishiga ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatadi va uning bundan keyingi
hayot faoliyati sohasidagi imkoniyatlarini bir qadar belgilab beradi.
Birinchidan bu o‘rinda kasb tanlash nazarda tutiladi, bu esa ma’lum
darajada yigit va qizlarning individual jismoniy tuzilishi xususiyatlariga
ham bog‘liqdir. Ikkinchidan, jinslarning o‘zaro mayli ta’sir ko‘rsatadiki,
bunda jismoniy rivojlanish xususiyatlari ancha muhim rol o‘ynaydi.
O‘zining jismoniy kuchini va jozibadorligini, sog‘lomligi va
mukammalligini his etish yigit va qizlarda o‘ziga ishonch, dadillik,](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_40.png)
![tetiklik, optimizm va xushchaqchaqlik singari sifatlarning tarkib topishiga
ta’sir ko‘rsatadi.
Bo‘yning o‘sishi o‘spirin qizlarda 15-16 Yoshgacha, o‘g‘il
bolalarda 17-18 Yoshgacha davom etadi. Bu Yoshda muskullar kuchi tez
o‘sadi. Masalan, 18 Yoshli bola muskul kuchi 12 Yoshli bolaga nisbatan
2 baravar ko‘p bo‘ladi. Jismoniy taraqqiyot, asosan, to‘g‘ri ovqatlanish
rejimiga va jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanishiga ko‘p jihatdan bog‘liq.
Jinsiy taraqqiyot jihatdan bu Yoshdagi ko‘pchilik yigit va qizlar
postpubertat (tugallanuvchi) davrda bo‘ladilar. Bularning jismoniy
rivojlanishi katta Yoshdagi odamning jismoniy rivojlanishidan kam fark
qiladi. Bo‘yning va organizmning notekis o‘sishi va rivojlanish davri
tugallanadi hamda jismoniy rivojlanishning nisbatan birmuncha tekis
davri boshlanadi.O‘spirinlik Yoshida jismoniy sifatlar (bo‘y, og‘irlik)
nisbatan barqaror darajaga etgan bo‘ladi. Shuningdek, muskul kuchi va
ishchanlik qobiliyati sezilarli darajada ortadi.
Ko‘krak qafasining hajmi kengayadi, skelet, naychasimon suyaklar
qattiqlashadi, to‘qimalar va a’zolarning shakllanishi va funksional
taraqqiyoti tugallanadi. Odatda bu Yoshda yurak va qon tomirlarning
rivojlanishida o‘smirlarga xos bo‘lgan notekislik endi tekislashadi, qon
bosimi baravarlashadi, ichki sekretsiya bezlari bir me’yorda ishlay
boshlaydi. Nerv sistemasining va xususan, miya rivojlanishidagi
o‘zgarishlar ma’lum bo‘lib qoladi. Lekin, bu o‘zgarishlar miya
massasining ortishi hisobiga emas, balki miyaning ichki hujayralari
tuzilishining murakkablashuvi hisobiga ro‘y beradi.
Katta yarim sharlar qatlamidagi hujayralarning tuzilishi sekin-asta
kattta Yoshdagi kishi miyasining hujayralariga xos bo‘lgan
xususiyatlarga ega bo‘ladi. Bosh miya po‘stining qismlarida assotsiativ
to‘qimalarning miqdori ko‘payadi. Natijada o‘qish va mehnat jarayonida
katta (yarim sharlar) qatlamining analitik-sintetik faoliyati
murakkablashadi. Ba’zan bu Yoshdagi o‘quvchilarda nerv
qo‘zg‘aluvchanligining ortishi, nerv sistemasi normal ishlashining
buzilishi ko‘pincha noto‘g‘ri yashash rejimining: tungi mashg‘ulotlar,
to‘yib uxlamaslik, toliqish, chekish, noratsional ovqatlanish, zararli
odatlar va boshqa ayrim sabablarning natijasida ro‘y beradi.
Ilk o‘spirlik Yoshining boshlanishida odatda jinsiy etilish
tugallanadi, ikkilamchi jinsiy belgilar rivojlanadi, bu hol yigit va
qizlarning tashqi ko‘rinishida ham sezilarli o‘zgarish hosil qiladi. Jinsiy
etilish davrining tugallanishi hali jismoniy etuklikni ham, buning ustiga
psixik va ma’naviy etuklikni ham anglatmaydi. Faqat 18 Yoshga borib,
nikohdan o‘tishga ruxsat beriladigan davrda, shu Yosh uchun minimal
darajada zarur bo‘lgan jismoniy, ma’naviy, fuqarolik etuklik darajasi](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_41.png)
![boshlanadi. 18 Yoshli yigit va qizlar jamiyat tomonidan katta Yoshli
kishilar deb e’tirof etiladi.
Ilk o‘spirinlik davrini ikkinchi o‘tish davri deb hisoblash mumkin.
Agar birinchi o‘tish davri ko‘proq bolalikka yaqin bo‘lsa, ikkinchi o‘tish
davrida bo‘lgan o‘spirin ko‘proq Yoshlik davriga yaqindir va shu
jihatidan o‘rganiladi hamda tadqiq etiladi. Ilk o‘spirinlik davri, asosan,
unda mustaqil hayotning boshlanishi (o‘rta maktabni tamomlab, litsey,
kollejlarga kirishi)bilan xarakterlanadi. Hayotdagi bu o‘zgarishlar ilk
o‘spirinning shaxsiga, o‘z-o‘zini anglashiga ta’sir ko‘rsatadi.
O‘smirlardan farqli o‘laroq ilk o‘spirinlar katta hayotni tasavvur
etmaydilar, balki unda ishtirok etadilar.
Ilk o‘spirinlarning mustaqilligi ortishi bilan kattalarning unga
munosabatlari ham o‘zgaradi. Kattalar o‘smirga ko‘proq bola deb
qarasalar, ilk o‘spirin Yoshdagilarga katta odamdek munosabatda
bo‘ladilar. Ilk o‘spirinlar hayotda o‘z o‘rnini topishga nisbatan intilishi
anglangan holatda bo‘ladi. U o‘z hayotiy rejalarini amalga oshirish uchun
harakat qila boshlaydi va ma’lum bir kasbni egallay boshlaydi yoki shu
soha bo‘yicha akademik litseylarda o‘qishini davom ettiradi. O‘spirinlar
tanlagan sohalari yoki kasblarida juda katta yangiliklar, kashfiyotlar
qilgilari keladi, lekin asta-sekinlik bilan yangilik va kashfiyotlar qilish
uchun ularda bilim va tajriba etishmayotganligini, buning uchun ko‘prok
o‘qish va o‘rganishlari kerakligini anglay boshlaydilar.
Hayot faoliyati kengaygan sari, o‘spirinlarda ijtimoiy rollar kengligi
faqat miqdor tomondangina kengayib qolmay, balki sifat tomonidan ham
o‘zgarib boradi. Masalan: 16 Yoshda pasport oladi; 18 Yoshidan faol
saylash huquqiga va oila qurish imkoniyatiga ega bo‘ladi. O‘spirin jinoiy
ishlar uchun javobgar bo‘ladi. Ba’zi o‘spirinlar bu Yoshdan boshlab
ishlay boshlaydilar. Kasb tanlash haqida o‘ylay boshlaydilar. Lekin,
shunga qaramay o‘spirinlarda kattalarga qaramlik xususiyatlari saqlanib
qoladi.
O‘spirinlar (16-18 Yoshlar) o‘zlarining psixologik xususiyatlari
bilan boshqa Yosh davrdagi bolalardan keskin farq qiladilar. Jismoniy
hamda aqliy jihatdan voyaga etgan, kamolotga erishgan, dunyoqarashi,
o‘z-o‘zini boshqarishi kabi etuk insoniy xususiyatlari tarkib topgan
bo‘ladi. Ular vazmin, mulohazali bo‘ladilar, katta Yoshdagilarga hurmat-
ehtirom bilan qaraydilar. Ular uzoqni ko‘zlaydigan, kelajak uchun
qayg‘uradigan, ota-onalarining yaqin yordamchisiga aylanadilar. O‘quv
faoliyati o‘spirinning asosiy faoliyati bo‘lib qolaveradi, o‘qishga nisbatan
o‘smirlik Yoshiga qaraganda o‘spirinlikda bir muncha yuqoriroq bo‘ladi.
Mustaqil hayotga tayyorgarligini o‘z-o‘zini anglashi bilan bog‘liq
motivlar bu davrda etakchi o‘rinni egallaydi. Motivlar tizimida](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_42.png)
![jamiyatning to‘laqonli a’zosi bo‘lishga intilish, insonlarga naf keltirish
kabi ijtimoiy motivlar ustunlik qiladi. Bu davrda o‘spirinlarning kelgusi
hayoti va tanlayotgan kasbiy rejalariga ko‘ra fanlarga nisbatan
qiziqishlari o‘zgaradi. O‘spirinning fanlarga hamda shu fan
o‘qituvchilariga nisbatan munosabati o‘zgaradi. O‘spirinlik davrida o‘zi
ko‘zlagan maqsadlariga erishishga asoslangan motivlar birinchi o‘ringa
ko‘tariladi. O‘smirlar o‘zlarining o‘qishga bo‘lgan munosabatlari va
ularning o‘qish-o‘rganishga undovchi sabablarni yaxshi anglaydilar.
O‘spirinlik Yoshida boshdan kechiriladigan his-tuyg‘ularning boyligi,
xilma-xilligi bilan, hayotning turli tomonlariga emotsional munosabatda
bo‘lishi bilan ajralib turadi.
Rus psixologi L.S.Vigotskiy 1920 yillardayoq ilk o‘spirinlar haqida
nazariyalar ko‘pligi ta’kidlagan edi. Ilk o‘spirinlar haqida 3ta yirik
yo‘nalishlarni ajratib ko‘rsatish mumkin.
Birinchi yo‘nalish biogenetik yo‘nalish deb ataladi, uning asosida
etilishning biologik jarayonlari yotadi. Ikkinchi yo‘nalish sotsiogenetik
yo‘nalish deb ataladi, unda asosiy e’tibor ijtimoiylashuvga qaratiladi.
Uchinchi yo‘nalish psixogenetik deb atalib, uning asosida psixik
jarayonlar va funksiyalarning rivojlanishi yotadi.
Taraqqiyotning biogenetik nazariyalarida rivojlanishning biologik
determinantlariga asosiy urg‘u beriladi. Rivojlanish jarayonining o‘zi
bosqichlari universal bo‘lgan etilish sifatida talqin etiladi. Bu
yo‘nalishning yorqin namoyondalaridan biri XX asr amerikalik psixologi
S.Xolldir. Uning ta’kidlashicha, rivojlanish psixologiyasining
asosiy qonuni biogenetik “rekapitulyasiya qonuni” hisoblanadi, unga
ko‘ra individual rivojlanish, ontogenez filogenezning asosiy bosqichlarini
takrorlaydi.Go‘daklik rivojlanishning hayvonot fazalarini takrorlaydi.
Bolalik qadimgi odamlarning asosiy mashg‘ulotlari ovchilik va baliq
ovlash bo‘lgan davrga to‘g‘ri keladi. 8dan 12 Yoshgacha bo‘lgan davr
o‘smirlikdan oldingi davr deb ataladi, yovvoyilik tugallanib,
madaniyatning boshlanishi deb ta’riflaydi.12-13 Yoshdan 22 -25
Yoshgacha bo‘lgan davrni o‘spirinlik deb ataladi, kattalikning
boshlanishi, romantizm davri deb ataladi. Bu davrda tashqi va ichki
nizolar avj olib, insonda “individuallik hissi” paydo bo‘ladi. Holning bu
nazariyasi psixologlar tomonidan tanqid qilinadi.
Biogenetik nazariyaning boshqa varianti nemis “konstitutsional
psixologiya” vakillari tomonidan ishlab chiqildi. E.Krechmer va E.Yensh
ba’zi biologik omillar asosida (tana tuzilishi tiplari va boshqalar) shaxs
tipologiyalari muammolarini ishlab chiqib, insonning jismoniy tiplari va](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_43.png)
![uning rivojlanish xususiyatlari orasida qandaydir bog‘lanish mavjud
bo‘lsa kerak deb taxmin qiladilar. E.Krechmer barcha insonlarni ikki
tomonga joylashtirish mumkin, bir tomonda sikloid (oson qo‘g‘aluvchan,
kayfiyati o‘zgaruvchan) ikkinchi tomonda shizoid (kamgap,hissiyotlar i
yorqin bo‘lmagan) tiplarni joylashtirish mumkin.Krechmerning shogirdi
K.Konradning ta’kidlashicha, bu tavsiflarni Yosh bosqichlariga ham
qo‘llasa bo‘ladi: O‘smirlikdan oldingi davr “sikloid”, ilk o‘spirinlik esa
“shizoid” davrga to‘g‘ri keladi. SHizoid shaxsning o‘spirinligi murakkab
va og‘ir kechadi, uning hislatlari individual-tipologik xususiyatlar bilan
yanada chuqurlashadi.Sikloid shaxs ilk o‘spirinlik xavotirlanishlarini
engil shaklda boshidan kechiradi,bu Yoshning xususiyatlari uning
tipologik xususiyatlari bilan muvozanatlashadi.
Nemis olimi V.Seller “Konstitutsiya va rivojlanish” asarida (1952)
ta’kidlashicha, psixik va somatik rivojlanish orasidagi bog‘lovchi zveno
bola tana tuzilishining o‘zgarishi va uni anglash hisoblanadi.
Biogenetik yo‘nalish namoyondalari olimlar e’tiborini
taraqqiyotning psixik va jismoniy o‘zaro bog‘liqligini o‘rganishga
qaratdilar. Bu psixofizologiya uchun katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Psixika
taraqqiyotini faqat biologik qonunlar asosida tushunish muvaffaqiyatga
erishmadi. Ular taraqqiyotning ijtimoiy omillarining rolini yo‘qqa
chiqarib, faqat biologik omillarning rolini bo‘rttirmoqchi
bo‘ldilar.SHunday nazariyalardan biri mashhur amerikalik psixolog
A.Gezell nazariyasidir. U taraqqiyotda biologik omillarga urg‘u
beradi.Gezellning fikricha, ilk o‘spirinlik Yoshi 11 dan 21 Yoshgacha
davom etadi, ulardan birinchi besh yil (11dan 16 Yoshgacha) bo‘lgan
davr juda muhimdir. Uning ta’kidlashicha, o‘n yil, oltin davr bo‘lib bola
muvozanatli, hayotni oson idrok etadi, ota-onasi bilan muomalasi yaxshi,
tashqi ko‘rinishi haqida qayg‘urmaydi. 11 Yoshdan organizmda qayta
qurish boshlanadi; bola ta’sirchan bo‘lib qoladi, qarshilik ko‘rsatish
(negativizm), kayfiyatning tez o‘zgarishi, tengdoshlari bilan janjallar, ota-
onaga qarshi isyon paydo bo‘ladi.12 Yoshda hayotga munosabat
ijobiylasha boshlaydi, o‘smirning oiladan uzoqlashishi hamda
tengdoshlarining ta’siri kuchaya boradi. Bu Yoshdagi asosiy hislatlar:
aqllilik, chidamlilik va hazil; o‘smir bajonudil tashabbus bilan chiqadi,
tashqi ko‘rinishi haqida qayg‘ura boshlaydi va qarama-qarshi jins
vakillariga qiziqishi ortadi. 13 Yoshlilarning asosiy hislatlari – o‘smir
o‘zi bilan o‘zi bo‘lib, introvertlik hislatlari kuchayadi; o‘z-o‘zini tanqid
qiladi, tanqiddan tez xafa bo‘ladi, psixologiya bilan qiziqa boshlaydi, ota-
onaga ham tanqidiy munosabatda bo‘la boshlaydi, do‘st tanlashi ham
o‘zgarib boradi, somatik o‘zgarishlar kuchayganligi sababli kayfiyatning
tez o‘zgarishi namoyon bo‘ladi.](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_44.png)
![14 Yoshda introversiya ekstroversiya bilan almashadi, o‘smir
muloqatchan, kuch-quvvatga to‘la, o‘ziga ishonchi ortgan, insonlarga va
ular orasidagi farqqa qiziqish ortadi. U o‘zini boshqalar bilan
solishtirishni, kino va adabiy qahramonlarga o‘zini o‘xshatib, muhokama
qilishni yoqtiradi. Gezellning ta’kidlashicha, 15 Yoshlilarning
xususiyatlarini yagona shaklda ifodalash qiyin, chunki individual farqlar
ortib boradi. Bu Yoshdagi yangi psixologik tuzilma - mustaqillik ruhining
ortishi bo‘lib, bunda o‘smirning maktab va oilaga munosabati kuchayadi,
tashqi nazoratdan qochish o‘z-o‘zini nazorat qilish va ongli o‘z-o‘zini
tarbiyalash bilan uyg‘unlashadi. Bularning barchasi o‘smirning salbiy
ta’sirlarni idrok qilish va tez xafa bo‘lishini orttiradi.
16 Yoshda yana osoyishtalik boshlanadi: isyonchilik xushchaq-
chaqlikkka aylanadi, ichki mustaqillik, hissiy barqarorlik,
muloqatchanlik, kelajakka intilish kuchayadi.SHunday qilib, Gezellda
biogenetik qonsepsiya taraqqiyotning turli jihatlarini, xronologik
birlashtirilgan tavsiflashga aylanadi.
Sotsiogenetik nazariyalarda ilk o‘spirinlik xususiyatlari jamiyatning
tuzilishidan, ijtimoiylashuv usullaridan, boshqalar bilan o‘zaro ta’sir
xususiyatlaridan kelib chiqadi. Ilk o‘spirinlikni o‘rganishda sotsiogentik
yo‘nalish ijtimoiy psixologiyaning ta’siri bilan bog‘liq.Nemis psixologi
K.Levinning “maydon nazariyasi” bo‘yicha insonning xulq-atvori, bir
tomondan shaxsning, ikkinchi tomondan uni o‘rab turgan muhitning
funksiyasidir. Lekin shaxs xususiyatlari va muhit hislatlari o‘zaro bog‘liq.
Bola oiladan, maktabdan tashqarida mavjud bo‘la olmaydi, chunki bu
ijtimoiy institutlar alohida olingan individlarsiz bo‘lishi mumkin emas.
Levin shaxsiy va muhit komponentlarining birligi va o‘zaro ta’sirini
hayotiy yoki psixologik fazo deb ataydi. O‘tish davrining muhim
jarayonlari sifatida Levin shaxs hayotiy dunyosining, muloqot doirasining
kengayishi deb hisoblaydi. Ilk o‘spirinning xulq-atvori o‘zgaruvchandir.
Bolalikdan kattalikka o‘tgan o‘spirin, to‘liq unisiga ham, bunisiga ham
kirmaydi. Uning hayotiy dunyosi va ijtimoiy vaziyatdagi bu xususiyati
intilish darajasining noaniqligi, ichki qarama-qarshilik, kuchli
tortinchoqlik va agressivlik kabi psixikasining holatlarida namoyon
bo‘ladi. Bunday nizolar qanchalik ko‘p bo‘lsa, bolalar dunyosi va kattalar
dunyosi orasida farq shunchalik ko‘p bo‘ladi.
Levin qonsepsiyasining yutug‘i shundaki, u o‘spirinlikni ijtimoiy-
psixologik hodisa sifatida qaraydi, shaxsning psixik taraqqiyotini uning
ijtimoiy holatining o‘zgarishi bilan bog‘laydi.](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_45.png)
![Ilk o‘spirinlik biogenetik va sotsiogenetik yo‘nalishlarining
umumiy xususiyati shundaki, taraqqiyotning manbaalari va harakatga
keltiruvchi kuchlarini ular psixik omillardan tashqarida izlaydilar.
Birinchi hoda organizmda ro‘y beradigan biologik jarayonlarga urg‘u
beriladi, ikkinchisida shaxs ishtirok etadigan ijtimoiy jarayonlarga urg‘u
beriladi.
Psixogenetik yo‘nalish har ikkala yo‘nalishning ahamiyatini
kamaytirmagan holda, psixik jarayonlarning rivojlanishini birinchi
o‘ringa qo‘yadi. Bu yo‘nalishni uchga bo‘lib o‘rganish mumkin.Ular:
Xulq-atvorni hissiyot, mayl va boshqa psixikaning ratsional
bo‘lmagan tarkibiy qismlari bilan tushuntiruvchi nazariya psixodinamik
nazariya deb ataladi.Bilish qobiliyatlari va intellektning rivojlanishiga
urg‘u beriladigan qonsepsiya kognitiv yoki kognitiv-genetik qonsepsiya
deb ataladi. SHaxsning rivojlanishiga urg‘u beriladigan qonsepsiyalar
personologik qonsepsiyalar deb ataladi.
Ilk o‘sprinlik haqida psixodinamik nazariyaning yirik namoyondasi
mashhur amerikalik psixolog E.Erikson hisoblanadi. Uning falsafiy-
metodologik qarashlari freydistik-psixoanalizning davomi
hisoblanadi.Z.Freyd shaxs taraqqiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchi
biologik jinsiy mayl(“libido”) deb hisoblaydi. Eriksonning ta’kidlashicha,
insonning rivojlanishi, o‘zaro bog‘liq uch jarayondan iborat: biologiya
o‘rganadigan jismoniy taraqqiyot, psixologiya o‘rganadigan ongli
“Men”ning rivojlanishi, ijtimioy fanlar o‘rganadigan ijtimoiy rivojlanish.
Taraqqiyotning asosiy qonuni – “epigenetik prinsip “ bo‘lib,
rivojlanishning har bir yangi bosqichida oldingi bosqichlarda bo‘lmagan
yangi hodisa va hislatlar paydo bo‘ladi. Taraqqiyotning yangi fazasiga
o‘tish “normativ inqiroz” shaklida o‘tadi, u tashqaridan patologik
hodisaga o‘xshaydi, lekin o‘sishning normal qiyinchiliklarini ifodalaydi.
O’smir o’zini asta-sekin katta odam deb his qila boshlaydi, lekin
ko’p odat va xususiyatlari bolalarcha bo’lib qoladi. Bu hissiyot
kattalik hissi deb ataladi va o’smirlikdagi asosiy psixologik
yangilikdir. Bu his o’smirda o’ziga, atrof muhitga, odamlarga
nisbatan yangi hissiy poziciyani yuzaga keltiradi. U bolalar xulq-atvorini
kattalar xulqi va qadriyatlariga qayta orientaciya qila boshlaydi. O’smir
o’z huquqlari doirasini kengaytiradi, kattalarni esa cheklashni xohlaydi.
Kattalar va o’smirlar orasidagi zididyatlarning sababi – kattalarda
ularga nisbatan bolalarcha munosabatning saqlanib qolishidir.
O’smirning mustaqillik darajasi haqidagi tasavvurlar kattalar va
o’smirlarda turlicha. Kattalar bu yoshda o’smirlarga o’z yonidan joy
berishni o’rganishlari lozim. Shu sababli o’smirning tengqurlari bilan
munosabati yangi specifik funksiyani bajara boshlaydi, ya`ni bu](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_46.png)
![munosabatlarda o’smir amalda kattalar axloq normalarini o’zlashtira
boshlaydi. O’smirlar uchun tengdoshlari bilan ijtimoiy muloqot etakchi
faoliyat bo’lib qoladi.
Ilk uspirinning psixik rivojlanishini xarakatga kеltiruvchi kuch
jamoat tashkilotlari, maktab jamoasi, ta’lim jarayoni kuyadigan talablar
darajasining oshishi bilan u erishgan psixik kamolot urtasidagi
ziddiyatlardir.Turli karama–karshiliklar, ziddiyatlar uspirinning axlokiy,
akliy, etsеtik jixatdan tеz o`sishi orqali bartaraf kilinadi.
Ilk uspirinlik yoshidagi еtakchi omil yuqori sinf o`quvchisi
faoliyatining xususiyati, moxiyati va mazmunidagi tub burilishdir.
Uspirinlarda avvalo o`zini anglashdagi siljish yaqqol kuzga
tashlanadi. Bu xol shunchaki o`sishni bildirmaydi. Uspirinda o`zi-ning
ruxiy dunyosini, shaxsiy fazilatlarini, akl-zakovatini, kobiliyati xamda
imkoniyatini aniqlashga intilish kuchayadi. Bu yosh-dagi o`quvchilarning
o`zini anglashga aloqador xususiyatlari mavjud. Ular avval, uzlarining
kuchli va zaif jixatlarini, yutuk va kamchi-liklarini, munosib va
nomunosib kiliklarini aniqrok baxolash imkoniyatiga ega bo`ladilar.
Uspirin usmirga karaganda uz ma’na-viyati va ruxiyatining
xususiyatlarini to`larok tasavvur eta olsa xam, ularni okilona baxolashda
kamchiliklarga yul kuyadi.
Natijada u uz xususiyatlariga ortikcha baxo bеrib, manmanlik,
takabburlik, kibr-lanish illatiga duchor bo`ladi, sinf va pеdagoglar
jamoalarining a’zolariga gayritabiiy munosabatda bula boshlaydi.
Shuningdеk, ayrim uspirinlar uz xatti–xarakatlari, akliy imkoniyatlari va
kizikishlariga pats baxo bеradilar va uzlarini kamtarona tutishga
intiladilar. Usmirlik yoshidagi boladan yana bir xususiyat–murakkab
shaxslararo munosabatlarda aks etuvchi burch, vijdon xissi, uz kadr-
kimmatini e’zozlash, sеzish va faxmlashga moyillikdir. Masalan, uspirin
yigit va kiz sеzgirlik dеganda nozik, nafis xolatlarning farkiga borish,
zaruratni anglash, xolisona yordam uyushtirishni, shaxsning
nafsoniyatiga tеgmasdan amalga oshirishni tushunadi.
O’spirin o`zining ezgu niyatini baxolashda jamoada uz urnini
bеlgilash nuktai – nazaridan yondoshadi, chunonchi, «o`zim tan-lagan
mo`taxassislikka yaroklimanmi?», «Jonajon Rеspublikamga, ota-onamga
munosib farzand bula olamanmi?», «Jamiyatning taraqqiyotiga uz
ulushimni kusha olamanmi?» dеgan savollarga javob kidiradi.
O`quvchida o`zining fazilati to`g`risida yaqqol tasavvur xosil qilish
uchun ukituvchi unga juda utsalik, ziyraklik bilan yordam bеrishi lozim.](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_47.png)
![Shundagina jamoada utsozga, dutslariga chukur xurmat, minnatdorchilik
tuygulari uygonadi.
O’spirin o`quvchida o`zini anglash zamirida uz–o`zini tarbiyalash
itsagi tug`iladi va bu ishning yullarini topish, ularni kundalik turmushga
tadbik qilish extiyoji vujudga kеladi. Uzlariga ma’qo`l ma’naviy –
psixologik qiyofaga ega bulish uchun okilona ulcham, mеzon, vazifalarni
bajaruvchi barkamol, mukammal timsol, namuna, yuksak orzu tasvirini
kidiradilar.
O’spirinda idеallar bir nеcha kurinishda namoyon bulishi va aks
etishi mumkin. Masalan, ular taniqli kishilarning qiyofalari, badiiy asar
kaxramonlari timsolida uzlarida yuksak fazilatlarni gavdalantirishni orzu
qiladilar. Bu orzular mazmun jixatidan uspirin yigitlar va kizlarda fark
qilishi mumkin. Masalan, kizlar kupincha mеxnatkash ayolning, jozibali,
nazokatli, iboli, iffatli jamoat arbobining, badiiy asar kaxramonining
xususiyatlari mujassamlashgan qiyofalarini idеal darajaga ko`taradilar.
Ammo ayrim o`quvchilar tarixiy shaxslarning, masalan, bakuvvat
yultusar, xiylagar kuv josus va boshkalarning salbiy sifatlariga taklid
qilishga xam moyil bo`ladilar.
Kuzatishlar va xayot tajribalarining kursatishicha, ba’zi xollarda ilk
uspirinlar uzlarini kurkmas, jasur qilib kursatishga, nourin xarakatlarga
moyil bo`ladilar.
Ilk uspirinlar ma’naviy xislatlarga, axlokiy mеzonlar moxiyatiga
jiddiy munosabatda bo`ladilar. Masalan, burch, vijdon, gurur, kadr–
kimmat, faxrlanish, ma’suliyat, or–nomus kabi tushuncha-larni chukur
taxlil kila oladilar. Lеkin xammalari emas. Axlokiy ma’naviy karashlar,
tasavvurlar shakllanishi uchun pеdagoglar soglom muxit yaratish,
barqaror shaxsni tarkib toptirish uchun doimo izlanishlari zarur. Ayrim
munozarali tadbirlar puxta uylab tashkil kilinishi, ayrim chеt el filmlari
muxokamasi shular jumlasiga kiradi. Ijtimoiy xayotda uchraydigan
yaramas yurish – turishlarga, il-latlarga zarba bеrish pеdagoglar
jamoasining muxim vazifasi xisoblanadi. Uspirinlarda balogatga еtish
tuygusi takomillashib borib o`zining urnini bеlgilash va ma’naviy
dunyosini ifodalash tuygusiga aylanadi. Bu xol uning o`zini aloxida
shaxs ekanligi, o`ziga xos xislatini tan olinishini itsashida aks etadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.:
«Sharq» 1997. 64 b.
2. I.A.Karimov Barkamol avlod - O‘zbekiston
taraqqiyotining poydevori. Toshkent, 1997 y.](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_48.png)
![3. I.A. Karimov «O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot
yo‘li». T. O‘zbekiston. 1992 y.
4. I.A.Karimov «Istiqlol va ma’naviyat». T. O‘zbekiston. 1994 y.
5. I.A. Karimov «Halollik va fidoiylik faoliyatimizning asosiy
mezoni bo‘lsin». T. O‘zbekiston. 1994 y.
6. I.A. Karimov «Yuksak malakali mutaxassislar taraqqiyot omili».
T. O‘zbekiston nashriyoti. 1995 y.
7. I.A. Karimov «Bizdan ozod va obod vatan qolsin». T.
O‘zbekiston. 1996 y.
8. Karimov I.A. «Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir». T.
O‘zbekiston. 1996 y
9. Alximova M.V.Trubnikov V.I. Psixigenetika agressivnosti.
Voprosqpsixologii, 2000, No 6, str. 112 –121.
10. GazievE. G., TulagonovaG. K. Metodicheskie ukazaniya po
«Vozrastnoyi pedogogicheskoy psixologii» krazdelu «Psixologiya
podrostkovogo vozrosta». (dlya nepsixologicheskix fakultetov).
Tashkent, TagGU, 1990, 25 s.
11. Gaziev E.G., To‘laganova G.K. Tarbiyasi «qiyin»
o‘smirlar. Toshkent. «Yosh gvardiya», 1989. 46-bet.
12. Pryajnikova Ye.Yu., PryajnikovN.S. Proforientatsiya. M.,2007.
13. GannushkinP.B. Tipologicheskie modelipsixopatiy. /
Psixologiyaipsixoanalizxaraktera. Samara, 1997.
14. Internet saytlari:
www.edu.uz.
library.ziyonet.uz](/data/documents/19d8b419-f228-47d2-869f-f5d4be7284c8/page_49.png)
“O’smirlik davrining psixologik xususiyatlari” MUN DARIJ A 1.Kirish 2.O‘smirlik Yoshidagi o‘quvchilarning xulq-atvori xususiyatlari. 3. O‘smirlarning intellektual rivojlanishi. 4.O‘smirlik davrida shaxsning shakllanishi. 5.O‘smirlik davridagi o‘quvchilarning emotsional xususiyatlari. 6. O‘smirlik davrida shaxslararo munosabat 7.Foydalanilgan adabiyotlar.
REJA: KIRISH I BOB : Psixologiyada o’smirlik tadqiqotlari. 1.1 .O‘smirlik Yoshidagi o‘quvchilarning xulq-atvor xususiyatlari 1.2 O‘smirlik davrida etakchi faoliyat shaxsiy -intim muloqotdir. II BOB: O’smirlik davrida umumpsixologik tavsifnoma. 2.1 O’smirlik davrida kasb to’g’ri kasb tanlay olish. 2.2O’smir yoshlaring kattalar va tengdoshlari bilan muloqoti. 2.3 O‘smirlarning intellektual rivojlanishi XULOSA
KIRISH O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishuvi natijasida jamiyatimizda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning yangi bosqichiga o‘tildi. Jamiyatning yangilanishi talim sohasida islohotlar qilinishini, o‘zgartirishlar kiritishni, yangicha talim berish usullarini, yangicha yondashuvni taqozo etadi. Shu nuqtai nazardan sog’lom, mustaqil fikrlovchi, yuksak ahloqli va istedodli shaxsni jahon andozalariga mos ravishda dunyoviy bilimlar bilan ham nazariy, ham amaliy qurollantirish bugungi kunning dolzarb masalalaridan hisoblanadi. Bunga vazirlar Maxkamasining “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonuni, va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» yaqqol dalil bo‘la oladi. O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov asarlarida ilgari surilayotgan istiqbol g‘oyalar, “Ta’lim to‘g‘risida” gi qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi mohiyati oliy o‘quv yurtlarida zamon talabiga javob bera oladigan, yuksak salohiyatli xalqaro ta’lim standartlari bilan raqobatlasha oladigan mutaxasisslar tayyorlashni taqozo etadi. Bu o‘rinda shaxs va uning o‘ziga xos xususiyatlarini takomillashtirish va ijtimoiylashuvi omillarini o‘rganish dolzarb muamolardan hisoblanadi. Xo‘sh shaxs tushunchasining mohiyati nimada? Shaxs tushunchasi psixologiyada eng ko‘p qo‘llaniladigan tushunchalar sirasiga kiradi. Psixologiya o‘rganadigan barcha fenomenlar aynan shu tushuncha atrofida qayd etiladi. Inson ruxiy olami qonuniyatlari bilan qiziqqan har qanday olim yoki tadqiqotchi ham shaxsning ijtimoiyligi va aynan jamiyat bilan bo‘lgan aloqasi masalasini chetlab utolmagan. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, «Homo sapiens» - «aqlli zot» tushunchasini o‘zida ifoda etuvchi jonzotning paydo bo‘lganiga taxminan 40 ming yildan oshibdi. Bu davrda olimlarning e’tirof etishlaricha, 16 ming avlod almashgan emish. Darvin ta’biri bilan aytganda, tabiiy tanlanish jarayonida yer yuzida saqlanib qolgan minglab millat va elatlarning keyingi davrdagi taraqqiyoti ko‘proq biologik omillardan ko‘ra, ijtimoiy-sotsial omillar ta’sirida ro‘y bermoqda. Shuning uchun ham har bir individni yoki shaxsni o‘rganish masalasi uning bevosita ijtimoiy muhiti va uning ijtimoiy normalari doirasida o‘rganishni taqozo etadi. Sotsial yoki ijtimoiy muhit - bu insonning aniq maqsadlar va rejalar asosida faoliyat ko‘rsatadigan dunyosidir. Mazmunan har bir insonning shu ijtimoiy olam bilan aloqasi uning insoniyat tajribasi, madaniyati va
qabul qilingan, tan olingan ijtimoiy xulq normalari doirasidagi harakatlarida namoyon bo‘ladi. Psixologiya ilmining namoyondalari bo‘lmish olimlarning butun bir avlodi anashu shaxs va jamiyat aloqalari tizimida insonning tub mohiyatini anglash, uning rivojlanishi va kamol topishi qonuniyatlarini ochib berish yo‘nalishida izlanishlar olib bormoqdalar. AbuNasrFarobiy, A. Navoiy, IbnSino, Beruniy kabi yuzlab Sharq allomalari ham bu o‘zaro bog‘liqlikning falsafiy va ijtimoiy sirlarini ochishga o‘zlarining eng durdona asarlarini bag‘ishlaganlar. Barcha qarashlarga umumiy bo‘lgan narsa shu bo‘lganki, odamni, uning mohiyatini anglash uchun avvalo uning shu jamiyatda tutgan o‘rni va mavqeini bilish zarur. Shaxsni o‘rganishning birlamchi mezoni ham shundan kelib chiqqan holda, uning ijtimoiy mavqei, ijtimoiy munosabatlar tizimidagi o‘rni bilan belgilanishi kerak. Shu nuqtai nazardan biz o‘z ilmiy tadqiqot ishimizni “Hozirgi zamon psixologiyasida shaxsning rivojlanishi va ijtimoiylashuvi” muammolarini yoritish ga qaratdik. Psixologiya dasturida rеjalashtirilgan mavzular yoshlarni o`z imkoniyatlarini to`liq anglab еtishi va shu imkoniyatlarni amalga oshirish uchun zarur ko`nikma va malakalar shakllanishining psixologik jihatlarini taxlil qiladi. Psixologik bilimlarni egallash bo`lajak kadrlarda o`z-o`zini to`g`ri baholash, o`z imkoniyatlaridan omilkorona foydalanish, o`z- o`ziga buyruq bеrish, o`z-o`zini nazorat qilish kabi muhim sifatlar shakllanishiga yordam bеradi.Mazkur uslubiy qo`llanma bakalavr ta'lim yo’nalishi talabalariga «Psixologiya» fanidan talabalar amaliy mashg’ulotlarga tayyorgarlik ko’rishda, mustaqil ish topshiriqlarini bajarishda foydalanadilar. Shuningdеk, o’z bilimini tеkshirib ko’rishi uchun savollar kiritilgan bo’lib talabani o’z ustida ishlashga ko’mak bеradi. I BOB: Psixologiyada o’smirlik tadqiqotlari. Psixologiya voqelikning alohida bir sohasi bo'lgan psixik (yoki ruhiy) hayot sohasini o'rganadi. Har kimga ma’lum hodisalar — sezgilarimiz, id rok, tasawurlarimiz, fikr, his, intilishlarimiz va shunga o'xshashlar psixika hodisalari jumlasidandir. Shaxsning psixik yoki individual xususiyatlari deb ataladigan xususiyatlar: odamning temperamenti (mijozi), xarakteri (fe’l- atvori), qobiliyat, ehtiyoj, mayl va havaslari ham psixika sohasiga kiradi.Psixik (ruhiy) hodisalaming butun majmuyi odatda psixika degan bir so'z bilan ataladi.
Psixika o'zga alohida bir olam emas: u organik hayotning yuksak shakllaridan bo'lib, faqat hayvonlar bilan odamlarga xosdir. Hayvonlar bilan odam, o'simliklardan farq qilib, yolg'iz organik havotga ega bo'libgina qolmay, balki, shu bilan birga, psixik hayotga ham egadir. Lekin, ma'lumki. hayvonlarning psixik hayoti odamning psixik hayotiga qaraganda sodda- roqdir. Odam psixikasi hayvonlar psixikasidan sifat jihatidan farq qiladi. Odamda psixik hayotning yuksak shakli — ong bor. Odam ongli zotdir. Psixik hayot hodisalari juda xilma-xil, ammo bir-biri bilan o'zaro bog'langan bo'ladi. Psixologiyaning vazifasi ana shu bog'lanish va m uno sabatlarning qonuniyatlarini ochib berishdir. Psixik hodisalar va butun psixika rivojlanib kelgan va rivojlanmoqda. Shu sababli, psixologiya psixikaning taraqqiyot qonuniyatlarini ochib berishi kerak. Psixologiya fanining ma’lumotlaridan amaliy maqsadda va avvalo ta'lim- tarbiya ishida, shuningdek, ishlab chiqarishda, mehnatni tashkil etish va ixchamlashtirishda, tibbiyotda, san'at va shunga o'xshash sohalarda fov- dalanmoq uchun psixikaning taraqqiyot qonuniyatlarini bilish kerak. Shunday qilib, psixologiya psixik hayot sohalari yoki, qisqacha qilib aytganda, psixikadan bahs yuritadi. O`smirlik davri haqida tushuncha, o’smirlarning anatomik fiziologik xususiyatlari o’smirlarning bilish jarayonlarining xususiyatlari, o’smirlik davrining psixologik xususiyatlari. O’smirlik davrida o’quv faoliyati xususiyatlari. Tarbiyasi o’g’ir o’smirlar haqida ma’lumot beriladi. O`qituvchi va tarbiyachi uchun bolalarning o`smirlik davri psixologiyasini bilish psixologik nuqtai nazaridan ham pedagogik nuqtai nazaridan ham muximdir. Bu davrni biz yana o`tish davri ham deb ataymiz. O`smirlik davri asosan 11-15 yoshdagi bolalarni o`z ichiga qamrab oladi, ya’ni 5-8 sinf o`quvchilarini. O`smir o`quvchilarni ta’lim va tarbiya berish ishlarida uchraydigan ayrim qiyinchiliklar bu yoshdagi bolalarning psixik rivojlanishi va hususiyatlarini ba’zan etarli darajada bilmaslikdan yoki inkor qilishdan kelib chiqadi. Kichik va katta yoshdagi maktab o`quvchilariga qaraganda o`smirlik yoshidagi bolalarni tarbiyalashda juda ko`p qiyinchiliklar bo`ladi. Chunki, kichik bolaning katta odamga aylanishi jarayoni juda kiyin kechadi. Bu jarayon o`smirlar psixologiyasining odamlar bilan