logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. O’rta Osiyoda ilk va o’rta asrlarda maktablar

O’rta Osiyoda ilk va o’rta asrlarda maktablar

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

80.9658203125 KB
Ko'chirib olish
O’rta Osiyoda ilk va o’rta asrlarda maktablar Reja: I. Kirish II. Asosiy qism 1. O’rta Osiyoda ilk va o’rta asrlarda maktablar. 2. O’rta Osiyodagi Madrassalar va Xonaqohlar 3. O’rta Osiyodagi Madrassaiy Oliyalar va Qorixonalar III. Xulosa IV. Foydalanilgan Adabiyotlar Kirish Eramizdan oldingi IV-II asrlardagi oromiy va mixxat yozuviari, eramiz boshlaridagi Kushon yozuviari, Turkiston hududidan topilgan VI- VII asriarga doir O'rxin-Enasoy alifbosidagi qator bitiklar ham bu erlik xalqlarning qadimdan savodxon bo'lganIigidan dalolat beradi.Tarixchi olim I.To'xliyevning yozishicha, Sharqiy Turkiston va O’rta Osiyo xalqlarida islom dinigacha (VII-VIII asrlarga qadar) keng tarqalgan budda ibodatxonalarida ilohiy bilimlar bilan birga matematika, tabobat, grammatika,musiqa,yer, shamollar va yulduzlar harakatiga doir bilimlar ham o'qitilgan Shunisi qiziqki, biddaviylik keng tarqalgan davrlarda Sharqiy Turkistonda katta yoshdagi erkaklarning uchdan bir qismi savodxon bo'lgan Islomga qadar Samarqandda bolalarni besh yoshligidan o'qishga berish odati bo'lgan. O'rta Osiyoda islomga o’tilgandan keyingi ta'lim muasasalarining tarkibi asosan maktablar, madrasalarvamadrasayi- oliyalardan tashkil topgan. asosan o'qish va yozishni, husnixatni o'rganganlar. O’qish va yozishni bilgan yoshlar Qur'onni,nomozni va turkiy tildagi be'riy asarlarni yod olganlar. Maktablarda ta'Iimning asosiy shakli bo'lib, bolalar odatda 5-7 yoshdan o'qiy bosh lagan. Bolalarning necha yoshgacha maktabda o'qish zarurligi ularning iqtidoriga qarab belgilangan. Aksariyat maktablar mahallalarning jamoat markazlari guruhlarda joylashib, guzar masjidlari, madrasalar va boshqa vazifadagi jamoat binolari tarkibiga kirgan. Ayrim hoillarda maktablar uchun alohida joylashgan binolar qurilgan.Islomiy an'analarga ko'ra, qiz va o'g'il bolalar ajratib o'qitilgan: qizlar odatda muallimaning uyida, o'g'il bolalar esa maktabda o'qishgan. Boy xonadoniarning farzandlari; odatda o'z uylarida o'qituvchi yollanib o'qitilgan.mahallalardan birining masjidi qoshida qurilgan maktab 2 qavatli bo’lib, uning birinchi qavatida qishda, ikkinchi qavatidagi boloxonada esa yoz faslida dars o'tilgan.Alohida binoda qurilgan maktablar odatda yog'och sinchli, ustunlito'sinli qurilmalar yordamida yoki pishiq g'ishtdan peshtoqli-gumbazli shakllarda ishlangan. Buxorodagi Chashma-Ayub mahallasida ana shunday alohida binoga ega gumbazli katta maktab bo'lib, u tarhda 29x30 metr, o'rtada joylashgan katta gumbazli zali esa 10,5x10,5 metrga teng bo'lgan. Maktab tarkibida o'qituvchilar xonasi yoki jamoatxona vazifasini bajargan katta zaldan tashqari dahliz, bir necha darsxonalar, ayvonlar va ravoq tomli hujralar bo'lgan. Binoning rejaviy yechimi asimmetrik kompozisiyada ishlangan. Biroq, o'rta asrlarda alohida bino tarzida qurilgan maktablar soni deyarli ko'p bo'lmagan.Maktablarning asosiy qismi boshqa jamoat (guzar, mahkama, madrasa) yoki ibodat (masjid, xonaqoh) binolari bilan birgalikda qurilgan. Arxitektura doktori Osiyoning noqulay issiq va quruq iqlim sharoitini e'tiborga olib xonalarni baland qilish, deraza yuzalarini kamaytirish va bino tarkibiga yozgi ochiq ayvonlar kiritishga harakat qilganlar.XVI-XVII asrlarda Balx shahri Shayboniylarning yirik siyosiy markaziga aylanib, shaharda 200 ming aholi istiqomat qilgan va ularga 900 ta maktab to'g'ri kelgan. Tarixchi olim K.Kattayevning "Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji" kitobida ko'rsatilishicha, 1864-1868 yillarda Samarqand shahri mahallalarida madrasalar qatorida bir nechta maktablar ham qurilgan. Abulxayrboy, So'fi Roziq, Shohskashon, Toshkandiy, Qozi Abdurasul kabi mahalla maktablari shular jumlasiga kirgan.1876 yilgacha Turkistonda 300 ga yaqin madrasa, 7 mingga maktablar faoliyat ko'rsatgan, deb yozadi tarixchi olim Sh.G’afforov. Uning ta'kidlashicha bu davrlarda ayrim manbaiarnmg qayd qilganidek Turkiston aholisining 2 foizigina savodli, qolganlari savodsiz bo'lgan degan fikrlar butkul noo'rindir. Sh.G'afforov tarix fanlari doktori P.G.Kimning tadqiqotlariga asoslanib 1897 yildagi Turkiston aholisi, bu o'Ikadagi maklablar va ulardagi o'quvchilar soni, ularning aholi umumiy soniga nisbati va aholining savodxonligini o'sha davr Rossiya va Belorussiya ahjlisining ana shunday ko'rsatkichlariga asoslanib, bu mamlakatlar aholisining savodxonligi haqida aniq tasavvur beradigan quyidagi jadvalni tuzgan: Albatta, bu ma'lumotlarni ham so'nggi dalillar deb qaramaslik deb yozadi Sh.G'afforov. Sharq olimlari va mutafakkiriari nafaqat ilmu-fanni o'rganish va rivojlantirish,balki ta'lim-tarbiva tizimi va usliblarinu takomllashtirish bobida ham ish asarida ham bolalar tarbitasiga oid turli usullar to'g'risida maxstis boblar mavjud. Ibn Sinoning flkricha, bolaga o'z vaqtida xat- savod, eng kerakli hunarlarni o'rgatish va uni san'at asoslari bilan tanishtira borisli zarurdir.X asr oxiri - XX asr boshlarida ayrim ziyoli kishilar xususiy – maktablar ochib,ularda daromadli oilalarning farzandlarini o'zlari joshlaydilar. Bunday ziyolilar"maktabdor" deb atalib, ular bolalarga o'qish va husnixatni o'rgatishdan tashqari og'zaki hisobni ham o'rgatganlar. Maktabdorning savodli xotinlari esa "otinoyi" deb atalib, ular o'z uylarida davlatmand kishilarning qizlarini o'qitgan. Bu davrga kelib qizlar ham o'g'il bolalar kabi boshlang'ich maktablarda o'qiy boshlagan. Biroq, ular uchun alohida «qizlar maktabi» - belgilangan. Bunday maktabdagi o'quvchilar soni 10-20 tagacha bo'lgan. Ularga bir muallim dars bergan, katta yoshdagi bolalardan biri guruh boshlig'i, xalfa esa o'qituvchining yordamchisi vazifasini bajargan. Maktabning dasturida Qur'oni karim oyatlari, hadislarni yodlash, shariat asoslarini o'rgatish, arab yozuvi bilan tanishish, abjad usulidagi hisobdan xabardor bo'lish (shuning uchun boshlang'ich bosqich talabalari abjadxon deb ham tilga olinadi), odob-axloq mavzusidagi pandnoma, she'riy asarlarni o'qish va yodlash nazarda tutilgan.Tarixchi A.Abdurasulovning yozishicha, XX asr boshida (1909 y .) Xiva shahrida jami 1500 ta maktab bo'lib, ularda 45 ming bola tahsil olgan. Xivada qizlar o'g'il bolalar bilan qo'shib o'qitilgan Bu davrda Farg'ona viloyatida ham anchagina o'quv maskanlari bo'lib, bularning soni 2316 ta maktabni tashkil qilgan. Ulardan 1749 tasi o'g'il bolalarga, 567 tasi esa qiz bolalarga mo'ljallangan. Ularda 24690 ta o'g'il bola va 6559 ta qiz bolalar ta'lim olgan. Bu davrdagi ta'lim tizimi O'rta Osiyoda asosan uchta yo'nalishda olib borilgan. Birinchisi, eski maktab va madrasalar, ikkinchisi, rus-tuzem maktablari, uchinchisi,yangi usul-jadid maktablari.O'zbekistonda Chor Rossiyasi hukmronligiga qadar tashkil etilgan va o'rta asrlar ta'lim an'analariga asoslangan maktablar "eski maktablar" deb atalgan bo'lsa, rus-tuzem maktabi (ruscha tuzemes-mahalliy odam degani) Turkistonda mahalliy aholi bolalari uchun ochilgan boshlang'ich ta'lim rus maktablari bo'lgan. Bu maktablarni Chor Rossiyasi hukumati mahalliy hukmdorlar bilan yaxshi aloqa bog’lash va savdo-sotiq ishlarini avj oldirish maqsadida tashkil etgan edi.Rasmiy jihatdan rus-tuzem maktablarining asosiy vazifasi mahalliy xalq bolalariga rus tilini o'rgatib, mustamlaka o'lkalar uchun tarjimon (tilmoch)lar tayyorlash bo'lgan. 1917 yilda Turkistonda 170 yilda rus-tuzem maktablari faoliyat ko'rsatib, shulardan 85 tasi hozirgi O'zbekiston hududida bo'lgan.Rus-tuzem maktablarida ta'lim muddati asosan 4 yil (1-4 sinflar) bo'lgan.1905 yildan boshlab ularning ayrimlarida ikkinchi bosqich ta'limi, ya'ni 5-6sinflar ham tashkil etilgan. Rus-tuzem maktablarida "musulmon" cha va ruscha sinflar tashkil etilgan. Ruscha sinflarga odatda rus muallimi, musuimon sinflari o'quvchilariga esa mahalliy, ya'ni musuimon muallimi dars bergan. Ayriin rustuzem maktablarida kattalarga ham rus tilini o'rganish maqsadida kechki kurslar ochilgan. Jadid maktablari esa eski musulmon maktablaridagi ta'lim uslubining ayrim tornonlarini isloh qilishga, musulmonlarga yangicha, yevropa uslubida ta'lim berishga qaratilgan maktablardir. Bu harakat Turkistonda XX asrning boshlarida boshlangan mahalliy xalqning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida yuz bergan o'zgarishlar, mahalliy ziyolilar orasida ma'rifat va yangilikka intilish hissiyotlarining kuchayayotganini o'zida aks ettirgan edi.Jadid maktablarida diniy darslar bilan bir qatorda dunyoviy ilmlar ham o'qitilgan. Eski maktablardagi yakka o'qitish usulidan sinfda dars berish usuliga o'tiladi, sinflarda geografik xaritafar, globuslar va boshqa ko’rgazmali qo'ilanmalar paydo bo'ladi; maktabning gigiyenik sharoitlari yaxshilanadi,sinflarda partalar, doska, darslar orasida tanaffus berish kabi yangiliklar joriy qilinadi. Ta'lim muddati 4 yil bo'lib, 1914- 1915 yillardan boshlab ayrim jaded maktablarida 2 bosqichli (boshlang'ich va yuqori sinflardan tuzilgan) ta'lim tizimi joriy etiladi. Bunday namunaviy jadid maktablarida arifmetika va geografiyadan tashqari geometriya (handasa) va fizika (hikmat) dan ham darslar berilgan. Bu ta'lim tarmoqlarining har biri o’z davrining o'ziga xos ijtimoiy, siyosiyg'oyaviy jarayonlari bilan uyg'unlashgan holda faoliyat ko'rsatgan. Shunday qilib, maktablar yoshlarga bilim berish bilan birga. ularga yozish va o'qishni o'rgangan, savodli qilgan. Imom, so'fi, muallim va xalfalar maktabda odob-axloq namunalarini, jumladan umumbashariy axloq qonun-qoidalarini yoshlarga o'rgatgan, ularning hayotiga singdirgan. Maktab yoshlarni o'qimishli,madaniyatli qilib tarbiyalagan, ularning ma'naviy qiyofasini shakllantirgan. Xulosa qilib aytganda maktablar O'rta Osiyo xalqining madaniy hayotida muhim ahamiyat kasb etgan. Madrasalar Madrasa so'zi arabchada "o'rganmoq" ma'nosini anglatib, u O'rta Osiyoda umumiy va oliy ta'lim muassasasi sifatida VIII asr oxiri, xususan, Somoniylar davrida shakllangan. Madrasalar bu davrning yirik shaharlari Buxoro va Samarqandda VIII asrning oxiri va IX asrning boshlarida qurila boshlangan. Unga qadar ta'lim ishlari, yuqorida qayd qilinganidek, maktablar va masjidlarning kutubxonalarida hamda maxsus bilim uylarida olib borilgan.Dastlabki madrasalar aksari hollarda masjidlar qoshida shakllangan: Masalan Samarqandda IX asrning ikkichi yarmida qurilgan Raboti- G'oziyon madrasasi va XII asr o'rtalarida qurilgan Qusamiya madrasalari o'sha davr masjidlari bilan yonma-yon yoki tutash tarzda joylashgan. Bundan maqsad bir joyning o'zida ham ibodatga, ham ilm olishga imkoniyat yaratishdir. Keyinchalik, masalan, Temuriylar davrida madrasalar masjidlar qoshidagina emas, balki alohida binolar tarzida hamda xonaqohlar bilan birga ham qurilib yirik ilm maskanlariga aylantirilgan. Ularning ayrimlari tarkibida o'z ibodatxonasi, ya'ni yozgi va qishki masjidlari bo'lgan. Masalan, Samarqanddagi Mirzo Ulug'bek madrasasi o'z masjidiga ega bo’lgan. K.Kattayev Movarounnahrdagi ilk madrasa Buxoroda yonib ketgan Forjak madrasasi emas, balki Samarqandda IX asrning ikkinchi yarmida qadimgi Shayxzoda (Poyqaboq) darvozasi yaqinida qurilgan Raboti G'oziyon madrasasi, deb ko'rsatadi. Hatto, uni nafaqat yurtimiz, balki islom dunyosining ham ilk madrasasi bo'lgan bo'lishi mumkin, deydi.Madrasalar haqidagi dastlabki ma'lumotlar O'rta Osiyoda IX-X asrlar shaharlari bayonida uchraydi. Masalan, Herman Vamberining yozishicha, bu davrda birgina Buxorodagi madrasalar soni butun Sharq mamlakatlaridagi madrasalardan ko'p bo'lgan. Xiva shahri madrasalarining soniga ko'ra Buxorodan keyin ikkinchi o'rinda turgan.Shunisi diqqatga sazovorki, XI asrning oxiri XII asrning boshlarida Xorazmda 444 ta madrasa bo'lib, ularning har birida to’rttadan mudarrisi komil olimlar va 1780 ulamolar talabalarga dunyoviy bilimlar va fiqhdan saboq berishgan. XIX asr oxiri XX asr boshlarida esa Xivada 65 ta madrasa bo'lib. ularning 54 tasi shahar ichida, 11 tasi shahar atrofida joylashgan. IX-X asrlarda Samarqand ham O'rta Osiyodagi ilm-fan va taim markazlaridan biri edi. Bu davrda Samarqandda 17 ta madrasa mavjud bo’lib, ularda islomiy ta'limotdan tashqari dunyoviy fanlar ham o’qitilgan. K.Kattayev o'zining yuqorida eslatilgan kitobida Samarqandda 55 ta madrasayu-maktablar bo'lganligi, uiarning aniq joylashgan joylari, ta'lim tizimi va ish yuritish tamoyillari haqida fikr yiritgan. XI asr boshida bu yerda Samarqand hukmdori Qoraxoniy Tamg’och Bo'g'raxon madrasasi qurilib, u tarhda bo'yiga cho'ziq to’g’ri to'rt burchakli, ichki hovlili,hovliga qaragan toqli ayvonlar, peshtoqi va uning ikki yonidagi gumbazli zallar ko’rinishida shakllangan. Madrasada turli fanlar uchun, xususan, Qur'onni ovoz chiqarib o’qish adab ilmi adabiyotlarini o'rganish, ilm bilan shug'ullanish uchun alohida darsxonalar ajratilgan. alzim belgilanib, talabalar soni 50 dan kam bo’lmaganligi ko’rsatilgan. qurilgan. Katta madrasalarning burchaklariga minora (guldasta)lar qurish rasm bo'lgan. Ba'zan madrasalarda hujralarning hovli tomoni toqli ayvon (galereyalar) bilan o’ralib, hovli o'rtasiga hovuz ishlangan.XV-XVI asrlarga kelib O'rta Osiyoda qo'sh madrasalar qurish ham paydo bo'ladi. Xoniya madrasalarining har birida mingtagacha talabalar o'qishgan. Xivadagi Muhammad Aminxon madrasasi (1851 y.) bu yerdagi eng yirik madrasa hisoblanib, unda 260 ta talaba tahsil olgan. Mashhur sayohatchi va geograf Sven Xadenning "Osiyo bo'ylab" nomli kitobida yozilishicha., 1894 yili Qo'qondagi Xudoyorxon madrasasida 86 hujra bo'lib, 200 ta tolibi-im tahsil olgan. Madrasalar o'tmishda hukmdor va malikalar hamda ular xizmatida bo'lgan zadagonlar, ma'rifatli insonlar tomonidan qurilgan. Madrasaga boshlang'ich ta'lim maktabini tugatgan o'spirinlar qabul qilingan. Ular bilim doirasiga qarab, madrasada 12-20 yilgacha tahsil olishgan. Ayrim madrasalarda o'qish muddati 8 yilgacha qisqartirilgan. Jumladan, Samarqanddagi Ulug'bek madrasasining o'qish muddati 8 yil bo’lib, unda talabalar bilimiga qarab past, o'rta va yuqori doiradagi nafaqa (stipendiya) lar bilan ta'minlangan. Talabalarga dars beruvchi mudarrislar va madrasa xizmatchilari ham o'z maoshlariga ega bo'lganlar. Ushbu xarajatlar va madrasa binosiga qarash chiqimlarini qoplash maqsadida madrasalarni qurdirgan hukmdor va amaldorlar o'zlarining ko'chmas mulklari daromadidan yetarlicha vaqflar belgilashgan. Vaqflarda madrasalarning joylashgan joyi, talabalar, mudarrislar, boshqa xodimlar soni, ularning oylik maoshlari ko'chmas mulklar va ulardan tushadigan daromadlar aniq ko'rsatib qo'yilgan. XIX asr boshlarida Qo'qon xonligiga bo'ysungan 30000 atrofida aholisi bo'lgan Namangan shahrida 10 taga yaqin madrasa bo'lib, ularda 4300 talaba tahsil olgan. 150ming aholi yashagan Samarqandda esa 40 ta madrasa, 200 ming aholisiga ega bo'lgan.Buxoroda 30 ta madrasa, 13 ming xonadonli Toshkent shahrining eski qismida o'nlab madrasalar mavjud bo'lgan. 1894 yilda Turkistonda 6445 ta maktab va madrasalar faoliyat ko'rsatgan. Madrasalarni bitirganlar kamida uch tilni: arab, fors tillari va eski o'zbek yozuvini mukammal bilgan. "Samarqandda oliy ta'lim - madrasayi oliya - universitet tarixidan lavhalar" (2001y.) kitobining muallifi akademik B.Valixo'jayevning yozishicha, madrasalar o'z vazifalariga qarab ikki xil: umumiy va oliy ta'limga mo'ljallangan. Umumiy ta'lim vazifasini bajargan muassasalar "madrasa", oliy ta'limga mo'ljallangan muassasalar esa "madrasayi-oliya" deb atalgan. Bu madrasalar bir-biridan nafaqat katta-kichikligi, me'moriy yechimlarining saviyasi va nufuzi bilan, balki ularda o'qitiladigan fanlar soni, ularning dasturlari, ta'lim yo'nalishi, o'quv jarayoni va tizimining tashkil qilinishi bilan ham farq qilgan "Madrasayi-oliya"lar faqat yirik va poytaxt shaharlarda shakllantirilgan bo'lsa, oddiy madrasalar nafaqat shaharlarda, balki tuman va hattoki katta mahallalarda ham qurilgan. Masalan, Mirzo Ulug'bekning ffiixoro va G'ijduvonda qurgah ta'iim muassasalari madrasa, Samarqanddagisi esa mavqyei jihatidan madrasayi- oliya hisoblangan. ko'rsatganlar. Madrasalarni iqtidorli bitirganlar o'z ma'lumotlarini madrasayi oliya (yoki madrasayi dor-ul-ulum)larda davom ettirish imkoniyatiga ega bo'lganlar. Ilmi toliblarning ayrimlari maxsus tayyorgarlikdan o'tgandan so'ng qozi askar, qozi o'rda, qozi a'lam, mushrif, mutrik mansablariga tayinlangan. Madrasayi-oliyalar Madrasalarning ta'lim- tarbiya tizimidagi asl mohiyari zamon talablari nuqtai nazaridan mutaxassislar tayyorlashdan iborat bo'lgan, deb yozadi B.Valixo'jayev. Darhaqiqat, arab mamlakatlarida keyinchalik davr talabiga ko;ra ixtisoslashgan maxsus ta'iim muassasalari shakllanib, ular "madrasatun- harbiya" (harbiy b i l i m yurti) va "madrasat ul-muallimin"" (o'qituvchilar instituti) deb yuritilgan. Oliy ta'iim beruvchi madrasalar esa "madrasayi- oliya" yoki «madrasat-ul-ulum" deb atalgan.Madrasayi-oliyalar ilmiy jihatdan yuksak darajaga erishgan allomalar to'plangan joylarda, jumladan, Bag'dod, Samarqand, Hirot, Xiva, Buxoro va shunga o'xshasli shaharlarda faoliyat ko'rsatgan. Samarqanddagi Bibixonim. Mirzo Uiug'bek, Shayboniyxon, Abu Saidxon,Yalangto'sh Bahodir va Amir Haydar kabi hukmdorlar qurdirgan madrasalar «oliy madrasa» (yoki "madrasayi oliya"') deb atalgan. Amir Haydar oliy madrasasi 1813 yili Buxoro hukmdori Amir Haydar iomonidan Samarqand Arki icliida mashhur "Ko'ktosh" turgan mavze yonida qurilgan. Fransuz muharrirlaridan biri Gustav Labun: "Musulmonlar ta'sis qilgan dor-ululumlar orasida Bag'dod, Qohira, Kurdu, Samarqand va boshqa shaharlarda ilmu hikmatga tegishli rasadxona, kimyoxona, muza(muzey)va namunaxonalar bo’lib,ularda har bir ilm va fan-zarurlik asbob va uskunalar ham bor edi deb yozadi.Madrasalardagi darslar o`qitiladigan H ulimlar xusisiyatiga ko`ra arab , fors va turkey ( o`zbek )tillarida olib borilgan . Ulig`bekning Samarqand madrasayi –oliyasida tahsil ko`rgan Mahmud – ibin Haydar o`zining “ tarixi ilim ” kitobi miqqadimasida madrasadagi intizom va talabchanlik haqida shunday bir qiziq dalilni keltiradi . “Bir kuni madrasa mudasiUsmatullo ibin Mansir talabalarga dars o`tish o`niga uyiga ushlashga uyinining tomini suvashni buyurdi. Bu haqida Ulug`bek bilib qolib, mudaris shuvotgan tomni buzdurdi va uni madrasadagi talim tarbiya ushlarida chetlatdi” Ulug`bek madrasayi oliyadagi oliyadagi talabalarni ich mavqeyiga I “adno ”(past boshlang`ich ikki yil ), II “avsad ”(o`rta ,keyingi uch yil) III “a`lo ”(oily yoki yuqori tugatuv yili uch yil ), ga bo`lib shu aslida ularga maosh belgilagan . Ko`rib turubmizki Samarqanda madsrasayi oliyasining o`quv muddati boshqa madrasalkardagi o`quv muddatidan farq qilib , rasmiy 8 yil deb belgilangan . Ayni paytda , hayotiy sabavblarga ko`ra , madrasada 8 yildan ko`p oqigan talabalar ham bo`lgan .Biroq , bunday talabalarga rasmiy o`qish muddati tugagach belgilanmagan. Samarqand madrasayi –oliyasida shug`ullangan mudarislar “jamoa ’ usulibiuni ishlab ciqib unga ko`ra har bir ustoz guruhda faqat 10-15 ta shogirt bilan shug`ullanishi shart bo`lgan . Ulug`bekning pedagogic qarashlarni maxsis o`rgangan olim M.Tohirovning fikricha Samarqanda madrasayi oliyasida qo`llanilgan o`quv rejasining taxminiy ko`rinishi va unda o`rganilgan fanlar quydagicha shakillangan: Fikrimizcha, madrasada ushbu asosiy fanlardan tashqari yana ayrim qo'shimcha va maxsus fanlar ham o'tilgan bo'lishi mumkin. Tarixchi olim K.Kattayev o'zining Samarqand madrasalari haqidagi kitobida Markaziy Osiy olimlari mashg'ul bo’gan fan turlari qatoriga 73 ta ilmni kiritgan: ilmi obdon-inson badani haqidagi ilm (qadimda boshlang'ich tib ilmi ham shunday atalgan); ilmi adab -filologiya (u 12 ta alohida ilmlar majmuasidan tuzilgan); ilmi adad -nisob ilmi; ilmi advor- musiqa ilmi; ilmi aruz - she'riyat vazni nazariyasi va qoidalariga doir ilm; ilmi axloq - inson tafbiyasi va estetikasi; ilmi aqliy – tabiiy ilmlardan tashkil topgan; ilmi bade' - shie'r san'ati va badiiy san'atlar ilmi; ilmi bayon; ilmi barin - metafizika ilmi; ilmi bahs - dialektika va mantiq turi; ilmi bunya ( yoki binya ) - fiziologiya; ilmi insho' - insho yozish, ijod etish ilmi; ilmi ijtimoiy sosiologiya; ilmi kalom - e'tiqod va ilohiydtshunoslik; teologiya ilmi; ilmi kimyo - ximiya ilmi; ilmi qofiya - arab grammatikasi; ilmi lison - tilshunoslik; ilmi lug'at - lug'atshunoslik; ilmi manozir - optika; ilmi mantiq - logika; ilmi maodin minerologiya; ilmi masoxat - geodeziya; ilmi musallasot – trigonometriya; ilmi nabotot - botanika; ilmi nafs - psixologiya; ilmi nujum astronomiya; ilmi rasad -rasadxona qurish, sekstant yasash va jadvallarga doir ilm; ilmi rasmulxat - kalligrafiya; ilmi riyozi -matematika; ilmi sarf - morfologiya; ilmi siyoq - qadimiy hisob ilmi: iimi tarix, ilmi tib, ilmi riqx va usul-islom dini va shariat qonunlariga doir ilm; ilmi hadis, ilmi hay'at - kosrnografiva, ilmi hayvonot, ilmi handasa - geomelriya. ilmi hikmat - falsafa ilmi va fizika ilmi; ilmi xol - tasavvuf, ilmi jabru muqobala - algebra; ilmi jadri asqol - mexanika va hokazolar. O'rta asr olimlaridan bin mashhur faylasuf va astronom Nosriddin Tusiy (1201-1274) o'sha davr madrasalarida otiladigan nazariy bilimlarni uch yo'nalishga boiib, ularning birinchisi ilohiy ilmlar, ikkinchisi riyoziy ilm (matematika) va uchinchisi tabiiy ilmlar boiganligini eslatadi. Ulug'bekning Samarqand madrasasi Buxorodatii madrasasidan keyin (1417-1420) qurilgan bo'lib. tashqi va ichki ko'rinishi, muhandislik yechimlarming o’ziga xosligi bilan temuriylar davrida qurilgan ko'pgina madrasalardan farq qiladi. Ayniqsa,bosh peshtoqining tarzi va me'moriy tuzilishi g'oyat salobatli va mahobatlidir.Madrasaga kiraverishdagi peshtoq qanoslarining yuzlarida to’la osmon tasviri ifodalangan. Atoqli olim akademik Toshmuhammad Qori-Niyoziy bu holni "madrasada o'qitilgan fanlar ichida falakiyotga alohida ahamiyat va faxrli o ' r i n berilgan". Deb tushuntiradi. Madrasa tarhi to'g'ri to'rtburchak shaklida (81 x 56 metr) boiib, 30x30 metr hovliga ega, tashqi burchaklarida baland minoralar joylashgan. Madrasa o'z vaqtida 2 qavatli bo"lib. to'rt burchagida baland gumbazli qishki darsxonalar, har ikki yonida hovliga qaragan qator hujralar joylashgan. Ularning soni 55 ta. Madrasaning kunbotar qismida qishki masjid mavjud. Ushbu madrasayi oliyada kutubxona ham mavjud boigan. Hovlining to'rt tarafida bir-biriga muqobil to'rtta baland ayvon va supalar joylashgan. Hovliga yon tomondan ham kirish rnumkin. Ayvonlar hovliga salobat beribgina qolmay, yoz kunlari darsxona vazifasini ham bajargan. Madrasa devorlarining naqshlari asosan. moviy, lojuvard va oq ranglarda ishlangan gilam husnidagi girihlardan iborat boiib. koshin (yuzasi sir berib pishirilgan rangdor gisht) lar bilan terilgan.Madrasa bosh peshtoqidagi bezaklar ham koshinkoriy ishlangan.Ulug'bekning Buxoro va G'ijduvondaei madrasalari ham Samarqand madrasasidek to'rtburchak tarhga va chorsu hovliga ega. Uliar hajmiy tuzilishi va tarhining o’lchovlari jihatidan Samarqand madrasasiga nisbalan kichik bolsa-da,me'moriy jihatdan ancha mukammal ishlangan. Hovlilar ikki muqobil ayvonli, Buxoro madrasasi ikki qavatli hujralar bilan, Gijduvon madrasasi esa bir qavatli qilib qurilgan.Madrasalarda darsxonalar. masjid. kitobxonalar, hujralar, ayvonlar. minoralar bor.Madrasalar hovlisi berk, lekin o'ziga xos jozibador qilib bezatilgan. Madrasa tarzlari serhasham, puxta va teran ohanglilikda go’zal va mahobatli qilib ishlangan. Madrasalarning yaxshi ishlab turishi uchun Ulug'bek durustgina vaqf belgilagan. Jumladan. u birgina Samarqand madrasasi uchun yiliga 5 ming tangadan ziyod pul ajratgan. Talabalarning toza, sogdom yurishi uchun madrasayi- oliya yonida hammom va sartaroshxona ham tashkil etilgan. Talabalar maosh (stipendiya) va kiyimlar biIan ta'minlanib teirilgan. Ular boshqa madrasalar talabalaridan farqli o'laroq haftada besh kun o'qishgan. Talabalarning davomati va ozlashtirishi maxsus daftarlarda qayd qilinib nazorat etilgan. Sababsiz dars qoldirgan talabalar nafaqadan mahrum etilgan. Madrasayi-oliyada 100 dan ziyod talaba ta’lim olar edi. Ulug'bekning madrasayi-oliyasi asrlar davomida musulmon Sharqida dong taratgan oliy bilim maskani bo'lib keldi. Madrasa binosi ta'lim-tarbiya, ma'rifai va ilm maqsadlarini ko'ziab bunyod etilganligi uchun uni yaratgan me'morlar talabalarga bilim va larbiya berish masalasini yaxlit va uyg'un hal qilishgan: ta'limot va ilm markazi go'zal san'at asari tarzida g'oyat maftunkor, jozibador me'moriy rnaskan-ansambl korinishida yaratildi. Oddiy va rangli sirlangan g’ishtiar, koshin va parchinlar, o'yma marmarlar omuxta bo'lib, ana shu yagona g'oyani ifodalagan. Ma’lumki Temuriyiar lavrida Hirotda ham- ta'lim-tarbiya va madrasasozlik bobida katta ishlar qilingan edi.Jumladan, birgina Alisher Navoiyning o'zi injil kanali bo'yida hashamatli "Ixlosiya'madrasayi-oliyasi va uning qarshisida g'oyat go'zal va ko'rkam "Xalosiya" xonaqosini soldiradi Navoiy o'zining "Vaqfiya' asarida bu haqda shunday yozadi: «Ixlosiya»madrasasi muqobilasidakim. ... xonaqoh bino qilindi". Ko'rinib turibdiki, har ikkala bino yordamida Injil suvi bo'yida tartib va zukkolik bilan bir me'mori) majmua-ansambl bunyod etilgan. Navoiy bunyod etgan ushbu me'moriy ansambl tashkil etilishiga O’p'ra O'rta Osiyo shaharsozlik nazariyasida "qo'sh uslub" nomi bilan mashhur. Samarqanddagi Registon maydonida olamga mashhur Ulug'bek va Sherdor madrasalari hamda Tillakori masjid-madrasasi «maydon uslubidagi ansambl k-o'rinishida bunyod etilgan. Bu uslublarning asosiy xususiyati shundan iboratki. ansambl tarkibidagi binolarning bosh peshtoqi bir-birlarining ro'parasida joylashtirilishi kerak bo'Igan. Ular orasidagi masofa ushbu binolar bosh, tarzlari enining yig’indisi yarmidan kam bo'lmasligi maqsadga muvofiqdir. Binolar orasida maydon joylashgan yoki ko'cha o'tgan bo'iishi mumkin. Binolarni "qo'sh" yoki "maydon uslubi"dagi majmua tarzida bunyod etishdan asosiv maqsad, binolar orasidagi gavjum maydon yoki ko'chada kirish davomida soyasalqin tashkil etishdir. Bu uslub yordamida Injil kanaii bo'yida tashkil etilgan muhtashain me’moriy muihitda ham xushhavo mo'jaz iqlim yaratilgan ediki, bu shaharsozlik merosi bobida e'tiborga loyiqdir. Navoiy o:zining «Ixlosiya» madrasayi-oliyasini qurdirar ekan, madrasani muqaddas dargoh, mudarris, muallimni esa boshqalarga ibrat ko'rsatuvchi, namuna boluvchi inson sifatida ko'radi. U o'zining "Mahbub ul-qulub" ("Qalblar sevgisi")asarida madrasa mudarrislariga yuksak talablar qo'yadi: "Mudarris din ilmidan aniq masalalarni bilmogi, ko'pchilikka dunyoviy bilimlardan ta'lim bo’rmogi, yaramaslikdan hazar qilmog’i va norok odamlardan yiroq boimogi, o'zini olim va bilimdon deb koi'satmasligi, turli-tuman axloqqa xilof ishlarni "qilsa ham boiadi" deb halolni haromga chiqarmasligi, joiz boimagan ishlar bilan mashg'ul bolib odamlarni yomon otliqqa o'rgatmasligi, qilish kerak boigan ishlarni qilmaslikni ham odamlar undan o'rganmasligi kerak". Darhaqiqat, o'tmishidagi madrasayi-oliyalar talim va tarbiya uyg’unligiga asoslangan holda talabaga madaniyatni, odob-axloq va mehrshafqat kabi yuksak insoniy fazilatlarni singdiruvchi ma'rifat maskanlari sifatida ham mashhur boigan. Xondamirning yozishicha, faqatgina Ixlosiya madrasasi va Xalosiya xonaqohi dargohida 20 vil davomida minglab talabalar ilm-ma'rifatdan bahramand boigan.Navoiy o'zining "Vaqilya" asarida madrasa va xonaqohga bosh qilib ikki olimu pokiza mudarrislar tayin etganligi haqida yozadi: Navoiy iltifotiga muyassar boigan ulamolardan biri o'z davrining iqtidorii olimi Amir Atoulloh Mashhadiy ediki. Navoiy uni 1486 yili o'zining Ixlosiya madrasayi-oliyasiga mudarris qilib tayin etgan edi. Navoiy ushbu madrasadagi dars olib borilish tartibini ko'rsatib. «har halqai darsda o’n bir tolibi ilmkim, borisi yigirma ikki boig'ay», deb guruhdagi talabalar sonini aniq belgilaydi. Talabalarga nafaqa ularning madrasadagi o'zlashtirish va ilm olishdagi muvaffaqiyatlarini hisobga olib belgilanadi. Navoiy talabalarni Ulug'bek kabi uch toifaga boladi. Birinchi toifaga a’loga o'zlashtirganlar kirib, ularga har oyda 24 oltin naqd pul va yiliga 5 yuk bug'doy, o'rtaclia o'qiydigan talabalarga 16 oltin. 4 yukbug'doy, past. o’zlashtiruvchi talabalarga esa 1 2 oltin va 3 oshlik belgilangan. Navoiy madrasayi-oliyasidagi o'quv va xizmat intizomiga lihoyatda katta e'tibor berib quyidagi aniq talablarni qo'yadi: "Yana shart shulkim, madrasa mavolisi madrasada baytutat gaylarkim, agar o'zga yerda sokin bo’lib, dars chog'i hozir bo'Imasaiar, muqarrar qilg'on vazifaning nisfin olgaylar va bu madrasa va xonaqohning mudarrisidan yo talaba va mutavalli va shayx va xuffoz va boshqa amalisidin nomashru amre sodir bo'lsa ikki qatlagacha shar'an liar muloliazaga mustavjib bo'lsalar, anga ko’ra ta'zir va extisob qilsuniar. Uch qatla vujud tutqondin so'ngra qilsunlar, dagi o'rniga yana kishi nasb qilsuniar".Ko'rinib turibdiki, madrasada davomat muntazam tekshirib turilgan, agar talabalar darslarga qatnashmay o'zga joylarda yursalar, o’zlariga belgilanadigan maoshlaridan kam nisbatda olganlar. Talaba yoki mudarris, ish yurituvchi, shayx, qori yoki amaldagi boshqa ishlar qoidaga xilof ish qilsalar. ikki martagacha shariatga munosib jazo berish, agar bu hol uch marta takrorlansa, hatto madrasadan chetlatilib, o'rniga boshqa kishi tayin etish ham ko'rsatilgan. Navoiy madrasalardagi talabalar, mudarrislar, ilm-fan ahllari, musavvirlar, o'sha davr hattotlari talab ehtiyojlarini e'tiborga olib Hirotda sifatli qog'oz ishlab chiqaradigan durustgina bir korxona yoki Zahuriddin Muhammad Boburning yozishicha, qog'oz «juvozi» ham tashkil qilgan edi. «Madrasayi-oliya bajaradigan vazifa zamon va davr taqozosi ehtiyojiga ham bog'liq bo'lgan. Shu tufayii ularning tarixida rivojlanish-ko’tarilish jarayoni ham, ma'lum sabablarga ko'ra sokinlik holati ham voki an'anaviy usulda faoliyat ko'rsatish jaravoni ham kuzatiladi. Har holda shunisi muhimki, mamlakatimiz hududidagi oiiy ta’lim tizimi tarixi qadim- qadimlarga borib taqalib, uning oily dargohi madrasayi-oliyalar o’z zamonasida hozirgi universitei mavqeiga ega bo'lgan. Shuning ushun hozirgi universitetlarning paydo bo'lishi, ta'sis etilish tarixini ana shu mashhur madrasayi-oliyalar bilan bog'Iash mantiqan va tarixan maqsadga muvofiq bo’Iib, istiqlol davrida tarixni xolisona yoritish, tiklashning ajoyib namunasi bo’ladi», deb yozadi akademik B.Valixo'jayev. Mirzo Ulug'bekning Samarqanddagi madrasayi-oiiyasi keyinchalik zamon va davrlar taqozosiga ko'ra bir maromda bo’lmasada XX asr boshlarigacha o'z faoliyatini davom ettirdi. Shundan so’ng Samarqandda avval pedakademiya vujudga kelib, keyinchalik u universitetga aylantirildi va hozirda ushbu universitet Alisher Navoiy nomidagi Samarqand davlat universiteti deb yuritiladi. O'tmishda qurilgan madrasa va madrasayi-oliyalar hajm-rejaviy yechimlarini tahlil qilish shuni ko'rsatdiki, ularning me'moriy yechimlarida asosan bir yoki ikki hovlili, ko'p ayvonli kompozisiyalar, markaziy bo'ylama o'qqa nisbatan simmetrik joylashgan me'moriy shakllar qo'lianilgan. Buning sababi ichki hovlili binolar O'rta Osiyoning issiq va quruq iqlimi sharoitida hovlisiz binolarga ko’ra har tomonlama qulay iqlimiy-ekologik va funksional imkoniyatlarga ega bo'lgan. Ichki hovlida o'ziga xos mo'jaz bog', gulzor, soyabon ayvonlar va atrof muhitdan xoli shinam va salqin me'moriy muhit yaralish qulayliklari mavjud bo'lgan. Shu bois ham madrasalar qurilishida aksari hollarda ichki hovlili rejaviy kompozisiya tanlangan. Madrasalarning kirish qismi, ya'ni ostonasiga va hovli to'rida joylashgan ayvon shakliga alohida e’tibor berilgan, ular masjidlarning peshtoqi kabi mahobatli va baland peshtoq tarzida ishlangan. Bosh peshtoqning ikki yonidagi gumbazli zallarda odatda qishki masjid va darsxona joylashgan Madrasa bosh tarzining burchaklari minoralar yoki chiroyli guldastalar bilan bezatilgan. Buxorodagi Ko'kaldosh, Abduiazizxon, Mir Arab. Qo'qondagi Norbo'tabiy, Xivadagi Muhammad Rahimxon, Toshkentdagi Ko'kaldosh ana shunday madrasalardir. Ayrim yirik madrasalarning kirish qismi o'ziga xos ishlanib, hovliga to'g'ridanto'gi kirilmasdan, peshtoq ayvonidan o'tib yon tomondagi tirsaksimon dalon orqali kirilgan. Bunins sababi hovlida sof xoli muhit yaralish bo’lib, bunda peshtoq eshiginingo'rni odatda chiroyli panjara yoki devor bi la n to'silgan.Samarqand Registonidagi Ulug'bek, Sherdor va Tillakori, Buxorodagi Mir Arab madrasalari bunga misoldir, ulardan birinchi ikkitasi va Mir Arab madrasasi ichki hovlili, peshtoqli va to’rt ayvonlik tarzda ishlanib, madrasa hovlisiga to'g'ridanto'g'ri emas, balki peshtoqning o'ng tomonidagi dalon orqali kiriladi.O'rta Osiyoning hovlili madrasalari va masjidlariga xos yana bir xususiyat shulki,kirish peshtoqining orqa tomonida hovliga qaralib yana bir peshtoq ishlangan.B u n i n g sababi hovlining bo'ylama bosh o'qi bo'ylab bir-biriga muqobil joylashgan 2peshtoq yoki bo'ylama va ko'ndalang o'qlarda bir-biriga muqobil 4 peshtoqli me'moriy kompozisiyani yaratishdir.Peshtoqlar mahobarli, munaqqash, baland va keng ravoqli yozgi avvon tarzida ishlanib, hovii ko'rinishlarini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etgan. ayvonlardan to'rdagisi yozgi masjid qolganlari esa yozgi darsxonalar vazifasini bajargan.O'rta Osiyoda Amir Temur va Temuriylar davriga kelib madrasasozlikda yangi me'moriy qurilish uslubi, ya'ni madrasani xonaqoh biIan birga yaxlit me’moriy turkum-—ansambl tarzida qurish uslubi qo'llannadi. Shunday tartibda bor Samarqandda XV asr boshida Muhammad Sulton madrasasi va xonaqohi quriladi. Madrasa va xonaqoh binolari yaxlit hovli alrofida bosh peshtoqlari bilan bir-biriga muqobii tarzda joylashtirilgan Madrasa va xonaqohni bunday me'moriy majmua tarzida qurishdan maqsad madrasani sof ta'lim-tarbiva ishlari va talabalarga mo'ljallash, xonaqohni esa mudarrislarga, ularning o'z ilmu- toliblari bilan erkin uchrashuvlari va ilmiy--falsafiy suhbatlar o'tkazishlariga imkon yaratish edi. Xuddi shu maqsadni ko'zlagan Ulug'bek ham Registonda bu uslubni takomillashtirib, o'zi yaratgan me'moriy turkumga madrasa va xonaqohdan tashqari alohida karvonsaroy, masjid va hammom binolarini ham kiritadi Ma'iumotlarga ko’ra karvonsaroy hamda hammom madrasa va xonaqohga vaqf tarzida berkitilgan. Bu binolardan faqat madrasagina bizgacha saqlangan. Xonaqoh o’rniga XVII asrda Sherdor, karvonsaroy o'rniga esa Tillakori masjid-madrasasi bino etilgan. Madrasalarni qurishda mahalliy iqlim sharoidari e'tiborga olinib yozgi va qishki darsxonalar ishlangan. Yozgi darsxonalar keng va baland ravoqii ochiq ayvon tarzida, qishkilari esa yopiq zal ko’rinishida bo'lib. Binoning bo’lib, u tashqi devor yonida ishlangan. Samarqanddagi Ulug'bek. Xivadagi Muhammad Rahimxon madrasalari hujralarining ana shumday omborchalari mavjud. Hujralar odatda 2 talabaga yoki oilasiz bir mudarri'sga mo'ljalangan, Xullas, O'rta Osiyo madrasalari va madrasayi- oliyalariga xos me’moriy-rejaviv xususiyatlarni umumlashgan ho'lda quyidagicha betgilash mumkin: 1.Hovlilarning soni bo'yicha: bir hovlili, 2 va 4 ayvonli turli rejaviy shakllarda; ikki hovlili frontal-simmetrik yoki asimmetrik hamda bo'yiga cho'zinchoq rejaviy shakllarda (Xivadagi Xurjun, Abdurasulboy, Buxorodagi Xurjin madrasalari); 2. Hujralarning hovliga nisbatan joylashishi bo'yicha: hovliga qaratilgan va tashqariga qaratilgan hujralar; - ikki madrasani yoki bir madrasa va xonaqohni bir joyda bosh tarzlari bilan birbiriga muqobil uslubda qurish ("qo'sh" ansamblli); - madrasani boshqa jamoat binolari bilan birga yaxlit maydon atrofida me'moriy majmua tarzida qurish (Samarqand Registonidagi Ulug'bek madrasayi-oliyasi, xonaqohi va karvonsaroyi, Muhammad Sulton madrasasi va xonaqohi, Ulug'bek, Sherdor va Tillakori madrasalari. Buxorodagi Ulug'bek va Abdulazizxon hamda Qo'sh madrasalar, Hirotdagi Alisher Navoiy madrasayi-oliyasi va xonaqohi va boshqalar. Yuqoridagilardan ko'rinadiki, madrasalar O'rta Osiyo xalqi tarixida nafaqat umumiy va oliy ta'lim muassasalari vazifasini, balki shahar me'moriy qiyofasi va muhitini shakllantirishda ham muhim ahamiyat kasb etib, ayrim hollarda hatto shaharlar ko'rki va nufuzini ham belgilab bergan. Yuqorida sanab o'tilgan ta'lim-tarbiya maskanlari adabiyotlarida koproq dunyoviy ilmlar ta'limining muassasalari tarzida talqin etilgan. Biroq, O'rta Osiyo xalqlari hayotida o'tmishda diniy-axloqiy va tasavvufchilik ilmlari ham keng tarqaigan ediki,bular haqida faqat Respublikamizning istiqlol yillaridagina yozila boshlandi. Ana shu xolislik nuqtai nazaridan biz O'rta Osiyo xalqlari ijtimoiy madaniy hayotida muhim rol o'ynagan va o'tmishda lasavvufchilik hamda adab ilmi maskanlari tarzida faoliyat ko'rsatgan xonaqohlar va qorixonalar haqida ham ma'lumot berishni ma'qul ko'rdik. Tasavvuf maskanlari Xonaqohlar Xonaqoh so'zi forscha bo'lib, "xona-uy" ma'nosini anglatadi. Dastlab taqvodor so’fiylar va darveshlar yashaydigan boshpanalar hovlili oddiy imoratlar tarzida qurilmog'i, xonaqohda so’fiylarning yashashidan tashqari, maxsus diniy marosim-zikru samo raqsiga qatnashishlari hamda mutasavvufchilikdagi shogird-ustozlik shartlari ham belgilab beriladi. Ustoz so'fiylar,ya'ni shayxlar vafot etgach, o'z xonaqohlari qoshiga dafn etilgan. Natijada shogirdlar va keyinchalik tasavvufga ixlos qo'ygan xalq ommasi tomonidan bunday mashhur ustoz shayxlarning xonaqohlari o'ziga xos ziyoratgohlarga aylantirilgan. Bunday xonaqohlarda so'fiylarning hujralaridan tashqari ziyoratchilar uchun ham maxsus xonalar tashkil etiladi. Termizdagi Hakim at-Termiziy, Miyondagi Abu Sayid va boshqa xonaqoh-ziyoratgohlar shular jumlasidandir.XII asr o'rtalarida so'fiylar birodarligining rivojlanishi va tasavvuf tariqatida turli oqimlarnmg vujudga kelishi bilan xonaqohlarning me'moriy ko'rinishi va vazifalari ham o'zgara boradi. Bu davr xonaqohlari me'moriy jihatdan ancha shakllangan, ichki hovli atrofiga birikkan bir necha hujralar, so'fiylar jamoasining yig'ilish va zukr tushish zali (samo'xona), ustoz so'fiy, ya'ni shayxning o'z muridlariga tasavvuf ilmidan dars berish, yetimlarga Qur'onni o'qitish hamda shayx va muridlarning yashash xonalari, darveshxonalar, chillaxona, ombor va oshxona, matrab (samo' vaqtida na't va ilohiy qo’shiq kuylovchilar o'tiradigan joydan tuzilgan. Tojikistonning janubida xarobalari bizgacha saqlangan Xoja Mashad xonaqosining me’moriy tuzilishi bunga misoldir. O’rta Osiyoda turli davrlarda qurilib bizgacha yetib kelgan xonaqohlar va ular haqidagi yozma manbalar ushbu binolarning o’tmishda xalq ijtimoiy hayotida tutgan o'rni va mavqeini, tarkibiy tuzilishini me'moriy tasnifi va yechimlarining to XVIIasrgacha mufassal tarzda takomillashib kelganini ko'rsatadi. Biroq, xonaqohlar arxitekturasi va ijtimoiv vazifalarining rivojlanish cho'qqilari asosan Temuriylar (XIV-XV asrlar) va Shayboniylar (XVI asr) davriga to’g'ri keladi. Temuriylar va keyinchalik Shayboniylar ham tasavvuf so'fiylik) jamoasi faoliyatining nazoratini butkul o'z qo'llariga oladilar va o'zlari ham tasavvuf ahliga xayrixoh holda yangi xonaqohlar quradilar. Buning sababi shulki, tasavvuf ta'limoti o'sha davrlarda va undan oldinroq ham xalq ommasi uchun Islom Sharqi dunyosining ma'naviy-axloqiy mezonlariga, tasavvuf tariqatlarining asoschilari esa xalq orasida katta obro' qozonib piru-ustozlarga aylangan edi. Hujviriyning "Kashful mahjub" asarida xalq orasida keng tarqalgan va mashhur mutasavvufchilar atrofida shakllangan tariqatlar haqida mukammal ma'lumotlar keltirilgan. Jumladan. Qodiriya tariqati (asoschisi va piri Abduqodir G'i-loniy. 1 160 y.), Yassaviya tariqati (asoschisi va piri Xoja Ahmad Yassaviy).Naqshbandiya tariqati (asoschisi Bahouddin Naqshband, 1389 y.) hamda Xilvatiya, Rifoiya, Mavlaviya, Shozaliya, Sa'diya, Dasukiya, Badaviya, Akbariva, Suxravardiya, Kubroviya, Madyaniya, Chishtiya, Bayramiya va hokazo tariqatiar.Tasavvuf ahli orasidan Abu Ali Ibn Sino, Forobiy singari dunyoga mashhur olimlar; Jaloliddin Rum'iy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiv kabi buyuk shoirlar; Zunnun Al-Misriy, Shoxin Al-Xilvatiy kabi kimyo ilmi bilimdonlari; Imom G'azzoliy, Abdurahmon as-So'fiy, Ibrohim Haqqiy singari falakiyoining buyuk namoyandalari va fan fanning boshqa tarmoqlari bo'yicha qanchadan-qancha mutafakkir olimlar yetishib chiqadi. Tasavvuf bu insonning ruhiyati va ma'naviy olamidagi jarayon bo'lib, insonni ruhiy va axloqiy kamolotga yetkazuvchi ilmdir . Tasavvuf musulmonchilik degan buyuk bir qadriyatni keng xalq ommasi orasiga yoyishga, uning hamma uchun barobar bo’lishligiga el-ulus osoyishtaligi, hamjihatlik, bir-biriga yordam qo'lini cho'zish birodarlik va futuvvatchilik qadriyatlarini targ'ib qilishga harakat qiladi. Bu sa'y-harakatlarga mutafakkir so'fiy shayxlar va mutasavvuf shoirlar bosh-qosh bo’ladilar. Uiar endi o'zlarining so'fiylik instutlari -xonaqohlarini avvalgidek taqvodor zohid darveshlarning makoni emas, balki o'z , davrining ma'naviy-ma'rifiy markazlariga aylantira borib, aynan shu markazfarda tasavvuf va adab ilmining amaliv va falsaffy asoslarini yaratadilar ularni xalqqa targ'ib qiladilar. Aynan shuning uchun bam temuri'viar va Shayboniylar davrida qirilgan xonaqohlar, X1-X1I asrfardagi shahar chekkalari va qishloqlarda xilvat joylashgan oddiy xonaqohlardan farq qilib oldingilaridan muhtashamroq,salobarliroq, alohida qurilgan me'moriy binolar jamoar binolari, masalan. madrasa.«masjidlar bilan me'moriy majmualar tashkii qilgan holda shaklanririladi. Bunday xonaqohlarning tarkibi va ijtimoiy vazifalari ham o'zgara borib, ular davrinmg tasavvufchiiik yonalishidagi yirik maJrifiy maktablariga aylanadi. Bu davrdagi ba'zi xonaqohlar qoshida hammom. masjid, qabrision, molxona va ba’zantegirmon ham joylashgan.Agar madrasaiarda dunyoviy, huquqjy va duniy ilmlar o’rganilgan hukmdorlar, ulug ' shoirlar, nufuzli mehmonlar va sayyohlar ham tashrif buyurib turadi.Shuning uchun ham bunday xonaqohlar arxitekturasi bu davrda nafaqaf fantanavor me'moriy ko’rinishda baiki maharning eng nufuzfi joylariga va qurih'sh tartibotiga ega bodadi. Bunday xonaqohlarni boshqrish va ish yuritish uchun ularni ta'sis etgan homiylar o’z davrining iqtidori: mudarrislarini tayin efadi. Mudarrislar xonadonlarni boshqarishdan tashqari tasavvuf ilmiga intilganlarga dars berish bilan ham mashg'ui bo'ladi. Xonaqohlar faoliyalini moddiy ta'minlashga juda kalla vaqflar belgilanadi.Jumladan,Buxorodagi Sayfiddin Boxarziy xonaqosi nafaqat Zarafshon vohasida, balki butun Markaziy Osiyoda ham so’fuylikning eng yirik madamy-ma’rifiy va bilim markazlaridan biri hisoblangan va bu yerga XIV asr o’ralarida yuzlab kishilar, hatto chet ellardan ham taskrif buyurib, tasavvuf ilmi va ma’rifatidan bahramand XV asr boshlarida Samarqandda Mirzo Ulug‘bek bino etgan Registon ansamblidagi Ulug'bek xonaqohi, shahardagi Abu Lays xonaqohi, Karmanadagi Qosim Shayx, Buxorodagi Fayzobod, Hirotdagi Shohrux Mirzo, Husayn Boyqaro va Alisher Navoiy,Romitondagi Mullo-Mir, Tcrrmzdagi Kokildor xonaqohlari XV-XV11 asrlarda Markaziy Osiyoning ana shunday atoqli madaniy-ma'rifiy mutasavvufchilik ilmiy markazlaridan hisoblangan. Termizdagi Hakim at-Termiziy, Xurosondagi Suxravardiya, Buxorodagi Xo'jagon,G'ijduvoniy, Sayfiddin Boxarziy va Naqshbandiy. Turkistondagi Yassaviya, Xorazmdagi Kubroviya, Farg'onadagi Qodiriya, Karmanadagi Qosim-Shayx va nihoyat Hirotdagi Xalosiya xonaqohlari ana shunday tasavvuf ta'lim maskanlari hisoblangan. Tasavvuf ilmining aksariyat akobirlari aynan xonaqohlarda yashab avom xalqqa tasavvuf ziyosini taratganlar, so'fiylik ilmi va ta'lim tarbiyasi bilan shug'ullanganlar. Xonaqohlarda istiqomat qiluvchilar soni ba'zan 100 kishi va undan ham ko'p bo'lgan.Shunday qilib, O'rta Osiyoda xonaqohlar maktablar va madrasalar bilan yonma-yon tarzda so'fiylik ilmining ma'naviy-ma'rifry markazlari tizimini tashkil qilib, keng xalq ommasiga nafaqat mutasavvufchilik ziyosini singdirish, balki xalq ma'naviy hayoti, tafakkuri va e'tiqodini boyitishda tutgan munosib roli va o'rni bilan ham ajralib turgan, Qorixonalar "Qorixona" so'zi bir necha ma'noda tushunilib, uning keng tarqalgani Qur'on o'qiladigan xona, ya'ni qiroatxonadir. Qorixona, shuningdek, ko'zi ojiz qorilar uchun boshpana va qorilar tayyoriaydigan maktab ma'nolarini ham anglatgan. Qorixonalar O'rta Osiyo shaharlari va qis'hloqlarida qarovsiz va boshpanasiz qolgan ko'rlarga yordam berish, ularni ibodat va foydali ishlarga jalb qilish hamda savob maqsadida dindorlar va xudojo'y mulkdorlar tomonidan qurilgan. Qorixonalarnmg moddiy ta'minoti uchun ularning ta'sischilari o'z rnulklari hisobidan maxsus vaqflar belgilashgan. "Qori" arabcha so'z bo'lib, o'qimoq, ya'ni Quronni ifodali tarzda yoddan o'qimoq rna'nosini anglatgan. Qorilar o'lgan kishilar ruhiga bag'ishlab oyatlar ham o'qishgan. Qorixonalar O'rta Osiyo me'morchiligida asosan ikki xil: 1) ziyoratgohlaiy masjidlar yoki xonaqohlar qoshidagi alohida birikkan xonalar ko'rinishida; 2)ushbu binolar qoshida alohida qurilgan imoratlar tarzida shakllangan, Farg'onaning Rishton tumanida XVIII asrning ikkinchi yarmida xom g'ishtdan qurilgan me'moriy yodgorlik Qorixona xonaqohi saqianib qolgan. Bu yerda ilgari darveshlar Qur’on o’qib, zikr tushib turishgan. Qorixona to'rt burchakli hovli tarzida bo'Iib (20x24 m), hovlining ikki tomonidan qator hujralar qurilgan. Hovli to'rida tarhi kvadrat shaklli tuxumsimon baland gumbazli katta xona bo'Iib, u jamoatxona va tamaddixona vazifalarini bajargan. Qorixona hujralari ham kvadrat shakiida (3x3 m) bo'Iib gumbazlar bilan yopilgan. Hujralar va jamoatxona tosh o'choq bilan titilgan. Hovlining janubiy tcmonida shu yerlik eshonning qabri 'lib, uning ustiga ravoqli sag'ana qurilgan. Qabrning yonida ikki rcha chuqurlikda g'or bo'Iib, u chillaxona vazifasini o'tagan. Qorixonalarni O'rta Osiyoda chang to'zonlar va qum bo'ronlari kuzatiladigan miniaqalarda ko'proq uchratish mumkin. Bu asosan oro va Xorazm viloyatlaridir, Xivadagi rnashhur Pahiavon Mahmud maqbarasi qoshidagi brafgoh majmua hovlisida darvozadan chap tomonda ikki qavatli kompozisiyali qorixona ioylashgan. U XX asr boshida Huston shaharlarida keng tarqalgan jamoat binolariga xos g'ishtin ilubda qurilgan. Qorixonaning me'moriy yechimi Pahlavon Mahmud maqbara ziyoratgoh arxitekturasidan keskin farq qilsa-da, bar ikkaia binolar yagona hovli orqali birikib masjid me'moriy turkumni qilgan. Qorixona arxitekturasi tashki ko'rinish'idan turar joy mo'jaz bir madrasa binosini eslatadi, chunki uning tarzida barat bo'ylab derazalar ishlangan.qorixonalar Xorazmdagi bir qator masjidlar tarkibiga ham Masalan, XIX asr oxirida qorixona hujralari Xiva tumanidan Otajon-to'ra masjidi binosi tarkibida qurilgan. Xulosa O’rta Osiyo hududida Sharqiy Turkiston xalqlari islom dinigacha bizni yurtimiz ilm fanga qiziqish ancha yuqori bulgan. O’rxun enasaoy bitiklarida bu yerlik xalqlarni qadimdan savodxon bulganligidan dalolat beradi. Zardushtiylik dini vaqtida xalqimiz ibodatxonalarda ilohiy bilimlar bilan bir qatorda gramatika tabobat museqa yer shamollar va yulduzlar harakatiga doir bilimlar ham o’qitilgan ularda bolalarga asosan o’g’il bolalarga urgatilgan. Boy zodagonlar amaldorlar xonadonida bolalarni uqitish uchun sharoitlar bulgan oddiy xalq esa qarovsuz ular savodi chiqmagan. Asosan O’rta Osiyo xaqlari savdo sohasida Sug’d yerlarida aholisi savdoni yaxshi urgangan savodi yaxshi chiqqan keyinchalik aholini Quron talimini Urganishda Domlalar tomonidan ilm dargohlarida urgatilgan. Quron ilmni urganganlar arab tilini yaxshi uzlashtirgan xat savodi chiqqan hisoblanib ularga tavsiya nomalar berilgan Aholi urtasida xattotlik falakiyot fiqh ilmini urganganlar yaxshi ishlarda ishlab hayot kechirganlar. Bizni ajdodlarimiz falsafa astronomiya geografiya fanlarida yetuk ilm sohiblari hisoblangan, Hukmdorlar orasida ilm ahli uchun madrassalar qurdirganlar, xalqini savodli qilish uchun . Orta Osiyoda madrassalardan tashqari Madrassaiy oliyalar ham tashkil etilgan uqiyotgan talabalar keying oliy uquv yurtiga uqish uchun tavsiyanomalar orqali uqiganlar bilimlarini oshirganlar Foydalanilgan Adabiyotlar 1. Bendrikov K.Ye. Ocherki po istorii Narodnogo obrazovaniya Sredney Azii. 2. Rempel L.I. Dalekoye i blizkoye. Buxarskiye zapisi. T., 1982. 3. Mankovskaya Yu.L. Tipologicheskiye osnov ы zodchestva Sredney Azii (IX -nachalo XX veka). T., 1980. 4. Nozilov D.A., Uralov A.S. O’rta Osiyo me’morchiligi tarixidan lavxalar. T., 2004. 5. Uralov A.S., Xojixonov M. Temuriylar ma’naviyati va madaniyat. Samarqand 1999. 6. Valixujayev B. Samarqand oliy ta’lim-madrasayi oliya-universitet tarixidan lavxalar.Samarkand, 2001. 7. Nozilov D.A. Zodchestvo gorn ы x rayonov Sredney Azii. T., 1999. 8. Uralov A., Yusupov R. O’rta Osiyoning ta’lim-tarbiya va ilm-fan maskanlari. Sam.2005

O’rta Osiyoda ilk va o’rta asrlarda maktablar Reja: I. Kirish II. Asosiy qism 1. O’rta Osiyoda ilk va o’rta asrlarda maktablar. 2. O’rta Osiyodagi Madrassalar va Xonaqohlar 3. O’rta Osiyodagi Madrassaiy Oliyalar va Qorixonalar III. Xulosa IV. Foydalanilgan Adabiyotlar Kirish

Eramizdan oldingi IV-II asrlardagi oromiy va mixxat yozuviari, eramiz boshlaridagi Kushon yozuviari, Turkiston hududidan topilgan VI- VII asriarga doir O'rxin-Enasoy alifbosidagi qator bitiklar ham bu erlik xalqlarning qadimdan savodxon bo'lganIigidan dalolat beradi.Tarixchi olim I.To'xliyevning yozishicha, Sharqiy Turkiston va O’rta Osiyo xalqlarida islom dinigacha (VII-VIII asrlarga qadar) keng tarqalgan budda ibodatxonalarida ilohiy bilimlar bilan birga matematika, tabobat, grammatika,musiqa,yer, shamollar va yulduzlar harakatiga doir bilimlar ham o'qitilgan Shunisi qiziqki, biddaviylik keng tarqalgan davrlarda Sharqiy Turkistonda katta yoshdagi erkaklarning uchdan bir qismi savodxon bo'lgan Islomga qadar Samarqandda bolalarni besh yoshligidan o'qishga berish odati bo'lgan. O'rta Osiyoda islomga o’tilgandan keyingi ta'lim muasasalarining tarkibi asosan maktablar, madrasalarvamadrasayi- oliyalardan tashkil topgan. asosan o'qish va yozishni, husnixatni o'rganganlar. O’qish va yozishni bilgan yoshlar Qur'onni,nomozni va turkiy tildagi be'riy asarlarni yod olganlar. Maktablarda ta'Iimning asosiy shakli bo'lib, bolalar odatda 5-7 yoshdan o'qiy bosh lagan. Bolalarning necha yoshgacha maktabda o'qish zarurligi ularning iqtidoriga qarab belgilangan. Aksariyat maktablar mahallalarning jamoat markazlari guruhlarda joylashib, guzar masjidlari, madrasalar va boshqa vazifadagi jamoat binolari tarkibiga kirgan. Ayrim hoillarda maktablar uchun alohida joylashgan binolar qurilgan.Islomiy an'analarga ko'ra, qiz va o'g'il bolalar ajratib o'qitilgan: qizlar odatda muallimaning uyida, o'g'il bolalar esa maktabda o'qishgan. Boy xonadoniarning farzandlari; odatda o'z uylarida o'qituvchi yollanib o'qitilgan.mahallalardan birining masjidi qoshida qurilgan maktab 2 qavatli bo’lib, uning birinchi qavatida qishda, ikkinchi qavatidagi boloxonada esa yoz faslida dars o'tilgan.Alohida binoda qurilgan maktablar odatda yog'och sinchli, ustunlito'sinli qurilmalar yordamida yoki pishiq g'ishtdan peshtoqli-gumbazli shakllarda ishlangan.

Buxorodagi Chashma-Ayub mahallasida ana shunday alohida binoga ega gumbazli katta maktab bo'lib, u tarhda 29x30 metr, o'rtada joylashgan katta gumbazli zali esa 10,5x10,5 metrga teng bo'lgan. Maktab tarkibida o'qituvchilar xonasi yoki jamoatxona vazifasini bajargan katta zaldan tashqari dahliz, bir necha darsxonalar, ayvonlar va ravoq tomli hujralar bo'lgan. Binoning rejaviy yechimi asimmetrik kompozisiyada ishlangan. Biroq, o'rta asrlarda alohida bino tarzida qurilgan maktablar soni deyarli ko'p bo'lmagan.Maktablarning asosiy qismi boshqa jamoat (guzar, mahkama, madrasa) yoki ibodat (masjid, xonaqoh) binolari bilan birgalikda qurilgan. Arxitektura doktori Osiyoning noqulay issiq va quruq iqlim sharoitini e'tiborga olib xonalarni baland qilish, deraza yuzalarini kamaytirish va bino tarkibiga yozgi ochiq ayvonlar kiritishga harakat qilganlar.XVI-XVII asrlarda Balx shahri Shayboniylarning yirik siyosiy markaziga aylanib, shaharda 200 ming aholi istiqomat qilgan va ularga 900 ta maktab to'g'ri kelgan. Tarixchi olim K.Kattayevning "Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji" kitobida ko'rsatilishicha, 1864-1868 yillarda Samarqand shahri mahallalarida madrasalar qatorida bir nechta maktablar ham qurilgan. Abulxayrboy, So'fi Roziq, Shohskashon, Toshkandiy, Qozi Abdurasul kabi mahalla maktablari shular jumlasiga kirgan.1876 yilgacha Turkistonda 300 ga yaqin madrasa, 7 mingga maktablar faoliyat ko'rsatgan, deb yozadi tarixchi olim Sh.G’afforov. Uning ta'kidlashicha bu davrlarda ayrim manbaiarnmg qayd qilganidek Turkiston aholisining 2 foizigina savodli, qolganlari savodsiz bo'lgan degan fikrlar butkul noo'rindir. Sh.G'afforov tarix fanlari doktori P.G.Kimning tadqiqotlariga asoslanib 1897 yildagi Turkiston aholisi, bu o'Ikadagi maklablar va ulardagi o'quvchilar soni, ularning aholi umumiy soniga nisbati va aholining savodxonligini o'sha davr Rossiya va Belorussiya ahjlisining ana shunday ko'rsatkichlariga asoslanib, bu mamlakatlar aholisining savodxonligi haqida aniq tasavvur beradigan quyidagi jadvalni tuzgan: Albatta, bu ma'lumotlarni ham so'nggi dalillar deb qaramaslik deb yozadi Sh.G'afforov. Sharq olimlari va mutafakkiriari nafaqat ilmu-fanni o'rganish va rivojlantirish,balki ta'lim-tarbiva tizimi va usliblarinu takomllashtirish bobida ham ish asarida ham bolalar tarbitasiga oid turli usullar to'g'risida maxstis boblar mavjud. Ibn Sinoning flkricha, bolaga o'z vaqtida xat- savod, eng kerakli hunarlarni o'rgatish va uni san'at asoslari bilan tanishtira borisli zarurdir.X asr oxiri - XX asr boshlarida ayrim ziyoli kishilar xususiy – maktablar ochib,ularda daromadli oilalarning farzandlarini

o'zlari joshlaydilar. Bunday ziyolilar"maktabdor" deb atalib, ular bolalarga o'qish va husnixatni o'rgatishdan tashqari og'zaki hisobni ham o'rgatganlar. Maktabdorning savodli xotinlari esa "otinoyi" deb atalib, ular o'z uylarida davlatmand kishilarning qizlarini o'qitgan. Bu davrga kelib qizlar ham o'g'il bolalar kabi boshlang'ich maktablarda o'qiy boshlagan. Biroq, ular uchun alohida «qizlar maktabi» - belgilangan. Bunday maktabdagi o'quvchilar soni 10-20 tagacha bo'lgan. Ularga bir muallim dars bergan, katta yoshdagi bolalardan biri guruh boshlig'i, xalfa esa o'qituvchining yordamchisi vazifasini bajargan. Maktabning dasturida Qur'oni karim oyatlari, hadislarni yodlash, shariat asoslarini o'rgatish, arab yozuvi bilan tanishish, abjad usulidagi hisobdan xabardor bo'lish (shuning uchun boshlang'ich bosqich talabalari abjadxon deb ham tilga olinadi), odob-axloq mavzusidagi pandnoma, she'riy asarlarni o'qish va yodlash nazarda tutilgan.Tarixchi A.Abdurasulovning yozishicha, XX asr boshida (1909 y .) Xiva shahrida jami 1500 ta maktab bo'lib, ularda 45 ming bola tahsil olgan. Xivada qizlar o'g'il bolalar bilan qo'shib o'qitilgan Bu davrda Farg'ona viloyatida ham anchagina o'quv maskanlari bo'lib, bularning soni 2316 ta maktabni tashkil qilgan. Ulardan 1749 tasi o'g'il bolalarga, 567 tasi esa qiz bolalarga mo'ljallangan. Ularda 24690 ta o'g'il bola va 6559 ta qiz bolalar ta'lim olgan. Bu davrdagi ta'lim tizimi O'rta Osiyoda asosan uchta yo'nalishda olib borilgan. Birinchisi, eski maktab va madrasalar, ikkinchisi, rus-tuzem maktablari, uchinchisi,yangi usul-jadid maktablari.O'zbekistonda Chor Rossiyasi hukmronligiga qadar tashkil etilgan va o'rta asrlar ta'lim an'analariga asoslangan maktablar "eski maktablar" deb atalgan bo'lsa, rus-tuzem maktabi (ruscha tuzemes-mahalliy odam degani) Turkistonda mahalliy aholi bolalari uchun ochilgan boshlang'ich ta'lim rus maktablari bo'lgan. Bu maktablarni Chor Rossiyasi hukumati mahalliy hukmdorlar bilan yaxshi aloqa bog’lash va savdo-sotiq ishlarini avj oldirish maqsadida tashkil etgan edi.Rasmiy jihatdan rus-tuzem maktablarining asosiy vazifasi mahalliy xalq bolalariga rus tilini o'rgatib, mustamlaka o'lkalar uchun tarjimon (tilmoch)lar tayyorlash bo'lgan. 1917 yilda Turkistonda 170 yilda rus-tuzem maktablari faoliyat ko'rsatib, shulardan 85 tasi hozirgi O'zbekiston hududida bo'lgan.Rus-tuzem maktablarida ta'lim muddati asosan 4 yil (1-4 sinflar) bo'lgan.1905 yildan boshlab ularning ayrimlarida ikkinchi bosqich ta'limi, ya'ni 5-6sinflar ham tashkil etilgan. Rus-tuzem maktablarida "musulmon" cha va ruscha sinflar tashkil etilgan. Ruscha

sinflarga odatda rus muallimi, musuimon sinflari o'quvchilariga esa mahalliy, ya'ni musuimon muallimi dars bergan. Ayriin rustuzem maktablarida kattalarga ham rus tilini o'rganish maqsadida kechki kurslar ochilgan. Jadid maktablari esa eski musulmon maktablaridagi ta'lim uslubining ayrim tornonlarini isloh qilishga, musulmonlarga yangicha, yevropa uslubida ta'lim berishga qaratilgan maktablardir. Bu harakat Turkistonda XX asrning boshlarida boshlangan mahalliy xalqning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida yuz bergan o'zgarishlar, mahalliy ziyolilar orasida ma'rifat va yangilikka intilish hissiyotlarining kuchayayotganini o'zida aks ettirgan edi.Jadid maktablarida diniy darslar bilan bir qatorda dunyoviy ilmlar ham o'qitilgan. Eski maktablardagi yakka o'qitish usulidan sinfda dars berish usuliga o'tiladi, sinflarda geografik xaritafar, globuslar va boshqa ko’rgazmali qo'ilanmalar paydo bo'ladi; maktabning gigiyenik sharoitlari yaxshilanadi,sinflarda partalar, doska, darslar orasida tanaffus berish kabi yangiliklar joriy qilinadi. Ta'lim muddati 4 yil bo'lib, 1914- 1915 yillardan boshlab ayrim jaded maktablarida 2 bosqichli (boshlang'ich va yuqori sinflardan tuzilgan) ta'lim tizimi joriy etiladi. Bunday namunaviy jadid maktablarida arifmetika va geografiyadan tashqari geometriya (handasa) va fizika (hikmat) dan ham darslar berilgan. Bu ta'lim tarmoqlarining har biri o’z davrining o'ziga xos ijtimoiy, siyosiyg'oyaviy jarayonlari bilan uyg'unlashgan holda faoliyat ko'rsatgan. Shunday qilib, maktablar yoshlarga bilim berish bilan birga. ularga yozish va o'qishni o'rgangan, savodli qilgan. Imom, so'fi, muallim va xalfalar maktabda odob-axloq namunalarini, jumladan umumbashariy axloq qonun-qoidalarini yoshlarga o'rgatgan, ularning hayotiga singdirgan. Maktab yoshlarni o'qimishli,madaniyatli qilib tarbiyalagan, ularning ma'naviy qiyofasini shakllantirgan. Xulosa qilib aytganda maktablar O'rta Osiyo xalqining madaniy hayotida muhim ahamiyat kasb etgan. Madrasalar Madrasa so'zi arabchada "o'rganmoq" ma'nosini anglatib, u O'rta Osiyoda umumiy va oliy ta'lim muassasasi sifatida VIII asr oxiri, xususan, Somoniylar davrida shakllangan. Madrasalar bu davrning yirik shaharlari Buxoro va Samarqandda VIII asrning oxiri va IX asrning boshlarida qurila boshlangan. Unga qadar ta'lim ishlari, yuqorida qayd qilinganidek, maktablar va masjidlarning kutubxonalarida hamda maxsus bilim uylarida olib borilgan.Dastlabki madrasalar aksari hollarda masjidlar qoshida shakllangan:

O'xshashlar

O’rta asrlarda Pereney
O’rta asrlarda Pereney yarim oroli
O’rta asrlarda Angliyada shahar hunarmandchiligi
O’rta asrlarda Amerikada ispan kolonizatsiyasi
O’rta asrlarda Usmoniylar davlatida ijtimoiy hayot