Mavzu: O’zbek adabiy talaffuzi (orfoepik) me’yorlari Reja: 1. Adabiy talaffuz normalari haqida umumiy ma’lumot. 2. Unlilar orfoepiyasi (talaffuzi). 3. Undoshlarning talaffuz me’yorlari haqida. 4. Rus tilidan shuningdek tojik va arab tillaridan o’zlashtirilgan so’zlarning talaffuzi. 5. O’zbek tilida turli tovush o’zgarishlari va adabiy talaffuz me’yorlari. 1

Adabiy talaffuz qoidalari to‘plamiga orfoepiya deyiladi (yunoncha epos - nutq). Tilshunoslikning adabiy talaffuz me'yorlarini belgilaydigan bo‘limi ham orfoepiya deb yuritiladi. Orfoepiya so’zlarni, ularning tarkibidagi tovushlarni, shuningdek, o’zak va qo’shimchalardan iborat so’z formalarini to’g’ri talaffuz qilish me’yorlari tizimidir. Tilshunoslikning bu tizim haqidagi bo’limi ham orfoepiya deyiladi 1 . Adabiy nutqning mavqei mustahkamlanib, ish doirasi kengayib bormoqda. Bu jarayon adabiy nutqning yozma va og‘zaki ko‘rinishlarida turlicha sodir bo‘ladi. Adabiy nutqning yozma ko‘rinishida yozish me'yorlari mumkin qadar aniq qoidalashtirildi, rasmiy qaror bilan joriy etildi; bu qoidalarga qat'iy amal qilish lozim. Adabiy nutqning og‘zaki ko‘rinishida ahvol boshqacha: og‘zaki nutqni yozma nutq darajasida tejab-tergab bo‘lmaydi. Buning ustiga adabiy talaffuz qoidalarining o‘zi ham aniq belgilab chiqilmagan. Og‘zaki nutqqa xos hodisalarni adabiy yoki noadabiy deb baholashda shaxsiy yondashish ham kuchli. Orfoepiya adabiy tilning talaffuzini o’rganish yoki so’zlarda adabiy til qoidalariga muvofiq talaffuz qilish haqidagi fandir. Bu uning fonetika, orfografiya va nutq ma daniyati bilan bevosita bog’liqligini ko’rsatadi. Keyingi vaqtlarda fan va texnikaning rivojlanishi, sa vodxonlik va madaniy saviyaning oshuvn natijasida kishilarda edabiy tildan to’g’ri foydalanishga va nutq madaniyatini oshirishga qiziqish kuchaymoqda. Qishilar chiroyli gapirishga va ifodali o’qishga harakat qilmoqdalar. She’rxonlik va kitob xonlik uchrashuvlarida, konfsrensiyalarda va turln yig’inlar da adabiy tilning normalaridan to’g’ri foydalanib, o’z nutq- larining ta’sirchanligini oshirishga urinmoqdalar. Bularning’ hammasini orfoepiyani 1 Жамолхонов Х. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент, 2005, 119 б. 2

to’liq egallamasdan, adabiy til va uning talaffuz normalarini to’liq o’zlashtirmasdan amalga oshirish qiyin. Demak, orfoepiya haqiqatan ham nutq madaniyatining muhim qismini tashkil etadi. Ma’lumki, nutqning ikki: y o z m a va o g ’ z a k i formalari navjuddir. Yozma nutqning qonun-qoidalarini o r f o g r a f i y a fani, og’zaki nutqnnng qonun va qoidalarini esa o r f o e p i y a f a n i o’rganadi. Demak, orfoepiya talaffuz va to’g’ri gapi rish qoidalarini o’zida jamlab, adabiy talaffuz normalari ni belgilaydi. Ulug’ Oktyabr sosialistik revolyusiyasidan keyin savodsiz lik tugatilib, hayot va madaniyatning hamma sohalarida juda katga o’zgarishlar yuz berdn, yangi intelligensiya yuzaga keldi va xalq tili asosida yangi adabiy til normalari yaratildi, bunga xalq tili va xalq shevalarining eng yaxshi xususiyatlari qamrab olindi. Shular bilan bog’liq ravishda maktab, teatr, radio, televideniye va boshqa ommaviy madaniy tarbiya vosita larining yordamida nutq madaniyati rivojlandi, o’zbek tili leksikasi yangidan yaratilgan so’zlar, xususan, rus tilidan o’zlashgan so’z va formalar hisobiga nihoyatda kengayib boyi di. Shular asosida tilimizda ko’pgina yangicha talaffuzlar yuzaga keldi, ba’zilari esa iste’moldan chiqib ketdi. Nati jada orfoepiyaning yangicha normalari paydo bo’la boshladi. Orfoepiyaning yuzaga kelishida ikkita faktor muhim rol o’ynaydi. Bulardan biri orfografiya, ikkinchisi xalq og’zaki putqiiing turli ko’rinishlari va turli xil sheva talaffuzla ridir. Lekin orfoepiyaning shakllanishida odatda birinchi faktor muhimroqdir. Yangi o’zbek orfoepiyasining shakllana borishida ulug’ rus tili va u orqali kirgan so’zlar talaffu zining ham o’ziga xos o’rnn va roli bor. Biroq o’zbek orfoepnya sini ilmiy-nazariy jihatdan ishlab chiqish va uning qoidala- rini yaratish hanuzgacha til hayotida va orfoepiyada amalda yuz bergan o’zgarishlardan orqada qolib kelmoqda. 3

O’zbek tilshunosligi Ulug’ Oktyabr revolyusiyasidan keyingn davrda, xususan, so’nggi yigirma yildan ortiqroq vaqt ichida juda katta taraqqiyot yo’lini bosib o’tdi. Tilshunoslikdagi bunday rivojlanish orfoepiyaning ayrim sohasida ham yuz ber di. Natijada orfoepiyaga oid ko’pgina masalalar ham yoriti lib, uning ayrim sohalariga aniqlik kiritildi. Biroq bu sohada qo’lga kiritilgan muaaffaqiyatlar hali ilmiy jihatdan yetarli darajada umumlashtirib berilmagan. O’zbek xalq shevalarining ko’pchiligi adabiy tilimiz nor malaridan keskin farq qiladi. Ularning talaffuzlari ham adabiy talaffuz normalariga ko’pincha mos kelmaydi. Lekii bu shevalar yagona bir umumxalq tilining quyi formalari sifatida juda ko’p umumiyliklarga ega bo’lganidek, o’zbek ti lining og’zaki talaffuzida ham ko’pgina umumiyliklar bor. Ular jamlab tartibga solinsa, o’zbek adabiy tilining orfo epiya normalarini (asoslarini) belgilovchi qoidalarining to’plamini yaratish mumkin 2 . O‘zbek tilining ko‘p dialektli (shevali) ekani yana qo‘shimcha qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. O‘zbek tili dialektlari (shevalari) o‘z tovushlar tizimi bilan, ayniqsa ovoz tovushlar tizimi bilan o‘zaro sezilarli farq qiladi, shu sababli ayni bir leksemaning talaffuzida turlilik voqe bo‘ladi. Masalan, ko‘pgina bir bo‘g‘inli leksemalar tarkibidagi ovoz tovush olti ovoz tovushli shevada boshqacha, to‘qqiz ovoz tovushli shevada boshqacha talaffuz qilinadi. Birinchi tur shevada to‘r- (poygakning teskarisi bo‘lgan o‘rin) leksemasi bilan to‘r- (baliq, qush ovlashda ishlatiladigan to‘qima asbob) leksemasi bir xil talaffuz qilinsa, ikkinchi tur shevada bu leksemalar tor- va tor- shaklida farqli aytiladi. Adabiy talaffuzda shu shevalardan biridagi holat asosga olinadi. Hozirgi adabiy o‘zbek tilida o va o tovushlari 2 Шоабдураҳманов Ш. ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили, 1-қисм. - Тошкент: Ўқитувчи, 1980, 51-б. 4

o‘rniga yagona o (o‘) tovushi aytiladi, demak, to‘qqiz ovoz tovushli shevaga emas, olti ovoz tovushli shevalarga asoslaniladi. O‘zbek tili shevalari orasidagi fonetik farqlar juda rang-barang bo‘lib, bularning barchasini sanash va adabiy talaffuz nuqtayi nazaridan baholab chiqish qiyin. Bu yerda bir necha farqni keltirish bilan kifoyalanish mumkin: ba'zi shevalarda leksema boshlanishida y tovushi aytilsa, ba'zi shevalarda j aytiladi: yur – jur kabi; leksemalarni shevalar ora quyidagicha farqli talaffuz qilishlar anchagina: dala- - tala-, bola- - bala-, mushuk- - mushuv- - mishiq-, kongil- - kangul- - kongul- va b. Adabiy nutqqa ana shunday bir necha talaffuz ko‘rinishidan biri tanlanadi. "O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari" adabiy talaffuzni ham, so‘zlashuv nutqi talaffuzini ham hisobga olib tuzilgan. Quyida adabiy talaffuz bo‘yicha tavsiyalar imlo qoidalari asosida bayon qilinadi 3 . "O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari"da qamrab olingan hodisalarga suyanib adabiy talaffuz bo‘yicha quyidagi tavsiyalarni keltirish mumkin: 1) ko‘ngil-, o‘tin- kabi birinchi bo‘g‘inida u tovushi keladigan leksemalarning keyingi bo‘g‘inida u emas, i aytiladi; 2) Leksemaning oldingi bo‘g‘inida o tovushi kelsa, v tovushi bilan boshlanadigan keyingi yopiq bo‘g‘inida i emas, u talaffuz qilinadi: so vun-, tovush-, saksovul- kabi; 3) Leksemaning oldingi bo‘g‘inida u tovushi kelsa, keyingi yopiq bo‘g‘inida i emas, u talaffuz qilinadi: yulduz-; yutuq-, turmush-, tugun- kabi; 4) duk-duk, g‘ov-g‘uv kabi tasvir birliklarining dukur-dukur, g‘ovurg‘ uvur shaklida r tovushidan oldin u aytiladi; 5) ta'na-, la'l-, mu'tabar-, mo‘jiza-, e'tiqod-, me'yor kabi arabcha leksemalarda belgisidan oldingi ovoz tovush cho‘ziq aytiladi; 3 Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o’zbek tili. –Toshkent: Universitet, 2006, 404-405- betlar. 5