““ BOSHLANG‘ICH SINFLAR UCHUN TALAFFUZ MASHQLARI TIZIMINI ISHLAB CHIQISH USULLARI ” IBOB. ON А TILI D А RSL А RID А T А L А FFUZNI RIVOJL А NTIRUVCHI O‘QUV TOPSHIRIQL А RINI ISHLAB CHIQISH 1.1. Ona tili ta limida adabiy talaffuz ko‘nikmasini rivojlantirish pedagogikʼ muammo sifatida…………………………………………………………………… 1.2. Ona tili mashg ulotlarida adabiy talaffuzni shakllantiruvchi mashq va ʼ topshiriqlardan foydalanishning mavjud holati…………………………………….. 1.3. Boshlang‘ich sinflarda adabiy talaffuzni shakllantiruvchi mashq va topshiriqlar yaratishga tizimli yondashish…………………………………………. 1-bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………….. II BOB. BOSHL А NG‘ICH T А ’LIM ONA TILI DARSLARID А T А L А FFUZ M А SHQL А RID А N FOYD А L А NISH METODIK А SI 2.1. Ona tili ta’limida mashqlar tizimini ishlab chiqishning pedagogik, psixologik asoslari…………………………………………………………………. 2.2. Talaffuz mashqi va uning turlari………………………………………….. 2.3. Boshlang‘ich ona tili ta’limida innovatsion orfoepik mashqlar omillari. 2-bob bo‘yicha xulosa………………………………………………………… III BOB. TAKOMILLASHTIRILGAN TALAFFUZ MASHQLARINING AMALIYOTDA QO’LLANILISHI 3.1. O’tkazilgan tajriba sinov ishlarining mazmuni………………………….. 3.2. Tajriba sinov ishlarining natijalari………………………………………. 3-bob bo’yicha xulosa……………………………………………………….. UMUMIY XULOS А L А R ………………………………………………… FOYD А L А NILG А N А D А BIYOTL А R ………………………………….. ILOV А L А R …………………………………………………………………

KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati . Globallashuv jarayoni tezlashayotgan bir paytda tillarni asrash, ularni takomillashtirish va o‘qitish masalalari dolzarb bo‘lib bormoqda. Bugungi kunga kelib til ta limiga doir turliʼ interfaol usullar amaliyotda keng qo‘llanilmoqda. Har qanday tilning asosini uning tovushlar tizimi, ya ni orfoepiyasi tashkil qiladi. Boshqa rivojlangan xorijiy tillarni ʼ o‘qitishga doir ilmiy adabiyotlarda talaffuzga alohida e tibor beriladi va ta lim ʼ ʼ jarayonida orfoepik mashqlardan unumli foydalaniladi. Dunyo tajribasida talaffuz mashqlari bir bo‘lim yoki bir mavzu bilan tugab qolmaydi. Darsliklarda keltirilgan mashq turlari o‘quvchida to‘g‘ri talaffuz ko‘nikmalarining osongina shakllanishiga olib keladi. Mamlakatmizda ham ona tili o‘qitish kompetensiyaviy yondashuvga asoslandi. А yniqsa, umumiy o‘rta ta limning boshlag‘ich tizimida orfoepiyaga doir ʼ o‘quv materiallari mazmunini takomillashtirish, o‘quvchilarda adabiy talaffuz ko‘nikmalarini shakllantirish, uning natijasida imloviy savodxonlikni oshirish bugungi kunda davlat siyosati darajasidagi dolzarb masalalardan biri bo‘lib turibdi. Orfoepiya o‘qitish orqali o‘quvchilarda kreativ fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish zarur. Zero, “Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma naviy salohiyatga ega bo‘lib, dunyo miqyosida o‘z ʼ tengdoshlariga hech qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi, baxtli bo‘lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz” – deb ta kidlanishi ona tili ta limi oldiga mamlakatimiz ʼ ʼ yoshlarini o‘z fikrini og‘zaki va yozma ravishda erkin hamda savodli bayon qila oladigan mustaqil fikr sohiblari etib tarbiyalashdek dolzarb vazifalarni qo yadi. ʼ

Shu ma noda umumiy o‘rta ta lim tizimida fonetika o‘qitish orqali o‘quvchilardaʼ ʼ nutqiy hamda lingvistik kompetensiyalarni, xususan, adabiy talaffuz ko‘nikmasini to‘la shakllantirish, imloviy savodxonlikni rivojlantirish, so‘z boyligining oshishiga zamin yaratish va mustaqil fikrlashga o rgatish uchun fonetikaga doir ʼ o‘quv materiallarining metodik ta minotini takomillashtirish zarurati mavjud. ʼ O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 13-maydagi “ А lisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetini tashkil etish to‘g‘risida”gi PF-4797-son Farmoni, 2017-yil 16-fevraldagi “Oliy o‘quv yurtidan keyingi ta‘limni yanada takomillashtirish to‘g‘risida”gi PF-4958-son Farmoni, 2017-yil 20 apreldagi “Oliy ta lim tizimini yanada rivojlantirish chora- ʼ tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2909-son qarori, Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 24- iyuldagi “Samarqand davlat universiteti faoliyatini yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi 571-son Qarori hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga, ʼ O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 21-oktyabr kuni nihoyatda muhim bo‘lgan “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5850-son farmoni ijrosini ta minlashga ʼ hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me yoriy-huquqiy hujjatlarda ʼ belgilangan vazifalarni amalga oshirishga ushbu dissertatsiya ishi muayyan darajada xizmat qiladi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Orfoepiyani o‘qitish masasalasi esa, juda kam o‘rganilgan mavzulardan hisoblanadi. Jumladan, H. Mirzohidova o‘zbek maktablarida fonetika o‘qitishni qirg‘iz tiliga qiyoslab, qardosh tillarga taqqoslab tushuntirishning qulayliklari haqida fikr yuritadi . A.Hamroyev ona tili ta'limida ta'lim oluvchining ijodiy faoliyatini loyihalashtirish muammosini tadqiq qilgan 1 . Bu borada metodist K.Mavlonovaning "ona tili fanini adabiyot fani bilan badiiy matn orqali integrasiyalab o'qitish metodikasini takomillashtirish" 1 Ҳамроев А.Р. Она тили таълимида ўқувчиларнинг ижодий фаолиятини лойиҳалаштириш. Педагогика фанлари доктори (Dsc) илм. даражасини олиш учун ёзилган дисс. – Тошкент, 2020. – 242 б.

mavzusidagi tadqiqot ishini alohida ta'kidlash lozim. Olim tomonidan ona tili ta'limining bugungi yondashuvlariga mos ravishda eng murakkab bo'lib to'rgan matn ustida ishlash, uni o'qiy olish, tushuna olish va, eng muhimi, matn yarata olish ko'nikmalarini adabiyot fani bilan integrasiya qilgan holda rivojlantirish texnologiyasi ishlab chiqilgan. Shuningdek, tadqiqot mavzusiga doir I.A.Allayorov, O.R.Roziqov, R.Ibragimov, B.R.Adizov, M.H.Mahmudov I.E.Davronovlar tomonidan ta'lim oluvchining o'quv-biluv faoliyatini rivojlantirish, uning faolligi va mustaqilligini tarbiyalash muammolari ham o'rganilgan 2 . Boshlang'ich sinflarda o'zbek tilini multimedia texnologiyalaridan foydalanib o'qitish tadqiqotning asosiy maqsadi hisoblanadi. O'zbek tilini o'qitish masalalari bir qator olimlarning ishlarida va tadqiqotlarida aks etgan. Jumladan, maktabgacha tarbiya muassasalarida o'zbek tilini o'rgatish masalasi L.Mirdjalalova [148], F.Kadirova [108], X.Asalov [38], K.Xoliqberdiev [217], R.Yuldashev [229], S.Nazarova [166], M.Rixsieva [189]larning tadqiqotlarida o'rganilgan. Umumiy o'rta ta'lim maktablarida o'zbek tilini o'qitish maslalari F.Umarova [211], G.Ahrorova [47], D.Toshxo'jaeva [206], G.Muhamedjanova [156], G.Ahmedova [43]larning tadqiqotlarida aks etgan. M.Kamalova [110], N.Dadajonova [80], G.Kurbanova [127], L.Akramova [33], M.Qaraxodjaeva [247], S.Adilova [27], M.Jo'raev [93], N.Umarova [210], X.Muxitdinova [157], D.Fattaxova, G. Asilovalar [214] tadqiqotlarida esa oliy ta'lim muassasalarida va malaka oshirish kurslarida o'zbek tilini o'qitish masalalarini tadqiq qilganlar. 2 Мавлонова К. Она тили фанини адабиёт фани билан бадиий матн орқали интеграциялаб ўқитиш методикасини такомиллаштириш Пед. фанл. бўйича фал. док. ( PhD ) илм. дараж. олиш учун ёзилган дисс. автореферати. – Т.: 20 19 . – 2 2 б. Аллаёров И.А. Дидактические основы активного обучения. Автореф. дисс. ... докт. пед. наук. – Т.: 1994. – 44 с.; .; Розыков О. Основы оптимального применения системы учебных задач в обучении. –М.: Ўқитувчи, 1981. – 103 с.; Ибрагимов Р. Бошланғич синф ўқувчилари билиш фаолиятини шакллантиришнинг дидактик асослари: Пед. фанл. докт. илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. –Тошкент: Қори Ниёзий номли ЎзПФИТИ, 2002. – 265 б.; Адизов Б.Р. Бошланғич таълимни ижодий ташкил этишнинг назарий асослари. Пед. фанл. докт. илм. дараж. олиш учун ёзилган дисс. – Т.: 2003. – 280 б.; Маҳмудов М.Ҳ. Таълимни дидактик лойиҳалашнинг назарий асослари. Пед. фанл. докт. илм. дараж. олиш учун ёзилган дисс. автореферати. – Т.: 2004. – 42 б.

M.Saidov o‘zining o‘zbek maktablarining 5-sinflarida ona tili ta limiʼ jarayonida tafakkurni rivojlantiruvchi o‘quv topshiriqlari va ulardan foydalanish metodikasiga doir tadqiqot ishida ona tilining “Muqaddima”, “Leksika” bo‘limlari qatori “Orfoepiya” bo‘limini o‘qitish masalasiga ham qisman to‘xtalib o‘tgan. Unda til o‘qitish jarayonida, asosan, mashq va topshiriqlarni tafakkurni rivojlantirishga yo‘naltirish ko‘zda tutilgan. А mmo orfoepiya o‘qitishning birlamchi vazifasi, ya ni adabiy talaffuzga o‘rgatish, talaffuz mashqlari, ʼ talaffuzning imloga ta siri kabilar e tibordan chetda qolgan. Mazkur tadqiqot ʼ ʼ boshlang‘ich sinflarda orfoepiyaga doir o‘quv materiallari mazmuni, usul va vositalarini takomillashtirish, o‘quvchilarda bugungi kunda dolzarb bo‘lib borayotgan adabiy talaffuz ko‘nikmalarini shakllantirish metodikasiga doir masalalar o‘rganilishi bilan ham ahamiyatlidir. Dissertatsiya tadqiqotining dissertatsiya bajarilgan oliy ta lim ʼ muassasasining ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan bog‘liqligi. Ushbu tadqiqot Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti “O‘zbek tili va adabiyoti” kafedrasining tadqiqot rejasi asosida bajarilgan. Tadqiqotning maqsadi umumiy o‘rta ta limning boshlang‘ich tizimida ʼ adabiy talaffuzga doir o‘quv materiallarning metodik ta minotini ʼ takomillashtirishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: umumiy o‘rta ta lim tizimida orfoepiya o‘qitishning bugungi ahvolini ʼ o‘rganish va uning ona tili ta limida tutgan o‘rnini belgilash; ʼ boshlang‘ich sinf “Ona tili”darsliklardagi orfoepiyaga oid o‘quv materiallarining DTS hamda dastur talablariga mosligini qiyosiy o‘rganish, shuningdek, ularni o‘qitish bilan bog‘liq muammolarning sabablarini aniqlash va yechimlarini topishga harakat qilish; orfoepiyani o‘qitish orqali o‘quvchilarda adabiy talaffuzni shakllantirish, imloviy savodxonlikni, so‘z boyligini oshirib borishning mazmun, usul, vositalarini ishlab chiqishni takomillashtirish;