“O‘zbek tili (ona tili) darsliklarida sifat so‘z turkumini o‘rgatish” mavzusida yozilgan

MUNDARIJA Kirish………………………………..……………………………………………...3 I BOB. S ifat so‘z turkumining o‘rganilishi , mavjud tadqiqotlar tahlili.............6 1.1.O‘zbek tilshunosligida sifat so‘z turkumining o‘rganilishi …………………....6 1.2.Mustaqillikkacha bo‘lgan davrda umumta’lim maktablari darsliklarida sifat so‘z turkumining berilishi…………………………………………………….…...14 II BOB. Hozirgi davr “Ona tili” va “O‘zbek tili” darsliklarida sifat so‘z turkumi talqini …………………………………………………………………..20 2.1. Umumta lim maktablari “Ona tili” o‘quv dasturida sifat so‘z turkumi bo yicha ʼ ʻ dastlabki bilimlarning berilishi va ularning ahamiyati ………………..……....…20 2.2. Mavjud darsliklarning s ifat so‘z turkum ini o‘rganish bosqichlari va izchilligi bo‘yicha tahlili…………………………………………………………………….24 2.2.1.N.Mahmudov,A.Nurmonov,A.Sobirov,D.Nabiyevalar muallifligida nashr etilgan 6-sinf “Ona tili” darsligi tahlili……………………..……………………..24 2.2.2.A.Rafiyev,G.Muxamedjanova,N.Alovuddinovalar muallifligidagi 5-sinf “O‘zbek tili” darsligi tahlili……………………………………………………… 44 2.2.3.X.S.Muxitdinova,Ya.I.Avlakulov,D.A.Nuriddinovalar muallifligidagi 7-sinf “O‘zbek tili” darsligi tahlili………………………...……………………………..48 2.2.4. M.Mirzahidova, H.Abulqosimova, M.Xalmuratovalar muallifligidagi Qirg‘iziston Respublikasidagi o‘zbek maktablari 6-sinf o‘quvchilari uchun “O‘zbek tili” darsligi tahlili……………………………………………...………..50 I II BOB. Tajriba-sinov ishlari natijalari ……………………………………....52 3.1. Zamonaviy ta’lim talablari bo‘yicha “O‘zbek tili”(“Ona tili”) darsliklarining mazmuni bo`yicha tavsiyalar ……………………………...……………………...52 3 .2. “O‘zbek tili” (“Ona tili”) darslarida sifat mavzusini o‘rganishda TPR metodini qo‘llashning ahamiyati……………………………………………………..……..58 3.3. Butunlay jismoniy reaksiya metodini sifat ta’limida qo‘llash bo‘yicha tajriba- sinov ishlari natijalari……………………………………………………………..67 Xulosalar … ……………………………………...……………………………….70 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati … ………………………………………….73 2

KIRISH Mavzuning asoslanishi va uning dolzarbligi. Shiddat bilan o‘zgarib borayotgan bugungi bir davrda t a’lim sohasi ning ahamiyati ham soniyalar sari oshib bormoqda . Shu bois ham y urtimizda yoshlarni ma’naviy barkamol qilib tarbiyalash, Vatan oldida yuksak fuqarolik mas’uliyatini his qilish,jamiyat hayotini yurg‘izuvchi kuch sifatida yashashga muntazam da’vat etish ta’limda ustuvorlik kasb qilmoqda . O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlanganidek, “Mamlakatimizning taqdiri va kelajagi uchun mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishga, bu yo‘lda bor bilim va salohiyatini safarbar etishga qodir bo‘lgan, azm-u shijoatli yoshlarni tarbiyalab voyaga yetkazish – biz uchun eng muhim masaladir” 1 , – deya alohida e’tibor qaratdilar. Shu asosda ta’lim sohasi yurtimizning hech bir fuqarosining e’tiboridan chetda qolmasligi, maktabgacha ta’limdan to oliy ta’limgacha bo‘lgan jarayon jamiyatimiz nazoratida bo‘lishi lozim. O‘z navbatida o‘qituvchi,murabbiylardan o‘z kasbiga sadoqat,innovatorlik hamda zamonga mos faollik darajasi talab qilinadi. Yosh avlodni tarbiyalash, unga ta’lim berish tizimida millatimiz faxri bo‘lgan o‘zbek tilini o‘rganish va o‘rgatishning o‘rni alohidadir. Zeroki, o‘z tilini tushunmagan, uning boy imkoniyatlaridan foydalana olmaydigan farzand hech qachon yetuk kadr bo‘lib yetisha olmaydi. Shu nuqtayi nazardan tadqiqot ostiga olgan mavzumiz sifat so‘z turkumi ona tilimiz leksemalari orasida ko‘lami jihatidan yirik bir qatlamni tashkil qilar ekan, bu borada bilimlarga ega bo‘lish maktab o‘quvchilaridan tortib to oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun muhimdir. Sifat so‘z turkumi o‘zining ifodali xususiyatlari bilan boshqa so‘z turkumlari orasida ajralib turadi. Inson nutqi bu turkumdagi so‘zlar bilan yanada go‘zal, ta’sirchan hamda qimmatli bo‘ladi. Chunki birgina ot so‘z turkumi shaxs va narsaning nomini bildirsa, sifat uning borliqda ma’lum barcha belgilarini bildirib keladi. Ana shu ahamiyatli so‘z turkumini o‘rganish borasida “O‘zbek tili” va “Ona tili” darsliklarinig tahlilini ko‘rib chiqish borasida tadqiqotlarning 1 Mirziyoyev Sh.M. O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligining yigirma olti yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqi//president.uz sayti. 3

kamyobligi, bu yo‘nalishning ahamiyati kattaligi mavzumizning dolzarbligini ifodalaydi. Tadqiqotning obyekti va predmeti. Tadqiqotning obyekti bu sifat so‘z turkumi tahlil qilingan mavjud tadqiqot ishlari; “Ona tili” hamda “O‘zbek tili” darsliklari, o‘quv dasturlari, uslubiy qo‘llanmalar. Tadqiqotning predmeti o‘zbek tilidagi umumta’lim maktablari uchun yaratilgan darsliklarda sifat so‘z turkumining berilishini metodologik tadqiqi hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Tadqiqotning maqsadi o‘zbek tili umumta’lim maktablari uchun yaratilgan darsliklarda sifat so‘z turkumining berilishini metodologik jihatdan tadqiq etishdan iborat. Dissertatsiya ishida qo‘yilgan maqsaddan kelib chiqib quyidagi ishlarni amalga oshirish ko‘zda tutilgan: - tilshunoslikda o‘zbek tili grammatikasi, so‘z turkumlarining o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlarda sifat turkumiga oid so‘zlarning grammatik belgilari, uslubiy vazifasi to‘g‘risida ham yo‘l-yo‘lakay fikrlar bayon qilingan. Dissertatsiyada sifat so‘z turkumining o‘zbek tilshunosligida o‘rganilishi, umumta’lim maktablari darsliklarida yoritib berilishini aniqlashga ahamiyat beriladi. - sifat s o ‘z turkumining o ‘zbek tilshunosligida o ‘rganilishi, umumta’lim maktablari darsliklarida berilishi darsliklardan olingan faktik materillar misolida tasnif qilinadi va shu asosda t o ‘plangan materiallar bir tizimga keltiriladi; - sifat so‘z turkumining o‘zbek tilshunosligida o‘rganilishi,umumta’lim maktablari darsliklarida berilishida sifat turkumiga oid so‘zlarning paydo bo‘lishi va shakllanishida boshqa so‘z turkumlarining ta’siri aniqlanadi va ularga tarixiy- etimologik jihatdan munosabat bildiriladi, o‘ziga xos xususiyatlari ochib beriladi; - tahlilga tortilgan sifat s o ‘zlarning o ‘zbek adabiy tilida tutgan o ‘rni belgilanib, izohlanadi; - sifat turkumiga oid so‘zlar semantik jihatdan sifatning qaysi turiga mansubligiga qarab turlarga ajratiladi va ularning qo‘llanish darajasi aniqlanadi; 4

- ilmiy tahlil o‘zbek tilshunosligida keyingi yillarda erishilgan yutuqlarga tayangan holda semantik-stilistik izoh, statistik metodlar asosida olib boriladi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Sifat so‘z turkumining umumta’lim maktablari darsliklarida berilishining qiyosiy tahlilini o‘tkazish orqali mavjud yutuq va kamchiliklar tizimini ishlab chiqish. Sifat so‘z turkumini o‘rgatishda qo‘llash mumkin bo‘lgan yangi metod va texnologiyalarni yaratish. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. O‘zbek tilida sifat so‘z turkumining o‘rganilishi bo‘yicha tadqiqot ishlarining kamligi qatorida bunday so‘zlarni o‘quvchi yoshlarga o‘rgatish bo‘yicha metodik qo‘llanmalar, o‘quv-uslubiy majmualar ham deyarli yaratilmagan. Mazkur tadqiqot ishimizda sifat so‘z turkumining “O‘zbek tili” va “Ona tili” darsliklari dagi talqinini o‘rganib chiqib, bu boradagi yutuq va kamchiliklarni belgilashga urindik.Bu borada qo‘llash mumkin bo‘lgan metod va texnologiyalarni taklif qildik. Ish tuzilmasining tavsifi. Tadqiqot kirish, uch bob, umumiy xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Ishning umumiy hajmi 77 sahifa. 5