logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. O‘zbekiston tosh davri jamoalarining madaniy aloqalari tarixi tadqiqot muammolari va istiqboli

O‘zbekiston tosh davri jamoalarining madaniy aloqalari tarixi tadqiqot muammolari va istiqboli

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

161.0693359375 KB
Ko'chirib olish
O‘zbekiston tosh davri jamoalarining madaniy aloqalari tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli Mundar eja KIRISH ……………………………………………………………………… 4-18 I BOB.O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston tosh asri jamoalari moddiy madaniyatining o‘rganilishi tarixi: I.1O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston paleolit va mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatining o‘rganilishi tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli……………………………………………………………………… 19-29 I.2. O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston neolit davri jamoalari moddiy madaniyatining o‘rganilishi tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli………………………………………………………………………30-39 II-BOB. O‘zbekiston tosh asri jamoalarining madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli II.1. O‘zbekiston paleolit davri jamoalari madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli………………………………………… 40-4 5 II.2. O‘zbekiston mezolit davri jamoalari madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli……………………………………… 4 6 -5 2 III-BOB. O‘zbekiston neolit davri jamoalari madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli III.1. O‘zbekiston neolit davri kaltaminor jamoalari madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli……………………………….. 5 3 -5 7 III. 2. O‘zbekiston neolit davri Sazog‘on, Markaziy Farg‘ona va UstYurt jamoalari madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli……………………………………………………………………… 5 8 -6 4 XULOSA…………………………………………………………………… 6 5 -68 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………..….. 69-74 1 KIRISH Magistrlik dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Kishilik tarixi taraqqiyoti ilk bosqichlarinitosh asri o‘z ichiga oladi (3-2 mln- mil avv. IV yillklar). Bu davr tosh qurollarning yasalishi texnikasi va ularga ishlov berilishi usullari, tosh industriyasining o‘ziga xoslik jihatlari, mehnat qurollarining turmushda bajargan funsiyalari asosida o‘z taraqqiyoti bosqichlari ketma-ketligiga ega, ya’ni bular paleolit (3-2 mln- 12 ming yilliklar), mezolit ( 12-7 ming yilliklar) va neolit (6-4 ming yilliklar)tarixiy davrlardan iborat. Tosh asrining har bir tarixiy davrida o‘ziga xos ijtimoiy tuzumi, odamlar turmush tarzi, kundalik xo‘jalik mashg‘ulotlari, mehnat qurollari bo‘lgan, shuningdek, ularda madaniy va iqtisodiy ixtiro va kashfiyotlari ro‘y bergan. Odamzod ilk jamiyatida ular hali tabiatga to‘la qaramliligi bilan xarakterlanadi. Lekin, vaqt o‘tishi bilan inson va tabiatning o‘zaro aloqadorligi masalasi mazmunan o‘ta dolzarb ahamiyat kasb etadi.Bu aloqadorlik tarixiy davrlarda o‘ziga xoslikni tashkil etib, ularning har birida inson tomonidan yaratilgan ixtiro va kashfiyotlar, ya’ni o‘z davri uchun innovatsiyalar bilan xarakterlanadi. Masalan, tosh qurollarining odamzod tomonidan kashf etilishining o‘zi o‘z davri uchun buYuk innovatsion faoliyat edi. Sun’iy olovning kashf etilishi esa, so‘zsiz, insonlar turmushida, o‘zining biologik jihatdan takomillashuvida (pishgan ovqatlarni tanovul qilishi), uning jamiyatida muhim ijtimoiy ahamiyat kasb etgan. Magistrlik dissertatsiya uchun tanlagan mavzumiz O‘rta Osiyo miqyosida tosh asri taraqqiyoti bosqichlarida madaniy aloqalar va odamzod tomonidan yaratilgan moddiy madaniyatning kelib chiqishi tarixiy ildizlariga bag‘ishlanadi. Bu mavzuni biz be’jizga tanlamaganmiz. Sababi, tadqiqotlar ko‘rsatishicha, so‘nggi paleolit davridan e’tiboran etnos, etnik birikmalar shakllana borganligi haqida ma’lumotlar bor. Ma’lumki, kishilik tarixi ibtidoiy davri, xususan tosh asri jamoalari ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy taraqqiyotini o‘rganishda etnik jamoalari, etnomadaniyat, etnogenetik jarayonlar masalasi dolzarbdir. Aniqrog‘i, 2 etnogenetik jarayonlar tosh asrining qaysi taraqqiyot bosqichiga oid degan masala mutaxassislar diqqat markazida bo‘lgan va hanuzgacha tadqiqot ob’ekti bo‘lib kelmoqda. Nima uchun shunday, sababi etnik birikma jamoalarning mustaqil madaniyati demakdir. Demak, dissertatsiyamizning mazmuni O‘rta Osiyo tosh asri jamoalari madaniyatining shakllanishi va rivojining tarixiy ildizlari, madaniy aloqalarga bag‘ishlangan ekan, buni yoritishda so‘zsiz, tadqiqotlarda aniqlangan va mustaqil madaniyat sifatida paleolit,mezolit va neolit davrlar uchun ilmiy asoslangan arxeologik madaniyatlarning o‘rni va ahamiyati katta. Sababi shu O‘rta Osiyo sarhadlari miqyosida tosh asri tarixiy davrlari kesimidagi ushbu madaniyatlarningkelib chiqishi tarixiy ildizlari, madaniy aloqalarni biz o‘z ishimizda yoritib, eng so‘nggi arxeologik tadqiqotlarda qo‘lga kiritilgan manba, ma’lumotlar asosida ilmiy asoslab berishimiz lozim. Bunda madaniyatlar shakllanishi avtoxton xarakteri muhim ahamiyat kasb etadi O‘rta Osiyo miqyosida paleolit davri, xususan Zarafshon, Farg‘ona, Surxon va Toshkent vohasi paleolit davri jamoalarining madaniyati, mezolit davriga oid Obishir (Farg‘ona vohasida), Vaxsh (Tojikiston hududida), Aydabol (UstYurt palotasida) kabi madaniyatlar, neolit davriga oid Joyitun (Janubiy Turkmaniston), Kaltaminor (Amudaryo va Zarafshon daryosi Quyi oqimlari, Qizilqumda) Hisor (Tojikiston sarhadlarida), Markaziy Farg‘ona (Farg‘ona vodiysida), Sazog‘on (O‘rta Zarafshon vohasida) UstYurt neolit madaniyati kabi tosh asri jamoalariga tegishli madaniyatlar mavjud va tadqiq etilgan. Ushbu madaniyatlar kelib chiqishi tarixiy ildizlari, jamoalar madaniy aloqalari ishda yoritiladi. Ta’kidlash joizki, hozirgi kunda kishilik tarixi taraqqiyotining ilk bosqichlarini o‘z ichiga oluvchi butun bir davr, ya’ni O‘rta Osiyoda tosh asri tarixi, tarixshunosligi xususan, antropogenez jarayoni, inson va tabiatning o‘zaro aloqadorligi, tosh asrining davrlashtirilishi va tarixiy bosqichlarning o‘ziga xos xususiyatlari, davr yodgorliklarining xronologik doirasi va mustaqil arxeologik madaniyatlari, jamoalar moddiy madaniyati, odamlar turmush tarzi, kunlik mashg‘ulotlari, mehnat qurollari va ularning evolYusiyasi, xo‘jalik va madaniy ixtiro, kashfiyotlar, 3 aholining mafkuraviy qarashlari ma’naviy kechinmalari, diniy tasavvurlari, ibtidoiy san’at, etnos, etnomadaniy qiyofasi va antropologik tiplar, shu davrda ro‘y bergan ijtimoiy- iqtisodiy Yuksalishlar, urug‘chilik jamoa tuzumining shakllanishi va rivoji, ikki xo‘jalik va madaniy tiplar, ya’ni o‘zlashtirma xo‘jalik va ishlab chiqarish iqtisodiyotiga asoslangan jamoalar madaniyati, iqtisodiy va madaniy aloqalar, madaniyatlar kelib chiqishi tarixiy ildizlari haqida keyingi yillar tadqiqotlarida muhim natijalarga erishilmoqda. Bizning mazkur dissertatsiyamizning mazmuni va uning yozilishi keyingi uch o‘n yilliklar davomida O‘rta Osiyoda, shu jumladan O‘zbekiston hududida tosh asri yodgorliklari tadqiqotida qo‘lga kiritilgan kashfiyotlar, zamonaviy yondoshuvlar asosida katta hajmdagi arxeologik manbalar tahlili bo‘yicha chiqarilgan xulosalarga tayanilgani bilan xarakterlanadi. Ma’lumki, Respublikamiz mustaqilligi yillarida tosh asri yodgorliklari tadqiqotida jahonning nufuzli ilmiy markazlari bilan hamkorliklar yo‘lga qo‘yildi, xalqaro arxeologik qo‘shma ekspeditsiyalar (O‘zbekiston-Rossiya, O‘zbekiston-Polsha, O‘zbekiston-Fransiya, O‘zbekiston-Xitoy kabi) faoliyat ko‘rsatdi, zamonaviy metodikalar qo‘llanildi, taniqli xorij mutaxassislari ishtirok etishdi. Magistrlik dissertatsiyamiz mavzusining dolzarbligi quyidagilar bilan belgilanadi. O‘rta Osiyo hududi sharq dunyosida qadimgi madaniyat markazlaridan biri hisoblanadi. Bu madaniyatning jonli guvohlari bo‘lgan tarixiy madaniy yodgorliklar ko‘plab tadqiq etilgan. Jumladan, kishilik tarixi tosh asriga oid yodgorliklar tadqiqotida qo‘lga kiritilgan ashyolar o‘sha davr jamoalari ijtimoiy tuzumi, kunlik turmush tarzi, mashg‘ulotlari, ma’naviy kechinmalari, o‘zaro qo‘ni- qo‘shnichilik madaniy aloqalari to‘g‘risida qimmatli manba bo‘lib xizmat qiladi. Xususan, tosh davri jamoalarining madaniy aloqalari ibtidoiy davr madaniyatini o‘rganishda dolzarb masalalardan biridir. Dastlab A.P.Okladnikov tomonidan bu masalaga e’tibor qaratilgan bo‘lsa, keyinchalik S.P.Tolstov, A.V.Vinogradov, V.A.Ranov, U.Islomov, M.Jo‘raqulov, E.Bijanov kabi olimlar ham o‘z tadqiqotlarida O‘rta Osiyo tosh davri jamoalari o‘zaro madaniy aloqalari to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar keltirishganlar. Jumladan, U.Islomov Farg‘ona 4 vohasi neolit davri jamoalarining Markaziy va Janubiy Tojikiston xududi Hisor neolit jamoalari madaniyatiga o‘xshashligi, V.A.Ranov o‘z navbatida Hisor neolit jamoalarining Farg‘ona, Zarafshon vohasi va Shimoliy Afg‘oniston hududi neolit jamoalari bilan madaniy aloqalari to‘g‘risida qiziqarli faktlar keltirgan. M. Jo‘raqulov O‘rta Zarafshon vohasi Sazog‘on neolit jamoalarining Tojikiston hududi Hisor jamoalari, Farg‘ona vohasi Markaziy Farg‘ona neolit jamoalari, S.P.Tolstov, A.V.Vinogradovlar Xorazm hududi kaltaminor jamoalarining Janubiy Turkmaniston va Yaqin Sharq hududi neolit jamoalari o‘zaro qo‘ni qo‘shnichilik madaniy aloqalari borasida qimmatli ma’lumotlar keltirishadi. E.Bijanov Usturt tosh davri jamoalarining Xorazm, Sharqiy Kaspiybo‘yi, Janubiy Turkmaniston, Yaqin Sharq hududi jamoalari bilan yaqindan madaniy aloqada bo‘lib yashaganliklari to‘g‘risida o‘z tadqiqotida ma’lumotlar keltirgan. Bu madaniy aloqalar tosh asriga oid yodgorliklar tosh industriyasi, tosh qurollari shakli, ishlov berilishi usullari, tosh qurollari yasalish xom ashyolari, turar joylari, qabrlari, sopol idishlari va ularga ishlangan naqshlarida namoyon bo‘lgan. Demakkim, odamzod qadimdan ma’lum bir hudud bilan chegaralanib yashab qolmasdan, balkim ular oziq-ovqat topish ilinjida yoki tosh qurollari yasash uchun xom ashyolar izlashib boshqa joylarga borib qolishganlar va u joydagi jamoalar madaniyatining ba’zi jihatlarini o‘zlashtirib olishganlar, aksincha ular madaniyatiga ta’sir ko‘rsatganlar. Bunday madaniy aloqalar so‘zsiz jamoalar tomonidan yaratilgan madaniyatlarda shu tariqa o‘z aksini topgan. Xulosa shuki, O‘rta Osiyo hududida kishilik tarixi taraqqiyoti ilk bosqichini o‘z ichiga olgan tosh davridanoq jamoalar o‘rtasida o‘zaro qo‘ni qo‘shnichilik madaniy aloqalari bo‘lgan ekan. Bu madaniy aloqalar tarixiy taraqqiyot keyingi bosqichlarida ham uzluksiz davom etgan va u xalqlarning urf-odati, turmush tarzi, xo‘jalik mashg‘ulotlari, diniy e’tiqodlari, san’ati, bayramlarida umumiylikni keltirib chiqarganki, elat va xalqlarning kelib chiqish ildizini ham chirmashtirib Yuborgan. Bunga O‘rta Osiyo hududida yashovchi o‘zbek, tojik, qozoq, qirg‘iz, turkman xalqlari tom ma’noda misol bo‘ladi. 5 Respublikamiz mustaqilligi yillarining dastlabki yillaridanoq madaniy merosimizni tadqiq etishning huquqiy asoslari yaratila boshlandi. Konstitutsiyamizning 49-moddasida fuqoralar O‘zbekiston xalqining tarixiy, madaniy va ma’naviy merosini avaylab asrashga majburligi, madaniyat yodgorliklari davlat muhofazasida ekanligi belgilab qo‘yildi. 2001 yilda «Madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida», 2009 yil 16 iYunda «Arxeologiya merosi ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida» gi qonunlar, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2018 yil 17 yanvardagi “Moddiy madaniy va arxeologik meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishni takomillashtirish to‘g‘risida”gi F-5181-son farmoyishi, O‘zbekiston Respublikasi VMsining “Arxeologik tadqiqotlarni tubdan takomillashtirish to‘g‘risidagi 21 sentyabr 2019 yil 792-sonli qarori shular jumlasidandir. Madaniy meros ob’ektlaridan foydalanish borasidagi farmoyishlarning ijrosi sifatida O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining Ma’naviyat va tarix, arxeologiya yo‘nalishlaridagi darsni o‘quv yili davomida muzeylar, madaniy meros ob’ektlarida tizimli olib borilishini ta’minlashning qo‘shma chora-tadbirlari rejasining (2019 yil 7 dekabr,№ 87-03-4783) ishlab chiqilganligi ta’lim, fan va ishlab chiqarish integratsiyasini amalga oshirishda dasturi amal bo‘ldi. O‘rta Osiyo tosh asri yodgorliklari tadqiqoti natijalarida tosh davri jamoalarining o‘zaro qo‘ni-qo‘shnichilik madaniy aloqalari dissertatsiyamiz mazmunida o‘z ifodasini topgan. YUqorida keltirganimizdek, keyingi yillarda O‘rta Osiyo tosh asri paleolit davriga oid qator yangi yodgorliklar kashf etildi, antropogenez jarayonini oydinlashtiruvchi muhim antropologik manbalar (Farg‘ona odami, Obirahmat odami) qo‘lga kiritildi, oldingi yillarda tadqiq etilgan yodgorliklarda (Ko‘lbuloq, Qo‘tirbuloq, Obiraxmat g‘or makoni kabilar) xalqaro arxeologik ekspeditsiyalar qayta qazilma ishlarini amalga oshirishdi va muhim arxeologik, antropologik manba, ma’lumotlarni qo‘lga kiritishdi, yangi chakmoqtosh ustoxonalari (Qizilqumda Ko‘kayaz 1-8) kashf etildi. Mezolit davri 6 jamoalariga tegishli yangi yodgorliklar kashf etildi (Zarafshon vohasida-CHorbaqti yodgorliklari, Qorakamar, Ochilg‘or makoni pastki madaniy qatlami va h.k.), yangi qoyatosh rasmlari yodgorliklari (Nurota tog‘ tizmasi qoyatosh rasm yodgorliklari) ochildi. O‘rta Osiyo neolit davri jamoalari moddiy madaniyati tadqiqoti bo‘yichayaqin yillarda muhim kashfiyotlar qo‘lga kiritilgani faktini keltirish mumkin. Xususan, Quyi Zarafshon vohasida kaltaminor jamoalari madaniyatiga oid yangi yodgorlik (Oyoqag‘itma) xalqaro arxeologik ekspeditsiyalar (O‘zbekiston-Polsha, O‘zbekiston-Fransiya) tomonidan tadqiq etildi. O‘rta Zarafshon vohasida Sazog‘on madaniyatiga oid qator yodgorliklar ochilib, Sazog‘on madaniyati O‘rta Osiyo neolit davri madaniyatlari tizimida mustaqil madaniyat sifatida ajratilib, ilmiy asoslandi, Surxondaryo sarhadlarida neolit davriga oid yangi To‘da yodgorliklari tadqiq etildi. Tojikiston hududida Kangurttut, LYulikutal, CHarmgaron, Uchqunkabi qator neolit yodgorliklari kashf etildi, Hisor neolit madaniyatining mahalliy madaniy variantlari (“Klassik hisor”, “Qulob guruhi”, “Yavon guruhi)ajratilib, ilmiy asoslandi.Neolit davri jamoalari (kaltaminor, sazog‘on, hisor neolit jamoalari) turmushida ishlab chiqarish iqtisodiyotiga o‘tganligining dastlabki qadamlari, jamoalarning o‘zaro qo‘shnichilik madaniy aloqalari hamda neolit jamoalari madaniyati shakllanishi va rivojlanishining yangi materiallar asosida avtoxton xarakter kasb etganligi faktlari aniqlandi. Tadqiqot obyekti va predmeti: Tadqiqot obyekti: Insoniyatning o’tmish tarixini boy madaniy merosini o’rganishda shubhasiz, tosh davri jamoalari tomonidan yaratilgan moddiy madaniyatning ham o’ziga xos o’rni bor. Magistrlik tadqiqotimizning asosiy obyekti O‘zbekiston miqyosida kashf etilgan o’tmish tariximiz, boy madaniy merosimizning jonli guvohlari bo’lmish tosh davri yodgorliklari hisoblanadi. Tadqiqot predmeti. O‘zbekiston tosh davri jamoalari moddiy madaniyatini yoritib, shu madaniyat tarkibiy qismi bo’lgan jamoalarning o’zaro madaniy aloqalari to’g’risida ma’lumot berishdan iborat. Bunda shubhasiz, yangi ibtidoiy 7 makonlar kashf etilishi va ularda qo’lga kiritilgan arxeologik manbalarning jamoalar madaniy aloqalari mexanizmida ahamiyati muhim o’rin tutadi. Xususan, makonlar tosh industriyasi xarakteri, tosh qurollar tipologiyasidagi o’xshashliklar, sopol buYumlar, zeb-ziynatlar, turar-joy, qurol-yarog’lar, xo’jalik Yumushlaridagi uyg’unliklar shular jumlasidan hisoblanadi. Magistrlik dissertasiyasining maqsad va vazifalari. Tadqiqotimiz uchun mazmun etib tanlangan mavzuning asosiy maqsadi, vazifalari quyidagi masalalar hisoblanadi: 1. O‘zbekiston miqyosida tosh asri yodgorliklari o‘rganilishi tarixi, jamoalarning o‘zaro madaniy aloqalarida tadqiqot muammolari va istiqboli borasida qo‘lga kiritilgan ma’lumotlarni manba sifatida yaxlit bir tizimga solib, fundamental ish yaratish. 2. O‘zbekiston tosh asri yodgorliklari va ular tadqiqoti natijalarini tarixiy davr rivoji ketma-ketligi bosqichlari doirasida yoritish, bunda arxeologik qazishma ishlarida qo‘lga kiritilgan arxeologik ashyolarni moddiy madaniyat borasida manba sifatida yaxlit bir tizimga solish. 3. O‘zbekiston tosh asri jamoalari madaniyatlari madaniy aloqalari borasida qazilmalarda qo‘lga kiritilgan manba, ma’lumotlarni, shu davr taraqqiyoti ketma- ketligini tashkil etuvchi bosqichlar asosida tizimlashtirish, uning tadqiqot muammosi va istiqbolini aniqlashtirish. 4. O‘zbekiston tosh asri jamoalari madaniyatida o‘zaro aloqalar masalasiga asosiy e’tiborni qaratish va buni arxeologik topilmalar, manbalar bilan ilmiy asoslash. 5. O‘zbekiston tosh asri jamoalari madaniyatida o‘zaro aloqalarni ifodalovchi qazilmalarda qo‘lga kiritilgan arxeologik ashyolar ajdodlarimizning o‘tmish, boy madaniy merosini o‘rganishimizda birlamchi tarixiy manba ekanligi masalalarini yoritish. 8 Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Mazkur magistrlik dissertatsion tadqiqotimizning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: 1. O‘zbekiston tosh asri jamoalari madaniy aloqalari yodgorliklar tadqiqotida qo‘lga kiritilgan arxeologik ashyolar, manbalar va ma’lumotlarda isbotlanishi. 2. O‘zbekiston tosh asri jamoalari madaniy aloqalari shu tarixiy davr rivoji ketma-ketligi bosqichlariga doir yodgorliklar tosh industriyasi xarakteri, tosh qurollarining evolYusiyasi asosida dalillanishi. 3. O‘zbekiston tosh asri jamoalari madaniy aloqalari uning rivoji ketma- ketligi bosqichlari doir yodgorliklar tadqiqotida qo‘lga kiritilgan tosh qurollar, sopol buYumlar, zeb-ziynatlarga tayanilib, merosiylik, vorisiylik va innovatsiya tamoyillarida asoslash. 4.O‘zbekiston tosh asri jamoalari madaniy aloqalarining arxeologik ashyolarda ilmiy asoslashini yoritish. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari Vatanimiz sarhadlari keyingi yillar maboyinida amalga oshirilgan arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko‘ra (Sel-ungur, “Farg‘ona odami”) ilk paleolit davridanoq odamzod tomonidan o‘zlashtirilganligi ma’lum bo‘ldi. Demak, bundan taxminan 1 mln.200 ming yil muqaddam o‘zlashtirilgan O‘rta Osiyo xududida tosh asrining keyingi barcha taraqqiyot bosqichlarida (paleolit, mezolit, neolit) odamzod uzluksiz yashashib, o‘ziga xos madaniyat yaratilib kelingani arxeologik manbalarda o‘z tasdig‘ini topdi. Paleolit davri jamoalarining turmush tarzi oddiy, ya’ni ular hali tabiatga to‘la qaram bo‘lishgan. Ibtidoiy to‘da, gala holatda kun kechirishgan. Mehnat qurollari ham o‘ta sodda, mashg‘ulotlari terib, termichlab ovqat topish bo‘lgan. Lekin, odamlar asta-sekinlik bilan o‘zlarini o‘rab turgan atrof-muhit, tabiat bilan yaqin aloqada bo‘laboshlashgan, mehnat jarayonida ixtiro va kashfiyot qilishgan. Mezolit, neolit davri ekologik sharoiti, iqlimiy muhiti nisbatan hozirgi zamonga yaqin bo‘lgan. Shu sababli O‘rta Osiyoning deyarli 9 barcha sarhadlari odamzod tomonidan o‘zlashtirilib, natijada o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan turli mezolit, neolit madaniyatlari shakllanadi. Mezolit davriga oid Obishir, Vaxsh, Oydabal, Machay, Markansuy kabi madaniyatlar aniqlanib tadqiq etilgan. O‘rta Osiyo neolit davri bo‘yicha quyidagi madaniyatlar tadqiq etilgan. O‘rta Osiyoning janubiy-g‘arbiy mintaqalarida Kopettog‘ning quyoshga tushlov soy etaklarida ibtidoiy motiga dehqonchilikka asoslangan Joyitun madaniyati 1 , Amudaryo va Zarafshonning quyi havzalarida, Qizilqumda ovchi-baliqchi urug‘ jamoalarining Kaltaminor madaniyati 2 , Hisor tog‘ tizmalarining dara va yaylovlarida Hisor madaniyati 3 , Farg‘ona vodiysida Markaziy Farg‘ona madaniyati 4 , O‘rta Zarafshon vohasida Sazog‘on va UstYurtda UstYurt neolit jamoalari madaniyati tarkib topgan 5 . Ammo, ularning xo‘jalik asosi, xronologik doirasi, etnomadaniy va etnografik qiyofasi,madaniy aloqalar, madaniyatlarning kelib chiqishi tarixiy ildizlari masalalari, Joyitun va Kaltaminor madaniyatlarini hisobga olmaganda, O‘rta Osiyo neolitining o‘ta bahsli muammolari bo‘lib qolaverdi. O‘rta Osiyo neolit davri jamoalari moddiy madaniyati tadqiqotida A.P.Okladnikov, YA.G.Gulyamov, V.A.Ranov, V.M.Masson, A.V.Vinogradov, U.Islomov, V.I.Timofeev, G.F.Korobkova, M.R.Qosimov, T.Mirsoatov, E.Bijanov, M.Jo‘raqulov, N.U.Xolmatov kabi olimlarning izlanishlari muhim hisoblanadi. Keyingi yillar maboynida arxeologik tadqiqotlar jarayonida qo‘lga kiritilgan manbalar paleolit, mezolit, neolit davri jamoalari moddiy madaniyatining yangi qirralarini yoritish imkonini bermoqda. Ma’lumki, tosh asrining dastlabki bosqichi hisoblanuvchi paleolit 1 Массон В.М. Джейтунская культура. ЮТАКЭ, т.10, Ашхабад, Ылым, 1961; Поселение Джейтун (проблемы становления производящей экономики). МИА, № 180, 1971. 2 Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречье. М., 1981. 3 Ранов В.А. Гиссарская культура: распространение, хронология, экономика. // Культура первобытной эпохи Таджикистана. – Душанбе, 1982; Гиссарская культура – неолит горных областей Средней Азии. // Каменной век Северной, Средней и Восточной Азии. – Новосибирск, 1985; Неолит (гиссарская культура). История Таджикского народа. Том 1. – Душанбе, 1998. С. 105-123. 4 Исламов У.И., Тимофеев В.И. Культура каменного века Центральной Ферганы. – Ташкент: Фан, 1986. С. 304. 5 Бижанов Е.Б. Неолитические памятники юго-восточного Устюрта. // Древняя и средневековая культура юго-восточного Устюрта. – Ташкент : Фан, 1978. С.18-79 ; Каменный век Устюрта. Авт.реф. на соискание уч.степени д.и.н. – Нукус, 1996. С.3-42 ;Джуракулов М.Д., Холматов Н.У. Мезолит и неолит Среднего Зарафшана. – Ташкент: Фан, 1991. С. 3-122 . 10 (qadimgi tosh asri) davri tarixini yoritishda antropogenez jarayoni o‘z mazmuniga ko‘ra o‘ta dolzarb ahamiyat kasb etadi. Farg‘ona vodiysida Sel-ungur g‘or makoni “Farg‘ona odami” antropologik topilmasining qo‘lga kiritilishi antropogenez jarayoni masalalarini yanada oydinlashtirib, O‘rta Osiyo hududi odamzod tomonidan bundan taxminan 1 mln.200 ming yil muqaddam o‘zlashtirilganini isbotlashga ilmiy asos berdi. Obirahmat g‘or makonidan “Obirahmat odami” ning topilishi esa Vatanimiz sarhadlarida odamzod ajdodlari (neondertal, kramonon) masalasida muhim kashfiyot bo‘lib, bu boradagi bilimimizni yanada boyitishga xizmat qiladi. Tosh davri jamoalari madaniyatining tarixiy ildizlarini aniqlashtirishda etnik birikmalarning shakllanishi masalasi muhim omildir. SHu bois, etnogenetik jarayonlarni tosh asri qaysi taraqqiyot bosqichi rivoji bilan bog‘lash muammosi ham muhim sanaladi. Bu masala echimini mutaxassislar arxeologik madaniyatlar mazmun mohiyatidan izlamoqdalar, ya’ni arxeologik madaniyatlar etnik farqlar demakdir. Tosh asri bosqichlari miqyosida arxeologik madaniyatlarni ajratish borasida ham soha tadqiqotchilari orasida yakdil fikr yo‘q. Bir guruh olimlar (G.P.Grigorev, V.P.LYubin, V.N.Gladilin) ilk paleolit davridanoq arxeologik madaniyatlar bo‘lganligi haqida fikr Yuritsa, ko‘pchilik mutaxassislar (A.YA.BrYusov, A.N.Ragochev, S.N.Zamyatnin, A.A.Formozov) mahalliy xarakterdagi madaniy farqlarni so‘nggi paleolit davridan e’tiboran bo‘lgan degan xulosani bildirgan. Arxeologik madaniyat bir-biriga o‘xshash tosh industriyasiga, moddiy madaniyatga ega bo‘lgan yodgorliklar guruhini aniq, ravshan hududiy chegarada jamlanishidir. A.A.Formozov so‘nggi paleolit davrida arxeologik madaniyatlar to‘la qonli ravishda shakllangan, keyingi taraqqiyot bosqichlarida - mezolit, neolitda tom ma’noda mustaqil etnik jamoa birlashmalaridir degan xulosani bildiradi. SHu bois etnik jarayon, «etnos» ning boshlanishini so‘nggi paleolit davri bilan bog‘lash maqsadga muvofiqdir. Mezolit, neolit davri etnik jamoalari «arxeologik madaniyatlar» ida yanada ravshanroq namoyon bo‘lgan. Bu etnik jarayonlar mezolit, neolit jamoalari moddiy madaniyatida o‘z aksini topganki, buni O‘rta Osiyo miqyosida amalga oshirilgan tadqiqotlar misolida ham 11 kuzatish mumkin. Bu haqda V.M.Masson, S.P.Tolstov, A.V.Vinogradov, U.Islomov, V.A.Ranov, M.Jo‘raqulov kabi mutaxassislar tadqiqotlarida ma’lumotlar mavjud. Xususan, V.A.Ranov «neolit davri etnik jamoalar shakllangan davr Joyitun, Kaltaminor, Hisor madaniyatlari nafaqat tarixiy- madaniy jamoalar, balki etnik birlashmalar hisoblanadi» degan fikrni beradi. 6 . SHu o‘rinda V.M.Masson tomonidan Joyitun, Kaltaminor, Hisor madaniyatlari xususidagi turli tuman etnik tarkiblar borasida bildirgan xulosalari ham ahamiyatlidir. Bunda mazkur madaniyatlar ajratilishga ilmiy asos bergan sopol idishlar va ular naqshlari ahamiyatiga e’tibor qaratilgan 7 . Neolit davri etnik jarayonlar etnomadaniyat hamda etnik guruhlar borasida A.V.Vinogradov tadqiqotlari ma’lumotlari alohida ahamiyat kasb etadi. Qon-qardosh qabilalarning ma’lum hududlarga tarqalib yashashi, vaqt o‘tishi bilan mahalliy xarakterdagi madaniy variantlardan iborat kaltaminor etnomadaniy jamoalari neolit madaniyati shakllanishiga olib kelgan (Oqchadaryo, Lavlakan, Quyi Zarafshon). Bu tom ma’noda etnogenetik birlashmadir 8 . V.A.Ranov tomonidan hisor madaniyatining mahalliy madaniy variantlarga ajratilganligi (Tutqovul, Sayyod - «klassik hisor»; Kangurttut, Bulyoni-Payon, Qulob; YAvan vohasi) ham etnik birikmalarga misol bo‘ladi 9 . Tadqiqotlarda neolit davriga kelib etnik jarayon jadal kechganligi va ular Joyitun, Kaltaminor, Hisor, Markaziy Farg‘ona, Sazog‘on kabi neolit jamoalari moddiy madaniyatida (madaniyatlarning mahalliy madaniy variantlarida ham) namoyon bo‘lganligi aniqlangan va buni soha tadqiqotchilari e’tirof etishgan. O‘rta Osiyo miqyosida yaqin yillargacha mezolit davri jamoalariga tegishli yodgorliklar bir zaylda o‘rganilmagani fakti mavjud edi. Aniqrog‘i, UstYurt platosi, Quyi Amudaryo, Qizilqum hududi, Quyi va O‘rta Zarafshon vohasi 6 Виноградова Н.М., Ранов В,А.,Филимонова Т.Г. Изучение гиссарской культуры и неолитические слои поселения Кангуртут. М., 2008.41,42-бб. 7 Массон В.М. Джейтунская культура. ЮТАКЭ, т.10, Ашхабад, Ылым, 1961; Поселение Джейтун (проблемы становления производящей экономики). МИА, № 180, 1971. 8 Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречья. М., Наука, 1981. 160-168- бетлар. 9 Виноградова Н.М., Ранов В,А.,Филимонова Т.Г. Изучение гиссарской культуры и неолитические слои поселения Кангуртут. М., 2008.22-25-бб. 12 shunday sarhadlar jumlasiga kiradi. Lekin, E.Bijanov tomonidan UstYurt platosida Aydabol, Oqtayloq kabi mezolit davri yodgorliklari guruhi tadqiq etildi. A.V.Vinogradov tomonidan Quyi Zarafshonning yana bir, nisbatan qadimiyroq bo‘lgan o‘zani-CHorbaqti vohasi aniqlanib, undan bir qator mezolit davri yodgorliklari topildi. CHorbaqti mezolit yodgorliklari materiallari N.U.Xolmatov tomonidan o‘rganilib, ilmiy muamolaga kiritildi. SHuningdek, yaqin yillarda M.D.Djurakulov, N.U.Xolmatovlar O‘rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog‘ tizmasi Shimoliy yon bag‘rida bir qator mezolit-neolit davriga oid yodgorliklarni kashf etishib Jangal 1, Tepaqul 3,4,5, Lolab, Ochilg‘or, Qorakamar), ular tadqiqotida qo‘lga kiritilgan materiallar asosida hamda oldingi yillar tadqiqotida qo‘lga kiritilgan materiallarga (Sazog‘on 1 makoni) yangicha yondoshuvda tahlil asosida vohaning mezolit davri jamoalari madaniy bo‘g‘inini yoritib berishga erishishdi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar O‘rta Osiyo tosh davri madaniyatlari tarixiy ildizlari masalasini oydinlashtirishda muhim hisoblanadi. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar shahri (tahlili). O‘rta Osiyo tosh davri jamolari moddiy madaniyati ilmiy adabiyotlarda yaxshi yoritilgan. SHuningdek, ibtidoiy davr paleoekologiyasi, iqlimiy sharoitlari, tosh davri jamoalari moddiy madaniyati borasida arxeologik qazilmalarda muhim ma’lumotlar to‘planishiga erishilgan. Markaziy Osiyo hududi odamzod tomonidan o‘zlatirilgani, antropogenez masalasining echimida U.Islomov tomonidan Selungur g‘or makoni, M.Qosimov tomonidan Ko‘lbuloq yodgorligi, V.A.Ranov tomonidan Quldara, Laxuti Qoratov 1,2 ilk paleolit yodgorliklari, Og‘zi-kichik, Oqjar, Qopchig‘ay,Qayraqqum, Xojikent, SHugnov yodgorliklari yaxshi o‘rganilgan. Markaziy Osiyo paleolit davri jamolari Janubiy O‘zbekiston Boysun tog‘larida Teshiktosh g‘or makoni, Zarafshonning o‘rta oqimi, ya’ni Samarqand botig‘ida bu davrga oid Qo‘tirbuloq, Zirabuloq, Omonqo‘ton, Takaliksoy, Go‘rdara kabi yodgorliklar hamda Samarqand shahri va uning atrofidan muste davriga oid ayrim tosh qurollari to‘plamlari orqali fanga ma’lum. V.A Ranov., S.A. Nesmeyanovlarning «Paleolit i stratigrafiya anropogena Sredney Azii» nomli asarida O‘rta Osiyo miqyosida paleolit davri yodgorliklari va 13 ularning joylashgan joyi geologik holati, stratigrafiyasi keltirilgan. U.I. Islamovning «Drevneyshaya peщernaya paleoliticheskaya stoyanka Selungur Ferganskoy doline» nomli maqolasida O‘rta Osiyo bo‘yicha eng qadimgi Sel- ungur qor makoni haqida ma’lumot keltirgan. U.I. Islamovning «Problemы proisxojdeniya cheloveka v Sredney Azii» nomli asarida O‘rta Osiyoda sodir bo‘lgan antropogenez jarayonini eng so‘nggi antropologik manbalar, ya’ni «Farg‘ona odami» topilmasiga tayanib yoritib bergan. Bu juda muhim, sababi shu vaqtlargacha O‘rta Osiyo sarhadlari odamzod tomonidan Teshik-tosh neondertal bolasi manbasiga tayanilib o‘rta paleolit davridan o‘zlashtirilgan degan ilmiy talqin mavjud edi. “Farg‘ona odami” topilmasi asosida endi bizning xududimiz odamzod tomonidan bundan 1mln. 200 ming yil muqaddam o‘zlashtirilganligi ma’lum bo‘ldi. V.A. Ranovning«Izuchenie pamyatnikov kamennogo veka na Vostochnom Pamire v 1958 g.»nomli asarlarida Tojikiston hududi, xususan SHarqiy Pomir tosh asri yodgorliklari, Shugnov so‘nggi paleolit yodgorligi to‘g‘risida ma’lumotlar keltirilib, SHugnov yodgorligi moddiy madaniyati keyingi mezolit davri jamoalari moddiy madaniyati shakllanishiga asos bo‘lganligini isbotlab beradi. M. Fohtugue ning “Kutuzbulak Revisited A Middle Paleolithic Sitein Zeravshan River Volley Uzbekistan” nomli asarida Zarafshon vohasidagi Qo‘turbuloq yodgorligi keyingi davr, ya’ni so‘nggi paleolit jamoalari madaniyati rivojlanishiga asos bo‘lganligi haqida ma’lumot beradi. N.X. Toshkenbaev va R.X. Sulaymanovlarning “Kultura drevnekamennogo veka dolinы Zarafshana” nomli asari, R.X. Levning «Drevniy paleolit v Aman-Kutane» nomli va «Novыe pamyatniki paleolita v Uzbekistane» nomli, M.D.Djurakulovning “Samarqand makoni” nomli asrlarida Zarafshon vohasi paleolit davri yodgorliklari haqida qimmatli ma’lumotlar keltiriladi. V.M. Massonning «Djeytunskaya kultura», «Poselenie Djeytun (problemы stanovleniya proizvodyaщey ekonomiki)» nomli asarlarida Janubiy-G‘arbiy Turkmaniston hududi Kopettog‘ yon bag‘ri dehqonchilik xo‘jaligiga asoslangan Joyitun neolit madaniyatining shakllanishi va rivojlanishi borasida ma’lumotlar keltiriladi. A.V. Vinogradovning «Drevnie oxotniki i rыbolovы Sredneaziatskogo mejdureche» nomli asarida Amudaryo Zarafshon daryosining quyi oqimlari, Qizilqum hududi 14 Kaltaminor neolit jamoalari madaniyatining shakllanishi va rivoji, madaniyatning o‘ziga xos xususiyatlari, yodgorliklari tadqiqoti natijalari, mahalliy madaniy variantlari (Oqchadaryo, Lavlakon, Quyi Zarafshon), madaniyat kelib chiqishi tarixiy ildizlari haqida ma’lumotlar keltiriladi. V.A. Ranovning «Gissarskaya kultura: rasprostranenie, xronologiya, ekonomika», «Gissarskaya kultura – neolit gornыx oblastey Sredney Azii», «Neolit (gissarskaya kultura)», V.A.Ranov, T.G. Filimonovalarning «Izuchenie gissarskoy kulturы i neoliticheskie sloi poseleniya Kangurttut (k probleme finalnogo etapa gissarskoy kulturы)» nomli asarlarida Markaziy va Janubiy Tojikiston hududi Hisor neolit jamoalari madaniyatining shakllanishi va rivoji, madaniyatning o‘ziga xos xususiyatlari, yodgorliklari tadqiqoti natijalari, mahalliy madaniy variantlari, madaniyat kelib chiqishi tarixiy ildizlari haqida ma’lumotlar keltiriladi. U.I.Islamov, V.I. Timofeevlarning «Kultura kamennogo veka Sentralnoy Ferganы» nomli asarida Farg‘ona vodiysi hududida Markaziy Farg‘ona neolit jamoalari madaniyatining shakllanishi va rivoji, madaniyatning o‘ziga xos xususiyatlari, yodgorliklari tadqiqoti natijalari, madaniyat kelib chiqishi tarixiy ildizlari haqida ma’lumotlar keltiriladi. E.B. Bijanovning «Neoliticheskie pamyatniki Yugo-vostochnogo UstYurta», «Drevnyaya i srednevekovaya kultura Yugo-vostochnogo UstYurta», «Kamennыy vek UstYurta» nomli asarlarida UstYurt hududida neolit jamoalari madaniyatining shakllanishi va rivoji, madaniyatning o‘ziga xos xususiyatlari, yodgorliklari tadqiqoti natijalari, madaniyat kelib chiqishi tarixiy ildizlari, jamoalarning o‘zaro qo‘ni-qo‘shnichilik madanimy aloqalari haqida ma’lumotlar keltiriladi. M.D. Djurakulov, N.U. Xolmatovlarning «Mezolit i neolit Srednego Zarafshana» , N.U.Xolmatovning «O‘zbekiston neolit davri jamoalarining moddiy madaniyati” nomli asarlarda O‘rta Zrafshon vohasi Qoratepa tog‘ tizmasi Shimoliy yon bag‘ri Sazog‘on neolit jamoalari madaniyati hamda O‘zbekiston neolit jamolari madaniyatlari shakllanishi va rivoji, jamoalarning o‘zaro qo‘ni-qo‘shnichilik madanimy aloqalari haqida ma’lumotlar keltiriladi. Xullas, Yuqorida keltirilgan ilmiy adabiyotlarda O‘zbekiston tosh davri jamoalarining moddiy madaniyati, 15 jamoalarning o‘zaro qo‘ni-qo‘shnichilik madaniy aloqalari borasida tadqiqotlarda qo‘lga kiritilgan manba, ma’lumotlar bayoni, ular haqida xulosalar keltirilgan. Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Tadqiqot O‘zbekiston hududi miqyosida kishilik tarixi tosh asri jamoalarning o‘zaro qo‘ni-qo‘shnichilik madanimy aloqalari tarixini yoritishga bag‘ishlangan. Bu borada arxeologik manbalar, ma’lumotlar bir tizimga keltirilgan. Tadqiqotda zamonaviy tadqiqot usullari, nazariyalar va yangicha yondoshuvlar qo‘llanilgan. Arxeologik manbalar qiyosiy tahlili asosida xolisona tarix yaratiladi. Tadqiqotda tarixiylik, tizimlilik, xolislik, to‘plangan arxeologik materiallarni fan Yutuqlari asosida umumlashtirish va ularga qiyosiy tahlil tamoyillariga tayanib yondashish ko‘zda tutilgan. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. O‘rta Osiyo hududi miqyosida kishilik tarixi tosh asri jamoalari moddiy madaniyati, inson va tabiat o‘zaro aloqalari tarixi, inson tomonidan yaratilgan ixtiro va kashfiyotlarning ijtimoiy axamiyati va o‘rni, etnos, etnik birikmalar, arxeologik madaniyatlar, jamoalar madaniy aloqalari, iqtisodiy xo‘jalik asoslari, madaniyatlar tarixiy ildizlari borasida qimmatli arxeologik ashyoviy manbalar, ma’lumotlar qo’lga kiritilgan. Bu ashyoviy dalillar o’z mazmun- mohiyatiga ko’ra mazkur mintaqa tosh asri jamoalari moddiy madaniyatini o’rganishda o’ziga xos manba bo’lib hisoblanadi. Ular Vatanimiz tarixini yozishda, ta’lim jarayonida ishlatiladi. Shuningdek, xalqimiz boy madaniy merosini targ’ibot-tashviqot qilishda muzey fondlarida foydalaniladi va ta’lim-tarbiyaviy, ma’naviy-ma’rifiy ishlarda keng qo’llaniladi. Ish tuzilmasining tavsifi : Magistrlik dissertasiyamiz muqaddima, 3ta bob va tegishli paragraflar, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 16 I BOB.O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston tosh asri jamoalari moddiy madaniyatining o‘rganilishi tarixi: I.1O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston paleolit va mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatining o‘rganilishi tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli I.2. O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston neolit davri jamoalari moddiy madaniyatining o‘rganilishi tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli I.1O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston paleolit va mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatining o‘rganilishi tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli Farg‘ona vodiysida o‘tgan asr 50-yillari o‘rtasida A.P.Okladnikov tomonidan Sel-ungur g‘or makoni arxeologik xaritaga olingan bo‘lib, undan ilk paleolit davri madaniyat izlari borligi aniqlangan. O‘.Islomov 1985 yildan e’tiboran Sel-ungur g‘or makonida qayta qazilma ishlarini amalga oshirib, muhim ma’lumotlarni qo‘lga kiritdi. Xususan, «Farg‘ona odami» topilmasini topdi 10 . Zarafshon vohasi paleolit davri yodgorliklari borasidagi dastlabki ma’lumotlar o‘tgan asr 30-yillariga to‘g‘ri keladi. 1931 yili Samarqand shahri markazida sun’iy ko‘l qirg‘og‘ida dastlab N.P.Xorlamov, keyinchalik M.V Voevodskiy va V.V.Shumovlar tomonidan qidiruv shurfi qazilib qiziqarli tosh qurollari kolleksiyalari to‘plandiki, bu materiallar keyingi yillarda D.N.Lev, M.Jo‘raqulovlar tomonidan Samarqand makonining kashf etilishi va bu erda tadqiqotlar olib borilishiga zamin yaratgan. 1947 yildan boshlab SamDU ekspeditsiyasi ibtidoiy tarix soxasida muxim kashfiyotlarga erishdilar. Jumladan, Omonqo’ton, Takaliksoy paleolit makonlari, ayniqsa, 1958 yildan Samarqand makoni , 1968 yildan Siyobcha, Xo’jamazgil so’nggi paleolit davriga oid makonlarni ochilishi va tadqiqot etilishi e`tiborlidir. Bu davrda 1954 -1961 yillarida Qayroqqum manzilgohi, 1954 -1955 yillarida 10 Исламов У.И. Проблемы происхождения человека в Средней Азии.// К истокам истории древнекаменного века Средней Азии.-Ташкент, 1996, с.15-22. 17 Xo’jagur makoni, 1957 – 1964 yillarida Qorabo’ri yodgorligi, 1958–1959 –yillarda Xo’jakent, 1961-1963 Jarqo’ton , 1971- 1972 yillarda Zirabuloq, 1971–1972 yillarda Qo’tirbuloq , 1962 -1970 yillarda Obirahmat, 1958-1972 yillarda Samarqand makoni kabi eng muhim yodgorliklarning tadqiq qilinishi bilan bog’liqdir. Bulardan tashqari keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlar tufayli yana bir qancha yodgorliklar topilib o’rganildiki, ular O’rta Osiyo paleolit davri tarixini mazmunan ma`lum darajada boyitdi. O‘tgan asr 60-70-yillari Kranovodsk yarim oroli, Mang‘ishloq hududlarida V.P.Boriskovskiy tomonidan, UstYurt platosida esa E.Bijanov tomonidan ilk va o‘rta paleolit davriga oid Barsakelmas pastqamligining g‘arbiy va Shimoliy qismi Esen qirliklarida Esen 1,2,4-6 tosh ustaxonalari, Qoraquduq, SHaxpaxti kabi yodgorliklar tadqiq etilgan. E.Bijanov shu yillar davomida Esen 3, CHuruk 12 kabi bir qator so‘nggi paleolit davri yodgorliklarini tadqiq etishga erishgan. Quyi Zarafshon vohasida A.V.Vinogradov tomonidan bir qator paleolit davri yodgorliklari aniqlanib, tadqiq etilgan. Xullas, paleolit davri yodgorliklari tadqiqotiga Turkmaniston, Tojikiston, Qirg’iziston respublikalari hududlaridan, O’zbekistonning Farg’ona, Ohangaron, Zarafshon, Surxandaryo vodiylaridan, keyingi yillarda esa Qoraqalpog’istonning UstYurt o’lkasidan topilgan materiallarni ko’rsatib o’tish mumkin. Paleolit. Olmabuloq paleolit makoni . O’rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog’ massivi Shimoliy yon bag’ridan voha tomon o’z suvini oqizib chiquvchi yirik soylardan biri bo’lgan Sazog’onsoy yon qayirida joylashgan (Nurobod tumani, Sazog’on qishlog’i markazidagi Olmabuloq chashmasi yonida). Olmabuloq makoni Samarqand Davlat Universiteti arxeologik ekspedisiyasi xodimlari tomonidan 2000 yili kashf etilib, 2001 yili ham tadqiqoti davom ettirilgan yodgorlik hisoblanadi. Makon tadqiqoti jarayonida qiziqarli arxeologik manbalar to’plashga, shuningdek makon stratigrafik holati, madaniy qatlami xususiyatlari borasida ham qimmatli ma’lumotlar qo’lga kiritishga erishilgan. Xususan, tosh buYumlar kolleksiyasi levallua-mustye texnologik uslubi asosida ishlov berilgan tosh o’zaklari, qirg’ichlar, kertuv usuli bilan ishlov berilgan arxaik ko’rinishidagi paraqalar, pichoqsimon qurollar, uchburchaksimon paykon quroli, qayroqtosh 18 qurollari bo’laklari, hamda ishlab chiqarish chiqindilaridan iborat. Bu mehnat vositalari turmushda bajargan o’z funksiyasi, yasalish shakli, ishlov berilishi uslublari jihatidan Qo’tirbuloq, Zirabuloq, Omonqo’ton kabi paleolit makonlari tosh qurollariga yaqin. Eng qizig’i ba’zi tosh qurollarda Samarqand so’ngi paleolit makoni tosh qurollariga xos texnologik uslub va xususiyatlar ham saqlanib qolinganligi holatlarini kuzatish mumkin. Bular Olmabuloq o’rta paleolit jamoalari moddiy madaniyatining o’ziga xos qirralarini belgilovchi omillar hisoblanadi. Omonqo’ton makoni. Bu- g’or turidagi neondertal odamlarining makoni bo’lib, Urgut rayonining Omonqo’ton qishlog’i yaqinida joylashgan. Yodgorlik 1947 yili D.N. Lev raxbarligida SamDU ekspedisiyasi tomonidan kashf qilindi. Makon 1947-1957 yillarda qazib o’rganildi. Arxeologik qazish ishlarida tarix fakul’tetining studentlari faol qatnashdi. Bu yodgorlik Zarafshon voxasida mustye davriga oid birinchi bor topilib o’rganilgan makon hisoblanadi. Takalisoy g’ori- mustye davri qarorgohi bo’lib, u 1952 yilda D. N. Lev tomonidan tadqiq yetilgan. Qarorgoh Omonqo’ton g’origa yaqin joylashgan. Bu yerdan bir necha chaqmoqtosh siniqlari , ishlov berish uchun tayyorlangan tosh xom ashyolari , gulxan izlari, hayvon suyaklarining maydalari topilgan. Qo’tirbuloq Samarqand shahridan 100 km g’arbda, Zirabuloq tog’ tizmasining shu nom bilan Yuritiladigan chashma bo’yida joylashgan. Bu qarorgoh birinchi bor Arxeologiya institutining Yu.F Buryakov raxbarligidagi O’rta Zarafshon ekspedisiyasi tomonidan 1971 yilda ro’yxatga olingan bo’lib, keyinchalik arxeolog N. Toshkenboyev tomonidan tadqiq qilindi va natijada ko’plab tosh topilma ashyolari va hayvonot dunyosi qoldig’i to’plandi. Zirabuloq makoni Zarafshon vohasida so’nggi yillarda o’rganilgan muhim yodgorliklardan biridir. Bu makon ham Qo’tirbuloqqa o’xshash chashma atrofida, Zirabuloq tog’ tizmalarining etagida, Qo’tirbuloqdan bir kilometr sharqroqda joylashgan. Bu territoriyada olib borilgan dastlabki qidiruv ishlarining ko’rsatishicha, Zirabuloq tog’ tizmasining Shimoliy etaklari, Zarafshon daryosining o’ng qirg’oqlarida ibtidoiy kishilar bir necha qarorgohlarda yashagan ekanlar. Bu yerda shunday punktlardan bir nechtasi ro’yxatga olindi. 19 Bular orasida Zirabuloq makoni alohida o’rin tutadi. Makonni dastlabki o’rganish ishlari 1971 yilda O’zbekiston Fanlar akademiyasi Arxeologiya institutining N. Toshkenboyev rahbarligidagi ekspedisiyasi tomonidan boshlangan edi (Toshkenboyev,Suleymahoy.1980). Keyinchalik bu yodgorlik 1977 yilda Samarqand Davlat universitetining M. Jo’raqulov rahbarligidagi ekspedisiyasi xodimlari tomonidan qayta o’rganildi. Go’rdara qarargohi mustye davriga oid g’or turidagi yodgorlik hisoblanadi. Arxeologiya institutining A. Asqarov raxbarligidagi otryadi tomonidan 1966 yilda birinchi marta qalamga olingan. Bu makon keyinchalik N. Toshkenboyev tomonidan tadqiq etildi. G’or Zarafshon tog’ tizmasining Shimoliy yon bag’rida, Samarqand shahridan 75 km janubi - sharqda joylashgan. Mamlakatimiz hududida o’rganilgan va Yuqorida zikr etilgan yodgorliklardan qo’lga kiritilgan arxeologik manbalar, xususan, mexnat qurollarining ishlab chiqishda qo’llanilgan texnologik uslublarning tadridjiy rivoji kuzatilinib, ilk paleolitdan boshlab va rivojlangan o’rta paleolitni Omanqo’ton misolida, keyin esa, so’ngi paleolit madaniyatini Samarqand makonida kuzatish mumkin. Demakkim, Zarafshon vohasi muster madaniyatini ilk paleolit jamoalari madaniyati (Ko’kayaz 1,2 makonlari) negizida tadrijiy rivojlanishi natijasida shakllangan. To’g’ri, ilk paleolit davridan rivojlangan muster davrigacha bo’lgan kishilik tarixi bir necha Yuz ming yillarni o’z ichiga olib, kishilik jamoalari tabiiy, ekologik, sharoitlari maqul mintaqalarda yashagan, qo’shni, tutash o’lkalarning jamoalari bilan aloqalar o’rnatgan va ularning madaniyat an’analari esa bir- birlariga ijobiy yoki salbiy tasiri bo’lganligini etirof qilish mumkin. Ammo, joyli aholi o’z madaniyatini saqlab, avlodlardan avlodlarga yetkazganligini aytish joizdir. Shuning uchun ham mamlakatimiz, jumladan, Zarafshon vohasida tashkil topgan muster madaniyati avtoxon, ya’ni tub joyli negizda vujudga kelib, o’z davriga nisbatan Yuksak bo’lgan, va muster madaniyati taraqqiyoti negizida so’ngi paleolit madaniyati shakllanganligini etirof qilish ilmiy haqiqatdir. Xususan, bu jarayonni Samarqand, Xo’jamazgil, Siobcha so’ngi paleolit yodgorliklarida kuzatish mumkin 20 50- 60 yillarda vohaning o’rta oqimi va tog’ bag’rlarida arxeologik qidiruv ishlari tufayli tosh asrining turli davrlariga oid, jumladan, o’rta paleolit topilmalari ham qo’lga kiritildi. Xususan, arxeolog M. R Qosimov Nurota tog’ tizmasiga kiruvchi Voush tog’i qirlaridan, Urgut qishlog’i atrofidan muster davri madaniyati izlari topilib, mingga yaqin tosh qurollar va boshqa buYumlar yig’ib olgan edi. Shu o’rinda Samarqand atrofida o’rganilgan paleolit makonlarining o’ziga hos xususiyatlari mavjudligini qayd etish lozim. Jumladan, bu xududning muster davriga doir yodgorliklarni Qo’tirbuloq hamda Samarqand so’ngi paleolit guruhlariga birlashtirish mumkin (Djuraqulov.1987. Toshkenboyev,Suleymahoy. 1980) Bu ikkala yodgorliklar O’rta Osiyo miqyosida tayanch makonlardan hisoblanib, avvalam bor ko’p qatlamli, arxeologik manbalarga nihoyatda serob, madan qatlamlar esa davrlari o’tishi bilan buzilmasdan saqlanganligidadir. Arxeologik manbalarning o’rganilishi esa, bu yerda so’ngi paleolit madaniyati Qo’tirbuloq va Zirabuloq muster madaniyati negizida shakllanishini etirof qilish mumkin. Binobarin, mehnat qurollarini ishlab chiqarishda qo’llanilgan texnologik uslublari va so’ngi paleolit madaniyatida kuzatilgan bu boradagi muster davridan boshlab bu xududda yashagan jamoalar qo’shni yoki tutash mintaqa jamoalari guruhlari bilan malum aloqalar o’rnatgan. Xususan, Qo’tirbuloq makoni industriyasi Surxandaryodagi Teshik- Tosh, Toshkent viloyatidagi Obiraxmat madaniyati hamda Qayroqqum topilmalariga yaqinligi borligini kuzatish mumkin. Zikr etilgan yodgorliklarning madan qatlamlaridan topilgan arxeologik industriyaning vaqt va zamonda ilk qatlamga nisbatan Yuqori qatlamlarda mehnat vositalarining tobora takomillashuvi jarayonini kuzatilishi muhim omillardan bo’lib, ularning yaratilishi doimiy mukamallashuv dinamikasini, ularning avvaliga nisbatan xilma- xilligi kabi jarayonlar kuzatilinib, bu omillar mehnat taqsimotining tabora rivojlanishini ham ifodalaydi. Shunday qilib, Samarqand atrofida o’rganilgan paleolit davri madaniyatining vujudga kelishi va shakllanishini avvalombor joyli ilk va o’rta paleolit madaniyati negizida vujudga kelganligini etirof qilish mumkin. O’rta 21 Osiyo paleolit madaniyati to’g’risida elon qilingan ko’psonli asarlarda madaniy aloqalarning bir- biriga tasiri haqida turli mulohazalar mavjud. Masalan, arxeolog D. N. Lev Samarqand paleolit madaniyatining ayrim xususiyatlarini Mo’g’il- Sibir o’lkalarida o’rganilgan paleolit yodgorliklari mavjudligini etirof qilib, ibtidoiy jamoalar madaniyati mamlakatimiz janubidan Shimoliy sharqqa qarab tarqalganligiga shama qilinganligi fanda inkor qilinmaydi. Binobarin turli mintaqa va maqul ekologik burchak va vohalarda yashagan jamoalar turmush tarzida madaniy aloqalar konvergensiya, divergensiya, diffuziya, innovasiya jarayonlari asosida, vaqt va zamonda sodir bo’lganligini etirof qilish mumkin. Ammo, bu jamoalar, qanday sharoitda yashagan bo’lmasin, o’z madaniyatining avtoxtonligi, mahalliy hususiyatlarni malum darajada saqlab, ezozlab, avlodlardan- avlodlarga yetkazgan. Bu kabi jarayonni Samarqand atrofida o’rganilgan paleolit madaniyatida, serob manbalar asosida kuzatish mumkin bo’lib, o’tmish yani ajdodlarimizning Markaziy Osiyo madaniyati taraqqiyotida tutgan o’rnini aniqlashda muhim ahamiyatkasb etadi. Samarqand shahri hududi va uning atrofida muster davri yani o’rta paleolit jamoalarining vorislari, yashagan so’ngi paleolit izlari Samarqand, Siobcha va Xojamazgil makonlaridagina iborat bo’lmasdan bu davr jamoalari keng qamrov hududda yashaganligidan dalolat beruvchi malumotlar qo’lga kiritildi. Xususan Yuqorida eslatilgan Dahbet ko’chasi atrofida, Registon maydonida, Afrosiyobning Shimoliy sharqiy hududlarida, 1966 yili Ohalik qo’rg’onlari atrofida, Sazag’on qishlog’i yaqinida va boshqa joylarda olib borilgan kuzatuv va tadqiqot davomida muster ashyolari bilan bir vaqtda so’ngi paleolit ashyolari topilganligi bu fikrlarni tasdiqlaydi.Samarqand makoni haqidagi dastlabki malumotlar 30- yillarning oxirlaridan ma’lum. 2- jahon urushi tashvishlari tufayli bu yodgorlik 1958- yilgacha o’rganilmasdan keldi. Ya.G’.G’ulomov hamda V.A.Shishkinlarning qo’llab – quvatlashi tufayli yodgorlikni o’rganilish ishlari dastlab D.N.Lev, so’ngra 1970 yilga qadar uning shogirdlari tomonidan mutassil amalga oshirildi. So’ngi yillardagi tadqiqot ishlarida N.X.Toshkenboyev, R.X.Sulaymonovlar ishtirok etdilar. Ko’p yillik tadqiqotlar tufayli makonning 22 ko’p qatlamli va manbalarga boyligi, hamda uning asl madaniyati Yuksakligi aniqlandi. Makondan 8 minga yaqin chaqmoqtosh ashyolari topilib, aksariyati xilma- xil mehnat qurollaridan iboratdir. Bu yerda O’rta Osiyoda dastlab so’nggi paleolit odam qoldiqlari topib o’rganilgan. Topilgan, jumladan, suyakdan, dengiz chig’anoqlaridan, toshdan yasalgan ziynat buYumlari, taqinchoqlar, qiziqarli san’at asarlarini o’z ichiga oladi. Samarqand so’nggi paleolit makoni industriyasi birinchi marta instrumental taxlil qilindi. Uni analitik tadqiq qilishda yetakchi olimlardan G.F.Korobkova va V.M.Massonlar hamkorlik qilishib, makon jamoalarining davriga nisbatan Yuqori madaniyatga erishganligini va bu makonning Markaziy Osiyoda tayanch yodgorlik ekanligi haqida yangi xulosalar olindi. Samarqand makonining sanasi haqida fanda turli mulohazalar mavjud bo’lib, paleolit davrining eng so’nggi bosqichlariga doirligi e’tirof qilinadi. (Ranov, Nesmyanov,1973; Djurakulov, 1987, Djurakulov, Korobkova, 2000, b. 285-462). Yangi ilmiy texnologik asosda o’rganilish tufayli olingan ma’lumotlar yodgorlikning so’nggi paleolitning rivojlangan davriga doirligi va uning sanasi 35-25 ming yillarga tengligi haqida yangi xulosalar qilindi. Ko’p ma’dan qatlamlarga ega bo’lgan bu makon hududidan topilgan chaqmoqtosh ustahonasi xilma- xil tosh qurollar ona urug’i tizimi shakllanish taraqqiyoti darajasida turgan bu jamoalarda turmush bilan bog’liq mehnat taqsimotlarining bir muncha rivojlanganligini ko’rsatadi. Makon qatlamlarida topilgan gulxan, o’choq, kapa- chayla qoldiqlari, qizil bo’yoq kabilarning topilishi ham qiziqarlidir. Turmush tarzi ozuqabop terim- termachilik va ovchilikdan iborat bo’lgan bu jamoalar bug’u – yirik ot, tuya, to’ng’iz, buqa kabi yovvoyi jonivorlarni ov qilishgan ekan. Makondan topilgan mehnat qurollari majmuasi tarkibida xar – xil qirg’ichlar, randalar, pichoqsimon buYumlar, iskana, qayroq qurollar kabilar ko’p bo’lib, ularning yasalishida qo’llanilgan texnik uslub Yuqori bo’lishi bilan bir vaqtda mustye davri yodgorliklari bo’lgan Qo’tirbuloq, Teshik- Tosh, Zirabuloq madaniyati an’analarining ayrim xususiyatlarini eslatadi. Samaraqand paleolit makoni manbalarini o’rganish bilan mamlakatimiz sarhadlarida bundan 35-30 ming yillar avval yashagan jamoalarining turmush tarzi, aloqalari va ma’naviy 23 madaniyati haqida analetik xulosalar qilishda bu manbalar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu qiziqarli va tayanch yodgorlik haqida maxsus asarlar e’lon qilingan. 1969- yilda Samarqand shaxrining g’arbiy qismidan o’tadigan Chashma- Siob daryochasining Siob bilan tutashgan qirg’og’idan paleolit davriga oid dastlabki topilmalar qo’lga kiritilgan edi. Keyinchalik arxeolog N.Toshkenboyev bu joyda tadqiqot ishlari olib borib so’ngi paleolit davriga oid makon mavjudligini aniqlab, tekshirish natijasida ko’plab arxeologik manbalarni qo’lga kiritishga erishdi. So’ngi yillarda qurilish bilan bog’liq ishlar davomida makonning bir qismi buzulganligi ma’lum bo’ldi. Makoning bir qismida saqlangan yer qatlamining 2,8– 3 metr chuqurlikdagi yotqiziqda buzilmagan ma’dan qatlami o’rganildi. Topilgan mexnat qurollari xususan, qirg’ich, tosh pichoqlar, nayzasimon asboblar, randa va boshqa buYumlar xamda toshni parchalashda hosil bo’lgan o’zaklar, ular uchun ishlatilgan texnologik usullar esa Samarqand paleolit makoni madaniyatiga yaqinligidan guvohlik beradi. Chashma –Siob daryochasining o’ng va so’l qirg’oqlari vohasi va umuman bu atrof paleolit davrida qalin butazor va mahalliy xususiyatga ega o’rmonzorlardan iborat bo’lib, ibtidoiy jamoalarning oziqabop, hayvonott olamiga serob bo’lgan va kishilar jamoalarining qo’nib yashashi uchun qulay ekologik sharoit mavjud bo’lgan. Chashma- Siob o’zani bo’ylab Samarqand makoni, jumladan, hozirgi “Dinamo” stadioni tevarak- atroflarida, g’isht zavodi yaqinida hamda Siobcha makonining topilishi bu atrofda bir necha guruh jamoalari manzilgohlarning mavjudligini bildiradi. Ayniqsa, Samarqand makoni manbalarni o’rganish, g’isht zavodi atrofida, hamda shaharning boshqa joylaridan topilgan arxeologik manbalar bu atrofda so’ngi paleolit davrida ona urug’doshlik tizimining shakllanish boqichida bir necha guruh jamoalari yashaganligidan dalolat beradi. So’ngi yillarda Zarafshonning o’rta oqimi havzasida so’ngi paleolit davri madaniyatiga doir bir- necha makonu manzilgohlar topilib o’rganildi. Bu topilmalar esa, Samarqand sarhadlarida ibtidoiy davrda inson jamoalarining- keng ko’lam joylarni qamrab yashaganligidan dalolat beradi. Shular jumlasidan biri, 1969 yili Samarqanddan 70 km janubiy- sharqida N. X. Toshkenboyev tomonidan 24 o’rganilgan Xojamazgil makonidir (Toshkenboyev,1980,76-79). Dastlab tadqiqotchi bu atrofdan , shu nom bilan ataluvchi chashma atrofining yer sathidan chaqmoqtosh buYumlarini yig’ib olgan edi. Topilmalar qariyb 3 ta maydonda uchratilgan bo’lib, dastlabki kuzatuv ishlari tufayli yodgorlikning asosiy qismi chashmaning janubiy- sharqiy tomonida joylashganligi aniqlandi va bu yerda arxeologik tadqiqotlar bajarildi hamda yer sathidan 3 metr pastlikdagi yotqizikdan buzilmagan madan qatlamini ochdi va unda chaqmoqtoshdan yasalgan mehnat qurollari, tosh chiqindilar, qizil bo’yoq, gulhan izlari kabilardan iborat boy arxeologik manbalar topildi. Chashma atrofida mavjud bo’lgan suniy suv omborining atrofidan 200 dan ko’proq chaqmoqtosh ashyolari yig’ib olingan. Makonda yashagan jamoa o’zlariga mehnat qurollari yasash uchun Yuqori sifatli chaqmoqtosh jinsidan foydalangan bo’lib, undan turli qurollar, pichoqsimon buYumlar qirg’ichlar, randalar, nayza tig’lari har- xil keskich asboblar kabi ro’zg’orbob uskunalar yasashgan. Tosh paraqalari Yuqori did bilan parchalab olinganligini ko’rsatuvchi o’zaklar anchagina. Manbalar kolleksiyasida qayroqtosh qurollar ham taqdim etilgan. Mehnat qurollarning xillari, ularni ishlab chiqish shakllari, hususan, paraqalarga nisbatan uchirmalarga ko’proq ishlov berish kabi texnik uslublar, hamda qayroq qurollarning taqdim qilinishi, qizil bo’yoq, o’choq izlari, chaqmoqtosh turi jinslari kabilar bu yodgorlikning Samarqand so’ngi paleolit madaniyatiga yaqinligini ko’rsatadi. Ammo shuni aytish kerakki, Samarqand paleolit manzilgohi industriyasida arxeologik manbalar, xusasan, mehnat qurollarini ishlab chiqishda paraqalarga qaraganda ko’proq uchirmalarga ishlov berish asosida yasalgan. To’g’ri paraqalar kamroq ishlatilgan bo’lib, qurollar yasashda muster davri madaniyati ananalari namayonligi mavjud. Xo’jamazgil makoni arxeologik manbalarga nisbatan Samarqand makoni qadimiyroq ko’rinadi. Xo’jamazgil makoni mehnat qurollari nisbatan ko’proq prizmatik to’g’ri, nukleus paraqalari asosida yasalganligi takomillashuvi namoyonligidan kelib chiqib, bu makon egalari Samarqand so’ngi paleolit jamoalarining keyingi avlodlari bo’lishi mumkinligi haqida fikr bildirish mumkin. Xo’jamazgil qishlog’i atrofi, umuman, Turkiston tog’i g’arbiy 25 bag’irlarida arxeologik ishlarni olib borish endilikda muhim vazifalardan hisoblanadi. Shunday qilib, Samarqand va u bilan bog’liq voha hududi paleolit davridan etiboran inson jamoalari yashab madaniyat yaratib kelganligi va uning insoniyat tarixining galdagi taraqqiyot bosqichlariga zamin yaratilganligini asosli ravishda etirof qilish joizdir. Mezolit. Chorbakti mezolit makonlari. Zarafshon vohasi mezolit davri jamoalari moddiy-madaniyati yaqin yillarga qadar deyarli noma’lum bo’lib kelgan edi. O’tgan asrning 80-yillari ikkinchi yarmida Rossiya FA etnografiya Institutining Xorazm arxeologik ekspedisiyasi (A.V. Vinogradov), ToshDU geografiya fakulteti (E.D.Mamedov), SamDU arxeologik ekspedisiyasi (M.J.Djuraqulov) ilmiy xodimlari hamkorlikda Zarafshon daryosining shu vaqtgacha fanda noma’lum bo’lgan Chorbaqti vohasini topishga va undan oltmishdan ortiq mezolit, neolit makonlarini kashf etishga erishganlar. Chorbakti mezolit makonlari (Chorbakti 11, 23, 27, 41) tadqiqoti, mazkur jamoalar moddiy madaniyatining mahalliy kaltaminor jamoalari madaniyatlaridan keskin farqi borligini ko’rsatdi. Tosh qurollari tipologik tahlili mazkur makonlar tosh industriyasi otshepli-paraqali industriya ekanligi, o’z xususiyatlari bilan O’rta Osiyo tog’, tog’ yon bag’ri mintaqasi so’ngi paleolit, mezolit jamoalari madaniyatiga yaqin bo’lganligidek xulosa chiqarish imkonini berdi. (o’zaksimon qirg’ichlar, otshepdan yasalgan qirg’ichlar, ponasimon qurollar, qayroqtosh qurollar va h.k). Chorbakti jamoalari moddiy madaniyati yana bir ilmiy ahamiyati shundaki, shu kunga qadar Samarqand so’ngi paleolit jamoalari bilan sazog’on neolit jamoalari moddiy madaniyati oralig’ida o’zaro ularni bog’lovchi xronologik bo’g’in yo’q edi, bo’shliq mavjud edi va shu bo’shliqni Chorbaqti manbalari to’ldirdi bog’lovchi xronologik bo’g’in bo’ldi (Xolmatov, 2000, 24-35 ). Sazog’on I makoni. O’rta Zarafshon vohasi mezolit jamoalari moddiy madaniyatini yoritishda Sazog’on I makoni tadqiqoti natijasida qo’lga kiritilgan arxxeologik manbalar ahamiyati muhim hisoblanadi. Makon O’rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog’ massivi Shimoliy yon bag’ridan voha tomon o’z suvini 26 oqizib chiquvchi yirik soylardan biri bo’lgan Sazog’onsoy yon qayirida joylashgan (Samarqand viloyati, Nurobod tumani Sazog’on qishlog’i Yuqori qismida). Makon kashf etilishi Samarqand Davlat Universiteti arxeologik ekspedisiyasi tadqiqotlari bilan bog’liq bo’lib, makonda 1967-68 yillari D.N.Lev, 1969-1977 yillar maboyinida M.J.Djuraqulov rahbarligida arxeologik tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Hammasi bo’lib 100 metr kvadratdan ortiqroq maydon sathida madaniy qatlam ochilib, 2,5 mingdan ortiq arxeologik ashyoviy dalillar qo’lga kiritilgan. Makon tosh industriyasi otshepli paraqali industriya bo’lib, tosh qurollari tipologik tahlili uni O’rta Osiyo tog’ mintaqasi mezolit-neolit jamolari moddiy madaniyatiga o’xshashligini ko’rsatdi. Shu xususiyatlar asosida Sazog’on I makoni mezolit davri so’nggi bosqichlari va ilk neolit jamoalariga tegishli ekanligi aniqlandi. Eng qizig’i makon tosh industriyasida Samarqand so’ngi paleolit yodgorligi tosh qurollariga xos bo’lgan qurollarga ishlov berish texnologik uslublari an’analari saqlanib qolganligi holatini kuzatilishi bo’ldi. Bu xususiyat madaniyatlar kelib chiqishi ildizi masalasini oydinlashtirishda muhim omil bulib xizmat kilishi mumkin. Zamicha-tosh makoni. Makon 1989 yili UzFA arxeologiya institutining paleolit guruhi xodimlari tomonidan kashf etilgan bo’lib, Qoratepa tog’ massivi Shimoliy yon bag’ridan voha tomon chiqib keluvchi soylardan biri bo’lgan Sevasoy yon qayirida joylashgan.( Samarqand viloyati, Urgut tumani). Bu makon yodgorliklarning o’ngur tipiga kirib, uning o’lchamlari quyidagicha- og’iz qismi eni 10 metr, ungur tubiga qarab 4 metr. Arxeologik qazishma ishlari jarayonida makonda ikkita madaniy qatlam borliligi aniqlanib, ulardan qiziqarli arxeologik manbalar topishga erishilgan. Xususan, tosh buYumlarning tipologik tahlili natijasida tadqiqotchilar makonni mezolit jamoalariga tegishli ekanligidek xulosa chiqarishganlar. 27 I.2. O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston neolit davri jamoalari moddiy madaniyatining o‘rganilishi tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli Neolit. O‘rta Osiyo xududida neolit davri nisbatan yaxshi o‘rganilgan. Bu davr moddiy madaniyatini o‘rganishda S.P.Tolstov, V.M.Masson, YA.G‘.G‘ulomov, A.V.Vinogradov, U.Islamov, A.Asqarov, A.Muxammadjonov, M.Jo‘raqulov, E.Bijanov, R.Sulaymanov, M.Qosimov, T.Mirsoatov, R.A.Ranov, G.F.Korobkova, T.G.Filimonova, V.V.Timofeev, N.Xolmatov singari arxeolog olimlarning tadqiqotlari samarali natijalar berdi. O‘zbekiston hududi, hatto O‘rta Osiyo miqyosida neolit davri jamoalari moddiy madaniyatini o‘rganishda Kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalari madaniyatining alohida o‘rni bor. Bu madaniyat o‘tgan asrning 30-yillari oxirida taniqli arxeolog S.P.Tolstov tomonidan kashf etilgan bo‘lib, keyingi yillar davomida A.V.Vinogradov tomonidan atroflicha tadqiqot etilgan. Quyi Zarafshon vohasidagi kaltaminor jamoalari madaniyati esa O‘ . Islomov tomonidan o‘rganildi. Mazkur tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, Kaltaminor jamoalari nafaqat Amudaryo etagi Oqchadaryo havzasida, balki qo‘shni O‘zboy, Zarafshon daryosi etaklarining qadimiy o‘zanlari, UstYurt, Qizilqumning ichki xududlari, Janubi - G‘arbiy Qozog‘iston, SHarqiy Kaspiy, Orol bo‘yi Balxon hamda Mang‘ishloq sarhadlariga tarqalishib yashashgan va o‘zlariga xos madaniyat yaratishgan. 11 (2-rasm). Bunday keng hududlarda yashagan jamoalar madaniyati umumiy nom – Kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalar madaniyati nomi bilan fanga kirgan. Bu madaniyat tarkibida bir nechta mahalliy xarakterga ega bo‘lgan madaniy variantlar mavjud ekanligi tadqiqotlarda aniqlangan. Bular Oqchadaryo, Quyi Zarafshon, Lavlakan kabi mahalliy madaniy variantlar hisoblanadi 12 . Bu mahalliy madaniy 11 Толстов С.П. Древней Хорезм. – М.: Издательство МГУ, 1948. Виноградов А.В. Неолитические памятники Хорезма - МЭХ, вып.8. – М.: Наука, 1968 ; Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречья. – ТХЭ, т. Х III . – М.: Наука, 1981. 173 б .; Виноградов А.В. Мамедов Э.Д. Первобытный Лявлякан. Этапы древнейшего заселения и освоения Внутренних Кызылкумов - МЭХ, вып.10. – М.: Наука, 1975 ; Гулямов Я.Г., Исламов У., Аскаров А. Первобытная культура и возникновение орошаемого земледелия в низовьях Зарафшана. – Ташкент: Фан, 1966 ; Бижанов Е.Б. Неолитические памятники юго-восточного Устюрта // Древняя и средневековая культура юго-восточного Устюрта. – Ташкент, Фан, 1978. 18-79-бетлар; Бижанов Е.Б. Каменный век Устюрта. Авт.реф. на соискание уч.степени д.и.н. – Нукус, 1996 . С.3-42. 12 Виноградов А. В. О локальных вариантах неолитической культуры Кызылкумов.- КСИА, 1970, вып. 122. С. 31-36; Виноградов А.В. Кўрсатилган адабиёт . 1981 , 165 -бетлар . 28 variantlarning bir-biridan farqlari jamoalar tosh industriyasi xususiyatlari, qurollar shakli, yasalish uslubi, ishlov berilish texnologiyasi, sopol buYumlarning yasalishi, shakli, naqshlari, zebi-ziynat ashyolari kabi jihatlari bilan izohlanadi. Kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalari shunchalik keng sarhadlarga tarqalib yashashganki, ularning makonlaridan topib o‘rganilgan arxeologik ashyoviy dalillar tahlili, bir tomondan, ularning moddiy madaniyati, turmush tarzi, ijtimoiy hayoti, xo‘jalik asoslari jihatidan birlashuvchi umumiy qon-qardosh jamoalar ekanligini ko‘rsatsa, ikkinchi tomondan, hududiy kengligi turli iqlimiy, ekologik sharoit nuqtai- nazar i dan mahalliy xususiyatga ega jamoalar madaniy majmuasi ekanligini ko‘rsatadi. SHubhasiz, mazkur jamoalar birgalikda Kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalar madaniyatini tashkil etadi. Ta’kidlash joizki, agar mil.avv IV ming yildayoq Turkmanistonning janubiy sarhadlarida Joyitun neolit jamoalari madaniyati negizida ilk metallchilik madaniyati (eneolit) shakllangan bo‘lsa, Kaltaminor jamoalari yashayotgan pasttekislik (hozir dasht holatidagi) sarhadlarida esa mil.avv III ming yillik oxirigacha nafaqat to‘laligicha jamoalar turmushida tosh qurollar tarkibi (albatta vaqt o‘tishi bilan ko‘rinishi, hajmi, ishlov berilishi uslubi o‘zgargan holda) saqlanib qolgan, balki bu jamoalar turmushida o‘zlashtirma xo‘jalik – ovchilik, termachilik va baliqchilik sohalari to‘laligicha hukmron bo‘lib qolavergan 13 . Oqchadaryo havzasi. Amudaryoning quyi oqimining qadimgi o‘ng qirg‘og‘i - Oqchadaryo havzasi hisoblanib, havza sohillaridan Kaltaminor jamoalariga tegishli bo‘lgan ko‘plab makonlar kashf etilgan. Havza janubiy va Shimoliy qismlardan iborat:. To‘rtko‘l shahri yonidan boshlangan janubiy havza Shimol tomon uchta asosiy irmoq bilan Yuzlanib, Sulton Uzdag tog‘ tizmasi yon bag‘riga borib taqaladi. Sulton Uzdagni g‘arb tomondan aylanib o‘tgan suv oqimi Oqchadaryoning tor yo‘lakchasi orqali Shimolga o‘tib olib, bu erda janub havzadan ham nisbatan kattaroq hajmda bo‘lgan Shimoliy Oqchadaryo havzasini tashkil etadi. Ikkala havza ham, xuddi Zarafshon daryosining qadimgi quyi o‘zanlari kabi o‘zining tabiiy sharoiti bilan Qizilqumning ajralmas tarkibiy qismini 13 Виноградов А.В. Кўрсатилган адабиёт . 1981 , 147 -бетлар . 29 tashkil etgan. Shimoliy Oqchadaryo havzasida neolit jamoalariga mansub makonlar deyarli noma’lum. Janubiy Oqchadaryo havzasi sarhadlaridan esa, aksincha, tayanch makonlar turkum holatda topilgan 14 . Oqchadaryo havzasi miqyosida neolit davri ilk bosqichlariga oid makonlar topilmagan. Bu holat mazkur hududda o‘sha davrda odamzod yashashi uchun qulay ekologik sharoit bo‘lmaganligi, tez-tez suv toshqinlari sodir bo‘lib turganligi bilan izohlanadi. Havzada neolit davrining nisbatan qadimgiroq makonlari o‘rta neolit, ya’ni kaltaminor jamoalari madaniyati rivojining jonbass bosqichiga tegishli hisoblanadi. Makonlarning joylanishi topografik holatiga qaraganda bu vaqtda havzaning janubiy qismlarida nafaqat asosiy o‘zan, balki ko‘plab kichik irmoqchalar, kichik ko‘lchalar ko‘rinishidagi suv havzalari ham bo‘lgan. Atrof keng maydonli botqoqsimon manzarali joylardan iborat bo‘lib, maydon sathlari to‘qaysimon o‘simliklar bilan qoplangan, ularda O‘rta Osiyo daryolarining hozirgi zamon havzalari ko‘rinishiga o‘xshashlik holatlari ham mavjud 15 . Ba’zi makonlar havzaning ichki qismlaridagi do‘ngliklarda hamda havzaning haqiqiy, asl qirg‘oqlarida joylashganligi suv sathining barqaror bo‘lmaganligidan dalolat beradi. Mazkur havzadan Jonbass 4 makoni topib o‘rganilgan. Bu makon kashf etilishi bilan Kaltaminor jamoalari moddiy madaniyatini tadqiq etish ishlari boshlanib ketgan edi. Mazkur tadqiqot ishlari natijalari S.P.Tolstovning ilmiy asarlarida keng yoritilgan 16 . Ta’kidlash joizki, Oqchadaryo havzasi neolit jamoalari moddiy madaniyati borasida keyingi tadqiqotlar jarayonida kashf etilgan Tolstov makoni o‘rganilishi natijalari ham qimmatli ma’lumotlar berdi. Bu makon Jonbass 4 makoni bilan yonma-yon joylashgan. A.V.Vinogradovning fikricha, Tolstov makonidan topilgan kulbalar alohida bo‘lmasdan, Jonbass 4 uylaridan iborat bo‘lgan qishloqning yaxlit tarkibiy qismini tashkil etgan. Bunday ma’lumotlar etnik guruhlar masalasini oydinlashtirish borasida ham muhim ahamiyat kasb 14 Виноградов А.В. Неолитические памятники Хорезма. – МЭХ, вып.8. – М.: Наука, 1967; Виноградов А.В. Кўрсатилган адабиёт . 1981. С. 78-90. 15 Низовья Амударьи, Сарыкамыш, Узбой. История формирования и заселения. – МХЭ, вып.3. – М., 1960. С.34-36. 16 Толстов С.П. Древней Хорезм. – М.: Издательство МГУ, 1948. 30 etadi. Ta’kidlash joizki, Janubiy Oqchadaryo havzasida Kaltaminor jamoalari madaniyati taraqqiyoti, so‘nggi bosqichlariga oid makonlar kashf etilib, qiziqarli manbalar qo‘lga kiritilgan. Lekin bironta makon o‘z ilmiy qimmati, qo‘lga kiritilgan arxeologik manbalarning miqdori, madaniy qatlamlarining saqlanishi sifati jihatidan Tolstov makoniga + Quyi Zarafshon vohasi. O‘rta Osiyo miqyosida neolit jamoalariga tegishli eng ko‘p sonli makonlar Zarafshon daryosi quyi etagi qadimgi o‘zanlari havzasidan topilgan bo‘lib, ular etti Yuzdan ortiq (3-rasm). Ammo ularning aksariyatida madaniy qatlam saqlanib qolmagan. Mazkur makonlar ilmiy talqini bu mintaqada neolit davri taraqqiyot bosqichlarining deyarli barchasiga oid jamoalar madaniyatini kuzatish imkonini beradi. Ularning o‘rganilishi Zarafshon daryosining hozirgi kunda qurib qolgan qadimgi o‘zanlari to‘g‘risida ham qimmatli ma’lumotlar beradi. Oyoqagitma, davomi esa Daryosoy deb nomlanadi va o‘zan Amudaryoga quyilmasdan Quljuqtov tizmasi janubi-g‘arbiy etagida o‘ziga xos subaeral havzasini tashkil etib, o‘z oqim harakatini to‘xtatadi. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, mazkur Keyingi yillarda amalga oshirilgan paleogidrografik, paleogeografik, arxeologik tadqiqotlar natijasida Zarafshon daryosining quyi qismida uchta qadimgi o‘zanlari tizimi harakatda bo‘lganligi aniqlandi. Bular uning Shimoliy, o‘rta va janubiy irmoqlaridir. Zarafshon daryosi qadimgi Shimoliy irmog‘i Echkiliksoy, Oyoqagitma (sharqiy va g‘arbiy havzasi) hamda Daryosoydan iborat. Bu Shimoliy o‘zan Zarafshon daryosining asosiy o‘zanidan Ovtobachi platosi g‘arbrog‘idan ajralib chiqib, uning boshlanish qismi Echkiliksoy, so‘ngra o‘zan qirg‘oqlarida ibtidoiy odamzod paleolit davridan e’tiboran yashay boshlagan. Neolit davri ilk bosqichlariga kelib, Daryosoy qirg‘oqlari bo‘ylab odamzod jamoalari zichroq yashaganliklari ma’lum bo‘ldi. Neolit davri ilk bosqichi oxirlariga kelib iqlimning o‘zgarganligi tufayli Zarafshon suvi oqimi kamaygan ko‘rinadi. SHu sababli Echkiliksoydan Oyoqagitma uzilib, uning avval g‘arbiy, so‘ngra sharqiy havzasi shakllangan. Daryosoy bo‘ylab esa doimiy suv oqimi to‘xtagan. Oyoqagitma havzalari bilan bir vaqtda Zarafshon daryosining janubiy 31 o‘zani – Mohandaryo va Xo‘jayli o‘zanlari ham oqa boshlagan. Bu o‘zan Zarafshon daryosi asosiy o‘zanidan YAkkatut bekati yaqinida ajralib chiqqan va janub tomon qayrilib, Amudaryoga quyilgan. Bu o‘zan sohillaridan topib o‘rganilgan makonlar ashyolari o‘zan yon qirg‘oqlari neolit davri o‘rta bosqichida odamzod tomonidan jadallik bilan o‘zlashtirilganligidan guvohlik beradi. Mohandaryo, Xo‘jayli, Katta va Kichik Tuzkon atroflaridan topilgan makonlar moddiy madaniyati Kaltaminor jamoalariga tegishli ekanligi aniqlandi. Ularning aksariyatida madaniy qatlam saqlanmagan bo‘lsa-da, Dorbazaqir 1, 2 makonlarida madaniy qatlamlar yaxshi saqlangan, ularga tegishli neolit jamoalari kunlik turmush tarzi, xo‘jalik Yumushlari, turar joylari borasida qimmatli manbalar qo‘lga kiritilgan. Ayniqsa, Dorbazaqir 1 makonida o‘rganilgan uy-joy qoldiqlari o‘z shakli, qurilishlari bilan Uchashi 131 kulbalariga o‘xshash, faqatgina o‘lchami, maydon sathlari kichikligi bilan farqlanadi. Makonlardan tosh buYumlar, sopol, suyakdan yasalgan qurollar, hayvon, parranda va baliq suyaklari qoldiqlari kolleksiyasi qo‘lga kiritilgan. 17 Zarafshon daryosi qadimgi o‘zanlaridan biri bo‘lgan CHorbaqti vohasi – Shimoliy va janubiy o‘zanlar o‘rtasida joylashgan bo‘lib (Gazli shahridan 50-60 km. lar chamasi masofada), u erda 1984-1986 yillarda tadqiqotlar olib borildi. Bu o‘zanning asl, tub qismi hozirgi kunda atrof yon qismlari tuproqlari denudatsion jarayonlar natijasida emirilib ketilganidan, er sathida bo‘rtib chiqib qolgan holatda saqlanib turibdi. Chorbaqti vohasidan oltmishdan ortiq mezolit, neolit davri jamoalariga tegishli makonlar topib o‘rganilgan 18 Zarafshon vohasi neolit davri jamoalari moddiy mada niyati juda yaxshi tadqiq etilgan. Quyi Zarafshon vohasi, aniqrog‘i uning qadimiy o‘zanlari Echkiliksoy, Oyoqog‘itma, Daryosoy, Chorbaqti, Xo‘jayli va Mahondaryo vohalarida ko‘plab ibtidoiy davr makonlar topilib, ular kaltaminor jamoalariga 17 Гулямов Я.Г., Исламов У., Аскаров А. Первобытная культура и возникновение орошаемого земледелия в низовьях Зарафшана. – Ташкент: Фан, 1966 ; Коробкова Г.Ф. Орудия труда и хозяйство неолитических племен Средней Азии. МИА, №158. – Л.: Наука, 1969 . 18 Холматов Н.У. Новые неолитические памятники на староречьях Зеравшана. // Новые открытия в Приаралье, вып. 1, М. , 1991. С.4-32; Холматов Н.У. К хронологии келтаминарских материалов староречий Зарафшана. ИМКУ, Вып. 3 4, Самарканд, 2004. С.17-25. 32 tegishli ekanligi aniqlangan 19 . Yuqori Zarafshon vohasida neolit jamoalari moddiy madaniyati Oq-Tanga makonida V.A.Ranov tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotnatijalari bilan fanga ma’lum 20 . O‘rta Zarafshon vohasi neolit davri jamoalari moddiy madaniyati Qoratepa tog‘ massivi Shimoliy yon bag‘ri yirik soy yon qayirlariga tarqalgan bo‘lib, bu o‘lkaning arxeologik ob’ektlari “Sazog‘on madaniyati” nomi ostida fanga kiritilgan 21 . Ta’kidlash joizki, Samarqand Davlat universiteti arxeologik ekspeditsiyasi tomonidan o‘tgan asrning 60-yillarida kashf etilgan Sazog‘on madaniyati makonlarini o‘rganish hozirgi kungacha davom etib kelmoqda va ushbu madaniyatga oid yangidan-yangimakonlar topilmoqda 22 . 1966 yili D.N. Lev raxbarligida SamDU arxeologik ekspeditsiyasi Samarqand makonida qazilma ishlarini amalga oshirish bilan bir paytda Pastdarg‘om tumani Sazog‘on qishlog‘i hamda Samarqand tumani Navbog‘ qishlog‘i atroflarida arxeologik qidiruv ishlarini amalga oshirdi. Xususan, Sazog‘on 1,2 makonlari xaritaga olinib, qidiruv shurflari qazishmalari jarayonida qiziqarli tosh qurollari to‘plami qo‘lga kiritilgan. Sazog‘on 1 yodgorligi dastlab 1966-1969 yillari D.N.Lev boshchiligidagi SamDU arxeologik ekspeditsiyasi tomonidan tadqiq etilgan 23 , keyingi tadqiqotlar 1969-72 yillari M.D.Djurakulov tomonidan amalga oshirilgan.Sazog‘on 2 yodgorligi esa 1978-1983 yillar maboyinida M.D.Djurakulov tomonidan tadqiq etilgan 24 . 1986- 1989 yillar maboyinida Sazog‘onsoyga qo‘shni bo‘lgan Egriqulchasoydan Jangal 1 yodgorligi tadqiq etilgan. Zamicha-tosh makoni 1989 yili UzRFA arxeologiya 19 Гулямов Я.Г., Исломов У.И., Аскаров А.А., Первобытная культура и возникновение орашаемого земледелия в низовьях Зарафшана. - Тошкент, 1966. С.- 21-87. 20 Ранов В.А. Неолит (гиссарская культура) // История таджикского народа. Том. I . – Душанбе, 1998.- С. 105- 123. 21 Джуракулов М.Д., Холматов Н.У. Мезолит и неолит Среднего Зарафшана. Ташкент, 1991. 121 с. 22 Холматов Н.У. Сазоғон маданияти ва Ўзбекистон неолит даври тадқиқоти муаммолари // Ўзбекистон тарихи долзарб муаммолари. Республика илмий анжумани материаллари, 1-қисм. - Самарқанд,2016; Холматов Н.У. Неолит Узбекистана: проблемы и перспективы //«Наука и мир». Волгаград, 2018 ; Холматов Н.У. Неолит Узбекистана // “Global science and innovations 2018 Central Azia II» Международной научно- практической конференции. - Остана, 2018.- С.548-551; Kholmatov N.U. TheneolithikofmiddleZerafshanriver // InternationalScientificJournalTheoretical&AppliedScience, №11(67). - Philadelphia, USA , 2018. – P. 35-39. 23 Лев Д.Н. Итоги работы археологического отряда Самаркандского госуниверситета имени А.Навои в 1966 году // Материалы по истории и археологии Узбекистана. Труды СамГУ , вып.218 . - Самарканд, 1972 .- С.3- 17. 24 Джуракулов М.Д. Сазоғон неолит маконининг дастлабки ўрганилиши натижалари // Археология ва этнография масалалари. - Самарқанд, 1984. - Б.4-21. 33 institutining paleolit guruhixodimlari tomonidan kashf etilgan bo‘lib, Qoratepa tog‘ massiviShimoliy yon bag‘ridan voha tomon chiqib keluvchi soylardan biri bo‘lgan Sevasoy yonqayirida joylashgan.( Samarqand viloyati, Urgut tumani) 25 . Ohalik makoniO‘rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog‘ massivi Shimoliy yon bag‘ridan voha tomon o‘z suvini oqizib chiquvchi yirik soylardan biri bo‘lgan Ohaliksoy yon qayirida joylashgan bo‘lib, 1986 yili O‘z FA Arxeologiya instituti paleolit otryadi xodimlari tomonidan kashf etilgan 26 . XX asr oxiri –XXI boshlarida Quyi Zarafshon vohasida O‘zbekiston-Polsha, O‘zbekiston-Fransiya xalqaro arxeologik ekspeditsiyalari a’zolari Oyoqog‘itma yodgorligini tadqiq etishdi 27 . SHuningdek, O‘rta Zarafshon vohasida Tepaqul 3,Tepaqul 4,Tepaqul 5, Olmabuloq makoni, Lolab, Qorakamar, Ochilg‘or kabi yangi yodgorliklarningkashf etilishi mazkur mintaqada nafaqat neolit davri jamoalari, balki mezolit va hatto paleolit jamoalari ham yashashib o‘ziga xos moddiy madaniyat yaratishganligini ko‘rsatdi (II.2.2-rasm).Xususan, Tepaqul 3 yodgorligi 1990-1996 yillari maboyinida, Tepaqul-4 neolit makoni esa 1996-2004 yillarda tadqiq etildi. 2000 yil kuzida Sazog‘onsoy va unga qo‘shni bo‘lgan soylar yon daralarida arxeologik qidiruv ishlarini amalga oshirayotgan paytda Katta Quruqsoy yon darasida Qorakamar g‘or makonini kashf etishga erishilgan. Tosh qurollarining tipologik tahlili makon tosh industriyasi mezolit davri jamoalariga tegishli ekanligidek dastlabki xulosa chiqarish imkonini bermoqda 28 . Olmabuloq makoni SamDU ekspeditsiya xodimlari tomonidan 2000 yili kashf etilib, 2001 yili ham tadqiqot davom ettirilgan arxeologik yodgorlik hisoblanadi. Makon tadqiqoti jarayonida qo‘lga kiritilgan tosh qurollari levallua – muste texnologik uslubiga ega bo‘lib, ular o‘z jihatlari bilan Zirabuloq, Omonqo‘ton kabi paleolit makonlari tosh qurollariga o‘xshaydi. Ba’zi tosh qurollari shakli va ishlov berishi uslublarida 25 Худойбердиев Р.А. Гречкина Т.Ю. Замича-тош – Новый памятник каменного века // Палеоэкология и проблемы первобытной археологии Центральной Азии. - Самарканд, 1992. 26 Худойбердиев Р.А. Агалик-новая стоянка каменного века // Узбекистон в древности и средневековье . – Самарканд , 1992.-С.13-15. 27 SzumchakK ., KhudzhanazarovM . ExploringtheneolitikoftheKyzyl - kumsAjakagytma « thesite » endothercollection . - Warshavauniversity , 2006; Брунет Ф, Хужаназаров М. Хашимов Х. Новые данные к хронологии Кельтеминарской культуры в Узбекистане ( VII - IV тыс. лет.до н.э) // ИМКУ , № 38.- Самарканд, 2012. 28 Джуракулов М.Д.,Холматов Н.У. Самарқанд Давлат Университети дала қидирув тадқиқотлари саҳифасидан (1995-2000) // Ўзбекистон археологик тадқиқотлари 2000. - Самарқанд, 2001. – С. 56-60. 34 Samarqand makoni tosh qurollariga xos texnologik uslub va xususiyatlar saqlanib qolganligi holatlari kuzatiladi 29 . SamDU arxeologlari tomonidan 2004 yilda kashf etilgan Ochilg‘or makonida arxeologik tadqiq ishlari 2017 yilgacha davom etdi 30 . 2017 yil yozida talabalarning dala arxeologik amaliyoti jarayonida Sazog‘onsoy Yuqori vohasida (Sazog‘on 2 yolgorligidan chamasi 700-800 metrlar Yuqorida) Turk qishlovi degan joyda soyning chap yoni terrasasi sathidan yangi yodgorlik aniqlanib, Sazog‘on 3 deb nomlandi va tadqiq etildi. O‘rta Osiyo neolit davri jamoalari moddiy madaniyati tadqiqoti bo‘yicha yaqin yillarda muhim kashfiyotlar qo‘lga kiritilgani faktini keltirish mumkin. Xususan, Quyi Zarafshon vohasida kaltaminor jamoalari madaniyatiga oid yangi yodgorlik (Oyoqag‘itma) xalqaro arxeologik ekspeditsiyalar (O‘zbekiston-Polsha, O‘zbekiston-Fransiya) tomonidan tadqiq etildi. O‘rta Zarafshon vohasida Sazog‘on madaniyatiga oid qator yodgorliklar ochilib, Sazog‘on madaniyati O‘rta Osiyo neolit davri madaniyatlari tizimida mustaqil madaniyat sifatida ajratilib, ilmiy asoslandi, Surxondaryo sarhadlarida neolit davriga oid yangi To‘da yodgorliklari tadqiq etildi. Tojikiston hududida Kangurttut, LYulikutal, Charmgaron, Uchqunkabi qator neolit yodgorliklari kashf etildi, Hisor neolit madaniyatining mahalliy madaniy variantlari (“Klassik hisor”, “Qulob guruhi”, “YAvon guruhi)ajratilib, ilmiy asoslandi. O‘zbekiston sarhadlarida tosh davri jamoalari moddiy madaniyatini o‘rganishda Farg‘ona vodiysi istiqbolli o‘lkalardan biri sanaladi. Vodiyda tosh davri jamoalari moddiy madaniyatiga tegishli bo‘lgan dastlabki ma’lumotlar o‘tgan asrning 50-yillari o‘rtalariga to‘g‘ri keladi. Xususan,B.Z.Gamburg va N.G.Gorbunovalar tomonidang Damko‘l atroflarida amalga oshirilgan tadqiqotlari natijasida qo‘lga kiritilgan tosh buYumlar to‘plamlari muhim ahamiyat kasb etadi. 1963-64 yillar mobaynida YU.A.Zadneprovskiy vodiyning markaziy sarhadlarida 29 Джуракулов М.Д., Холматов Н.У. Самарканд Давлат Университети тад қ и қ отларидан. Ў збекистонда археологик тад қ и қ отлар-2000, Самарканд, 2001. Б. 72-78; Ўша муаллиф. Самарканд Давлат Университети дала қ идирув тадкикотлари сахифасидан //Ў збекистонда археологик тад қ и қ отлар-2001 . - Тошкент, 2002 . - Б.56-58. 30 Холматов Н.Ў. Очилғор макони маданий горизонтларининг конструктив тузилмалари, таркибий элементлари хусусида // Ўзбекистон археологияси, №2(3). - Ташкент, 2011. - Б. 3-10. 35 keng ko‘lamda tadqiqot olib borib, 21 ta tosh davriga tegishli makonlar kashf etishga muvaffaq bo‘lgan. 31 Keyingi yillarda vodiyning neolit davri jamoalari madaniyati tadqiqoti ishlari asosan U.Islomov, V.I.Timofeevlar tomonlaridan bajarilib, tadqiqotlar natijasi sifatida mustaqil «Markaziy Farg‘ona» neolit madaniyatiajratilib, ilmiy asoslangan 32 . Mazkur madaniyatga tegishli yodgorliklar(hozirgi kunda ularning soni 80 dan ortiq) ular soha tadqiqotchilari tomonidan quyidagi guruhlarga bo‘lingan: vodiyning Shimoliy qismida – Madyar guruhi; vodiyning Shimoli-sharqiy qismida – Sariqsuv, Mingbuloq makonlari guruhi; vodiyning janubiy qismida – Zambar, Taypoq, Sigirchilik, YAngisuv guruhi makonlari; vodiyning markaziy qismida esa YAngi qadam, Dorazko‘l, Xonobod makonlari guruhlari o‘rganilgan. Markaziy Farg‘ona madaniyati jamoalariga tegishli makonlarningmadaniy qatlamlari asl holatda saqlanib qolmagan, ularning maydon sathlari ham unchalik katta emas. SHu xususiyatlarni inobatga olgan holda tadqiqotchilar ularni jamoalar mavsumiy xarakterdagi manzilgohlari bo‘lishgan, deb hisoblaydilar. 33 Vatanimiz sarhadlaridaneolit davri jamoalarining moddiy madaniyatini o‘rganishda UstYurt platosi miqyosida amalga oshirilgan arxeologik tadqiqotlar natijalari ham ahamiyatli hisoblanadi 34 . Hozirgi kunda UstYurt platosining deyarli barcha sarhadlarida neolit jamoalariga tegishli makonlar kashf etilgan bo‘lib, ularning umumiy soni 150 taga yaqin. E.Bijanov neolit makonlari tosh industriyasi xarakteri, tosh qurollari tipologik tahlilidan kelib chiqib, neolit jamoalari moddiy madaniyatini quyidagi uchta taraqqiyot bosqichiga bo‘ladi: 1. Ilk neolit – Oqtoyloq 1, Oqto‘ba 2, CHuruk 2, 3, 7, Jarinquduq 2, Aydabal 2, 4, 7, 10, 20, 23 kabi makonlardan iborat bo‘lib, ularning moddiy madaniyati mil. avv. VI-V ming yilliklarga to‘g‘ri keladi. 2. O‘rta (rivojlangan) neolit (mil.avv. V-IV ming yilliklar) – Kosbuloq- 5, 7; CHuruk- 5, 6, 8, 9; Allam 3, Aydabal 3, 5, 8, 13, 19, 24, 26; Jarinquduq kabi makonlardan iborat.3. So‘nggi neolitga (mil.avv. IV-III 31 Заднепровский Ю.А. Неолит Центральной Ферганы // КСИА. В ып.106. - М., 1966. 32 Исламов У.И., Тимофеев В.И. Культура каменного века Центральной Ферганы. – Ташкент, 1986. - С. 304. 33 Исламов У.И., Тимофеев В.И. Культура каменного века Центральной Ферганы. – Ташкент,1986. С. 107. 34 Бижанов Е.Б. Памятники каменного века впадины Шахпахты // Археология Приаралья, вып.2.– Ташкент, 1984. - С.8-21 ; Ўша муаллиф. Первое неолитическое погребение на Устюрте // СА,№1. – 1985. -С.250-252 ; Ўша муаллиф. Каменный век Устюрта. Авт.реф. на соискание уч.степени д.и.н. – Нукус, 1996. - С.3-42. 36 ming yilliklar) – Isatay- 3, CHuruk -1, 4, Kaskajol, Oqtumsiq, Kugesem kabi makonlar kiritilgan . Xullas, ushbu bobda Yuqorida keltirilganidek, biz O‘zbekiston sarhadlarida tosh asri jamoalari moddiy madaniyatining o‘rganilishi tarixini keltirdik. Bunda Vatanimiz mintaqalari kesimida tosh asri yodgorliklarining dastlabki tadqiqotlari, tadqiqotlarni amalga oshirgan ilmiy ekspeditsiyalar, olimlar, tosh asri taraqqiyoti bosqichlari paleolit, mezolit,neolit davrlari asosiy yodgorliklari va ular tadqiqotlari natijalari, tadqiqot muammolari va istiqboli haqida ma’lumotlarni bayon etdik. II-BOB. O‘zbekiston tosh asri jamoalarining madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli II.1. O‘zbekiston paleolit davri jamoalari madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli 37 II.2. O‘zbekiston mezolit davri jamoalari madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli II.1. O‘zbekiston paleolit davri jamoalari madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli Vatanimizning janubiy sarhadlari paleolit davri jamoalari moddiy madaniyati ham nisbatan yaxshi tadqiq etilgan. O‘tgan asr 30- yillaridan A.P.Okladnikov rahbarligida tosh asri tarixini o‘rganish otryadi tuzilib, Surxondaryoning Boysun tog‘ida keng qidiruv ishlari olib bordi va natijada o‘rta paleolit davriga oid Teshiktosh, Amir Temur g‘or makonlarini topib va ularni tekshirib katta ilmiy kashfiyot qilishdilar. SHuningdek, Turg‘ondaryo vohasida tosh davrining turli bosqichlariga doir, jumladan, Kattakamar, Suvlikamar, Zarangchakgut, Dozixona, Machay g‘ori singari punktlarda tosh davri jamoalarining izlari topildi.O‘rta Osiyoning janubiy sarhadlarida tosh davri yodgorliklarini tekshirish ishini dastlab boshlab bergan mutaxassislardan biri viloyat tarixiy o‘lkashunoslik muzeyining asoschisi G.V.Parfenov hisoblanadi . 35 Bu vohada hozirga qadar o‘rganilgan ibtidoiy makonlarning aksariyati dastlab G.V.Parfenov tomonidan hisobga olingan. I.Lamaev va G.V.Parfenovlar hamkorlikda Surxondaryo dala, tog‘larida bir qator g‘orlarni qalamga olgan va ularning keyinchalik ayrimlarida ibtidoiy odamlarning izlari topildi. A.P.Okladnikov bu materiallarga qiziqib, natijada Boysun tog‘larida Teshiktosh, Amir Temur kabi o‘rta paleolit davri g‘or makonlarini 35 Парфенов Г.В. Следы древних культур на городище Айртам. ИМКУ, вып.2., 1961, 61-71. 38 topgan va tadqiqotini olib borgan 36 Dastlabki bu tadqiqotlar olimlarning diqqatini oshirgan holda o‘lkani arxeologik jihatdan keng ko‘lamda o‘rganish ishiga turtki bo‘lib, natijada ilmiy tekshirish ishlari bir muncha faollashadi. 1938-1939 yillarda A.P.Okladnikov dastlab o‘rta paleolitga mansub Teshiktosh va Amir Temur g‘or makonlarini qazib tekshirish orqali katta ilmiy natijalarga erishdi. 37 Samarqand makoni Markaziy Osiyoda etalon yodgorliklardan bo‘lib, uning pastki madaniy qatlamlaridan qo‘lga kiritilgan arxeologik manbalarda mahalliy muster davri madaniyati an’analari mavjud bo‘lgan bir vaqtda uning so‘nggi – Yuqori qatlami manbalari SHugnovga aynan o‘xshash. Bu O‘rta Osiyoning janubiy sarhadlarida so‘nggi paleolit madaniyati tub, o‘rta paleolit negizida rivojlanganligini ko‘rsatadi. V.A.Ranov o‘zining asarlarida Samarqand makonining SHugnovdan qadimiyroq ekanligini e’tirof qilsa-da, ammo Samarqand makoni manbalari sanasini yoshartirmoq sari urinadi. Samarqand paleolit makonining yoshi 35-25 ming yildan kam emasligi etakchi mutaxassislar tomonidan tan olingan 38 . O‘rta paleolit davri jamoalari merosxo‘rlari madaniyat izlari – so‘nggi paleolit davri yodgorliklari Sariosiyo tumaniga To‘polandaryo havzasida o‘rganildi. Xususan, 1969 yili Surxondaryo arxeologik otryadi ishtirokchilari U.Islamov va M.R.Qosimovlar bu joydan 5 ta makon 36 Аннаев Т., Шайдуллаев Ш. Су рхондарё тарихидан лавќалар (Љадимги даврдан XIX асрга љадар). –Т., 1997, 107 б. 37 Окладников А.П. Исследование мустьерской стоянки и погребения неандертальца в гроте Тешик-таш. Южный Узбекистан (Средняя Азия). В кн.: Тешик-Таш. –М., 1949, 45-б. 38 Джуракулов М.Д. Самаркандская стоянка.// Ташкент, 1987. С.123. 39 topishgan. Jumladan, Podaxonadan 130 dan ziyod so‘nggi paleolit davriga mansub tosh buYumlar topildi. 39 Selung‘ur g‘or makoni Farg‘ona vodiysining Xaydarkon cho‘kmasi zaminiga kiruvchi Sux daryosi o‘ng qirg‘og‘ida, soy oqimidan 50 metr balandlikdagi qayirda, dengiz sathidan 2000 metr balandlikda joylashgan. Madaniy qatlamlardan turli tosh ashyolar, jumladan, tosh o‘zaklari ulardan ajratib olingan har xil parchalar, mehnat qurollaridan esa yirik tarzdagi qirg‘ichlar, qo‘l cho‘qmori, chopper va choppinglar, kliverlar, bifaslar topilgan. Toshni qayta ishlash va ulardan turmush aslahalarini yaratishda makon egalari tishli kertuv texnologiyasidan foydalangan ekan. Sulung‘ur g‘ori kishilarning zamondosh ov ob’ektlari bo‘lgan jayron, bo‘ri, ayiq, g‘or arsloni, giena, qor sherri, pleystotsen eshagi, qulon, to‘ng‘iz, tur-buqa, bizon, alxar, yak, sibir echkisi kabilarning suyak topilmalari ham qiziqarli bo‘lib, selung‘urliklarda oziq-ovqat ratsionining serobligidan dalolat beradi. 1988 yili g‘orning 8- raqamli qazilmasi ikkinchi qatlamidan odam bosh qopqog‘i, to‘kilib yotgan 13 ta Tish va elka suyak qoldiqlari topildi va mutaxasislarning o‘rganilishi tufayli eng qadimgi odam vakillaridan iborat ekanligi aniqlanib, bu YAngi arxantrop topilmasi Farg‘ona odami nomi bilan fanga kirdi, hamda uning sanasi 1mln.200 ming yillarga teng ekanligi e’tirof qilindi 40 . Farg‘ona odamining turmushda foydalangan qurollari, xususan, qo‘l cho‘qmorlari, kliver, kolun kabi chopqich tosh qurollari Oldovoy makonida, hamda Ubaydiya paleolit makonlaridan topilgan qurollarga yaqin o‘xshash bo‘lib, qaysiki bu yodgorliklar 1,4 dan to 2,5 million yillar Bilan sanalanganligini e’tiborga oinadigan bo‘lsa, Selung‘ur g‘ori bergan arxeologik topilmalar ham naqadar qadimgi ekanligidan shubha yo‘q. Xullas, Osiyo tasarrufiga kiruvchi mamlakatlar- Hindiston, Pokiston, Shimoliy Afrikada kamida 1 mln yillardan buyon inson jamoalari yashab, madaniyat yaratib kelganligi fanda tan olingan. 39 Исламов У.И. Новые материалы по каменному веку Южного Узбекистана // Древняя Бактрия. –Л., 1974, 12-25 б. 40 Исламов У.И. Древнейшая пещерная палеолитическая стоянка Сельунгур Ферганской долине. - СА, 1990, №2. С. 115-126 . 40 Ko‘lbuloq makoni- Toshkent viloyatining Ohangaron vohasidagi Qizilolma soy yoqasidagi chashma atrofida joylashgan. Bu ko‘p ma’dan qatlamga ega va Markaziy Osiyodagi etalon yodgorliklardan biri bo‘lib, fanda 1963 yildan e’tiboran ma’lum. Tadqiqotchilarning ma’lumotlariga qaraganda yodgorlik 31 madaniy qatlamidan iborat bo‘lib, eng pastki qatlamlari esa, ilk paleolit davriga mansubdir 41 . Kukayoz makoni - Qizilqumning Shimoliy sharqiy hududlarini qamrab olgan Kukayoz cho‘kmasi va u bilan bog‘liq qirg‘oqlar, xususan, hozirgi vaqtda qurib qolgan Kukayoz daryochasining uzan qayirlarining bir necha joylaridan paleolit davri ashyolar topilgan. Bu yodgorliklarni o‘rgangan M.Xo‘janazarov, B.Sayfullaevlarning fikriga qaraganda Kukayoz1, ashel va ilk muster davriga, Kukayoz 2 muster davriga va Kukayoz 3 so‘nggi muster davriga mansubdir 42 . Paleolit davri jamoalari modiy madaniyati tadqiqoti bo‘yicha Rossiya FA Arxeologiya va etnografiya Instituti Sibir bo‘limi va O‘zb FA arxeologiya Instituti hamkorlikda 1998 yildan e’tiboran Obi-Raxmat g‘or makonida tadqiqot ishlarini amalga oshira boshlaganligi muxim ilmiy axamiyat kasb etadi. Tadqiqot ishlari 1998-2001 yillari bajarilib, 10 metr qalinlikda madaniy qatlam 22 ta stratigrafik qatlamga ajratildi. 2001 yilgi tadqiqot natijasi juda sermaxsul bo‘lib, eng muximi Obi-Raxmat g‘oridan odam qoldig‘i topilgani hisoblanadi. 43 . Vatanimiz janubiy hududida joylashgan Teshiktosh g‘or makonida ham 2002 yil O‘zbek- Rossiya qo‘shma ekspeditsiyasi qayta tekshiruv ishlarini amalga oshirdi. G‘ordan 41 Деревянко А.П..Исламов У.И. и др. Верхний палеолит Узбекистана: Стоянка Кульбулак. ИМКУ, № 38, Самарканд, 2012. 18-37-бб; 42 C айфуллаев Б.К. палеолит долины реки Зарафшон и Северо=Восточных Кызылкумов// дисс к.и.н. Самарканд,2003. 43 Деревянко А.П. и др. Ранний верхний палеолит Узбекистана : индустрия грота Оби –Рахмат (по материалам слоев 2-14). Археология, этнография и антропология Евразии 4 (8), Новосибирск, 2001. с. 42- 63.Деревянко А.П..Исламов У.И. и др. Верхний палеолит Узбекистана: Стоянка Кульбулак. ИМКУ, № 38, Самарканд, 2012. 18-37-бб; Деревянко А.П..Исламов У.И. и др. Верхний палеолит Узбекистана: Стоянка Додекатым. ИМКУ, № 38, Самарканд, 2012. 37-57-бб; Деревянко А.П. и др. Новые данные о палеолитических индустриях пещеры Пальтау (Республики Узбекистан). – Проблемы каменного века Средней и Центральной Азии. Новосибирск, 2002, с.4 9-59. 41 chekkaroqda tekshiruv shurfini qazib ko‘rishdi. Qazish jarayonida qimmatli arxeologik manbalar qo‘lga kiritilinib, bu makon Teshik-tosh 2 makoni deb nomlandi. Tosh davri jamoalari madaniy aloqalari masalasi kishilik tarixi taraqqiyoti ibtidoiy davri madaniyatini o‘rganishda dolzarb hisoblanadi. Soha mutahassislari o‘z tadqiqotlarida bu masalaga e’tibor qaratishgan. Dastlab, A.P.Okladnikov tadqiqotlarida bu borada ma’lumotlar uchratilgan bo‘lsa 44 , S.P.Tolstov, A.V.Vinogradov, V.A.Ranov, V.M.Masson, G.F.Korobkova,U.Islomov,M.Jo‘raqulov, N.X.Toshkenboev, R.H.Suleymonov, E.Bijanov, G.N.MatYushin, A.N.Melentev, N.O‘.Xolmatov kabi tosh asri mutaxassislarining izlanishlarida ham shu haqda qiziqarli faktlar qayd etilgan. Soha tadqiqotchilarining izlanishlaridan tosh davri jamoalari qadimdan ma’lum hudud bilan chegaralanib yashab qolmasdan oziq-ovqat, tosh qurollari yasash uchun xom ashyo izlashib boshqa hududlarga borishganligi va u joylarda yashovchi jamoalar moddiy madaniyatining u yoki bu jihatlarini o‘zlashtirib olishganligi, aksincha ular madaniyatiga ta’sir ko‘rsatishganligi ma’lum bo‘ldi. SHu tariqa jamoalar o‘rtasida madaniy aloqalar kelib chiqqanligi va bu aloqalar jamoalar tosh industriyasi xarakteri, tosh qurollari shakli, ishlov berilish usullari, tosh qurollarining turmushda bajargan funksiyalari, tosh qurollari yasalish xom ashyosi, jamoalar turar-joylari, qabrlari, qoya tosh rasmlari, zeb-ziynat taqinchoqlari, sopol idishlari shakli hamda ulardagi naqshlar o‘xshashligida namoyon bo‘lgan. Tadqiqotlar ko‘rsatishicha O‘rta Osiyo miqyosida shunday madaniy aloqalar paleolit davri jamoalari turmushidayoq sodir bo‘lgan ekan. SHu kungacha tadqiq etilgan paleolit jamoalari moddiy madaniyati tahliligi e’tibor qaratsak, Zarafshon vohasidagi Qo‘tirbuloq, Zirabuloq makonlari tosh industriyasining Toshkent vohasidagi Obi-Raxmat makoni tosh industriyasiga, Qo‘tirbuloq makoni Yuqori madaniy qatlamlari ( 1-3) tosh qurollari Zarafshon vohasidagi Samarqand makoni tosh qurollariga, Ko‘lbuloq, Obi-Raxmat, Bo‘zsuv yodgorliklari moddiy madaniyati ko‘p jihatlari bilan 44 Окладников А.П. Палеолит и мезолит Средней Азии. Средняя Азия в эпоху камня и бронзы.- М.Л.,1966, с.76-79 42 Qozog‘iston hududi o‘rta paleolit davri jamoalari madaniyatiga o‘xshashligi to‘g‘risida qiziqarli ma’lumotlar guvohi bo‘lamiz. 45 . M.J.Jo‘raqulov Samarqand so‘nggi paleolit makoni tadqiqoti jarayonida faqatgina Hind okeani, Qizil dengiz qirg‘oqlarida uchrovchi chig‘anoqlardan yasalgan taqinchoqlarning topilishini oraliq masofadan qat’iy nazar ibtidoiy jamoalar o‘z davrida o‘zaro madaniy aloqada bo‘lishganliklari bilan izohlaydi. SHuningdek, M.J.Jo‘raqulov o‘z tadqiqotlarida Samarqand makoni tosh qurollari ko‘p jihatlari bilan Janubiy Sibir, Oltoy o‘lkasi, Mongoliya, Qozog‘iston hududi hamda Tojikiston (SHugnov), Shimoliy Afg‘oniston (Qorakamar, Oq-Ko‘prik 1,3) hududlari paleolit makonlari qurollariga o‘xshashligini alohida e’tirof etadi 46 . 45 Холматов Н.У. Тошкент ва Зарафшон ҳавзаси тош даври жамоалари маданияти хусусида. Ўзбекистон пайтахти Тошкент 2200 ёшда. Халқаро илмий конференция материаллари. Тошкент, 2009, 17-21-бетлар. 46 Джуракулов М.Ж. Самаркандская стоянка и проблемы верхнего палеолита в Средней Азии. – Ташкент: Фан, 1987. С.171 43 II.2. O‘zbekiston mezolit davri jamoalari madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli Kishilik tarixi tosh asri mezolit davriga kelib jamoalar o‘zaro madaniy aloqalari yanada faollashganligi tadqiqotlar jarayonida ma’lum bo‘ldi. Ma’lumki, O‘rta Osiyo miqyosida bu davrga kelib, qulay ekologik, iqlimiy sharoit Yuzaga kelganidan mintaqaning deyarli hamma hududlari odamzod tomonidan o‘zlashtirilgan. A.P.Okladnikov, U.Islomov, G.F.Korobkova, E.Bijanov, G.E. Markov, V.A.Ranov, V.A.Jukov, M.Jo‘raqulov, N.U.Xolmatovlarning mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatini o‘rganishdagi tadqiqotlari muhim hisoblanadi. Farg’ona vodiysi mezolit davri moddiy madaniyati o’tgan asr 50-yillar 2- yarmidan e`tiboran o’rganila boshlangan. Bu 1958 yili Markaziy Farg’ona hududida B.S.Gamburg va N.G.Gorbunova tomonidan o’tkazilgan tadqiqotlar bilan 1963-1964 yillari Zadneprovskiy keyinchalik 1965 yili esa O’.Islomov mezolit va neolit davriga oid qiziqarli arxeologik manbalarni tadqiqotlar asosida topishgan, biroq, bu materiallar tipologik jihatdan unchalik yaxshi nomoyon bo’lmasdan, hali mahalliy madaniyat ajratishga asos bo’la olmasdi. So’nggi yillar mobaynida Obishir I vaV makonlarining o’rganilishi kutilgan natijalarni berdi. Eng muhimi bu makonlardan buzilmagan madaniy qatlam hamda, yaxshi stratigrafik ma`lumotlar olindi. Jumladan, 1965 yilgi Farg’ona paleolit otryadi So’x daryosi 44 vohasida tadqiqotlar natijali bo’lib, Katrantov tog’ tizmasi janubiy yon bag’rlari ibtidoiy davr moddiy madaniyatini o’rganishda ko’p manbalar berdi. Xususan, 28 ta g’or va tog’ o’ngurlari arxeologik xaritaga olindi. Jumladan, 1966 yili Selung’ur g’or makoni Haydarkon yaqinida ma`lum bo’lgan bo’lsa, shu yilning o’zida Obishir I vaV g’or makonlari ham taddqiqot etilishi muhim bo’ldi. Jumladan, 1966 yil Obishir I makonida kichkina qidiruv shurfi qazib ko’rilganda buzilmgan madaniy qatlam va undan qayroqtosh qurollar Bilan bir paytda, mikrolit qurollar ham topilishi juda ahamiyatli bo’ldi. Shu yilning o’zida Obishir V makoniga 2 ta qidiruv shurfi tashlanib qiziqarli arxeologik manbalar qo’lga kiritilgan. 1966-1967- yillar 1969-1971 yillar va 1973 yillar bu makonlarda sistemali ravishda tadqiqotlar o’tkazildi. Bu tadqiqotlar asosida to’plangan arxeologik manbalar asosida aniqrog’i tipologik analiz yodgorliklarni o’rta mezolit davri moddiy madaniyatiga ta`luqli ekanligini ko’rsatdi. Ana shu materiallar asosida O’. Islomov Obishir madaniyatini yaratgan va ilmiy asoslangan. So’xdan topilgan Obishir I vaV makonlari Bilan bir qatorda ochiq holatdagi CHashma manzilgohi ham topilgan. Bu yodgorlik g’or makonlardan janubiy- g’arbiy tomonda CHashma bulog’i yon territoriyasida joylashgan CHashma makonida 4 ta shurf tashlangan bo’lib, aqqol namoyon bo’luvchi madaniy qatlam aniqlanmadi, lekin tosh qurollar juda ko’p topildi. Bu tosh qurollar o’z ko’rinishi tipologiyasi bilan Obishir I ,V g’or makonlari qurollariga aynan o’xshash, shuning uchun ham O’. Islomov bu yodgorlikni Obishir I vaV madaniyati guruhiga ta`luqli ekanligini o’z tadqiqotlarida keltirgan 47 . O’rta Osiyo mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatini o’rganishda UstYurt hududi ham istiqbolli o’lka hisoblanadi. Mazkur hududda mezolit davri jamaoalariga tegishli yodgorliklar A.V.Vinogradov, E.Bijanov kabi olimlar tomonidan tadqiq etilgan. Mezolit davri yodgorliklari mayda ko’l havzalari, yon qirg’oqlari, daryo irmog’lari, yon qirg’oqlari bo’ylab joylashgan. Hozirgi kunda 30 dan ortiq mezolit davriga oid yodgorliklar aniqlangan va tadqiq etilgan. Bular 47 Исламов У. И. Мезолит Средней Азии. Автореф. дисс.на соиск. уч. степени д-ра.ист.наук-Новосибирск. 1977.Исламов У.И. Обиширская культура – Ташкент: «Фан». 1980. 45 Aydabol- 2,4,6,7, 9,14,15,16,20,21,22,23,25; Oqtayloq – 1, 4,5; Oqto’ba- 1, 2; CHuruk- 2, 10,11; Qo’shxotin, Dahli, SaYutes, Kugusem 4, Sulama va boshqalar hisoblanadi. Mezolit makonlari tosh industriyali paraqali industriya hisoblanib, mikrolitli element ko’proq. Tosh qurollari ichida simmetrik va asimmetrik shaklda bo’lgan yirik trapetsiyalar ko’pchilikni tashkil etadi. Bu turdagi qurollar yon qismlariga ishlov berilgan E.Bijanovning tadqiqoticha tosh qurollarini tipologik tahlil etish asosida jamoalar moddiy madaniyati o’ziga xos xususiyatlari aniqlangan. Shu tarzda UstYurt mezolit yodgorliklari bir necha xronologik guruhlarga ajratilgan: 1- guruhga 10 dan ortiq yodgorlik kirib, bular Aydabol- 2,4,7,10, 20, 23; Ahtaylaq- 1; Qo’shxotin-2; CHuruk – 2; Oqto’ba-2 kabilar hisoblanadi. Bu yodgorliklar tosh industriyasiga assimetrik shakldagi trapettsiyalar xos. Ikki taraflama ishlov berilgan o’q yoy uchlari ham uchraydi. Bu qurolar SHarqiy Kaspiybo’yi, Janubiy Ural mezolit yodgorliklari qurollariga juda o’xshash. 2- guruhga Aydabol- 6,9,11,21, 22; Jarimquduq – 1; CHuruk- 2,3, 7, 10,11 kabi yodgorliklar kiradi. Bu yodgorliklar tosh industriyasiga geometrik shakldagi qurollar xos bo’lib, mil.avv. 7-6 ming yilliklar bilan belgilanadi. Asimmetrik va yirik simmetrik shakldagi trapetsiya qurollari Jabal g’ori 5A madaniy qatlami Uralning janubiy qismi yodgorliklari 48 , Obishir 5 yodgorligi, Oshxona yodgorliklarida uchraydi. Bu faktlarni o’zi mazkur turdagi qurollar O’rta Osiyo miqyosida mil.avv 6 ming yillikkacha paydo bo’lganligini ko’rsatadi. 3- guruh yodgorliklari Aydabal 2,4,7,10,20; Oqtoyloq 4,5; Qo’shxotin 2, CHuruk 2,2; Sumbetimer 1, Dahli , Say-Utes, Oqto’ba 2 kabilar hisoblanib, ulardan yirik o’lchamli tik bo’yli cho’ziqsimon simmetrik trapetsiyalar ko’plab topilgan. Bu guruh yodgorliklari E.Bijanov fikricha mezolit davri so’nggi bosqichlari va ilk neolit jamoalariga tegishli hisoblanadi. E.Bijanov o’z tadqiqotlarida UstYurt mezolit davri jamoalari madaniyati shakllanishida Kaspiybo’yi va Janubiy Ural mezolit jamoalari madaniyatining ta`sirini alohida ko’rsatadi. Masalan, YAngel tipidagi trapetsiyalarning UstYurt mezolit yodgorliklarida topilishini Kaspiybo’yi 48 Матюшин Г.Н. Мезолит Южного Урала. М.: 1976.Матюшин Г.Н. О южных связях мезолита Урала. В сб. Археология и этнография Башкирии. Т.2. Уфа, 1964. 46 hududidan jamoalarning siljib kelishi bilan bog’laydi (1981). A.V.Vinogradov va E.Bijanovlar UstYurt mezolit jamoalari yodgorliklarining bir xil tipda qator joylanishidan kelib chiqib, ular ovchi jamoalari makonlari bo’lgan degan xulosani berishadi. Ular mavsumiy uzoq muddatli va oraliq qisqa muddatli jamoalar yashagan makonlar bo’lishgan. 49 UstYurt mezolit jamoalari madaniyati, kelib chiqishi ildizi masalasiga kelganimizda mahalliy CHuruk 12 so’nggi paleolit makoni madaniyati negizida avtoxton tarzda shakllanganligini ko’ramiz. So’zsiz bu jamoalar madaniyati mazmunida SHarqiy Kaspiybo’yi va Janubiy Ural mezolit jamoalari madaniyatining madaniy ta`siri bo’lgan. UstYurt mezolit jamoalari o’zlashtirma xo’jalik mashg’ulotlari bilan shug’ullanuvchi ovchi jamaolari bo’lishgan. UstYurt mezolit jamoalari madaniyati O’rta Osiyo mezolit davri jamoalari tarixini bilib olishimizda muhim o’rin tutadi. Zarafshon vohasi mezolit davri yodgorliklari. Zarafshon vohasi mezolit davri jamoalari moddiy-madaniyati yaqin yillarga qadar deyarli noma`lum bo’lib kelgan edi. Faqatgina A.V.Vinogradovning Quyi Zarafshon vohasi Shimoliy irmog’i Ayokagitma, echkiliksoydan tasodifiy tarzda mezolit jamoalariga oid tosh qurollari to’g’risida ma`lumotlari mavjud edi 50 . O’tgan asrning 80-yillari ikkinchi yarmida Rossiya FA etnografiya Institutining Xorazm arxeologik ekspeditsiyasi (A.V. Vinogradov), ToshDU geografiya fakulteti (E.D.Mamedov), SamDU arxeologik ekspeditsiyasi (M.J.Djuraqulov) ilmiy xodimlari hamkorlikda Zarafshon daryosining shu vaqtgacha fanda noma`lum bo’lgan Chorbaqti vohasini topishga va undan oltmishdan ortiq mezolit, neolit makonlarini kashf etishga erishganlar . Chorbakti mezolit makonlari (Chorbakti 11, 23, 27, 41) tadqiqoti, ìazkur jamoalar moddiy madaniyatining mahalliy kaltaminor jamoalari madaniyatlaridan keskin farqi borligini ko’rsatdi. Tosh qurollari tipologik tahlili mazkur makonlar tosh industriyasi otshepli-paraqali industriya ekanligi, o’z xususiyatlari bilan O’rta Osiyo tog’, tog’ yon bag’ri mintaqasi so’ngi paleolit, 49 Бижанов. Е. Б. Бижанов Е.Б. Каменный век Устюрта. Автореферат дисс. на соиск. уч. степени д.и.н. Ташкент. 1996. 50 Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы среднеазиатского междуречья. ТХАЭ, вып. 13. М.: 1981. 47 mezolit jamoalari madaniyatiga yaqin bo’lganligidek xulosa chiqarish imkonini berdi 51 . Zamicha-tosh makoni. Makon 1989 yili UzFA arxeologiya institutining paleolit guruhi xodimlari tomonidan kashf etilgan bo’lib, Qoratepa tog’ massivi Shimoliy yon bag’ridan voha tomon chiqib keluvchi soylardan biri bo’lgan Sevasoy yon qayirida joylashgan. (Samarqand viloyati, Urgut tumani) 52 . Qorakamar g’or makoni. Sazog’onsoyning qo’shni soylaridan biri Katta Quruqsoy hisoblanadi. Bu soy Sazog’onsoydan taxminan 1,5 kilometrlar chamasi g’arb tomonda joylashgan. Samarqand Davlat Universiteti arxeologik ekspeditsiyasi 2000 yil kuzida Sazog’onsoy va unga qo’shni bo’lgan soylar yon daralarida arxeologik qidiruv ishlarini amalga oshirayotgan paytda Katta Quruqsoy yon darasida Qorakamar g’or makonini kashf etishga erishgan 53 . Sazog’on I makoni. O’rta Zarafshon vohasi mezolit jamoalari moddiy madaniyatini yoritishda Sazog’on I makoni tadqiqoti natijasida qo’lga kiritilgan arxxeologik manbalar ahamiyati muhim hisoblanadi. Makon O’rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog’ massivi Shimoliy yon bag’ridan voha tomon o’z suvini oqizib chiquvchi yirik soylardan biri bo’lgan Sazog’onsoy yon qayirida joylashgan (Samarqand viloyati, Nurobod tumani Sazog’on qishlog’i Yuqori qismida). Makon kashf etilishi Samarqand Davlat Universiteti arxeologik ekspeditsiyasi tadqiqotlari bilan bog’liq bo’lib, makonda 1967-68 yillari D.N.Lev, 1969-1977 yillar maboyinida M.J.Djuraqulov rahbarligida arxeologik tadqiqot ishlari amalga oshirilgan 54 .Ochil g’or makoni Sazag’onsoy yon darasida joylashgan. Samarqand davlat universiteti arxeologik guruhi xodimlari tomonidan 2003 yilda amalga oshirilgan arxeologik qidiruv shurfi paytida yodgorlikdan ilk bor ibtidoiy madaniyat izlari topilgan. 2004 yili 51 Холматов Н.У. Мезолит низовьев Зарафшана. ИМКУ, 30. 2000. Холматов Н.У. Мезолит и неолит Нижнего Зарафшана. Ташкент, Фан, 2007. 52 Худойбердиев Р.А. Гречкина Т.Ю. Замича-тош – Новый памятник каменного века. Палеоэкология и проблемы первобытной археологии Центральной Азии. ТДК, Самарканд, 1992. 53 Джуракулов М.Ж., Холматов Н.У. Самарқанд Университети тадқиқотларидан. Ўзбекистон археологик тадқиқотлари, 2000,- Самарқанд, 2001. 54 Джуракулов М.Д. Холматов Н.У. Мезолит и неолит Среднего Зарафшана-Ташкент: Изд-во « Фан». 1991. 48 qisman, 2005 yildan e`tiboran hozirgi kunga qadar mazkur makonda arxeologik tadqiqot ishlari amalga oshirilib kelinmoqda. Tadqiqotlar jarayonida g’orning ichki va uning old qismi maydon sathlari reperdan e`tiboran kvadratlarga bo’linib, makonning umumiy plani, uning vertikal va gorizontal ko’rinishi o’lchamlari ma`lumotlari olindi. Ochil g’or makonining ilk tadqiqotlarining natijalari chop etilgan 55 . Makon tosh qurollarining tipologik tahlili 2 ta kompleksga ajratish imkonini berdi va ikkinchi kompleks N.U.Xolmatov tadqiqotiga ko’ra mezolit davriga oid bo’lib chiqmoqda 56 . O‘zbekiston sarhadlarida so‘nggi yillarda kishilik tarixi ibtidoiy davri madaniyatini o‘rganish ishlari keng ko‘lamda amalga oshirilmoqda. Bunda tosh davri jamoalarining moddiy madaniyati tadqiqotlari muhim natijalar berdi. O‘zbekiston-Rossiya, O‘zbekiston-Fransiya, O‘zbekiston-Polsha kabi hamkorlikdagi yirik xalqaro ilmiy ekspeditsiyalar faoliyat ko‘rsatishib, tadqiqotlarda zamonaviy usullari, texnika, asbob-uskanalar qo‘llanildi. Mazkur tadqiqotlar natijalari tosh davrining qator dolzarb muammolarini echish imkonini berdi: O‘rta Osiyoda antropogenez jarayoni masalasi oydinlashdi (Sel Ungur g‘or makoni, Farg‘ona odami) 57 ; davrning paleoekologik, paleojug‘rofik, iqlimiy sharoitlari, inson va tabiat o‘zaro aloqalari masalasida qiziqarli ma’lumotlar to‘plandi; tosh davri taraqqiyoti barcha bosqichlari jamoalariga oid yodgorliklar (paleolit, mezolit, neolit) kashf etilib, qo‘lga kiritilgan ashyolar asosida mintaqada uzluksiz madaniyat yaratilganligi aniqlandi. SHuningdek, tosh davri jamoalari ijtimoiy tuzumi, kunlik turmush tarzi, mashg‘ulotlari ma’naviy kechinmalari, diniy tasavvurlari, san’ati, turar joylari, madaniyatlar kelib chiqishi ildizlari, jamoalar qo‘ni-qo‘shnichilik madaniy aloqalari to‘g‘risida ma’lumot beruvchi manbalar qo‘lga kiritildi. Kishilik tarixi tosh asri mezolit davriga kelib jamoalar o‘zaro madaniy aloqalari yanada faollashganligi tadqiqotlar jarayonida ma’lum bo‘ldi. 55 Холматов Н.Ў. Очил ғор макони тадқиқотлари. Ўзбекистонда археологик тадқиқотлар 2004-2005 йиллар, 5-сон, «Фан», Тошкент, 2006. 56 Холматов Н.У. Ўзбекистон неолит даври жамоаларининг моддий маданияти. Ташкент, Фан, 2008. 57 Исламов У.И. Проблемы происхождения человека в Средней Азии. // К истокам истории древнекаменного века Средней Азии. – Ташкент, 1996, С. 15-20. 49 Ma’lumki, O‘rta Osiyo miqyosida bu davrga kelib, qulay ekologik, iqlimiy sharoit Yuzaga kelganidan mintaqaning deyarli hamma hududlari odamzod tomonidan o‘zlashtirilgan. A.P.Okladnikov, U.Islomov, G.F.Korobkova, E.Bijanov, G.E. Markov, V.A.Ranov, V.A.Jukov, M.Jo‘raqulov, N.U.Xolmatovlarning mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatini o‘rganishdagi tadqiqotlari muhim hisoblanadi. G.F.Korobkova Dam-Dam- CHashma 1 makoni 4,5- madaniy qatlami tosh qurollarining YAqin SHarq hududidagi Zarzi, Palegavra, SHanizar makonlari tosh qurollariga o‘xshashligini jamoalar o‘zaro madaniy aloqalari bilan bog‘laydi va bu haqda tadqiqotchilardan R.Breydvud, B.Xouv, F.Smitlar ham o‘z tadqiqotlarida ma’lumot keltirishganliklarini ta’kidlaydi 58 : E. Bijanov keyingi tadqiqotlarida Usturt jamoalari moddiy madaniyati shakllanishida Kaspiybo‘yi va Janubiy Urol hududi mezolit jamoalarining madaniy ta’sirini alohida ta’kidlaydi 59 . U.Islomov Farg‘ona vohasida tadqiq etilgan mezolit jamoalari moddiy madaniyatini «Obishir madaniyati» nomi bilan fanga olib kirdi va bu madaniyat ko‘p jihatlari bilan Tojikiston hududidagi Oshxona, Tutqovul yodgorliklari madaniyatiga yaqinligini e’tirof etdi. SHuningdek, Obishir 1,5 makonlari tosh industriyasining Toshko‘mir, Qo‘shilish yodgorliklari tosh industriyasiga o‘xshashlik jihatlarini ham qayd etgan 60 . V.A.Ranov ham o‘z navbatida Tojikiston mezolit jamoalari madaniyati ko‘p jihatlari bilan Obishir madaniyatiga o‘xshashligini alohida e’tirof etgan 61 . Quyi Zarafshon vohasi CHorbaqti mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatining Samarqand makoni hamda O‘rta Osiyo tog‘ mintaqasi paleolit, mezolit jamoalari madaniyatiga o‘xshashlik jihatlari ham tadqiqotlarda kuzatilgan 62 . Zikr etilgan tadqiqotlar 58 Коробкова Г.Ф. Мезолит Средней Азии и Казахстана. Мезолит СССР, М., Наука, 1980, с.154. 59 Бижанов Е.Б. Каменный век Устюрта. Авт.реф. на соискание уч.степени д.и.н. – Нукус, 1996. С. 17- 2 4 . 60 Исламов У.И. Мезолитическая стоянка Кушилиш под Ташкентом. ОНУ, 1970, № 7. с. 54-57; Пещера Мачай. – Ташкент: Фан, 1975; Обиширская культура. – Ташкент: Фан, 1980, 131-140. 61 Ранов В.А. Памир и проблема заселения высокогорной Азии человеком каменного века. «Страны и народы Востока» вып.ХУ1, М., 1975. Ранов В.А., Юсупов А.Х., Филимонова Т.Г. Каменный инвентарь стоянки Дараи Шур и его культурные связи. Культура первобытной эпохи Таджикистана (от мезолита до бронзы). Доныш, Душанбе, 1982, с.5-12. 62 Холматов Н.У. Мезолит и неолит Нижнего Зарафшана. Ташкент,Фан, 2007,с.27-44. 50 O‘rta Osiyo mezolit davri jamoalarining o‘zaro madaniy aloqalari to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar beradi. III-BOB. O‘zbekiston neolit davri jamoalari madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli III.1. O‘zbekiston neolit davri kaltaminor jamoalari madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli III. 2. O‘zbekiston neolit davri Sazog‘on, Markaziy Farg‘ona va UstYurt jamoalari madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli Kishilik tarixi ibtidoiy davri jamoalari moddiy madaniyatini o‘rganishda jamoalarning o‘zaro qo‘ni-qo‘shnichilik madaniy aloqalari masalasi dolzarb hisoblanadi. O‘rta Osiyo, xususan ikki daryo oralig‘i tog‘ va pasttekislik mintaqalari mazkur masalani o‘rganishda istiqbolli mintaqa hisoblanadi. Ibtidoiy jamoalarning madaniy aloqalari, o‘zaro qo‘ni-qo‘shnichilik munosabatlari, bir- birlari turmush tarzlarining u yoki bu tomonlarini o‘zlashtirganliklari masalasi shu soha mutaxassis olimlari diqqat markazida bo‘lgan va aytish mumkinki, bu dolzarb muammoni tom ma’noda ilk bor kun tartibiga qo‘ygan kishi A.P.Okladnikov hisoblanadi 63 . Keyingi yillar maboynida amalga oshirilgan tadqiqotlar jarayonida neolit jamoalari madaniy aloqalari borasida ham qator izlanishlar bo‘ldi. 64 . Qo‘lga 63 Окладников А.П. Палеолит и мезолит Средней Азии. Средняя Азия в эпоху камня и бронзы. – М.Л., 1966. С.76-79. 64 Ранов В.А. Кўрсатилган адабиёт. 1985. 14-бетлар; Исламов У.И., Тимофеев В.И. Кўрсатилган адабиёт. 1986. 107-бет ; Исаков А. Взаимодействие культуры горных земледельцев Зарафшана с кочевниками- скотоводами. Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизаций. – Алма-ата, 1987. С. 65; Холматов Н.У. Неолитическая стоянка Джангал 1 (новые данные о культурных контактах населения равнин и предгорий) - Проблемы взаимосвязи природы и общества в каменном веке в Средней Азии . – Т а шкент, 1988; Ўрта Осиё неолит жамоалари тарихий-маданий алоқалари саҳифасидан // Ўзбекистонда этно- 51 kiritilgan arxeologik manbalar O‘rta Osiyoning mazkur mintaqalari tosh asri jamoalari o‘zaro madaniy aloqadorligi masalasida yangi ma’lumotlar bermoqda. Mezolit-neolit davrida ikki mintaqa ibtidoiy jamoalari o‘rtasidagi madaniy aloqada tog‘ yon bag‘ri hududlari muhim o‘rin tutgan. Garchi madaniy aloqalar mexanizmi to‘la ishlab chiqilmagan bo‘lsa-da, bunday munosabatlardan darak beruvchi, bu jarayonlarni asoslovchi arxeologik manbalar mavjud. Ma’lumki, mezolit davri oxiri va neolit davriga (mil.avv. 6-4 ming yil) kelib, Markaziy Osiyoning turli mintaqalarida (tog‘, tog‘ yon bag‘ri, pasttekislik) o‘zgacha tabiiy landshaft, ekologik, iqlimiy sharoitlarga tushib qolgan jamoalar o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan turli madaniyat sohiblari bo‘lishgan. Bu madaniyatlar tadqiqotida ularning o‘zaro madaniy aloqada bo‘lishganliklari haqida qiziqarli ma’lumotlar qo‘lga kiritilgan. Xususan, S.P.Tolstov birinchi bo‘lib kaltaminor jamoalarining Janubiy Turkmaniston va YAqin SHarq hududi jamolari bilan madaniy aloqada bo‘lishganligi masalasiga e’tibor qaratgan 65 . Keyinroq kaltaminor jamoalarining Markaziy Osiyoning janubiy hududlari neolit jamoalari bilan yaqindan madaniy aloqada bo‘lganligini yangi arxeologik ashyolar asosida A.V.Vinogradov o‘z izlanishlarida atroflicha yoritib berdi 66 . SHuningdek, Kaltaminor jamoalarining Shimoliy, Shimoliy-sharqiy Kaspiybo‘yi, JanubiYurol, Urol orti, Janubiy-g‘arbiy Qozog‘iston hududlari neolit jamoalari madaniyatiga ta’siri masalasi ham tadqiqotlarda keng yoritilgan 67 . G.E.Markov va S.Hamroqulievlar oyukli madaniyatining kaltaminor jamoalari madaniyatiga ba’zi jihatlari bilan o‘xshashligini o‘z tadqiqotlarida keltirishganlar 68 . Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarni endi, bevosita Markaziy Osiyo neolit jamoalari madaniyatlari tizimida kurib chiqsak maqsadga muvofiq bo‘ladi. S.P.Tolstov, A.V.Vinogradovlar tadqiqoticha kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalari демографик жараёнлар. Халқаро конференция материаллари. 1-қисм. Тошкент, 2005, 107-111-бетлар. 65 Толстов С.П. Древний Хорезм. М., 1948. С. 78-85. 66 Виноградов А.В. К вопросу о южных связах келтеминарской культуры // СЭ, № 1. 1957 . С.44 - 45. 67 Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского Междуречья. М., 1981 . С. 161-170; Крижевская Л.Я. К вопросу о взаимоотношения населения Южного Урала и Средней Азии в неолитическую эпоху // КСИА, вып.122 . 1970 . С.29. 68 Марков Г.Е., Ҳамрокулиев С. Новая стоянка оюклинской культуры в Северном Прибалханье // Вестник МГУ, история. 1980. С. 67-76. 52 bir tomondan, Markaziy Osiyo janubiy hududlari Joytun, SHarqiy Kaspiy bo‘yi neolit jamoalari, Shimoliy Balxan bo‘yi hamda UstYurt neolit jamoalari bilan, ikkinchi tomondan, Shimoliy va Shimoli-Sharqiy Kaspiy bo‘yi, Volga bo‘yi, Janubiy Ural va Ural orti hamda Janubi-G‘arbiy, Markaziy va Shimoliy Qozog‘iston mintaqalari neolit jamoalari bilan o‘zaro qo‘ni-qo‘shnichilik madaniy aloqadorlikda bo‘lishgan 69 . Kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalarining qo‘shni hududlar neolit jamoalari bilan o‘zaro madaniy aloqalari masalasi dolzarb masala hisoblanadi. Bunda Jonbass-4 makoni manbalari asosida kaltaminor jamoalari madaniyati ko‘p jihatlari bilan O‘rta Osiyo janubiy hududlari ilk dehqonchilik xo‘jaligi sohibkorlari hisoblanuvchi joyitun jamoalari madaniyatiga o‘xshashliklari kuzatilgan (tosh industriyasi xarakteri, sopol idishlar xususiyatlari) 70 . Keyingi tadqiqotlarda ham Kaltaminor jamoalarining qo‘shni janubiy hududlar hamda Shimoliy mintaqalar, xususan, Janubiy O‘rol va O‘rol orti neolit jamoalari bilan madaniy aloqalari masalasi alohida e’tirof etilgan edi 71 . A.V.Vinogradov kaltaminor tarixiy – madaniy jamoalari moddiy madaniyatini atroflicha o‘rganar ekan, mazkur jamoalarning tosh qurollari (mikrolit, xususan, geometrik shakldagi qurollar), sopol idishlari shakli, yasalish texnologik usullari, naqshlari bilan bir tomondan, SHarqiy Kaspiy bo‘yi neolit jamoalari, ikkinchi tomondan, Janubiy Turkmaniston joyitun jamoalari moddiy madaniyatiga o‘xshashligi borligini alohida qayd etadi 72 . A.V. Vinogradov Sharqiy Kaspiybo‘yi, Qizilqumning janubiy hududlarida o‘rganilgan yangi makonlar tadqiqotlari natijalariga asoslanib, Yuqorida tilga olingan tadqiqotchilar tomonidan kaltaminor jamoalarining Shimoliy mintaqalari neolit jamoalari moddiy madaniyatiga ta’siri masalasi ancha bo‘rttirilib ko‘rsatilganligini aniqladi va manbalarga asoslanib kaltaminor jamoalarining 69 Массон В.М. Южнотуркменистанский центр раннеземледельческих культур // Труды ЮТАКЭ. Т . 10.1960 ; Виноградов А.В. Неолитические памятники Хорезма // МЭХ, вып.8. М., 1968. С .146-148; Крижевская Л.Я. К вопросу о неолите Северо-Восточного Прикаспия // МИА, №185.1972 .С. 29; Формозов А.А. Проблемы этнокультурной истории каменного века на территории Европейской части России. М., 1977. С.113-129. 70 Толстов С.П. Кўрсатилган адабиёт, 1948. 71 Массон В.М. Южнотуркменистанский центр раннеземледельческих культур. - Труды ЮТАКЭ, 1960, т. 10. Виноградов А.В. Кўрсатилган адабиёт, 1968, 146-148-бетлар; Крижевская Л.Я. К вопросу о неолите Северо- Восточного Прикаспия - МИА, 1972, №185. С. 29; Формозов А.А. Проблемы этнокультурной истории каменного века на территории Европейской части России. – М.: Наука, 1977. С.113-129. 72 Виноградов А.В. Кўрсатилган адабиёт. 1981, 129-163-бетлар. 53 madaniy ta’siri O‘rolning janubiy qismlari va O‘rolorti hududlaridagina seziladi, O‘roldan sharqiy hududlarda esa bu madaniy aloqalar kuzatilmaydi degan qarashni ilgari surdi. Ayniqsa, Sharqiy Evropa cho‘llik va o‘rmonli-cho‘llik mintaqalari etnik-madaniy jarayonlarida O‘rta Osiyo jamoalarining qatnashganligi masalasini A.V.Vinogradov butunlay inkor etdi 73 . Uning fikricha, «Shoxsimon trapetsiya», «Kaltaminor tipidagi» o‘q-yoy uchlarining Yuqorida nomlari tilga olingan Shimol hududlarda uchrashi masalasini ma’lum ma’noda kaltaminor jamoalarining madaniy ta’siri bo‘lganligi bilan izohlash mumkin deydi. Lekin, bu holatlar mazkur hududlar etnik jarayonlari masalasi bilan mutlaqo bog‘liq emas. A.A. Formozov ham o‘z tadqiqotlarida mazkur turdagi qurollarning uchrashini o‘zaro madaniy aloqaning mahsuli deb e’tirof etgan edi 74 . G.N.MatYushin O‘rolorti janubiy hududlari yangel madaniyati jamoalari moddiy madaniyatida asimmetrik shaklda trapetsiyalar uchrashi masalasini ham madaniy aloqadorlik bilan izohlagan. 75 Bu turdagi qurollar SHarqiy Kaspiybo‘yi (OYukli 1, Depe-chag‘onoq, CHagil 1), Janubiy-G‘arbiy UstYurt (Oqtayloq, CHuruk, Sulama) hamda Aydabol mezolit jamoalari moddiy madaniyatida ham turkum holda uchratilgan. Qozog‘iston hududida O‘rta Osiyo pasttekislik mintaqalari kaltaminor jamoalarining madaniy ta’siri masalasini simmetrik shakldagi trapetsiyalar «shoxsimon trapetsiya»lar bilan birgalikda uchrashi manzarasi belgilaydi. Bu madaniy aloqadorlik Markaziy va Shimoliy (Telman guruhi) Qozog‘iston hududlari mezolit davri so‘nggi bosqichlari va neolit davri jamoalari moddiy madaniyatida ham kuzatiladi 76 . X.Alpisboev o‘z tadqiqotlarida Qorao‘ngur va kaltaminor madaniyatlari o‘xshashligi dalillarini keltirgan 77 . Bu ma’lumotlar, shubhasiz, kelgusida O‘rta Osiyo va Qozog‘iston hududlari neolit jamoalari o‘zaro qo‘ni-qo‘shnichilik madaniy aloqalari dinamikasini ishlab chiqishda muhim ahamiyat kasb etadi. 73 Виноградов А.В. Кўрсатилган адабиёт, 1981, 163-бет. 74 Формозов А.А. Кўрсатилган адабиёт.1977, 113-129-бетлар. 75 Матюшин Г.Н. Мезолит Южного Урала. – М.: Наука, 1976. С. 162. Рис.44. 76 Зайберт В.Ф. Неолит Северного Казахстана. Автореф. канд.дисс. – М., 1979. С. 11-14 . 77 Алпысбаев Х.А. Итина М.А., Чалая Л.А. Неолит. - В кн.: История Казахстана, т.1. – Алма-ата, 1977. С. 89,90 . 54 O‘rta Osiyo va Sharqiy Evropa cho‘lli va o‘rmonli cho‘lli mintaqalari neolit davri jamoalari moddiy madaniyati aloqadorliklarida Tumek –Kichikjik va Volgabo‘yi Mariupol neolit qabrlarining tuzilishi va ularning dafn bilan bog‘liq urf-odatlari o‘xshashliklari masalasi alohida o‘rin tutadi 78 . Shimoliy Kaspiy bo‘yi mintaqalarida A.N.Melent’ev tomonidan neolit jamoalariga qarashli seroglazovskiy jamoalari madaniyati tadqiqot etilgan bo‘lib, bu madaniyat ham o‘zining ko‘p jihatlari, xususan, tosh industriyasi paraqali qismi mikrolit qurollari – parallelogramm, simmetrik shaklda trapetsiya, past bo‘yli segment qurollari hamda sopol idishlari shakli va yasalish usuli, loyining tarkibi, kesma va niqtab botirish usulida meandr ko‘rinishida naqshlar berilganligi bilan kaltaminor jamoalari madaniyatiga o‘xshash 79 . Kaltaminor jamoalari madaniyatiga ko‘p jihatlari bilan o‘xshash bo‘lgan yana bir madaniyat – bu Shimoliy Balxan bo‘yi hududida G.E.Markov, S.Hamroqulievlar tomonidan o‘rganilgan Oyukli madaniyati hisoblanadi 80 . Mazkur madaniyat o‘zining ko‘p jihatlari, xususan, mikrolit qurollari – trapetsiya shakldagi, teshgich qurollar, asimmetrik shakldagi uchburchak qurollari, ustki kesim qismiga ishlov berilgan paraqa qurollar, hamda qovurg‘asimon sopol idishlarga solingan naqshlar (geometrik shakldagi naqshlar) bilan kaltaminor madaniyatining daryosoy bosqichi makonlari moddiy madaniyatiga yaqin 81 . Yuqorida zikr etilgan ma’lumotlar kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalarining, bir tomondan, O‘rta Osiyo janubiy hududlari joyitun, Sharqiy Kaspiy bo‘yi neolit jamoalari, Shimoliy Balxan bo‘yi hamda UstYurt neolit jamoalari bilan, ikkinchi tomondan, Shimoliy va Shimoli-Sharqiy Kaspiy bo‘yi, Volga bo‘yi, Janubiy O‘rol va O‘rol orti hamda Janubi-G‘arbiy, Markaziy va Shimoliy Qozog‘iston mintaqalari neolit jamoalari bilan o‘zaro qo‘ni-qo‘shnichilik madaniy aloqadorlikda bo‘lganliklarini ko‘rsatib turibdi. Bu madaniy aloqalar tosh 78 Виноградов А.В. Кўрсатилган адабиёт . 1981. 164-бет. 79 Мелентьев А.Н. Памятники сероглазовской культуры (неолит Северного Прикаспия). - КСИА, 1975, вып.141. С. 115,116. 80 Марков Г.Е. Грот Дам-Дам чешме 2 в Восточном Прикаспии. – СА, 1966, №2. С.67-82; Марков Г.Е., Хамракулиев С. Новая стоянка оюклинской культуры в Северном Прибалханье. Вестник МГУ, история, 1980. С. 67-76 . 81 Виноградов А.В. Кўрсатилган адабиёт, 1981. 126, 127-бетлар. 55 qurollari va sopol idishlarning ba’zi jihatlariga ko‘ra o‘xshashliklarida namoyon bo‘lmoqda 82 . III. 2. O‘zbekiston neolit davri Sazog‘on, Markaziy Farg‘ona va UstYurt jamoalari madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli O‘rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog‘ massivi Shimoliy yon bag‘rida sazog‘on neolit jamoalari madaniyati tadqiqotlari natijasi mazkur jamoalarning o‘zlariga xronologik jihatdan tengdosh bo‘lgan Kaltaminor, Hisor va Markaziy Farg‘ona jamoalari bilan o‘zaro qo‘ni-qo‘shnichilik madaniy aloqadorlikda bo‘lganliklarini ko‘rsatdi. O‘rta Osiyo tog‘, tog‘ oldi va pasttekislik mintaqalari jamoalari madaniyatlari o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, mazkur jamoalar hududiy chegaralangan holda yashamasdan, qo‘shni hududlarga oziq-ovqat, mehnat qurollari yasash uchun xom ashyo izlab borib turishganliklari tadqiqotlar tufayli ma’lum bo‘ldi. Jumladan, O‘rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog‘ massivi Shimoliy yon bag‘ri mezolit–neolit davri jamoalari o‘z turmushlarida oziq ovqat zahiralarini ko‘paytirish uchun pasttekislik, ya’ni daryo vohalaridan foydalanib turishganligi, Zarafshon daryosi qadimgi quyi o‘zanlaridan biri bo‘lgan Chorbaqti vohasida qator mezolit-neolit davrlariga oid makonlar kashf etilishi bilan o‘z isbotini topdi. Bu makonlar asosan ilk mezolit davri jamoalariga oid bo‘lib, ularning tosh industriyasi o‘z xususiyatlariga ko‘ra O‘rta Osiyo tog‘ mintaqasi mezolit-neolit davri jamoalari madaniyatiga xos bo‘lib chiqdi. Bu makonlardan turkum holatda o‘zaksimon qirg‘ichlar, ponasimon qurollar, tik, baland ish maydoniga ega bo‘lgan qirg‘ichlar, yon old tomoniga ishlov berilgan tosh o‘zaklari, ya’ni tog‘, tog‘ oldi mezolit-neolit davri jamoalariga xos bo‘lgan tosh qurollari topilgan. Bu ma’lumotlarning o‘zi tog‘, tog‘ yon bag‘ri mezolit -neolit jamoalarining Yuqorida zikr etilgan omillar asosida pasttekisliklar, ya’ni daryo vohalariga siljib borib turganliklaridan dalolat beradi. O‘sha davrlarda Zarafshon 82 Холматов Н.У. Ўзбекистон неолит даври жамоаларининг моддий маданияти. Ташкент, 2008. 56 daryosi vohalari qalin to‘qayzorlardan iborat bo‘lib, u o‘simlik va hayvonot dunyosiga boy bo‘lgan. Termachilik, ovchilik mashg‘ulotlari uchun etarli imkoniyat bo‘lgan. Bu ma’lumotlar mazkur hududlarda ibtidoiy jamoalar o‘zaro madaniy aloqalari paleolit davri oxirlari va ilk mezolit davrlaridayoq boshlanganliklarini ko‘rsatadi. Sazog‘on neolit jamoalari tosh qurollarini yasashda sifatli chaqmoq toshlarni ishlatganlar. Juda kam sonli bo‘lsa-da, oq rangli, faqat Qizilqum, Uchtut neolit jamoalariga tegishli bo‘lgan chaqmoqtoshdan yasalgan paraqa qurollari ham topilgan. O‘rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog‘ massivi Shimoliy yon bag‘rida chaqmoqtosh konlari borligi hozircha ma’lum emas (Samarqand shahri yaqinidagi Cho‘ponota chaqmoqtoshi keyingi tadqiqotlarda mutaxassislar e’tibordan chetda qoldi). Hududiy jihatdan bu joylarga eng yaqin bo‘lgan chaqmoqtosh ustaxonasi va shaxtalari Uchtut, Ijont hisoblanadi. Demak, sazog‘on jamoalari mehnat qurollari yasash uchun xom ashyo izlashib muayyan masofalarga borganlar. Bu madaniy aloqani sazog‘onliklarning Zarafshon daryosi Quyi o‘zanlari vohalarida yashagan kaltaminor jamoalari bilan madaniy jihatdan yaqinliklari borligini bildiruvchi dalillar yanada to‘ldiradi. Markaziy va Janubiy Tojikiston xududlari mezolit-neolit jamoalari moddiy madaniyati tadqiqoti jarayonida ham ibtidoiy jamoalar o‘zaro madaniy aloqadorlikda bo‘lishganliklarini bildiruvchi manbalar qo‘lga kiritilgan. M.D. Jo‘raqulov, N.U.Xolmatovlar O‘rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog‘ massivi Shimoliy yon bag‘rida tadqiq etilgan sazog‘on neolit jamoalarining qo‘shni hisor (Markaziy va janubiy Tojikiston),Markaziy Farg‘ona (Farg‘ona vohasi) hamda kaltaminor (Quyi Zarafshon vohasi, Qizilqum sarhadlari) jamoalari bilan yaqindan madaniy aloqada bo‘lib yashaganliklarini e’tirof etishadi. Masalan, chaqmoqtoshdan yasalgan butun holatdagi paraqaning astar tomoni ikki yon qirrasi bo‘ylab chuqur kirib boruvchi kertish usulida ishlov berilgan paraqa qurollari kaltaminar jamoalari hamda sazog‘on neolit jamoalari makonlaridan turkum holda topilgan 83 . O‘z navbatida O‘.Islomov, V.I.Timofeevlar ham Farg‘ona vohasida tadqiq etilgan Markaziy Farg‘ona madaniyati makonlari tosh qurollarining qo‘shni 83 Джуракулов М.Д., Холматов Н.У. Мезолит и неолит Среднего Зарафшана. Ташкент,1991. С. 89 - 90,110-113. 57 hisor, sazog‘on neolit jamoalari tosh qurollariga o‘xshashlik jihatlari to‘g‘risida fikr bildirishgan 84 . E.Bijanov UstYurt neolitjamoalarining moddiy madaniyati o‘ziga xos xususiyatlariga to‘xtalar ekan, jamoalar madaniyati ko‘p jihatlari bilan qo‘shni hududlar jamoalari madaniyatlariga yaqinligi borligini e’tirof etgan 85 . V.A.Ranov Tojikiston sarhadlarida tadqiq etilgan hisor neolit jamoalari madaniyatini izohlar ekan kaltaminar va hisor jamoalari o‘zaro aloqalari masalasida O‘rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog‘ massivi Shimoliy yon bag‘rida o‘z madaniyatida bir tomondan Markaziy Osiyo tog‘ mintaqasi klassik hisor neolit jamoalari, ikkinchi tomondan Markaziy Osiyo pasttekislik mintaqasi kaltaminar neolit jamoalari madaniyati ba’zi jihatlarini o‘yg‘unlashtirgan sazog‘on neolit jamoalari madaniyatining o‘rni masalasiga alohida e’tibor qaratdi 86 . Tadqiqotchining bu fikri Markaziy Osiyo neolit davri jamoalari o‘zaro qo‘shnichilik madaniy aloqalarini bilishimizda nihoyatda ahamiyatlidir. Janubiy Turkmaniston hududi Joytun neolit jamoalari madaniyatining Yaqin Sharq, Sharqiy Kaspiy bo‘yi hududlari neolit jamoalari madaniyati bilan o‘xshashlik jihatlari to‘g‘risida V.M.Masson tadqiqotlarida qiziqarli ma’lumotlar mavjud 87 . Shuningdek, Markaziy Osiyo neolit davri jamoalari o‘zaro qo‘shnichilik madaniy aloqalari masalasida shu satrlar muallifining izlanishlari ham ahamiyatli hisoblanadi 88 . Markaziy va Janubiy Tojikiston, Sharqiy Pamir xududlari mezolit-neolit jamoalari moddiy madaniyati tadqiqoti jarayonida ham ibtidoiy jamoalar o‘zaro 84 Исламов У.И., Тимофеев В.И. Культура каменного века Центральной Ферганы. Ташкент, 1986. С.108-112 . 85 Бижанов Е.Б. Каменный век Устюрта // Авт.реф. на соискание уч.степени д.и.н. Нукус, 1996. С.2 4-36 . 86 Ранов В.А. Неолит (гиссарская культура) // История Таджикского народа. Том 1. Душанбе, 1998. С. 116. 87 Массон В.М. Южнотуркменистанский центр раннеземледельческих культур // Труды ЮТАКЭ .Т . 10.1960 ;Ўша муаллиф. Земледельческий неолит юго-запада Средней Азии // Средняя Азия в эпоху камня и бронзы. Л., 1966; Ўша муаллиф. Поселение Джейтун (проблема становления производящей экономики) // МИА, №180. Л., 1971. С. 206. 88 Холматов Н.У. Неолитическая стоянка Джангал 1 (новые данные о культурных контактах населения равнин и предгорий) // Проблемы взаимосвязи природы и общества в каменном веке в Средней Азии . Т а шкент, 1988; Ўша муаллиф. Общее и особенное Центрально Ферганского и Самаркандского неолита // Палеоэкология и проблемы первобытной археологии Центральной Азии. Самарканд, 1992. С. 37 - 38; Ўша муаллиф. Сазағон неолитининг ўзига хос қирралари ва қўшничилик маданий алоқалари // Археология, қадимги дунё тарихи ва этнография. Илмий мақолалар тўплами. Самарқанд, 2001. Б.55-61;Ўша муаллиф. Ўрта Осиё неолит жамоалари тарихий-маданий алоқалари саҳифасидан // Ўзбекистонда этно-демографик жараёнлар. Халқаро конференция материаллари. 1-қисм. Тошкент, 2005. Б.107-111. 58 madaniy aloqadorlikda bo‘lishganliklarini bildiruvchi manbalar qo‘lga kiritilgan 89 . Xususan, hisor jamoalari moddiy madaniyatida ham madaniy aloqadorlik elementlari mavjud. Hisor jamoalarini tog‘ sharoitida hududiy chegaralangan holda qo‘shni jamoalar bilan o‘zaro madaniy aloqada bo‘lmay, o‘zi alohida rivojlangan deb fikr yuritadigan bo‘lsak, u holda hisor jamoalari makonlari tosh industriyasida «hisor», ya’ni qayroqtoshli, uchirindili element va «chaqmoqtoshli», ya’ni paraqali, mikrolitli elementlar mavjudligini qanday tushunsa bo‘ladi? Masala shuki, hisor jamoalari moddiy madaniyatidagi «hisor» elementi mahalliy, o‘zidan oldingi davr jamoalari an’analarining bevosita davomidir, «chaqmoqtoshli» element esa, V.A.Ranovning fikricha, janubi-g‘arbiy hududlar mezolit-neolit jamoalarining (paraqali, mikrolit qurollari bo‘lgan) bu erlarga siljib kelib qolishining madaniy ta’siri hisoblanadi. Shunday ekan, mazkur hudud jamoalari o‘z turmushlarida madaniy aloqani boshidan kechirganliklari haqidagi fikrimiz asoslidir. O‘rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog‘ massivi shimoliy yon bag‘rida sazog‘on neolit jamoalari madaniyati tadqiqotlari natijasi mazkur jamoalarning o‘zlariga xronologik jihatdan tengdosh bo‘lgan Kaltaminor, Hisor va Markaziy Farg‘ona jamoalari bilan o‘zaro qo‘ni-qo‘shnichilik madaniy aloqadorlikda bo‘lganliklarini ko‘rsatdi. Kaltaminor jamoalari bilan madaniy yaqinlik dastavval ular tosh qurollarining yasalish xususiyatlari, xom ashyosi, tosh industriyasining paraqali qismi, sopol idishlarning o‘xshashligi kabi jihatlar bilan belgilanadi. Sazog‘on neolit makonlari tosh industriyasi paraqali qismida geometrik shakldagi mikrolit qurollarining uchrashi ham bu madaniy aloqadorlikni bilishda muhim hisoblanadi. Ularning soni ko‘p emas, hammasi bo‘lib 5 dona va ular Sazog‘on 2 makoni madaniy qatlamidan topilgan. Bular simmetrik shaklda baland bo‘yli trapetsiya, 89 Окладников А.П. Палеолит и мезолит Средней Азии. Средняя Азия в эпоху камня и бронзы // М. - Л., 1966; Ранов В.А. Гиссарская культура: распространение, хронология, экономика // Культура первобытной эпохи Таджикистана. Душанбе, 1982; Ўша муаллиф . Гиссарская культура – неолит горных областей Средней Азии // Каменной век Северной, Средней и Восточной Азии. Новосибирск. 1985; Ўша муаллиф . Неолит (гиссарская культура) // История Таджикского народа. Т, 1.Душанбе, 1998. С.3-23. 59 asimmetrik uchburchak shakldagi qurollari, past bo‘yli asimmetrik shakldagi trapetsiyasimon qurol, past bo‘yli simmetrik shakldagi uchburchak sifat qurollardir. Bu turdagi qurollar o‘z shakli ishlov berilishi uslublari, yasalish xomashyosi bo‘yicha aynan kaltaminor jamoalari qurollariga o‘xshaydi.Butun holatda ikki yon qirrasi ichki tomonidan kertuv uslubida ishlov berilganhamda ustki kesim qismi bo‘yicha ishlov berilgan (kesimi to‘g‘ri va qiya holatda) paraqa qurollarining uchrashi ham bumadaniy aloqani bildiruvchi omildir. Sazog‘on jamoalari moddiy madaniyatida «silliqlagich» yoki «o‘q-yoylarini to‘g‘irlagich» tarzida fanda nom olgan tosh uskanalar ham uchratilgan bo‘lib, ko‘rinishi suyrisimon shaklda, ust yuza qismida ko‘ndalangiga ikkita paralell o‘yiqchasi bor(III.1.21-rasm). Bu turdagi qurollarni Markaziy Osiyo pasttekislik mintaqasi mezolit-neolit jamoalari o‘z turmushlarida ishlatishgan (Tolstov makoni, Lavlakon va Quyi Zarafshon vohasi neolit makonlari). Lekin, bu turdagi qurollar hisor jamoalariga tegishli bo‘lgan makonlar tosh industriyasiga xos emas. SHuningdek, sazog‘on jamoalariga tegishli makonlardan turkum holda topilgan plitkasimon qirg‘ichlar ham o‘z shakli va ishlov berilishusullari bo‘yicha Quyi Zarafshon vohasi, Qizilqum hududidagi kaltaminor jamoalari plitkasimon qirg‘ichlariga aynan o‘xshash 90 . Tadqiqotchilar mazkur qurollarni Markaziy Osiyo tog‘ mintaqasi neolit jamoalariga nisbat berib, Markaziy Osiyo pasttekislik mintaqasi jamoalariga xos bo‘lgan qurollar deb e’tirof etishadi. Sazog‘on va kaltaminor jamoalarining o‘zaro madaniy aloqadorligi masalasida eng ishonarli dalillarni beruvchi yana bir xususiyat sazog‘on jamoalari makonlaridan shakli, yasalish usuli, naqshlari bo‘yicha aynan kaltaminor jamoalariga tegishli bo‘lgan sopol buYumlarning topilishi bo‘ldi. Takidlash joizki, mazkur hududlar ibtidoiy jamoalari o‘rtasidagi madaniy aloqalar nisbatan oldingi tarixiy davrlarda, ya’ni so‘nggi paleolit oxirlari- ilk mezolit davrida ham bo‘lganligi tadqiqotlarda aniqlangan (Chorbaqti makonlari) 91 . 90 Виноградов А.В., Мамедов Э.Д. Первобытный Лявлакан // Этапы древнейшего заселения и освоения ВнутренныхКызылкумов. МХЭ, вып.10, М., 1975.Рис.19, 1,2,4,6 ; 10-12; рис.41, 1-10. 91 Xolmatov N.U. O‘rta Osiyo neolit jamoalari tarixiy madaniy aloqalari sahifasidan. O‘zbekistonda etnodemografik jarayonlar. XKM,1-qism,Toshkent, 2005. 60 O‘rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog‘ massivi Shimoliy yon bag‘rida o‘rganilgan sazog‘on neolit jamoalari moddiy madaniyati ba’zi jihatlari bo‘yicha Farg‘ona vohasi Markaziy Farg‘ona neolit jamoalari madaniyati bilan o‘zaro yaqinligi makonlar tosh industriyasi paraqali qismida mikroparaqalar salmog‘i ko‘pligi (Markaziy Farg‘ona jamoalari makonlarida 90%; sazog‘on makonlarida 60-65%) bilan izohlanadi. Bu makonlar tosh industriyasida Markaziy Osiyo tog‘ mintaqasi neolit jamoalariga xos bo‘lgan uchirindidan yasalgan qurollar, aniqrog‘iponasimon qurollar, tik, baland ish maydoniga ega bo‘lgan qirg‘ichlar, «burunchali» ko‘rinishidagi ish maydoniga ega bo‘lgan qirg‘ichlar, yon tomoni old qismiga ishlov berilgan tosh o‘zaklarining mavjudligi madaniy aloqadorlikning yana bir dalili bo‘lib hisoblanadi. Shu boisbu ikkita neolit davri madaniyatlarimutaxassis olimlar tomonidan Markaziy Osiyo tog‘ mintaqasi neolit jamoalari madaniyati tarkibiga kiritilgan va ular o‘zlariga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan mustaqil madaniyatlar bo‘lishganliklari ham e’tirof etilgan 92 . Sazog‘on jamoalarining Markaziy Osiyo tog‘ mintaqasi hisor neolit jamoalari bilan ham qo‘ni-qo‘shnichilik madaniy aloqada bo‘lishganliklari tadqiqotlarda aniqlangan. Bu madaniy aloqalar ular tosh industriyasi uchirindili – paraqali, qayroqtoshelementli ekanligi bilan ifodalanadi. Ikkala madaniyat tosh industriyasida ham Markaziy Osiyo tog‘ mintaqasi neolit madaniyatiga xos yon tomonlama old qismiga ishlov berilgan tosh o‘zaklari, ponasimon qurollar, tik, baland ish maydoniga ega bo‘lgan uchirindidan yasalgan qirg‘ichlar, paraqadan yasalgan «tutqovul tipi» dagi teshgich qurollar mavjud. O‘z vaqtida V.A.Ranov Tutqovul makonida uch qismi yoysimon holatda qisman egilgan ish maydoniga ega bo‘lgan paraqadan yasalgan teshgich qurollarni maxsus ajratib, ularni qolgan makonlardan ham topilgan bu turdagi qurollar bilan birgalikda «tutqovul tipi» dagi 92 Исламов У.И., Тимофеев В.И. Культура каменного века Центральной Ферганы. Ташкент , 1986. С. 109; Джуракулов М.Д., Холматов Н.У. Мезолит и неолит Среднего Зарафшана. Ташкент, 1991. С.89-92. ; Холматов Н.У. Ўзбекистон неолит даври жамоаларининг моддий маданияти. Тошкент, 2008. Xolmatov N.U. O‘rta Osiyo neolit jamoalari tarixiy madaniy aloqalari sahifasidan. O‘zbekistonda etnodemografik jarayonlar. XKM,1-qism,Toshkent, 2005. 61 teshgich qurollar nomi bilan fanga olib kirgan edi. Ana shu turdagi qurollar Sazog‘on 1,2, Jangal 1, Tepaqul 3,4, Ochilg‘or makoni kabi sazog‘on makonlarida turkum holda uchratildi. Ponasimon qurollarning ikkala madaniyat uchun xosligi borasida ham shunday fikr yuritish mumkin. Shuningdek, hisor jamoalari moddiy madaniyatida Joytun, qisman kaltaminor jamoalari madaniyatiga madaniy yaqinlik jihatlari borligi kuzatilgan. Bu madaniy o‘xshashlik ular tosh industriyasining «chaqmoqtoshli» elementi bilan izohlanadi. V.A.Ranov Tutqovul makonining hisor jamoalari moddiy madaniyatiga tegishli bo‘lgan Yuqori madaniy qatlamlaridan topilgan mikrolitli qurollar, paraqa qurollar, randasimon qurollari o‘z shakllari, ishlov berilishi usullari bilan Joytun, kaltaminorliklar qurollariga o‘xshashligini o‘z tadqiqida e’tirof etgan 93 . Markaziy Farg‘ona neolit jamoalari madaniyatining hisor jamoalari madaniyatiga ba’zi jixatlari bilan o‘xshashligi borligi ham tadqiqotlarda aniqlangan. Bu madaniy yaqinlik o‘z vaqtida YU.A.Zadneprovskiy tomonidan Oq tanga makoni manbalari misolida keltirilgan edi. Keyinchalik, O‘.Islomov, V.I.Timofeevlar ham bu madaniy aloqadorlikni e’tirof etishgan 94 . Bu aloqadorliklar ular tosh industriyasida Markaziy Osiyo tog‘ mintaqasi neolit jamoalariga xos bo‘lgan tosh qurollari mavjudligi bilan izohlanadi. Kaspiy va Orol dengizlari oralig‘ida keng sarhadlaridaUstYurtneolit davri jamoalari moddiy madaniyatiga tegishli yodgorliklar tadqiq etilgan. Tadqiqotlarda neolit jamoalari qo‘shni jamoalar bilan o‘zaro madaniy aloqada bo‘lishganliklari borasida ma’lumotlar qo‘lga kiritilgan. Bu madaniy aloqalaryodgorliklartosh industriyasi xarakterida, shuningdek, tosh qurollarining o‘xshashligida namoyon bo‘lgan. Jumladan, asimmetrik shakldagi trapetsiya qurollari Joytun, SHarqiy Kaspiy bo‘yi, Kaltaminor, Janubiy Ural makonlari qurollariga, «shoxsimon» trapetsiya mikrolit qurollari esa Daryosoy, Janubi - G‘arbiy Qozog‘iston mezolit – neolit jamoalari qurollariga o‘xshash. Shu bois UstYurt jamoalari Kaltaminor, Sharqiy Kaspiy bo‘yi, Uralning janubiy qismi neolit jamoalari bilan yaqindan madaniy aloqadorlikda bo‘lishganligi tadqiqotlarda aniqlandi. 93 Ранов В.А. Неолит (гиссарская культура) // История таджикского народа. Том. I . Душанбе, 1998. С.109-110. 94 Исламов У.И., Тимофеев В.И. Культура каменного века Центральной Ферганы. Ташкент , 1986. С.83. 62 XULOSA Vatanimiz hududi jahon xalqlari sivilizasiyasi taraqqiyotida ko’hna madaniyat markazlaridan biri sanaladi va ayni kunlarda mintaqada amalga oshirilayotgan arxeologik tadqiqotlar asosida qo’lga kiritilayotgan manbalar sermahsul bo’lib, mazkur madaniyatning yangi sahifalari, qirralarini ochmoqda. Jumladan, kishilik tarixi tosh davri moddiy madaniyati tadqiqotida ham jiddiy kashfiyotlar va Yutuqlarga erishilgan. Bu tadqiqotlar natijasi esa tosh davr dolzarb muammolarini yechish imkoniyatini bermoqda. Shunday muammolardan biri ibtidoiy jamoalarning o’zaro qo’ni-qo’shnichilik madaniy aloqalari masalasi hisoblanadi. Tadqiqotlar ko’rsatishicha, tosh davr jamoalariga tegishli yodgorliklar tadqiqoti jarayonida qo’lga kiritilgan ashyolar jamoalar o’zaro madaniy aloqalari to’g’risida qimmatli ma’lumotlar bermoqda. Xususan, tosh jamoalar ma’lum bir hudud bilan chegaralanib yashab qolmasdan oziq-ovqat, mehnat qurollari yasash uchun xom ashyo zohiralarini izlashib qo’shni hududlarga siljib borishganliklari va u hududlarda yashovchi jamoalar madaniyatining u yoki bu tomonlarini o’zlashtirganliklari yoxud o’z navbatida o’zlari ular madaniyatiga ta’sir etganliklari tadqiqotlarda aniqlangan. Bunday madaniy ta’sir so’zsiz ular tosh industriyasi xarakteri, tosh qurollari shakli, ishlov berilishi uslublari, turmushda bajargan funksiyalari, qurollar yasalish xom ashyolari, sopol idishlari, zeb- ziynatlari, turar-joylari, qabrlari tuzilishlari kabilardagi o’xshashliklarda namoyon bo’lgan. Bu kabi madaniy aloqalar mexanizmini tadqiqotchi olimlar o’z izlanishlarida e’tiborga olishganlar. Buni Vatanimiz hududi tosh davri jamoalariga tegishli yodgorliklar tadqiqoti jarayonida qo’lga kiritilgan manbalar asosida ham kuzatishimiz mumkin va bu borada qimmatli ma’lumotlar to’planishiga erishilgan. 63 Xususan, Vatanimiz hududi paleolit davri jamoalariga tegishli bo’lgan Qo’tirbuloq, Zirabuloq, Omonqo’ton, Samarqand Yuqori paleolit makonlari tadqiqotida qo’lga kiritilgan tosh qurollari Ko’lbuloq, Obirahmat, Shugnov kabi yodgorliklar tosh qurollariga ba’zi jihatlari bilan o’xshashligi faktlarining aniqlanishining o’zi jamoalar qadimdan o’zaro madaniy aloqada bo’lishganliklarini bildiradi. Bu madaniy aloqalar tosh asri keyingi taraqqiyot bosqichlari hisoblanuvchi mezolit va neolit davri jamoalari turmushida ham davom etgan va bu ularga tegishli yodgorliklardan topilgan tosh qurollarda namoyon bo’lgan. Chorbaqti, Sazog’on 1, Ochilg’or makonlari tadqiqotlari bu borada qimmatli ma’lumotlar berdi. Ibtidoiy jamoalar madaniy aloqalari to’g’risida ayniqsa, O’rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog’ massivi Shimoliy yon bag’rida tarqalgan Sazog’on neolit jamoalari madaniyatiga tegishli yodgorliklar qimmatli ma’lumotlar berdi. Umuman olganda, tosh asri yakunlovchi bosqichi hisoblangan neolit davriga kelib jamoalar o’rtasida madaniy aloqalar tezlashgan. O’rta Osiyo, hususan Ikki Daryo oralig’i tog’ va pasttekislik mintaqalari neolit jamoalari moddiy madaniyati hususiyatlari mazkur masalada o’ziga hos ahamiyat kasb etadi. Malumki, O’rta Osiyo miqyosida Janubiy Turkmanistonda Joytun madaniyati Markaziy va Janubiy Tojikistonda Hisor madaniyati, Xorazm hududi, Qizilqum va Zarafshon daryosi etaklarida Kaltaminor tarixiy- madaniy jamoalari moddiy madaniyatlari batafsil tadqiq etilgan. Shuningdek so’ngi yillar mobaynida O’rta Osiyo arxeologiyasi fani taraqqiyotida O’rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog’ massivi yon bag’rida Sazog’on madaniyati va Farg’ona vohasida Markaziy Farg’ona madaniyatining ochilishi va ilmiy asoslanishi muhim ahamiyat kasb etib, neolit davri jamoalari moddiy madaniyati tadqiqotida yangi sahifalarni ochdi. Darhaqiqat, tosh jamoalar o’zaro madaniy aloqadorliklari yoxud ular o’zaro qo’ni-qo’shnichilik munosabatlari, bir-birlari turmush tarzlarining u yoki bu tomonlarini o’zlashtirilganliklari masalasi shu soha mutahassis olimlari diqqat markazida bo’lgan va aytish mumkinki dolzarb muammoni tom manoda ilk bor kun tartibiga qo’ygan kishi A. P. Okladnikov bo’ldi. Keyingi yillar tadqiqotida 64 ham neolit jamoalari moddiy madaniy aloqadorliklari borasida bazi izlanishlar ko’zga tashlanib turibdi. Ayni kunlarda bu masalaga O’rta Zarafshon vohasi Sazog’on jamoalari moddiy madaniyatiga tegishli manbalar nisbatan ishonchliroq oydinliklar kiritmoqda. Fikrimizcha, bu Sazag’on jamoalari joylashgan jo’g’rofik mintaqa bilan izohlansa ajab emas. Sababi, Sazag’on madaniyati bir tomondan O’rta Osiyo tog’ mintaqasi (Hisor madaniyati) ikkinchi tomondan O’rta Osiyo pasttekislik mintaqasi ( Kaltaminor mintaqasi) neolit jamoalari o’rtasidagi oraliq madaniyat hisoblanadi va o’z moddiy madaniyatida o’ziga hos hususiyatlarni o’zida namoyon etgan holda mazkur madaniyatlar, bazi jihatlarini mujassamlashtirganligi ham tadqiqotlardan malum. Shu holatlar shubhasiz jamoalar qo’ni- qo’shnichilik o’zaro madaniy aloqadorliklari mahsulidir. Sazog’on jamoalarini qo’shni Kaltaminor jamoalari hamda Markaziy Farg’ona jamoalari bilan o’zaro madaniy yaqinliklar masalalari tadqiqotlarimizda imkoniyat darajasida keltirilgan. Aniqrog’i Kaltaminor jamoalari bilan madaniy yaqinlik dastavval ular tosh qurollarini yasalish materiali, tosh industriyasi paraqali qismi, sopol buYumlar o’xshashligi kabi jihatlari bilan belgilansa, Markaziy Farg’ona jamoalari bilan o’zaro madaniy aloqadorliklari esa ular tosh industriyasi paraqali qismi mikroparaqalar salmog’i ko’pligi (Markaziy Farg’ona 90 % ; Sazag’on 82) bilan izohlanadi. Sazog’on jamoalarining O’rta Osiyo tog’ mintaqasi Hisor neolit jamoalari bilan ham madaniy yaqinliklari bor. To’g’ri, oldingi tadqiqotlarda bu borada mutahassislar tomonidan bazi yondashuvlar bo’lgan, yani Sazog’on madaniyati O’rta Osiyo tog’ neoliti madaniyatlari tarkibiga kiritilgan, lekin o’z navbatida madaniy yaqinlikni etirof etgan holda Sazag’on jamoalari moddiy-madaniyatini Hisor madaniyatidan farq qiluvchi jihatlari ham yaqqol ko’rsatilib, alohida mustaqil madaniyat ekanligi ilmiy asoslangan edi. Ayni kunlarda Sazog’on jamoalari makonlari (Djangal-1, Tepaqul-1) tadqiqotlarida qo’lga kiritilayotgan arxeologik manbalar Hisor jamoalari bilan madaniy aloqadorliklar borasida yangi malumotlar bermoqda. Yangi manbalar esa madaniy yaqinlikni ular tosh industriyasida namoyon bo’lganligini , yani otshepli- paraqali va eng muhimi 65 qayroqtoshli industriya ekanligini ko’rsatmoqda. Shuningdek, ikkala tosh industiyada ham , O’rta Osiyo tog’ mintaqasi neolit madaniyatiga hos yon tomonlama old qismiga ishlov berilgan tosh o’zaklari (nukleusы torsevogo tipa) ponasimon qurollar, tik, baland ish maydoniga ega bo’lgan otshepdan yasalgan qirg’ichlar paraqadan yasalgan “tutqovul tipidagi” teshgich qurollar mavjud. O’z vaqtida V. A. Ranov Tutqovul makonida uch qismi yoysimon qisman egilgan holda ish maydoniga ega bo’lgan paraqadan yasalgan teshgich qurollarni mahsus ajratib, ularni qolgan makonlardan ham topilgan bu turdagi qurollar bilan birgalikda “utqovul tipidagi”teshgich qurollar nomi bilan fanga olib kirgan edi. Ana shu turdagi qurollar Sazog’on 1,2, Jangal 1, Tepaqul3,4 kabi Sazog’on makonlarida turkum holda uchratildi. Ponasimon qurollarning ham ikkala madaniyat uchun hosligi borasida shunday fikr Yuritish mumkin. Shu faktlarning o’zi jamoalar madaniy aloqadorliklarini bildirib turibdi. Bu madaniy aloqadorliklar nisbatan jadalroq yirik tog’ vohalari, tog’ yon bag’rlari, hamda tog’ soylari yon qayirlarida sodir bo’lganliklari tadqiqotlarda yanada ravshan bo’lmoqda. Shu nuqtai nazardan Sazog’on makonlari moddiy madaniyatlar juda istiqbolli hisoblanadi va shubhasiz, kelgusida bu borada yangi manbalar qo’lga kiritiladi. Magistrlik dissertasion tadqiqotimizning yakuniy xulosalari sifatida quyidagilarni keltirishimiz mumkin: 1. Vatanimiz sarhadlari na faqat O’rta Osiyo, balki Butun Sharq dunyosida qadimgi, ko’hna madaniyat markazlaridan biri hisoblanadi. Buni tadqiq etilgan ko’p sonli tarixiy-madaniy yodgorliklar o’rganilishi jarayonida qo’lga kiritilgan arxeologik manbalar ko’rsatib turibdi. 2. Kishilik tarixi tosh asri jamoalarining moddiy madaniyati tadqiqotida jamoalarning o‘zaro madaniy aloqalari to‘g‘risida ma’lumot beruvchi katta hajmdagi materiallar qo‘lga kiritilishiga erishildi. Bu ma’lumotlar asosan makonlar tosh industriyasi xarakteri va tosh qurollarini qiyosiy tipologik tahlili natijalaridan olindi. 66 3. Tosh davri jamoalari madaniy aloqalari jamoalar tosh asri taraqqiyoti bosqichlarida ma’lum bir hududlar bilan chegaralanib yashab qolishmasdan oziq- ovqat, tosh qurollari yasash uchun xom ashyolar izlab qo’shni hududlarga siljib borishganligi jarayoni bilan bog‘liq bo‘lganligi aniqlandi. 4. Ibtidoiy jamoalar o’zaro qo’ni-qo’shnichilik madaniy aloqalari ularga tegishli makonlar tosh industriyasi xarakteri, tosh qurollari tipologik tahlili va ularni qiyosiy taqqoslash, tosh qurollari shakli, ishlov berilishi usullari, turmushda bajargan funksiyasi, jamoalar turar-joylari tuzilishi, diniy e’tiqod binolari, qabr tuzilishlari, zeb-ziynatlarida namoyon bo’lganligi dalillandi. 5. Vatanimiz sarhadlarida o‘rta paleolit davridan jamoalarning o‘zaro aloqalari kuzatilgan. Mezolit va neolit davri jamoalari hayotida bu jarayon jadallashgan. Ayniqsa, neolit davrida Sazog‘on neolit jamoalari bir tomondan O‘rta Osiyo tog‘ mintaqasi Hisor va Markaziy Farg‘ona neolit jamoalari va ikkinchi tomondan O‘rta Osiyo pasttekislik mintaqasi Kaltaminor neolit jamoalari bilan o‘zaro yaqindan aloqada bo‘lishganliklari masalasi aniqlanib, bu jarayon arxeologik ashyolar asosida dalillandi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar O’rta Osiyo tog’, tog’ yon bag’ri, pasttekislik mintaqalari tosh davri jamoalari o’zaro madaniy aloqadoliklari hamda jamoalar o’zaro qo’ni- qo’shnichilik madaniy aloqadorliklarning mexanizmini ishlab chiqish borasidagi ayrim izlanishlar hisoblanadi. Bu muammo ancha murakkab bo’lib, mohiyati nuqtai nazaridan bevosita jamoalar etnik jarayonlarini o’rganish demakdir. 67 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI Аннаев Т., Шайдуллаев Ш. Су рхондарё тарихидан лавќалар (Љадимги даврдан XIX асрга љадар). –Т., 1997, 107 б. Алпысбаев Х.А. Итина М.А., Чалая Л.А. Неолит. - В кн.: История Казахстана, т.1. – Алма-ата, 1977. Бижанов Е.Б. Памятники каменного века впадины Шахпахты // Археология Приаралья, вып.2.– Ташкент, 1984. Бижанов Е.Б. Неолитические памятники юго-восточного Устюрта. // Древняя и средневековая культура юго-восточного Устюрта. – Ташкент : Фан, 1978. С.18-79 ; Бижанов Е.Б. Бижанов Е.Б.Каменный век Устюрта. Авт.реф. на соискание уч.степени д.и.н. – Нукус, 1996. 42 ; Брунет Ф, Хужаназаров М. Хашимов Х. Новые данные к хронологии Кельтеминарской культуры в Узбекистане ( VII - IV тыс. лет.до н.э) // ИМКУ , № 38.- Самарканд, 2012. Виноградов А.В. Неолитические памятники Хорезма - МЭХ, вып.8. – М.: Наука, 1968 . Виноградов А. В. О локальных вариантах неолитической культуры Кызылкумов.- КСИА, 1970, вып. 122. Виноградов А.В. Мамедов Э.Д. Первобытный Лявлякан. Этапы древнейшего заселения и освоения Внутренних Кызылкумов - МЭХ, вып.10. – М.: Наука, 1975 ; Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречье. М., 1981. Виноградова Н.М., Ранов В,А.,Филимонова Т.Г. Изучение гиссарской культуры и неолитические слои поселения Кангуртут. М., 2008.41,42-бб. Джуракулов М.Д., Холматов Н.У. Мезолит и неолит Среднего Зарафшана. – Ташкент: Фан, 1991. Джуракулов М.Д. Сазоғон неолит маконининг дастлабки ўрганилиши натижалари // Археология ва этнография масалалари. - Самарқанд, 1984. Джуракулов М.Ж. Самаркандская стоянка и проблемы верхнего палеолита в Средней Азии. – Ташкент: Фан, 1987. Деревянко А.П..Исламов У.И. и др. Верхний палеолит Узбекистана: Стоянка Кульбулак. ИМКУ, № 38, Самарканд, 2012. Деревянко А.П..Исламов У.И. и др. Верхний палеолит Узбекистана: Стоянка Додекатым. ИМКУ, № 38, Самарканд, 2012. 68 Деревянко А.П. и др. Новые данные о палеолитических индустриях пещеры Пальтау (Республики Узбекистан). – Проблемы каменного века Средней и Центральной Азии. Новосибирск, 2002 . Деревянко А.П. и др. Ранний верхний палеолит Узбекистана : индустрия грота Оби –Рахмат (по материалам слоев 2-14). Археология, этнография и антропология Евразии 4 (8), Новосибирск, 2001. Заднепровский Ю.А. Неолит Центральной Ферганы // КСИА. В ып.106. - М., 1966. Исламов У. И. Мезолит Средней Азии. Автореф. дисс.на соиск. уч. степени д-ра.ист.наук-Новосибирск. 1977. Исламов У.И., Тимофеев В.И. Культура каменного века Центральной Ферганы. – Ташкент: Фан, 1986. С. 304. Зайберт В.Ф. Неолит Северного Казахстана. Автореф. канд.дисс. – М., 1979 Исаков А. Взаимодействие культуры горных земледельцев Зарафшана с кочевниками-скотоводами. Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизаций. – Алма-ата, 1987. Исламов У.И. Проблемы происхождения человека в Средней Азии.// К истокам истории древнекаменного века Средней Азии.-Ташкент, 1996, с.15- 22. Исламов У.И. Новые материалы по каменному веку Южного Узбекистана // Древняя Бактрия. –Л., 1974 . Исламов У.И. Древнейшая пещерная палеолитическая стоянка Сельунгур Ферганской долине. - СА, 1990, №2. С. 115-126 . Исламов У.И. Новые материалы по каменному веку Южного Узбекистана // Древняя Бактрия. –Л., 1974 . Исламов У.И. Обиширская культура – Ташкент: «Фан». 1980 Исламов У.И. Мезолитическая стоянка Кушилиш под Ташкентом. ОНУ, 1970, № 7. Исламов У. Пещера Мачай. – Ташкент: Фан, 1975. Исламов У.И. Древнейшая пещерная палеолитическая стоянка Сельунгур Ферганской долине. - СА, 1990, №2. С. 115-126 . Коробкова Г.Ф. Мезолит Средней Азии и Казахстана. Мезолит СССР, М., Наука, 1980, с.154. Лев Д.Н. Итоги работы археологического отряда Самаркандского госуниверситета имени А.Навои в 1966 году // Материалы по истории и археологии Узбекистана. Труды СамГУ , вып.218 . - Самарканд, 1972 .- С.3-17. Матюшин Г.Н. Мезолит Южного Урала. – М.: Наука, 1976. С. 162. Рис.44. Мелентьев А.Н. Памятники сероглазовской культуры (неолит Северного Прикаспия). - КСИА, 1975, вып.141. 69 Марков Г.Е., Ҳамрокулиев С. Новая стоянка оюклинской культуры в Приаралье. М.1978. Матюшин Г.Н. Мезолит Южного Урала. М.: 1976. Матюшин Г.Н. О южных связях мезолита Урала. В сб. Археология и этнография Башкирии. Т.2. Уфа, 1964. Массон В.М. Поселение Джейтун (проблемы становления производящей экономики). МИА, № 180, 1971. Марков Г.Е. Грот Дам-Дам чешме 2 в Восточном Прикаспии. – СА, 1966, №2. Марков Г.Е., Хамракулиев С. Новая стоянка оюклинской культуры в Северном Прибалханье. Вестник МГУ, история, 1980. Низовья Амударьи, Сарыкамыш, Узбой. История формирования и заселения. – МХЭ, вып.3. – М., 1960. Окладников А.П. Исследование мустьерской стоянки и погребения неандертальца в гроте Тешик-таш. Южный Узбекистан (Средняя Азия). В кн.: Тешик-Таш. –М., 1949 Окладников А.П. Палеолит и мезолит Средней Азии. Средняя Азия в эпоху камня и бронзы.- М.Л.,1966. Парфенов Г.В. Следы древних культур на городище Айртам. ИМКУ, вып.2., 1961. Ранов В.А., Юсупов А.Х., Филимонова Т.Г. Каменный инвентарь стоянки Дараи Шур и его культурные связи. Культура первобытной эпохи Таджикистана (от мезолита до бронзы). Доныш, Душанбе, 1982, с.5-12 .Ранов В.А. Гиссарская культура: распространение, хронология, экономика. // Культура первобытной эпохи Таджикистана. – Душанбе, 1982; Ранов В.А Гиссарская культура – неолит горных областей Средней Азии. // Каменной век Северной, Средней и Восточной Азии. – Новосибирск, 1985; ). В.А. Памир и проблема заселения высокогорной Азии человеком каменного века. «Страны и народы Востока» вып.ХУ1, М., 1975. Ранов В.А., Юсупов А.Х., Филимонова Т.Г. Каменный инвентарь стоянки Дараи Шур и его культурные связи. Культура первобытной эпохи Таджикистана (от мезолита до бронзы). Доныш, Душанбе, 1982, с.5-12.Ранов В.А История Таджикского народа. Том 1. – Душанбе, 1998. C айфуллаев Б.К. палеолит долины реки Зарафшон и Северо=Восточных Кызылкумов// дисс к.и.н. Самарканд,2003.Толстов С.П. Древней Хорезм. – М.: Издательство МГУ, 70 1948. Формозов А.А. Проблемы этнокультурной истории каменного века на территории Европейской части России. М., 1977. С.113-129. Холматов Н.У. Тошкент ва Зарафшон ҳавзаси тош даври жамоалари маданияти хусусида. Ўзбекистон пайтахти Тошкент 2200 ёшда. Халқаро илмий конференция материаллари. Тошкент, 2009. . Холматов Н.У. Мезолит низовьев Зарафшана. ИМКУ, 30. 2000. Худойбердиев Р.А. Гречкина Т.Ю. Замича-тош – Новый памятник каменного века. Палеоэкология и проблемы первобытной археологии Центральной Азии. ТДК, Самарканд, 1992. Холматов Н.У. Ўзбекистон неолит даври жамоаларининг моддий маданияти. Ташкент, Фан, 2008. Холматов Н.У. Мезолит и неолит Нижнего Зарафшана. Ташкент,Фан, 2007. Холматов Н.У. Неолитическая стоянка Джангал 1 (новые данные о культурных контактах населения равнин и предгорий) - Проблемы взаимосвязи природы и общества в каменном веке в Средней Азии . – Т а шкент, 1988; Холматов Н.У. Ўрта Осиё неолит жамоалари тарихий-маданий алоқалари саҳифасидан // Ўзбекистонда этно-демографик жараёнлар. Халқаро конференция материаллари. 1-қисм. Тошкент, 2005 Худойбердиев Р.А. Гречкина Т.Ю. Замича-тош – Новый памятник каменного века // Палеоэкология и проблемы первобытной археологии Центральной Азии. - Самарканд, 1992. Худойбердиев Р.А. Агалик-новая стоянка каменного века // Узбекистон в древности и средневековье . – Самарканд , 1992.-С.13-15. Холматов Н.У. Новые неолитические памятники на староречьях Зеравшана. // Новые открытия в Приаралье, вып. 1, М. , 1991. С.4-32; Холматов Н.У. К хронологии келтаминарских материалов староречий Зарафшана. ИМКУ, Вып. 3 4, Самарканд, 2004. С.17-25. Холматов Н.У. Сазоғон маданияти ва Ўзбекистон неолит даври тадқиқоти муаммолари // Ўзбекистон тарихи долзарб муаммолари. Республика илмий анжумани материаллари, 1-қисм. - Самарқанд,2016; Холматов Н.У. Неолит Узбекистана: проблемы и перспективы //«Наука и мир». Волгаград, 2018 ; Холматов Н.У. Неолит Узбекистана // “Global science and innovations 2018 Central Azia II» Международной научно-практической конференции. - Остана, 2018.- С.548-551; 71 Холматов Н.Ў. Очилғор макони маданий горизонтларининг конструктив тузилмалари, таркибий элементлари хусусида // Ўзбекистон археологияси, №2(3). - Ташкент, 2011 Холматов Н.У. Неолитическая стоянка Джангал 1 (новые данные о культурных контактах населения равнин и предгорий) // Проблемы взаимосвязи природы и общества в каменном веке в Средней Азии . Т а шкент, 1988. Холматов Н.У. Общее и особенное Центрально Ферганского и Самаркандского неолита // Палеоэкология и проблемы первобытной археологии Центральной Азии. Самарканд, 1992. Холматов Н.У. Сазағон неолитининг ўзига хос қирралари ва қўшничилик маданий алоқалари // Археология, қадимги дунё тарихи ва этнография. Илмий мақолалар тўплами. Самарқанд, 2001. Kholmatov N.U. The neolithik of middle Zerafshan river // International Scientific Journal Theoretical &Applied Science, №11(67). - Philadelphia, USA , 2018. – P. 35-39. SzumchakK., KhudzhanazarovM. Exploring the neolitik of theKyzyl-kums Ajakagytma «thesite» endothercollection. – Warshava university, 2006; 72

O‘zbekiston tosh davri jamoalarining madaniy aloqalari tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli Mundar eja KIRISH ……………………………………………………………………… 4-18 I BOB.O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston tosh asri jamoalari moddiy madaniyatining o‘rganilishi tarixi: I.1O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston paleolit va mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatining o‘rganilishi tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli……………………………………………………………………… 19-29 I.2. O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston neolit davri jamoalari moddiy madaniyatining o‘rganilishi tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli………………………………………………………………………30-39 II-BOB. O‘zbekiston tosh asri jamoalarining madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli II.1. O‘zbekiston paleolit davri jamoalari madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli………………………………………… 40-4 5 II.2. O‘zbekiston mezolit davri jamoalari madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli……………………………………… 4 6 -5 2 III-BOB. O‘zbekiston neolit davri jamoalari madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli III.1. O‘zbekiston neolit davri kaltaminor jamoalari madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli……………………………….. 5 3 -5 7 III. 2. O‘zbekiston neolit davri Sazog‘on, Markaziy Farg‘ona va UstYurt jamoalari madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli……………………………………………………………………… 5 8 -6 4 XULOSA…………………………………………………………………… 6 5 -68 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………..….. 69-74 1

KIRISH Magistrlik dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Kishilik tarixi taraqqiyoti ilk bosqichlarinitosh asri o‘z ichiga oladi (3-2 mln- mil avv. IV yillklar). Bu davr tosh qurollarning yasalishi texnikasi va ularga ishlov berilishi usullari, tosh industriyasining o‘ziga xoslik jihatlari, mehnat qurollarining turmushda bajargan funsiyalari asosida o‘z taraqqiyoti bosqichlari ketma-ketligiga ega, ya’ni bular paleolit (3-2 mln- 12 ming yilliklar), mezolit ( 12-7 ming yilliklar) va neolit (6-4 ming yilliklar)tarixiy davrlardan iborat. Tosh asrining har bir tarixiy davrida o‘ziga xos ijtimoiy tuzumi, odamlar turmush tarzi, kundalik xo‘jalik mashg‘ulotlari, mehnat qurollari bo‘lgan, shuningdek, ularda madaniy va iqtisodiy ixtiro va kashfiyotlari ro‘y bergan. Odamzod ilk jamiyatida ular hali tabiatga to‘la qaramliligi bilan xarakterlanadi. Lekin, vaqt o‘tishi bilan inson va tabiatning o‘zaro aloqadorligi masalasi mazmunan o‘ta dolzarb ahamiyat kasb etadi.Bu aloqadorlik tarixiy davrlarda o‘ziga xoslikni tashkil etib, ularning har birida inson tomonidan yaratilgan ixtiro va kashfiyotlar, ya’ni o‘z davri uchun innovatsiyalar bilan xarakterlanadi. Masalan, tosh qurollarining odamzod tomonidan kashf etilishining o‘zi o‘z davri uchun buYuk innovatsion faoliyat edi. Sun’iy olovning kashf etilishi esa, so‘zsiz, insonlar turmushida, o‘zining biologik jihatdan takomillashuvida (pishgan ovqatlarni tanovul qilishi), uning jamiyatida muhim ijtimoiy ahamiyat kasb etgan. Magistrlik dissertatsiya uchun tanlagan mavzumiz O‘rta Osiyo miqyosida tosh asri taraqqiyoti bosqichlarida madaniy aloqalar va odamzod tomonidan yaratilgan moddiy madaniyatning kelib chiqishi tarixiy ildizlariga bag‘ishlanadi. Bu mavzuni biz be’jizga tanlamaganmiz. Sababi, tadqiqotlar ko‘rsatishicha, so‘nggi paleolit davridan e’tiboran etnos, etnik birikmalar shakllana borganligi haqida ma’lumotlar bor. Ma’lumki, kishilik tarixi ibtidoiy davri, xususan tosh asri jamoalari ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy taraqqiyotini o‘rganishda etnik jamoalari, etnomadaniyat, etnogenetik jarayonlar masalasi dolzarbdir. Aniqrog‘i, 2

etnogenetik jarayonlar tosh asrining qaysi taraqqiyot bosqichiga oid degan masala mutaxassislar diqqat markazida bo‘lgan va hanuzgacha tadqiqot ob’ekti bo‘lib kelmoqda. Nima uchun shunday, sababi etnik birikma jamoalarning mustaqil madaniyati demakdir. Demak, dissertatsiyamizning mazmuni O‘rta Osiyo tosh asri jamoalari madaniyatining shakllanishi va rivojining tarixiy ildizlari, madaniy aloqalarga bag‘ishlangan ekan, buni yoritishda so‘zsiz, tadqiqotlarda aniqlangan va mustaqil madaniyat sifatida paleolit,mezolit va neolit davrlar uchun ilmiy asoslangan arxeologik madaniyatlarning o‘rni va ahamiyati katta. Sababi shu O‘rta Osiyo sarhadlari miqyosida tosh asri tarixiy davrlari kesimidagi ushbu madaniyatlarningkelib chiqishi tarixiy ildizlari, madaniy aloqalarni biz o‘z ishimizda yoritib, eng so‘nggi arxeologik tadqiqotlarda qo‘lga kiritilgan manba, ma’lumotlar asosida ilmiy asoslab berishimiz lozim. Bunda madaniyatlar shakllanishi avtoxton xarakteri muhim ahamiyat kasb etadi O‘rta Osiyo miqyosida paleolit davri, xususan Zarafshon, Farg‘ona, Surxon va Toshkent vohasi paleolit davri jamoalarining madaniyati, mezolit davriga oid Obishir (Farg‘ona vohasida), Vaxsh (Tojikiston hududida), Aydabol (UstYurt palotasida) kabi madaniyatlar, neolit davriga oid Joyitun (Janubiy Turkmaniston), Kaltaminor (Amudaryo va Zarafshon daryosi Quyi oqimlari, Qizilqumda) Hisor (Tojikiston sarhadlarida), Markaziy Farg‘ona (Farg‘ona vodiysida), Sazog‘on (O‘rta Zarafshon vohasida) UstYurt neolit madaniyati kabi tosh asri jamoalariga tegishli madaniyatlar mavjud va tadqiq etilgan. Ushbu madaniyatlar kelib chiqishi tarixiy ildizlari, jamoalar madaniy aloqalari ishda yoritiladi. Ta’kidlash joizki, hozirgi kunda kishilik tarixi taraqqiyotining ilk bosqichlarini o‘z ichiga oluvchi butun bir davr, ya’ni O‘rta Osiyoda tosh asri tarixi, tarixshunosligi xususan, antropogenez jarayoni, inson va tabiatning o‘zaro aloqadorligi, tosh asrining davrlashtirilishi va tarixiy bosqichlarning o‘ziga xos xususiyatlari, davr yodgorliklarining xronologik doirasi va mustaqil arxeologik madaniyatlari, jamoalar moddiy madaniyati, odamlar turmush tarzi, kunlik mashg‘ulotlari, mehnat qurollari va ularning evolYusiyasi, xo‘jalik va madaniy ixtiro, kashfiyotlar, 3

aholining mafkuraviy qarashlari ma’naviy kechinmalari, diniy tasavvurlari, ibtidoiy san’at, etnos, etnomadaniy qiyofasi va antropologik tiplar, shu davrda ro‘y bergan ijtimoiy- iqtisodiy Yuksalishlar, urug‘chilik jamoa tuzumining shakllanishi va rivoji, ikki xo‘jalik va madaniy tiplar, ya’ni o‘zlashtirma xo‘jalik va ishlab chiqarish iqtisodiyotiga asoslangan jamoalar madaniyati, iqtisodiy va madaniy aloqalar, madaniyatlar kelib chiqishi tarixiy ildizlari haqida keyingi yillar tadqiqotlarida muhim natijalarga erishilmoqda. Bizning mazkur dissertatsiyamizning mazmuni va uning yozilishi keyingi uch o‘n yilliklar davomida O‘rta Osiyoda, shu jumladan O‘zbekiston hududida tosh asri yodgorliklari tadqiqotida qo‘lga kiritilgan kashfiyotlar, zamonaviy yondoshuvlar asosida katta hajmdagi arxeologik manbalar tahlili bo‘yicha chiqarilgan xulosalarga tayanilgani bilan xarakterlanadi. Ma’lumki, Respublikamiz mustaqilligi yillarida tosh asri yodgorliklari tadqiqotida jahonning nufuzli ilmiy markazlari bilan hamkorliklar yo‘lga qo‘yildi, xalqaro arxeologik qo‘shma ekspeditsiyalar (O‘zbekiston-Rossiya, O‘zbekiston-Polsha, O‘zbekiston-Fransiya, O‘zbekiston-Xitoy kabi) faoliyat ko‘rsatdi, zamonaviy metodikalar qo‘llanildi, taniqli xorij mutaxassislari ishtirok etishdi. Magistrlik dissertatsiyamiz mavzusining dolzarbligi quyidagilar bilan belgilanadi. O‘rta Osiyo hududi sharq dunyosida qadimgi madaniyat markazlaridan biri hisoblanadi. Bu madaniyatning jonli guvohlari bo‘lgan tarixiy madaniy yodgorliklar ko‘plab tadqiq etilgan. Jumladan, kishilik tarixi tosh asriga oid yodgorliklar tadqiqotida qo‘lga kiritilgan ashyolar o‘sha davr jamoalari ijtimoiy tuzumi, kunlik turmush tarzi, mashg‘ulotlari, ma’naviy kechinmalari, o‘zaro qo‘ni- qo‘shnichilik madaniy aloqalari to‘g‘risida qimmatli manba bo‘lib xizmat qiladi. Xususan, tosh davri jamoalarining madaniy aloqalari ibtidoiy davr madaniyatini o‘rganishda dolzarb masalalardan biridir. Dastlab A.P.Okladnikov tomonidan bu masalaga e’tibor qaratilgan bo‘lsa, keyinchalik S.P.Tolstov, A.V.Vinogradov, V.A.Ranov, U.Islomov, M.Jo‘raqulov, E.Bijanov kabi olimlar ham o‘z tadqiqotlarida O‘rta Osiyo tosh davri jamoalari o‘zaro madaniy aloqalari to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar keltirishganlar. Jumladan, U.Islomov Farg‘ona 4

vohasi neolit davri jamoalarining Markaziy va Janubiy Tojikiston xududi Hisor neolit jamoalari madaniyatiga o‘xshashligi, V.A.Ranov o‘z navbatida Hisor neolit jamoalarining Farg‘ona, Zarafshon vohasi va Shimoliy Afg‘oniston hududi neolit jamoalari bilan madaniy aloqalari to‘g‘risida qiziqarli faktlar keltirgan. M. Jo‘raqulov O‘rta Zarafshon vohasi Sazog‘on neolit jamoalarining Tojikiston hududi Hisor jamoalari, Farg‘ona vohasi Markaziy Farg‘ona neolit jamoalari, S.P.Tolstov, A.V.Vinogradovlar Xorazm hududi kaltaminor jamoalarining Janubiy Turkmaniston va Yaqin Sharq hududi neolit jamoalari o‘zaro qo‘ni qo‘shnichilik madaniy aloqalari borasida qimmatli ma’lumotlar keltirishadi. E.Bijanov Usturt tosh davri jamoalarining Xorazm, Sharqiy Kaspiybo‘yi, Janubiy Turkmaniston, Yaqin Sharq hududi jamoalari bilan yaqindan madaniy aloqada bo‘lib yashaganliklari to‘g‘risida o‘z tadqiqotida ma’lumotlar keltirgan. Bu madaniy aloqalar tosh asriga oid yodgorliklar tosh industriyasi, tosh qurollari shakli, ishlov berilishi usullari, tosh qurollari yasalish xom ashyolari, turar joylari, qabrlari, sopol idishlari va ularga ishlangan naqshlarida namoyon bo‘lgan. Demakkim, odamzod qadimdan ma’lum bir hudud bilan chegaralanib yashab qolmasdan, balkim ular oziq-ovqat topish ilinjida yoki tosh qurollari yasash uchun xom ashyolar izlashib boshqa joylarga borib qolishganlar va u joydagi jamoalar madaniyatining ba’zi jihatlarini o‘zlashtirib olishganlar, aksincha ular madaniyatiga ta’sir ko‘rsatganlar. Bunday madaniy aloqalar so‘zsiz jamoalar tomonidan yaratilgan madaniyatlarda shu tariqa o‘z aksini topgan. Xulosa shuki, O‘rta Osiyo hududida kishilik tarixi taraqqiyoti ilk bosqichini o‘z ichiga olgan tosh davridanoq jamoalar o‘rtasida o‘zaro qo‘ni qo‘shnichilik madaniy aloqalari bo‘lgan ekan. Bu madaniy aloqalar tarixiy taraqqiyot keyingi bosqichlarida ham uzluksiz davom etgan va u xalqlarning urf-odati, turmush tarzi, xo‘jalik mashg‘ulotlari, diniy e’tiqodlari, san’ati, bayramlarida umumiylikni keltirib chiqarganki, elat va xalqlarning kelib chiqish ildizini ham chirmashtirib Yuborgan. Bunga O‘rta Osiyo hududida yashovchi o‘zbek, tojik, qozoq, qirg‘iz, turkman xalqlari tom ma’noda misol bo‘ladi. 5

O'xshashlar

O‘rta Osiyo ibtidoiy davri turar-joylari tadqiqot muammolari va istiqboli
Zarafshon vohasi mezoliti tadqiqot muammolari va istiqboli.
Zarafshon vohasi mezoliti tadqiqot muammolari va istiqboli
ETNIK JARAYONLAR ARXEOLGIK MADANIYATLAR TAHLILIDA TADQIQOT MUAMMOLARI VA ISTIQBOLI (O’RTA OSIYO TOSH ASRI MISOLIDA)
Surxondaryo bronza davri jamoalarining moddiy madaniyati tarixi