logo

ETNIK JARAYONLAR ARXEOLGIK MADANIYATLAR TAHLILIDA TADQIQOT MUAMMOLARI VA ISTIQBOLI (O’RTA OSIYO TOSH ASRI MISOLIDA)

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

547 KB
ETNIK JARAYONLAR ARXEOLGIK MADANIYATLAR TAHLILIDA:
TADQIQOT MUAMMOLARI VA ISTIQBOLI (O’RTA OSIYO TOSH
ASRI MISOLIDA) 
Annotatsiya
Magistrlik dissertatsiya sida   so‘nggi paleolit, mezolit va neolit davrlari   etnik
jarayon ,  etnik birikmalarni   arxeologik madaniyatlar tahlilida ochib  berishda  qo‘lga
kiritilgan  ma’lumotlarni  manba  sifatida   yaxlit  bir   tizimga  solishga   harakat   qildik.
Bunda   mazkur   davrlarda   kechgan   etnogenetik   jarayon ,   etnik   birikmalarni
arxeologik   qazishma   ishlarida   qo‘lga   kiritilgan   arxeologik   ashyolar,   ma’lumotlar
hamda   soha   mutaxassislari   qarashlari   asosida   ifodalashga   e’tibor   qaratildi.   Shu
asnoda   ma’lumotlar   tizimlashtirildi,   tadqiqot   muammosi   va   istiqboli,   jamiyat
ijtimoiy   hayotida   tutgan   o‘rni   masalasi   aniqlashtirildi.   Shuningdek   ishda
etnogenetik   jarayonlar   borasidagi   ilmiy   konsepsiyalar   va   yondashuvlar,     etnos,
etnik   birikma,   etnologiya   maktablari,   etnologiyada   zamonaviy   yo’nalishlar,
ajdodlarimizning o‘tmish, boy madaniy merosini o‘rganishimizda birlamchi tarixiy
manba ekanligi masalalariga ham e’tibor qaratildi va ilmiy asoslandi.
Annotation
In the master's thesis, we tried to integrate the data obtained in the analysis
of   the   ethnic   process   and   ethnic   groups   of   the   last   Paleolithic,   Mesolithic   and
Neolithic periods in the analysis of archaeological cultures into a single system as
a   source.   In   this,   attention   was   paid   to   the   representation   of   the   ethnogenetic
process   of   these   periods,   the   ethnic   groups   based   on   the   archaeological   objects,
information   and   views   of   experts   in   the   field   obtained   during   the   archaeological
excavations. At the same time, the information was systematized, the problem and
perspective of the research, the question of its role in the social life of the society
was   clarified.   In   addition,   scientific   concepts   and   approaches   to   ethnogenetic
processes, ethnos, ethnic combination, schools of ethnology, modern directions in
ethnology, issues   of the primary historical source in studying the past, rich cultural
1 heritage of our ancestors were also paid attention to and scientifically substantiated
in the work.
Mundarija
Kirish… ……………………………………………………………………….4-19
I   BOB .   O‘rta   Osiyo   tosh   asri   so‘nggi   paleolit,   mezolit   va   neolit   davri
jamoalarining   moddiy   madaniyatlari,   etnik   jarayonlar   borasidagi   ilmiy
konsepsiyalar va yondashuvlar
1.1.   O‘rta   Osiyo   tosh   asri   so‘nggi   paleolit,   mezolit   davri   jamoalarining   moddiy
madaniyatlari .……………………………………………………………….20-37
1.2.   O‘rta   Osiyo   tosh   asri   neolit   davri   jamoalarining   moddiy
madaniyatlari … ……………………………………………………………..38-45  
II  B OB . O’rta Osiyo so’nggi paleolit va mezolit davri etnik jarayonlari: 
tadqiqot muammolari va istiqboli.
2.1. Etnik jarayonlar borasidagi ilmiy konsepsiyalar va yondashuvlar………46-55
2.2. O’rta Osiyo so’nggi paleolit va mezolit davri etnik jarayonlari: tadqiqot 
muammolari va stiqboli…………………………… …………………………56-63
III BOB.  O’rta Osiyo neolit davri etnik jarayonlari: tadqiqot muammolari va
istiqboli.
3.1 .   O‘rta   Osiyo   sarhadlari   neolit   davrida   etnik   jarayonlarning   arxeologik
madaniyatlar bilan uzviyligi masalasi    ………………………………………64-68
3.2   O’rta   Osiyo   neolit   davri   etnik   jarayonlari:   tadqiqot   muammolari   va   istiqboli.
………………………………………………………………………79-70
Xulosa………………………………………………………………………... 71-78
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.
2 K IRISH
Magistrlik   dissertatsiya   mavzusining   asoslanishi   va   uning   dolzarbligi.
Tosh asrining har bir tarixiy davrida o‘ziga xos ijtimoiy tuzumi, odamlar turmush
tarzi,   kundalik   xo‘jalik   mashg‘ulotlari,   mehnat   qurollari   bo‘lgan,   shuningdek,
ularda   madaniy   va   iqtisodiy   ixtiro   va   kashfiyotlari   ro‘y   bergan.   S h u   jarayonda
so‘zsiz,   odamninng   o‘zining   biologik   jihatdan   rivojlanishi   masalasi   ham
ahamiyatlidir.   Masalan,   sun’iy   olovning   kashf   etilishi   esa,   so‘zsiz,   insonlar
turmushida,   o‘zining   biologik   jihatdan   takomillashuvida   (pishgan   ovqatlarni
tanovul   qilishi),   uning   jamiyatida   muhim   ijtimoiy   ahamiyat   kasb   etgan.   Turar-
joylarni   qura   boshlagani   ham   o‘z   davri   uchun   muhim   innovatsiyalar   bo‘lib,   endi
odamzod   tabiatga   qaramlikdan   qutiladi   va   asta-sekinlik   bilan   muqim   yashash
turmush   tarziga   o‘tishiga   imkon   beradi.   Shu   kabi   jihatlar   ibtidoiy   odamlarning
ma’lum ijtimoiy uyushmasi  mazmuni, xarakteri bilan ifodasini topadi. Shu nuqtai
nazardan,   magistrlik   dissertatsiyamiz   uchun   tanlagan   mavzumiz   O‘rta   Osiyo
miqyosida   tosh   asri   taraqqiyoti   bosqichlari   etnik   jarayonlari,   etnik   birikmalari   va
ularning   ijtimoiy   ahamiyati   masalalarini   arxeologik   madaniyatlar   tahlilida
yoritishga   bag‘ishlangan.   Mavzuning   asoslanishi   o‘tmish   tariximizni   yoritishda
birlamchi   manba   sifatida   arxeologik   madaniyatlar   mazmunidagi   tadqiqotlarda
qo‘lga   kiritilgan   etnik   birikmalar   shakllanishi,   etnik   jarayonlarga   oid   manba,
ma’lumotlarga tayaniladi. Tadqiqotlar ko‘rsatishicha, bu tarixiy jarayonlar kishilik
tarixi so‘nggi paleolit davrida sodir bo‘lgan tub sotsial o‘zgarishlar mohiyoti bilan
bog‘liq ekan. Aniqrog‘i, “Aql-idrokli” hozirgi zamon ko‘rinishidagi odamzodning
shakllanishi,   urug‘   jamoasinning   yuzaga   kelishi,   dastlabki   turar-joylar   qurila
boshlangani   ma’lum     bir   etnik   birikmalar   shakllana   borganligi   haqida   ma’lumot
beradi.
3 Kishilik tarixi tosh davri jamoalari moddiy madaniyatini o‘rganishda   etnik
birikmalar,   ularning   shakllanishi   tarixiy   shart-sharoitlari   va   ularning   arxeologik
manbalar,  ma’lumotlarga   tayanib   asoslanishi,   tahlili   masalalari   o‘z   mazmunlariga
ko‘ra   dolzarblik   ahamiyat   kasb   etadi.   Soha   mutaxassislari     tosh   asri     jamoalari
moddiy   madaniyatini   o‘rganishda   tadqiqot   obyekti   sifatida   bu   masalaga   e’tibor
qaratishganligi   ilmiy   adabiyotlardan   ma’lum.   Faktik   materiallar   tosh   asri   tayanch
yodgorliklari  manbalariga asosan kishilik tarixi tosh asri so‘nggi paleolit davridan
e’tiboran   dastlabki   etnik   birikmalar   ko‘rinishlari   namoyon   bo‘la   boshlaganligi
ma’lumotini   bermoqda.   Aniqrog‘i,   jahon   tarixshunosligida   dastlabki   etnik
birikmalar ko‘rinishlarini so‘nggi paleolit davri  arxeologik madaniyatlar mazmuni
bilan  bog‘lash   amaliyoti   mavjud.   Mutaxassislar   fikricha,   arxeologik  madaniyatlar
etnik   birikmalarga   asos   beradi.   Bunda   etnik   jarayonni   bir-birlaridan   moddiy
madaniyati   jihatidan  farqlanuvchi  va   o‘ziga  xoslikni   ifodalovchi  ma’lum   mintaqa
miqyosidagi mustaqil arxeologik madaniyatlar e’tirofini anglash mumkin.
O‘rta Osiyo miqyosida paleolit davri, xususan Zarafshon, Farg‘ona, Surxon
va   Toshkent   vohasi   paleolit   davri   jamoalarining   madaniyati,   mezolit   davriga   oid
Obishir   (Farg‘ona   vohasida),   Vaxsh,   Istiq,   Markansuy   (Tojikiston   hududida),
Aydabol   (Ustyurt   palotasida)   kabi   madaniyatlar,   neolit   davriga   oid   Joyitun
(Janubiy   Turkmaniston),   Kaltaminor   (Amudaryo   va   Zarafshon   daryosi   Quyi
oqimlari,   Qizilqumda)   Hisor   (Tojikiston   sarhadlarida),   Markaziy   Farg‘ona
(Farg‘ona   vodiysida),   Sazog‘on   (O‘rta   Zarafshon   vohasida)   Ustyurt   neolit
madaniyati   tadqiqotlari   natijalari   ma’lum   ma’noda   etnik   birikma,   etnik
jarayonlarnni tahlil etishga ilmiy asos bermoqda. 
Magistrlik   dissertatsiyamiz   mavzusining   dolzarbligi   quyidagilar   bilan
belgilanadi.   Keyingi   yillarda   O‘rta   Osiyo,   xususan   O‘zbekistonda   xalqimizning
o‘tmish   tarixi,   ajdodlarimiz   tomonidan   yaratilgan   madaniy   merosni   chuqur
o‘rganish   va   uni   jahon   hamjamiyatiga   taqdim   etish   ishlariga   katta   e’tibor
qaratilmoqda.  Jumladan,  Muhtaram   Prezidentimiz   Sh.M.Mirziyoev
tomonidan   izchillik   bilan   amalga   oshirilayotgan   taraqqiyotimizning   “o‘zbek
modeli”ini   dunyo   hamjamiyati   tan   oldi.   2016   yil   4   dekabrda   yangi   saylangan
4 Prezidentimiz   SH.M.   Mirziyoev   o‘zining   O‘zbekiston   Respublikasi   Oliy   Majlisi
Qonunchilik   palatasi   va   Senatining   qo‘shma   majlisidagi   nutqida   taraqqiyot
yo‘limiz   borasida   to‘xtalib,   quyidagilarni   ta’kidladi:   “B iz   muhtaram   Birinchi
Prezidentimiz   Islom   Abdug‘anievich   Karimov   boshlab   bergan   keng
ko‘lamli   siyosiy,   iqtisodiy   va   ijtimoiy   islohotlar   yo‘lini   og‘ishmasdan,
qat’iy va izchil davom ettiramiz. Bu yo‘l – erkin, demokratik, insonparvar
davlat   qurish,   fuqarolik   jamiyatini   shakllantirish,   Vatanimiz   iqtisodiy
qudratini   yuksaltirish   va   yanada   ravnaq   toptirishning   mustahkam
zaminidir" 1
.   Shuningdek,   Respublikamiz   mustaqilligining   dastlabki
davridanoq   madaniy   merosimizni   tadqiq   etishning   huquqiy   asoslari
yaratila boshlandi.   2001 yilda «Madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va
ulardan   foydalanish   to‘g‘risida»,   2009   yil   16   iyunda     «Arxeologiya   merosi
ob’ektlarini   muhofaza   qilish   va   ulardan   foydalanish   to‘g‘risida»   gi   qonunlar,
O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Shavkat   Mirziyoevning   2018   yil   17
yanvardagi “Moddiy madaniy va arxeologik meros ob’ektlarini muhofaza qilish va
ulardan   foydalanishni   takomillashtirish   to‘g‘risida”gi   F-5181-son   farmoyishi,
O‘zbekiston   Respublikasi   VMsining   “Arxeologik   tadqiqotlarni   tubdan
takomillashtirish   to‘g‘risidagi   21   sentyabr   2019   yil   792-sonli   qarori   shular
jumlasidandir.   Madaniy   meros   ob’ektlaridan   foydalanish   borasidagi
farmoyishlarning   ijrosi   sifatida   O‘zbekiston   Respublikasi   Oliy   va   o‘rta   maxsus
ta’lim   vazirligining     Ma’naviyat   va   tarix,   arxeologiya   yo‘nalishlaridagi   darsni
o‘quv yili davomida muzeylar, madaniy meros ob’ektlarida tizimli olib borilishini
ta’minlashning   qo‘shma   chora-tadbirlari   rejasining   (2019   yil   7   dekabr,№   87-03-
4783)   ishlab   chiqilganligi   ta’lim,   fan   va   ishlab   chiqarish   integratsiyasini   amalga
oshirishda dasturi amal bo‘ldi. 
1
«Эркин   ва   фаровон,   демократик   Ўзбекистон   давлатини   мард   ва   олижаноб   халқимиз   билан   бирга
қурамиз”   Шавкат   Мирзиёевнинг   Ўзбекистон   Республикаси   Президенти   лавозимига   киришиш   тантанали
маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқи . // Халқ сўзи, 2016 йил,
15 декабрь . 
5 Mavzuning   o'ganilganligi   darajasi :   darhaqiqat   tosh   asri   taraqqiyoti
bosqichlari   arxeologik   madaniyatlari   bilan   bu   tarixiy   jarayon   bog‘lanar   ekan,
arxeologik   madaniyatlarning   ajratilishi   va   ilmiy   asoslanishida   jahon
tarixshunosligida   soha   mutaxassislari   orasida     ham   yakdillik   yo‘qligi
ma’lumotlariga   e’tibor   berish   lozim.   Jumladan,     G.P.   Grigorev,   V.P.   Lyubin,
V.N. Gladilin kabi bir  guruh olimlar  ilk paleolit  davri jamoaari oddiy madaniyati
tadqiqotida   arxeologik   madaniyatlarni   ajratish   mumkinligi   haqidagi   ilmiy
qarashlarni   ilgari   surishsa,   boshqa   bir   guruh   olimlar,   ya’ni   A.YA.   Bryusov,
A.N.   Ragochev,   S.N.   Zamyatnin,   A.A.   Formozovlar   mahalliy   xarakterdagi
madaniy   farqlarni   so‘nggi   paleolit   davridan   e’tiboran   bo‘lgan   degan   xulosani
bildirishgan.   Xususan,   A.A.   Formozov   so‘nggi   paleolit   davridan   arxeologik
madaniyatlar ko‘zga tashlana borgan, keyingi taraqqiyot bosqichlari hisoblanuvchi
mezolit,   neolit   davrlarida   ular   tom   ma’noda   mustaqil   etnik   jamoa   birlashmalari
sifatida namoyon bo‘lgan degan ilmiy yondoshuvni muamalaga tashlagan. 
A.A.   Formozov   tomonidan   ilgari   surilgan   bunday   ilmiy   qarashga   O‘rta
Osiyo miqyosida tosh asri so‘nggi paleolit, mezolit, neolit davri jamoalari moddiy
madaniyati   tadqiqotlari   natijalariga   ko‘ra   qo‘shilish   mumkin.   A.P.Okladnikov,
V.M.   Masson,   A.V.   Vinogradov,   V.A.   Ranov,   M.   Qosimov,   U.   Islomov,
M. Djuraqulov, N. Tashkenboev, R.H. Suleymanov, N.U. Xolmatov, B. Sayfullaev
kabi mutaxassislarning mazkur hudud sarhadlarida amalga oshirgan tadqiqotlarida
bu   haqda   ma’lumotlar   mavjud 2
.   O‘rta   Osiyoning   muste   davri   jamoalari   moddiy
madaniyati bo‘yicha A.P. Okladnikov, V.A. Ranov, M. Qosimov, N. Tashkenboev,
R.H.   Suleymanov,   L.B.   Vishnyaskiylar   izlanishlar   olib   borishgan.   V.A.   Ranov
O‘rta Osiyo muste davri  mahalliy fatsiyalarini texnik belgilarga tayanib 4 varianga
ajratadi. 3
    M.R.   Qosimov   tishsimon   kertikli   qurollarning   ustunligini   asos   qilgan
2
Косымов   М.Р.   О   проблемы   изучения   палеолита   на   территории   Средней   Азии   и   Казахстана   //ОНУ,
№9,Ташкент,1990,с11,12;   Массон   В.М.   Поселение   Джейтун   (проблемы   становления   производящей
экономики)   //   МИА, №180 . 1971. С.206;  ВиноградовА.В.   Древние охотники  и рыболовы  Среднеазиатского
междуречье. М.,  1981. С. 160-168; Ранов В.А.  Неолит (гиссарская культура) // История таджикского народа.
Том. I .   Душанбе,   1998.   С.   114,121-123;   ВиноградоваТ.,   Ранов   В.А.,Филимонова   Т.   Изучение   гиссарской
культуры и неолитические слои поселения Кангуртут. М., 2008. С.22-25,41-42.
3
  Ранов  В.А. Основные  черты  периодизации  палеолита  Средней  Азии  //  Палеоэкология древнего  человека.
М.: 1977.-С.89.
6 holda   Ko‘lbuloq   variantini   ajratadi. 4
  Bunday   muste   davri   mahalliy   fatsiyalarni
ajratishga   N.   Toshkebaev   va   R.H.   Suleymanov 5
,   L.B.   Vishnyaskiylar 6
  tanqidiy
jihatdan   munosabatlar   bildirishgan.   Zirabuloq   mustesi   materiallari   B.   Sayfullaev
tomonidan   levallua-muste   fatsiyasiga   kiritilgan. 7
  R.X.   Suleymanov   Ko‘lbuloq   va
Obirahmat   madaniyatlari   haqida   ma’lumot   beradi 8
    O‘rta   Osiyoning   so‘nggi
paleolit   davri   jamoalari   moddiy   madaniyatlari   V.A.   Ranov,   M.   Djurakulov,
G.F.   Korobkova,   N.   Tashkenbaev,   R.X.   Suleymanovlar   va   keyingi   davrda
A.P.  Derevyanko,  A.I.  Krivoshapkin 9
.  B.  Sayfullaevlar   tomonidan   o‘rganilgan  va
o‘rganilmoqda.
V.A.   Ranov     O‘rta   Osiyoning   so‘nggi   paleolit   davri   jamoalari   moddiy
madaniyatida 3 mahalliy fatsiyani- Samarqand, Xo‘jag‘or va Qorakamar ajratgan 10
,
R.X.   Suleymanov  Obiraxmat   madaniyatini   ajratdi   va   uning  doirasiga   Semiganch,
Og‘zikichik   va   Shugnov   yodgorliklarini   kiritish   mumkinligini   e’tirof   etgan.   11
So‘nggi   paleolit   davri   mahalliy   madaniy   fatsiyalar   jumlasida   Samarqand
madaniyati   (Samarqand   makoni,   Xo‘jamazgil,   Siyobcha), 12
  Ko‘lbuloq   madaniyati
(1-3   madaniy   qatlamlari,   Qizilolmasoy,   G‘ishtsoy,   Bo‘zsuv   1,2,   Oqtosh) 13
  kiradi.
Yaqin paytda arxeolog B. Sayfullaev O‘rta Zarafshon vohasida Zirabuloq topilma
joyi   materiallari   asosida   so‘nggi   paleolit   jamoalarining   moddiy   madaniyatini
ajratdi. 14
4
  Касымов М.Р. Культура и варианты палеолита Узбекистана //  Каменный век Средней Азии и Казахстана.
Ташкент. 1972, с.78.
5
  Тошкенбаев   Н.Х..Сулейманов   Р.Х.   Культура   древнекаменного   века   долины   Зарафшан.   Фан,   Ташкент,
1980,с.74.
6
  Вищняцкий Л.Б. Изучение палеолита Средней Азии материалы, методы,концепции. Советская археология
№1,М.: 1989,с. 11-13.
7
 Сайфуллаев Б.Қ. Ўрта Зарафшон воҳаси тош даври маданиятлари (Зирабулоқ топилма жойи материаллари
асосида). Тарих фанлари доктори  ( DSc ) диссертацияси автореферати. Тошкент, 2022, 27-б.
8
  Сулейманов   Р.Ҳ.   Грот   Обираҳмат   и   математическая   гипотеза   Обирахматской   культур ы.
Автореф.дисс.канд.ист.наук.   Л.1968..18;   Сулейманов   Р.Ҳ.   Статистичекое   изучение   культуры   грота.-
Обираҳмат. Фан,Ташкент,1972, с.118-120.
9
  Кривошапкин   А.И.   Обирахматский   период   перехода   от   среднего   к   верхнему   палеолиту.
Автореф.дисс....доктора ист.наук.-Новосибирск.2012.-С.40.
10
  Ранов В.А., Несмеянов С.А. Палеолит и стратиграфия антропогена Средне Азии Душанбе,1973,с.22-25.
11
  Сулейманов Р.Ҳ. Статистичекое изучение культуры грота.- Обираҳмат. Фан,Ташкент,1972, с.72,73.
12
  Коробкова   Г.Ф.Джуракулов   М.Д.   Самаркандская   палеолитическая   стоянка   как   эъталон   верхнего
палеолита   Средней   Азии   ( специфика   тезники   расщепления   и   хозяйственно-производственной
деятельности)// Stratium   Plus . Вып.№ 1. Кишинёв 2000-С.385-462.
13
Ка сымов   М.Р.  Проблемы  палеолита    Средней  Азии  и   Южного  Казахстана  (по  материалам   многослойной
палеолитической стоянки Кульбулак), Автореф.дисс....доктора ист.наук.-Новосибирск.1990, с.41,42;
14
  Сайфуллаев Б.Қ. Ўрта Зарафшон воҳаси тош даври маданиятлари (Зирабулоқ топилма жойи материаллари
асосида). Тарих фанлари доктори  ( DSc ) диссертацияси автореферати. Тошкент, 2022, 30,31-бб.
7 Yuqorida   O‘rta   Osiyo   muste   va   so‘nggi   paleolit   davri   jamoalari   moddiy
madaniya   tadqiqotida   mahalliy   xarakterdagi   va   o‘ziga   xos   xususiyatlarga   ega
bo‘lgan   madaniy   variantlar,   fatsiyalar   haqida   ma’lumotlarni   keltirdik.   Muste
davriga taalluqli bo‘lgan faktik materiallarni etnik birikmalar shakllanishiga imkon
beruvchi tarixiy ildizlar deb e’tirof etish mumkin. So‘nggi paleolit davri bo‘yicha
keltirilgan   ma’lumotlarni   etnik   birikmalar   namoyon   bo‘la   boshlaganligini
asoslovchi dalillar sifatida keltirish mumkin deb o‘ylaymiz.
Endi,   quyida   ushbu   masala   nuqtai   nazaridan   O‘rta   Osiyo   sarhadlari
miqyosida mezolit va neolit davri jamoalari moddiy madaniyati tadqiqotida qo‘lga
kiritilgan   ma’lumotlar   va   tadqiqotchilarning   e’tirofi   bayonini   keltiramiz.   Ilmiy
adabiyotlarda   O‘rta   Osiyo   mezolit   davri   jamoalari   moddiy   madaniyati   tadqiqoti
natijalari   ma’lumotlari   mavjud.   O‘.Islomov   bu   tarixiy   davr   jamoalari   moddiy
madaniyatining   asosiy   tadqiqotchisi   hisoblanadi   va   u   Farg‘ona   vodiysi   mezolit
jamoalari   yodgorliklari   materiallari   asosida   “Obirahmat   madaniyati”   ni   ajratib,
ilmiy muamalaga kiritgan. 15
   V.A. Ranov, T.G. Jukovlar Tojikistonda “Markansuy
madaniyati”   ni   ajratib,   ilmiy   asoslashgan. 16
Sharqiy   Kaspiybo‘yi   hududida   Jabal,
Dam-dam-chashma   1,2,   Qaylu   yodgorliklari 17
,     Zarafshon   vohasida   Chorbaqti,
Sazog‘on   1,   Zamichatosh,   Qorakamar,   Ochilg‘or   pastki   madaniy   qatlami 18
tadqiqotlarida mezolit davri jamoalariga oid qimmatli materiallar qo‘lga kiritilgan
va   ular   bu   davr   jamoalari   moddiy   madaniyatning   o‘ziga   xoslik   xususiyatlarini
aniqlashda  ilmiy asos bergan. Bu ma’lumotlar O‘rta Osiyo hududi mezolit davrida
etnik birikmalar vaqt o‘tishi bilan aniq ko‘zga tashlana borayotganini bilishimizga
asos beradi deb hisoblaymiz.
O‘rta   Osiyo   sarhadlarida   neolit   davriga   oid   Janubiy-G‘arbiy   qismida
Kopettog‘   yon   bag‘ri     soy   etaklarida   ibtidoiy   motiga   dehqonchilikka   asoslangan
Joytun   madaniyati 19
,   Amudaryo   va   Zarafshonning   quyi   havzalarida,   Qizilqumda
15
  Исломов У.И. Обиширская культура. Фан,Ташкент, 1980.
16
  Ранов   В.А.     Изучение   памятников   каменного   века   на   Восточном   Памире   в   1958   г.-   Труд ы   АН
Таджикистана. Т.17, 1961. с.23-29.
17
  Марков Г.Е. Грот Дам-Дам-Чашма-2 в Восточном Прикаспии //  СА, 1966. № 2.
18
 Холматов Н.У. Сазоғон маданияти ва унинг Ўзбекистон неолит даврида тутган ўрни. Монография, СамДУ
нашриёти, Самарқанд, 2020, С.383.
19
Массон  В.М. Джейтунская культура. ЮТАКЭ, т.10, Ашхабад,  Илм, 1961, С.37-109.;   Поселение Джейтун
(проблемы становления производящей экономики). МИА, № 180, 1971.206 с. 
8 ovchi-baliqchi   urug‘   jamoalarining   Kaltaminor   madaniyati, 20
  Hisor   tog‘
tizmalarining   dara   va   yaylovlarida   Hisor   madaniyati, 21
  Farg‘ona   vodiysida
Markaziy   Farg‘ona   madaniyati, 22
  O‘rta   Zarafshon   vohasida   Sazog‘on 23
  va
Ustyurtda   Ustyurt   neolit   jamoalari   madaniyati 24
  tadqiq   etilgan.   Bu   madaniyatlar
soha   mutaxassislari   tomonidan   etnik   birikmalar   sifatida   talqin   etilmoqda.
Jumladan,     V.A.Ranov   «neolit   davri   etnik   jamoalar   shakllangan   davr   Joytun,
Kaltaminor,   Hisor   madaniyatlari   nafaqat   tarixiy-   madaniy   jamoalar,   balki   etnik
birlashmalar   hisoblanadi»   hamda   ular   nafaqat   antropologik   tip   belgilari,   balki   tili
nuqtai   nazaridan   etnik   jihatdan   bir-biridan   farqlanadi   degan   xulosani   bildiradi 25
.
Shu   o‘rinda   V.M.   Masson   tomonidan   Joytun,   Kaltaminor,   Hisor   madaniyatlari
xususidagi   turli   o‘ziga   xos   xususiyatlarga   ega   bo‘lgan   etnik   tarkiblar   borasida
bildirgan   xulosalari   ham   ahamiyatlidir.   Bunda   mazkur   madaniyatlar   ajratilishga
ilmiy asos bergan sopol idishlar va ular naqshlari ahamiyatiga e’tibor qaratilgan 26
.
Neolit   davri   etnik   jarayonlar   etnomadaniyat   hamda   etnik   guruhlar   borasida
A.V.   Vinogradov   tadqiqotlari   ma’lumotlari   alohida   ahamiyat   kasb   etadi.   Qon-
qardosh   qabilalarning   ma’lum   hududlarga   tarqalib   yashashi,   vaqt   o‘tishi   bilan
mahalliy   xarakterdagi   madaniy   variantlardan   iborat   kaltaminor   etnomadaniy
jamoalari   neolit   madaniyati   shakllanishiga   olib   kelgan   (Oqchadaryo,   Lavlakan,
Quyi   Zarafshon).   Bu   tom   ma’noda   etnogenetik   birlashmadir 27
.   V.A.   Ranov
20
 Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречье. М., Наука,1981, 172 с.
21
Ранов В.А. Гиссарская культура: распространение, хронология, экономика.  //  Культура первобытной эпохи
Таджикистана. – Душанбе, 1982; Гиссарская культура – неолит горных областей Средней Азии.  //  Каменной
век   Северной,   Средней   и   Восточной   Азии.   –   Новосибирск,   1985;   Неолит   (гиссарская   культура).   История
Таджикского народа. Том 1. – Душанбе, 1998. С. 105-123.
22
Исламов   У.И.,   Тимофеев   В.И.   Культура   каменного   века   Центральной   Ферганы.   –   Ташкент:   Фан,   1986.
304 с .
23
Джуракулов   М.Д.,   Холматов   Н.У.   Мезолит   и   неолит   Среднего   Зарафшана.   –   Ташкент:   Фан,   1991.   С. 3-
122 . C азаганская   культура   (Неолит   Среднего   Зарафшана).-   Самарский   научный   вестник,   №3(8),   Самара,
2014.   С.   190-197. Холматов   Н.У.   Неолит   Узбекистона:   проблемы   и   перспективы-   “Наука   и   мир”
Международный научный журнал (Россия, Волгоград), № 4.(56), 2018,Том 2, с.16-21. 
24
Бижанов   Е.Б.   Неолитические   памятники   юго-восточного   Устюрта.   //   Древняя   и   средневековая   культура
юго-восточного   Устюрта.   –   Ташкент :   Фан,   1978.   С.18-79 ;   Каменный   век   Устюрта.   Авт.реф.   на   соискание
уч.степени д.и.н. – Нукус, 1996.  С.3-42. 
25
  Ранов  В.А. Неолит  (гиссарская  культура).  История Таджикского народа.Том.1.  Душанбе,  1998. 114, 121-
123-бб.   Виноградова   Н.М.,   Ранов   В,А.,Филимонова   Т.Г.   Изучение   гиссарской   культуры   и   неолитические
слои   поселения   Кангуртут.   М.,   2008.С.41 - 42;   Масов   Р.М.,   Ранов   В.А.   Гиссарская   культура   и   ее   роль   на
ранних этапах этногенеза таджикского народа // Наследие предков, №6.Душанбе, 2003.  С. 37-45.
26
  Массон  В.М.  Джейтунская  культура  //   ЮТАКЭ,   Т .10. Ашхабад,   1961;   Массон  В.М .   Поселение  Джейтун
(проблемы становления производящей экономики) // МИА, №180. 1971.  С. 206.
27
 Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречья. М., 1981. С.160-168.
9 tomonidan ham hisor madaniyatining mahalliy madaniy variantlarga ajratilganligi
(Tutqovul,   Sayyod   -   «klassik   hisor»;   Kangurttut,   Bulyoni-Payon,   Qulob;   Yavan
vohasi)   ham   etnik   birikmalarga   misol   bo‘ladi 28
.   Kaltaminor   jamoalarining   janub
o‘troq   dehqon   jamoalari   (Janubiy   Turkmaniston,   Sharqiy   Eron)   bilan   umumiy
qarindoshlik   kelib   chiqishi   ildizlari   bilan   bog‘lanishi   holatlari   ham   ma’lum
ma’noda   etnik   jihatlarni   ifodalaydi.   Jabal,   Oyuqli,   Uchashi   131,   Joytun   sopollari
mezolit   davri   so‘nggi   bosqichlari   va   ilk   neolitda   mazkur   hudud   jamoalari
etnomadaniy aloqalari haqida fikr yuritish imkonini beradi. Haqiqatdan ham sopol
idishlarning   shakli,   naqshlari   jihatidan   arxeologik   madaniyatlarning   o‘ziga
xosligini   ifodalashda   muhim   omildir.   Kaltaminor   etnomadaniy   jamoalari
madaniyatining   mahalliy   xarakterdagi   madaniy   variantlarini   (Oqchadaryo,
Lavlakan,   Quyi   Zarafshon)   ajratishda   tosh   qurollar,   sopol   idishlarning   tarixiy
manba   sifatida   o‘rni   bor.   Sazog‘on,   Markaziy   Farg‘ona   jamoalari   moddiy
madaniyai   tadqiqotlari   jamoalarni   etnik   birikmalar   sifatida   talqin   etish   imkonini
bergan.
Ta’kidlash   joizki,     O‘rta   Osiyo   miqyosidagi   keyingi   tadqiqotlar   neolit
davriga   kelib   etnik   jarayon   jadal   kechganligi   va   ular   Joytun,   Kaltaminor,   Hisor,
Markaziy   Farg‘ona,   Sazog‘on   kabi   neolit   jamoalari   moddiy   madaniyatida
(madaniyatlarning   mahalliy   madaniy   variantlarida   ham)   namoyon   bo‘lganligini
ko‘rsatmoqda.
Yuqorida   keltirilgan   ma’lumotlar   kishilik   tarixi   tosh   asrida   etnik
birikmalarning   dastlabki   ko‘rinishlari   so‘nggi   paleolit   davriga   to‘g‘ri   kelishi   va
ularning   tarixiy   ildizlari   esa   o‘rta   paleolit   davri   mahalliy   fatsiyalari   bilan
bog‘liqligi,   mezolit   davri   madaniyatlarida   esa   etnik   birlashmalar   yorqinroq
namoyon   bo‘laboshlaganligi,   neolit   davri   madaniyatlari   esa   tom   ma’noda   etnik
birikmalar bo‘lishganligi haqida  xulosalarga kelish imkonini beradi.
Tadqiqotning   maqsadi:   O‘rta   Osiyo   sarhadlarida   ibtidoiy   davr   ,   xususan
tosh   davri   va   uning   taraqqiyoti   bosqichlari,   xususan   s o‘nggi   paleolit,   mezolit   va
28
Виноградова   Н.М.,   Ранов   В,А.,Филимонова   Т.Г.   Изучение   гиссарской   культуры   и   неолитические   слои
поселения Кангуртут. М., 2008. С .  22-25.
10 neolit   davri   etnik   jarayon ,   etnik   birikmalarni   arxeologik   madaniyatlar   tahlilida
ochib  berishdan iborat.
Magistrlik   dissertasiyasining   maqsad   va   vazifalari.   Tadqiqotimiz   uchun
mazmun   etib   tanlangan   mavzuning   asosiy   maqsadi,   vazifalari   quyidagi   masalalar
hisoblanadi:
1.   O‘rta   Osiyo   miqyosida   so‘nggi   paleolit,   mezolit   va   neolit   davrlari   etnik
jarayon ,  etnik birikmalarni   arxeologik madaniyatlar tahlilida ochib  berishda  qo‘lga
kiritilgan   ma’lumotlarni   manba   sifatida   yaxlit   bir   tizimga   solib,   fundamental   ish
yaratish.
2. O‘rta Osiyo so‘nggi paleolit, mezolit va neolit davrlari  etnik jarayon ,  etnik
birikmalarni   tarixiy davr rivoji ketma-ketligi bosqichlari  doirasida yoritish, bunda
arxeologik qazishma ishlarida qo‘lga kiritilgan arxeologik ashyolarni  yoritish.
3. O‘rta Osiyo so‘nggi paleolit, mezolit va neolit davrlari  etnik jarayon ,  etnik
birikmalari  borasida qazilmalarda qo‘lga kiritilgan manba, ma’lumotlarni, shu davr
taraqqiyoti ketma-ketligini tashkil etuvchi bosqichlar asosida tizimlashtirish, uning
tadqiqot muammosi va istiqbolini aniqlashtirish. 
4. O‘rta Osiyo so‘nggi paleolit, mezolit va neolit davrlari  etnik jarayon ,  etnik
birikmalar   paydo   bo‘lishi   tarixiy   shart-sharoitlari,   mazmuni,   ularning   jamiyat
ijtimoiy hayotida tutgan o‘rni masalasini yoritish . 
5.   Etnik   jarayonlar   borasidagi   ilmiy   konsepsiyalar   va   yondashuvlar   hamda
etnologiya   maktablari   shakllanishi,   fanning   zamonaviy   yo’nalishlari   paydo
bo’lishi masalalarini yoritish.
6. O‘rta Osiyo so‘nggi paleolit, mezolit va neolit davrlari  etnik jarayon ,  etnik
birikmalarni   ifodalovchi   qazilmalarda   qo‘lga   kiritilgan   arxeologik   ashyolar
ajdodlarimizning o‘tmish, boy madaniy merosini o‘rganishimizda birlamchi tarixiy
manba ekanligi masalalarini yoritish.
Tadqiqot obyekti va predmeti:
11 Tadqiqot   obyekti   O‘rta   Osiyo   xalqlari   tarixi,   ajdodlarimiz   tomonidan
yaratilgan   madaniy   merosini   o’rganishda   ibtidoiy   davr   jamoalar   moddiy
madaniyatining   o‘rni   va   ahamiyati   beqiyos.   Bunda   etnik   jarayon ,   etnik
birikmalarning   shakllanishi   masalalari   ham   o‘ziga   xos   ahamiyat   kasb   etadi.
Magistrlik   tadqiqotimizning   asosiy   obyekti   O’rta   Osiyo   ,   xususan   O‘zbekiston
hududi miqyosida  so‘nggi paleolit, mezolit va neolit davrlari  jamoalariga tegishli
yodgorliklar hisoblanadi.
Tadqiqot   predmeti.   O’rta   Osiyo,   xususan   O‘zbekiston   hududi     miqyosida
so‘nggi paleolit, mezolit va neolit davrlari   etnik jarayon ,   etnik birikmalari   haqida
ma’lumot   beruvchi   arxeologik   madaniyatlar   tadqiq   etilgan.   Izlanishlarda   ushbu
tarixiy jarayonlarni  yorituvchi  qo‘lga kiritilgan arxeologik manbalar, ma’lumotlar
tadqiqotimiz predmeti hisoblanadi. 
Tadqiqotning   usullari   tadqiqot   mavzusini   yoritishda   qiyosiy   tahlil,
tizimlashtirish, statistik  tahlil kabi usullardan foydalanildi.
Tadqiqotning   ilmiy   yangiligi.   Mazkur   magistrlik   dissertatsion
tadqiqotimizning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
1.   O‘rta   Osiyo   tosh   asri   so‘nggi   paleolit,   mezolit   va   neolit   davrlari   etnik
jarayoni ,  etnik birikmalari  arxeologik madaniyatlar timsolida dalillanadi.
2.   O‘rta   Osiyo   tosh   asri   so‘nggi   paleolit,   mezolit   va   neolit   davrlari   etnik
jarayoni ,   etnik   birikmalari   tosh   asri   tarixiy     bosqichlari     rivoji   ketma-ketligidagi
evolyusiyasi asoslanadi. 
3.   O‘rta   Osiyo   tosh   asri   so‘nggi   paleolit,   mezolit   va   neolit   davrlari   etnik
jarayonining o‘ziga xos xususiyatlari ,  etnik birikmalarning hududiy chegaralanishi
va ular arxeologik madaniyatlar sifatida namoyon bo‘lganliklari dalillanadi
4.   O‘rta   Osiyo   tosh   asri   so‘nggi   paleolit,   mezolit   va   neolit   davrlari     etnik
birikmalarida aholi antropolik tiplari, tili masalalari masalasi oydinlashtirilgan.
Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari
12 O‘rta Osiyo hududi keyingi yillar maboyinida amalga oshirilgan arxeologik
tadqiqotlar natijalariga ko‘ra (Sel-ungur, “Farg‘ona odami”) ilk paleolit davridanoq
odamzod   tomonidan   o‘zlashtirilganligi   ma’lum   bo‘ldi.   Demak,   bundan   taxminan
1 mln. 200 ming yil muqaddam o‘zlashtirilgan O‘rta Osiyo xududida tosh asrining
keyingi   barcha   taraqqiyot   bosqichlarida   (paleolit,   mezolit,   neolit)   odamzod
uzluksiz   yashashib,   o‘ziga   xos   madaniyat   yaratilib   kelingani   arxeologik
manbalarda o‘z tasdig‘ini topdi. Paleolit  davri  jamoalarining turmush tarzi  oddiy,
ya’ni   ular   hali   tabiatga   to‘la   qaram   bo‘lishgan.   Ibtidoiy   to‘da,   gala   holatda   kun
kechirishgan.   Mehnat   qurollari   ham   o‘ta   sodda,   mashg‘ulotlari   terib,   termichlab
ovqat   topish   bo‘lgan.   Lekin,   odamlar   asta-sekinlik   bilan   o‘zlarini   o‘rab   turgan
atrof-muhit, tabiat bilan yaqin aloqada bo‘laboshlashgan, mehnat jarayonida ixtiro
va   kashfiyot   qilishgan.   Mezolit,   neolit   davri   ekologik   sharoiti,   iqlimiy   muhiti
nisbatan   hozirgi   zamonga   yaqin   bo‘lgan.   Shu   sababli   O‘rta   Osiyoning   deyarli
barcha   sarhadlari   odamzod   tomonidan   o‘zlashtirilib,   natijada   o‘ziga   xos
xususiyatlarga ega bo‘lgan turli mezolit, neolit madaniyatlari shakllanadi. Mezolit
davriga   oid   Obishir,   Vaxsh,   Oydabal,   Machay,   Markansuy   kabi   madaniyatlar
aniqlanib tadqiq etilgan. O‘rta Osiyo  neolit  davri  bo‘yicha quyidagi  madaniyatlar
tadqiq   etilgan.   O‘rta   Osiyoning   janubiy-g‘arbiy   mintaqalarida   Kopettog‘ning
quyoshga   tushlov   soy   etaklarida   ibtidoiy   motiga   dehqonchilikka   asoslangan
Joyitun   madaniyati 29
,   Amudaryo   va   Zarafshonning   quyi   havzalarida,   Qizilqumda
ovchi-baliqchi   urug‘   jamoalarining   Kaltaminor   madaniyati 30
,   Hisor   tog‘
tizmalarining   dara   va   yaylovlarida   Hisor   madaniyati 31
,   Farg‘ona   vodiysida
Markaziy Farg‘ona madaniyati 32
, O‘rta Zarafshon vohasida Sazog‘on va Ustyurtda
29
  Массон   В.М.   Джейтунская   культура.   ЮТАКЭ,   т.10,   Ашхабад,   Ылым,   1961;   Поселение   Джейтун
(проблемы становления производящей экономики). МИА, № 180, 1971.
30
  Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречье. М., 1981.
31
    Ранов   В.А.   Гиссарская   культура:   распространение,   хронология,   экономика.   //   Культура   первобытной
эпохи   Таджикистана.   –   Душанбе,   1982;   Гиссарская   культура   –   неолит   горных   областей   Средней   Азии.   //
Каменной  век  Северной,  Средней  и   Восточной  Азии.  –  Новосибирск,  1985;  Неолит  (гиссарская   культура).
История Таджикского народа. Том 1. – Душанбе, 1998.  С. 105-123.
32
  Исламов У.И., Тимофеев В.И. Культура каменного века Центральной Ферганы. – Ташкент: Фан, 1986. С.
304. 
13 Ustyurt neolit jamoalari madaniyati tarkib topgan 33
. Ammo, ularning xo‘jalik asosi,
xronologik   doirasi,   etnomadaniy   va   etnografik   qiyofasi,madaniy   aloqalar,
madaniyatlarning kelib chiqishi tarixiy ildizlari masalalari,  turar-joylari Joyitun va
Kaltaminor madaniyatlarini hisobga olmaganda, O‘rta Osiyo neolitining o‘ta bahsli
muammolari bo‘lib qolaverdi.  O‘rta   Osiyo   neolit   davri   jamoalari   moddiy
madaniyati   tadqiqotida   A.P.   Okladnikov,   Ya.G.   Gulyamov,   V.A.   Ranov,
V.M.   Masson,   A.V.   Vinogradov,   U.   Islomov,   V.I.   Timofeev,   G.F.   Korobkova,
M.R.   Qosimov,   T.   Mirsoatov,   E.   Bijanov,   M.   Jo‘raqulov,   N.U.   Xolmatov   kabi
olimlarning izlanishlari muhim hisoblanadi.   Keyingi yillar maboynida arxeologik
tadqiqotlar   jarayonida   qo‘lga   kiritilgan   manbalar   paleolit,   mezolit,   neolit   davri
jamoalari moddiy madaniyatining yangi qirralarini yoritish imkonini bermoqda.
Ma’lumki,  tosh   asrining   dastlabki   bosqichi   hisoblanuvchi   paleolit   (qadimgi
tosh asri) davri tarixini yoritishda antropogenez jarayoni o‘z mazmuniga ko‘ra o‘ta
dolzarb ahamiyat kasb etadi. Farg‘ona vodiysida Sel-ungur g‘or makoni  “Farg‘ona
odami”   antropologik   topilmasining   qo‘lga   kiritilishi   antropogenez   jarayoni
masalalarini   yanada   oydinlashtirib,   O‘rta   Osiyo   hududi   odamzod   tomonidan
bundan   taxminan   1   mln.   200   ming   yil   muqaddam   o‘zlashtirilganini   isbotlashga
ilmiy asos berdi. Obirahmat g‘or makonidan “Obirahmat odami” ning topilishi esa
Vatanimiz   sarhadlarida   odamzod   ajdodlari   (neondertal,   kramonon)   masalasida
muhim kashfiyot bo‘lib, bu boradagi bilimimizni yanada boyitishga xizmat qiladi. 
Tosh   davri   rivoji   so‘nggi   paleolit   davrida     mutaxassislar     ko‘rsatishicha,
urug‘   jamoasi   shakllangan,   turar-joylar   qurila   boshlangan.   Dastlabki   turar-joylar
qurilishi   ibtidoiy   davr   jamoalarining   etnik   birikmalarning   shakllanishi   masalasi
bilan bog‘lanadi.  Buni   biz   tosh   asri   jamoalariga   tegishli   arxeologik
madaniyatlarda   ko‘rishimiz   mumkin.   Ma’lumki,   etnogenetik     jarayonlarni     tosh
asri     qaysi   taraqqiyot     bosqichi     rivoji   bilan     bog‘lash     muammosi     ham   muhim
33
  Бижанов   Е.Б.   Неолитические   памятники   юго-восточного   Устюрта.   //   Древняя   и   средневековая   культура
юго-восточного   Устюрта.   –   Ташкент :   Фан,   1978.   С.18-79 ;   Каменный   век   Устюрта.   Авт.реф.   на   соискание
уч.степени   д.и.н.   –   Нукус,   1996.   С.3-42 ;Джуракулов   М.Д.,   Холматов   Н.У.   Мезолит   и   неолит   Среднего
Зарафшана. – Ташкент: Фан, 1991.  С. 3-122 .
14 sanaladi.   Bu   masala   echimini   mutaxassislar   arxeologik   madaniyatlar   mazmun
mohiyatidan izlamoqdalar, ya’ni arxeologik madaniyatlar  etnik  farqlar demakdir.
Tosh   asri     bosqichlari     miqyosida     arxeologik     madaniyatlarni     ajratish     borasida
ham   soha     tadqiqotchilari     orasida   yakdil     fikr     yo‘q.   Masalan,   G.P.   Grigorev,
V.P.   Lyubin,     V.N.   Gladilin   ilk     paleolit     davridanoq   arxeologik     madaniyatlar
bo‘lgan,   A.Ya.   Bryusov,   A.N.   Ragochev,   S.N.   Zamyatnin,   A.A.   Formozov
mahalliy     xarakterdagi     madaniy   farqlarni     so‘nggi     paleolit     davridan   e’tiboran
bo‘lgan   degan     xulosani     bildirishgan.     A.A.   Formozov   so‘nggi   paleolit     davrida
arxeologik     madaniyatlar     to‘la   qonli     ravishda   shakllangan,   keyingi     taraqqiyot
bosqichlarida   -     mezolit,   neolitda     tom   ma’noda     mustaqil   etnik     jamoa
birlashmalaridir degan xulosani   bildiradi.   S h u bois   etnik   jarayon, «etnos» ning
boshlanishini     so‘nggi   paleolit     davri   bilan     bog‘lash   maqsadga     muvofiqdir.
Mezolit,   neolit   davri     etnik     jamoalari     «arxeologik   madaniyatlar»   ida   yanada
ravshanroq     namoyon   bo‘lgan.     Bu   etnik   jarayonlar     mezolit,   neolit   jamoalari
moddiy madaniyatida  o‘z aksini  topganki,  buni O‘rta Osiyo  miqyosida  amalga
oshirilgan         tadqiqotlar   misolida     ham   kuzatish     mumkin.       Bu   haqda
V.M.   Masson,   S.P.   Tolstov,     A.V.   Vinogradov,   U.   Islomov,   V.A.   Ranov,
M. Jo‘raqulov kabi   mutaxassislar   tadqiqotlarida ma’lumotlar   mavjud.   Xususan,
V.A. Ranov «neolit  davri etnik  jamoalar  shakllangan  davr  Joyitun, Kaltaminor,
Hisor  madaniyatlari  nafaqat  tarixiy- madaniy  jamoalar, balki  etnik birlashmalar
hisoblanadi»   degan   fikrni   beradi. 34
.   S h u   o‘rinda     V.M.   Masson     tomonidan
Joyitun, Kaltaminor, Hisor  madaniyatlari  xususidagi  turli tuman   etnik  tarkiblar
borasida     bildirgan   xulosalari   ham     ahamiyatlidir.     Bunda     mazkur   madaniyatlar
ajratilishga  ilmiy asos bergan sopol idishlar va ular naqshlari  ahamiyatiga e’tibor
qaratilgan 35
.   Neolit davri   etnik jarayonlar   etnomadaniyat   hamda etnik guruhlar
borasida A.V. Vinogradov tadqiqotlari ma’lumotlari   alohida ahamiyat kasb etadi.
Qon-qardosh   qabilalarning     ma’lum     hududlarga     tarqalib   yashashi,   vaqt     o‘tishi
bilan     mahalliy     xarakterdagi     madaniy     variantlardan     iborat     Kaltaminor
34
  Виноградова   Н.М.,   Ранов   В,А.,Филимонова   Т.Г.   Изучение   гиссарской   культуры   и   неолитические   слои
поселения Кангуртут. М., 2008.41,42-бб.
35
  Массон   В.М.   Джейтунская   культура.   ЮТАКЭ,   т.10,   Ашхабад,   Ылым,   1961;   Поселение   Джейтун
(проблемы становления производящей экономики). МИА, № 180, 1971.
15 etnomadaniy     jamoalari     neolit     madaniyati     shakllanishiga       olib   kelgan
(Oqchadaryo,   Lavlakan,   Quyi   Zarafshon).     Bu     tom   ma’noda     etnogenetik
birlashmadir 36
.   V.A.   Ranov   tomonidan   hisor   madaniyatining   mahalliy   madaniy
variantlarga   ajratilganligi   (Tutqovul,   Sayyod   -   «klassik   hisor»;   Kangurttut,
Bulyoni-Payon,   Qulob;   Yavan   vohasi)   ham   etnik   birikmalarga   misol   bo‘ladi 37
.
Tadqiqotlarda neolit davriga kelib etnik jarayon jadal kechganligi va ular Joyitun,
Kaltaminor,   Hisor,   Markaziy   Farg‘ona,   Sazog‘on   kabi   neolit   jamoalari   moddiy
madaniyatida   (madaniyatlarning   mahalliy   madaniy   variantlarida   ham)   namoyon
bo‘lganligi aniqlangan va buni soha tadqiqotchilari e’tirof etishgan. 
O‘rta  Osiyo  miqyosida   yaqin yillargacha  mezolit  davri  jamoalariga  tegishli
yodgorliklar   bir   zaylda   o‘rganilmagani   fakti   mavjud   edi.   Aniqrog‘i,   Ustyurt
platosi,   Quyi   Amudaryo,   Qizilqum   hududi,   Quyi   va   O‘rta   Zarafshon   vohasi
shunday sarhadlar jumlasiga kiradi. Lekin, E. Bijanov tomonidan Ustyurt platosida
Aydabol,   Oqtayloq   kabi   mezolit   davri   yodgorliklari   guruhi   tadqiq   etildi.
A.V.   Vinogradov   tomonidan   Quyi   Zarafshonning   yana   bir,   nisbatan   qadimiyroq
bo‘lgan   o‘zani-Chorbaqti   vohasi   aniqlanib,   undan   bir   qator   mezolit   davri
yodgorliklari topildi. Chorbaqti   mezolit yodgorliklari materiallari N.U. Xolmatov
tomonidan   o‘rganilib,   ilmiy   muamolaga   kiritildi.   SHuningdek,   yaqin   yillarda
M.D. Djurakulov, N.U. Xolmatovlar O‘rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog‘ tizmasi
shimoliy   yon   bag‘rida   bir   qator   mezolit-neolit   davriga   oid   yodgorliklarni   kashf
etishib   Jangal   1,   Tepaqul   3,4,5,   Lolab,   Ochilg‘or,   Qorakamar),   ular   tadqiqotida
qo‘lga   kiritilgan   materiallar   asosida   hamda   oldingi   yillar   tadqiqotida   qo‘lga
kiritilgan materiallarga (Sazog‘on 1 makoni) yangicha yondoshuvda tahlil asosida
vohaning   mezolit   davri   jamoalari   madaniy   bo‘g‘inini   yoritib   berishga   erishishdi.
Yuqorida   keltirilgan   ma’lumotlar   O‘rta   Osiyo   tosh     davr   jamoalari
turmushida   etnik   jarayonlar,   etnik   birikmalarning   paydo   bo‘lishi   va
takomillashuvini arxeologik madaniyatlar tahlilida yoritishda muhim hisoblanadi.
36
 Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречья. М., Наука, 1981. 160-168-
бетлар.
37
Виноградова   Н.М.,   Ранов   В,А.,Филимонова   Т.Г.   Изучение   гиссарской   культуры   и   неолитические   слои
поселения Кангуртут. М., 2008.22-25-бб.
16 Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sha r hi (tahlili).   O‘rta Osiyo tosh davri
jamolari   moddiy   madaniyati   ilmiy   adabiyotlarda   yaxshi   yoritilgan.   Shuningdek,
ibtidoiy   davr   paleoekologiyasi,   iqlimiy   sharoitlari,   tosh   davri   jamoalari   moddiy
madaniyati,   xususan   tosh   davr   etnik   jarayonlar,   etnik   birikmalarning   borasida
arxeologik   qazilmalarda   muhim   ma’lumotlar   to‘planishiga   erishilgan.   Xususan,,
V.A. Ranovning «Изучение памятников каменного века на Восточном Памире
в   1958   г.»   nomli   hamda   «Шугноу-многослойная   палеолитическая   стоянка   в
верховьях   р.   Яхсу»   nomli   asarlarida   Tojikiston   hududi,   xususan   Sharqiy   Pomir
tosh   asri   yodgorliklari,   Shugnov   so‘nggi   paleolit   yodgorligi   to‘g‘risida
ma’lumotlar   keltirilib,   etnik   jarayonlar,   etnik   birikmalar   haqida   ma’lumot   beradi.
M.D.   Djurakulovning   “Samarqand   makoni”   nomli   asrlarida   ibtidoiy   davri
jamoalarining   turar-joylari   haqida   qimmatli   ma’lumotlar   keltiriladi.
V.M.   Massonning   «Джейтунская   культура»,   «Поселение   Джейтун   (проблемы
становления   производящей   экономики)»   nomli   asarlarida   Janubiy-G‘arbiy
Turkmaniston   hududi   Kopettog‘   yon   bag‘ri   dehqonchilik   xo‘jaligiga   asoslangan
Joyitun   neolit   madaniyatining   shakllanishi   va   rivojlanishi   borasida   ma’lumotlar
keltiriladi.     A.V.   Vinogradovning   «Древние   охотники   и   рыболовы
Среднеазиатского   междуречье»nomli   asarida   Amudaryo   Zarafshon   daryosining
quyi   oqimlari,   Qizilqum   hududi   Kaltaminor   neolit   jamoalari   madaniyatining
shakllanishi   va   rivoji,   madaniyatning   o‘ziga   xos   xususiyatlari,   etnik   jarayonlar,
etnik   birikmalar   haqida   ma’lumotlar   keltiriladi.     V.A.   Ranovning   «Гиссарская
культура: распространение, хронология, экономика», «Гиссарская культура –
неолит   горных   областей   Средней   Азии»,   «Неолит   (гиссарская   культура)»,
V.A.   Ranov,   T.G.   Filimonovalarning   «Изучение   гиссарской   культуры   и
неолитические   слои   поселения   Кангурттут   (к   проблеме   финального   этапа
гиссарской культуры)»   nomli asarlarida Markaziy va Janubiy Tojikiston hududi
Hisor neolit jamoalari madaniyatining shakllanishi va rivoji, madaniyatning o‘ziga
xos xususiyatlari, etnik jarayonlar, etnik birikmalar haqida ma’lumotlar keltiriladi.
U.I.   Islamov,   V.I.   Timofeevlarning   «Культура   каменного   века   Центральной
Ферганы»   nomli   asarida   Farg‘ona   vodiysi   hududida   Markaziy   Farg‘ona   neolit
17 jamoalari   madaniyatining   shakllanishi   va   rivoji,   madaniyatning   o‘ziga   xos
xususiyatlari,   yodgorliklari   tadqiqoti   natijalari,   etnik   jarayonlar,   etnik   birikmalar
haqida ma’lumotlar keltiriladi. E.B. Bijanovning Неолитические памятники юго-
восточного   Устюрта»,   «Древняя   и   средневековая   культура   юго-восточного
Устюрта»,   «Каменный   век   Устюрта»nomli   asarlarida   Ustyurt   hududida   neolit
jamoalari   madaniyatining   shakllanishi   va   rivoji,   madaniyatning   o‘ziga   xos
xususiyatlari,   yodgorliklari   tadqiqoti   natijalari,   etnik   jarayonlar,   etnik   birikmalar
haqida ma’lumotlar keltiriladi. M.D. Djurakulov, N.U. Xolmatovlarning «Мезолит
и   неолит   Среднего   Зарафшана»,   N.U.   Xolmatovning   «O‘zbekiston   neolit   davri
jamoalarining   moddiy   madaniyati”   nomli   asarlarda   O‘rta   Zarafshon   vohasi
Qoratepa   tog‘   tizmasi   shimoliy   yonbag‘ri   Sazog‘on   neolit   jamoalari   madaniyati
hamda   O‘zbekiston   neolit   jamolari   madaniyatlari   shakllanishi   va   rivoji,
madaniyatlarning   o‘ziga   xos   xususiyatlari,   madaniyatlar   kelib   chiqishi   tarixiy
ildizlari,   etnik   jarayonlar,   etnik   birikmalar   haqida   ma’lumotlar   keltiriladi.   Xullas,
yuqorida   keltirilgan   ilmiy   adabiyotlarda   O‘rta   Osiyo   tosh     davr   jamoalari
turmushida   etnik   jarayonlar,   etnik   birikmalarning   paydo   bo‘lishi   va
takomillashuvini   arxeologik   madaniyatlar   tahlili   borasida   tadqiqotlarda   qo‘lga
kiritilgan manba, ma’lumotlar bayoni, ular haqida xulosalar keltirilgan.
Tadqiqotda   qo‘llanilgan   metodikaning   tavsifi.     Tadqiqot   O‘rta   Osiyo
hududi miqyosida tosh davri etnik jarayonlar, etnik birikmalarning paydo bo‘lishi
va   takomillashuvini   arxeologik   madaniyatlar   tahlili   tarixini   yoritishga
bag‘ishlangan. Bu borada arxeologik manbalar, ma’lumotlar bir tizimga keltirilgan.
Tadqiqotda   zamonaviy   tadqiqot   usullari,   nazariyalar   va   yangicha   yondoshuvlar
qo‘llanilgan. Arxeologik manbalar qiyosiy tahlili asosida xolisona tarix yaratiladi.
Tadqiqotda tarixiylik, tizimlilik, xolislik,  to‘plangan  arxeologik  materiallarni fan
yutuqlari   asosida   umumlashtirish     va   ularga   qiyosiy   tahlil   tamoyillariga   tayanib
yondashish   ko‘zda tutilgan.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati.  O‘rta Osiyo hududi
miqyosida   kishilik   tarixi   tosh   asri   jamoalari   moddiy   madaniyati,   inson   va   tabiat
o‘zaro   aloqalari   tarixi,   inson   tomonidan   yaratilgan   ixtiro   va   kashfiyotlarning
18 ijtimoiy   axamiyati   va   o‘rni,   etnos,   etnik   birikmalar,   arxeologik   madaniyatlar
borasida   qimmatli   arxeologik   ashyoviy   manbalar,   ma’lumotlar   qo’lga   kiritilgan.
Bu ashyoviy dalillar o’z mazmun- mohiyatiga ko’ra mazkur mintaqa ibtidoiy davr
jamoalari  moddiy madaniyatini   o’rganishda  o’ziga  xos  manba bo’lib hisoblanadi.
Ular   O’rta   Osiyo   xalqlari   tarixi,     Vatanimiz   tarixini   yozishda,   ta’lim   jarayonida
ishlatiladi.   Shuningdek,   xalqimiz   boy   madaniy   merosini   targ’ibot-tashviqot
qilishda   muzey   fondlarida   foydalaniladi   va   ta’lim-tarbiyaviy,   ma’naviy-ma’rifiy
ishlarda keng qo’llaniladi. 
I   Bob:   O‘rta   Osiyo   tosh   asri   so‘nggi   paleolit,   mezolit   va   neolit   davri
jamoalarining   moddiy   madaniyatlari,   etnik   jarayonlar   borasidagi   ilmiy
konsepsiyalar va yondashuvlar.
I.   1 .  O‘rta Osiyo tosh asri so‘nggi paleolit, mezolit davri jamoalarining 
moddiy madaniyatlari
Kishilik tarixi taraqqiyotining tosh davri so‘nggi paleolit bosqichida (40- 14-
12   ming   yilliklar)   muhim   sotsial   o‘zgarishlar   ro‘y   bergan:   Hozirgi   zamon
ko‘rinishidagi   odamzod   paydo   bo‘lgan,   ibtidoiy   jamoa   tuzumidan   urug‘chilik
tuzumiga   o‘tilgan,   mehnat   qurollari   takomillashib   odamlar   turmushi   yaxshilana
borgan. Tasviriy san’at yuzaga kelgan, turar-joylar qurila boshlangan. Urug‘chilik
jamoasi   asosida   etnik   birikmalar   shakllana   borgan.   Aholi   irqiy   farqlari,   ya’ni
antropologik tiplar yuzaga kelaboshlagan. Dastavval,   odamzod   o‘z   biologik
takomillashuvi   jarayonida   (arxantrop,   paleoantrop   va   neoantrop)
Homo   Sapiens   Sapiens,   ya’ni   «Aql-idrokli   odam»,   «Hozirgi   zamon
ko‘rinishidagi odam» shakllanganligini alohida e’tirof etish lozim. 
O‘tgan   asr   30-yillar   oxiridan   boshlab   O‘rta   Osiyo   miqyosida   ibtidoiy   davr
yodgorliklari   tadqiqotida   kompleks   fanlar   mutaxassislari   ishtirokida   arxeologik
ekspeditsiyalar   (XAE,   JTAKE)   tashkil   etilib,   ular   maqsadli,   tizimli   izlanishlarni
amalga   oshira   boshlashgan.   1931   yili   Samarqand   shahri   markazida   sun’iy   ko‘l
qirg‘og‘ida   dastlab   N.P.   Xorlamov,   keyinchalik   M.V.   Voevodskiy   va
19 V.V.   Shumovlar   tomonidan   qidiruv   shurfi   qazilib   qiziqarli   tosh   qurollari
kolleksiyalari   to‘plandiki,   bu   materiallar   keyingi   yillarda   D.N.   Lev,
M.   Jo‘raqulovlar   tomonidan   Samarqand   makonining   kashf   etilishi   va   bu   erda
tadqiqotlar   olib   borilishiga   zamin   yaratgan.   S h uningdek,   o‘tgan   asr   30-yillar
oxiriga kelib Ayritom, Teshik-tosh, Amir-Temur  g`or makonlari ham tadqiq etildi.
O’rta   Osiyo   mezolit   davri   jamoalari   moddiy   madaniyatini   o’rganishda
Tojikiston   mezolit   davri   yodgorliklarining  o’ziga  xos   o’rni   bor.  Haqiqatdan   ham,
Tojikiston   mezolit   davri   manzilgohlari   yaxshi   o’rganilgan.   Bu   borada   arxeolog
olimlardan,   A.P.   Okladnikov,   V.A.   Ranov,   A.G.   Amosova,   A.   Yusupov,
V.A.   Jukov   tadqiqotlari   muhim.   Ayniqsa,   A.P.   Okladnikov   va   V.A.   Ranov
o’zlarining   qariyib   20   yillik   birgalikdagi   ilmiy   faoliyatlari   tufayli   1965   –   1984
yillarda   10   dan   ortiq   mezolit   davri   manzilgohlarini   topishib,   ilmiy   asosda
o’rganishdi. Keyingi  davrda esa,  bu sohada  A. Amosova,  A. Yusupov,  V. Jukov,
T.   Filimonovalarning   xizmatlari   kattadir.   Birgina   Vaxsh,   Kofirnigon   va   Panj
vohalarida   20   dan   ortiq   mezolit   manzilgohlari   keyingi   10   yilliklarda   topib
o’rganildi.  Shulardan   5  tasi  Tutqovul,  Say-Sayyod,  Oq  tanga,  Shugnov  va  Darai-
Sho’rda   qazish   ishlari   olib   borildi.   Madaniy   qatlamlari   buzilgan   manzilgohlar
ichida   eng   kattasi   va   muhim   dalillar   bergani   Chilchor-Chashma   manzilgohi,
Beshkent vohasi manzilgohlari va Makoni-Mor manzilgohlaridir.
Dara-i-Sho’r     g’or   makoni.   Bu   makon   1978   yil   A.X.   Yusupov   tomonidan
Nurek suv ombori atrofini arxeologik qidiruv va kuzatuv jarayonida kashf etilgan.
1977-78 yillarda makonda qazish ishlari olib borilgan 38
.  G’orning ichida madaniy
qatlam   aralashgan   holda   uchraydi.   A.X.   Yusupov   va   T.   Filimonovalar   fikricha,
g’orga   kiraverishdagi   maydoncha   madaniy   qatlami   buzilgan.   Manzilgohdan   5000
dan   ortiq   arxeologik   ashyoviy   topilmalar   topilgan.   Topilgan   kollektsiyaning   7
foizini   Hisor   elementlari   tashkil   etadi.   Manzilgoh   tosh   qurollari   T.T.   Filimonova
tomonidan maxsus trassologik usulda o’rganilgan. Uning fikricha, ko’pchilik tosh
38
  1956.Окладников   А.П.   Исследования   памятников   каменного   века   Таджикистана.   МИА,   №   66,   1958
Окладников А.П. Каменный век   Таджикистана.  Итоги и проблемы. Материалы 11  совещания археологов
и этнографов  Средней Азии. М.: 1959.Окладников А.П.  Палеолит и мезолит Средней Азии.  В кн.: Средняя
Азия в эпоху камня  и бронзы. М.,Л. 1966. 
20 qurollar   hech   qanday   maxsus   ishlov   berilmasdan   o’z   holicha   ishlatilgan.
Tutqovul   manzilgohi.   Bu   makon   1956   yilda   A.P.   Okladnikov   tomonidan
kashf     etilgan.   Bu   manzilgoh  Dushanbe   shahridan  70   km   Janubiy-sharqda   Vahsh
daryosi   o’ng   tomoni   yon   bag’rida   joylashgan.   Manzilgoh   ko’p   madaniy   qatlamli
bo’lib,   shu   hudud   uchun   emas,   balki   butun   O’rta   Osiyo   mezolit   davri   uchun
tayanch manzilgoh hisoblanadi 39
. 3-madaniy gorizont tadqiqotchilar tomonidan ilk
mezolit   davriga   oid   deb   xulosaga   kelingan.   Bu   gorizontdan   300   dan   ortiq
arxeologik   ashyoviy   dalillar   topilgan   bo’lib,   tosh   qurollarining   hammasi
chaqmoqtoshdan   yasalgan,   ya`ni   Hisor   elementlari   umuman   uchramaydi.   Mehnat
qurollari ichida juda yaxshi yasalgan geometrik qurollar ko’pchilikni tashkil etadi,
ayniqsa,   to’g’ri   burchakli   qurollar   ko’p   uchraydi.   Bu   qurollar   ilk   mezolit   davriga
xos   qurollar   hisoblanadi.   Shuningdek,   bu   gorizontdan   nukleussimon   qirg’ichlar
topilib,   bularning   hammasi   gorizontni   xronologik   jihatdan   qolgan   gorizontlarga
qaraganda qadimiyroq ekanligini ko’rsatadi. 
Say-Sayyod   makoni.   Bu   manzilgoh   A.H.   Yusupov   tomonidan   atroflicha
o’rganganilgan.   3-gorizont   yuqori   paleolitningso’nggi   bosqichlari   bilan
yoshlangan   40
.   Bu   gorizont   tosh   qurollari   ichida   chakmoqtoshdan   yasalgan   tosh
qurollari   umuman   uchramaydi.   Tosh   qurollari   asosan   qo’pol   otsheplar,   chopper,
chopping,   boltasimon   qurollardan   iborat.   Bu   gorizont   V.A.   Ranovning   fikricha
so’nggi paleolitning oxiri yoki ilk mezolit bo’lishi mumkin. Lekin bulardan qaysi
biriga   oid   bo’lishidan   qat`iy   nazar   qayroqtosh   madaniyatining   davomchisi   va
shubhasiz bu madaniyatning asosi bo’lib hisoblanadi.
Shugnov   manzilgohi.   Bu   manzilgohning   «O»   gorizonti   mezolit   davriga
ta`lluqli ekanligi tadqiqotchilar tomonidan ilmiy asoslangan. Shunga asoslanib, bu
gorizont   tosh   qurollari   Oshxona   mezolit   manzilgohi   tosh   qurollari   bilan   aynan
o’xshash   jihatlari   borligini   aytishimiz   mumkin.   Ma`lumki,   Shugnov   makonida
V.A.   Ranov   tomonidan   500   metr   kvadrat   maydon   sathida   madaniy   qatlam
39
  Ранов   В.А.,   Коробкова   Г.Ф.   Туткаул   многослойное   поселение   гиссарской   культуры   в   Южном
Таджикистане.- СА,№ 2,1971. 33-147  betlar
40
Юсупов А. Неолитическое поселениеСай-Сайёд на юго-западе Тожикистана- СА, № 2,1975.   140-
145  betlar  
21 o’rganilib,   tadqiqotlar   jarayonida   5   ta   madaniy   qatlam   aniqlangan.   Shulardan
bittasi  mezolit  davri  jamoalari  moddiy madaniyatiga,  qolgani  esa  so’nggi  paleolit
jamoalari   moddiy   madaniyatiga   tegishli   bo’lib   chiqdi.   Bu   tosh   qurollarning   tosh
industriyasi   otshepli   va   paraqali   industriya   hisoblanadi.   Asosiy   qurollar   katta
o’lchamli   otsheplardan   hamda   paraqa   va   mikroparaqalardan   yasalgan.   Tosh
o’zaklari   esa   ko’p   maydonli   bo’lib,   prizma   shakliga   o’xshaydi.   Qayroqtosh
qurollar,   keskichlar,   geometrik   shakldagi   qurollar   umuman   uchramaydi.   Shu
jihatlari   bilan   qaysidir   ma`noda   Oq-Ko’prik   II,   3-a,   Ko’kjar,   Qorakamar   I   kabi
Shimoliy   Afg’oniston   epipaleolit   makonlariga   o’xshaydi 41
.   V.A.   Ranov   Shugnov
mezolit kompleksini Oshxona makoni qurollariga o’xshashligini keltirib mil avv 8
ming yil bilan xronologik yoshini belgilagan edi. Lekin, G.F. Korobkova Shugnov
mezolit   qurollarini   Oq-Ko’prik   II   va   III   makonlari   qurollariga   o’xshashligidan
kelib   chiqib,   Shugnov   mezolit   kompleksini   hech   bo’lmasa   mil.   avv   11-10   ming
yilliklar   hronologik   yosh   bilan   belgilash   lozim   degan   fikrni   bildiradi.   Bu   mezolit
kompleksning   kelib   chiqishi,   Shugnov   yuqori   paleolit   gorizontlari   jamoalari
moddiy   madaniyati   negizidan   hisoblanadi.   Uning   texnikaviy   uslubi   an`anaviy
tarzda Oshxona, Tutqovul II makonlari madaniyatida kuzatiladi 42
. 
Oq   tanga   manzilgohi   1951   yildan   1953   yilgacha   V.A.   Ranov   tomonidan
o’rganilgan.   Hozirgi   kunda   bu   ko’p   madaniy   qatlamli   hamda   juda   qiziqarli
arxeologik   manbalar   bergan   yodgorlik   hisoblanadi.   Hozircha   bu   manzilgoh
to’laligicha   chop   etilgani   yo’q.   V.A.   Ranov   bu   manzilgoh   materiallarini   qisman
o’rganib   6-madaniy   qatlamini   mezolit   davriga   oid   degan   xulosaga   kelgan.
Shuningdek,   Tojikiston   hududi   mezolit   davrini   o’rganishimizda,   Beshkent
vohasidagi   qator   manzilgohlar   ilmiy   ahamiyati   qattadir.   Bu   erlarda   50-yillarda
birinchi   bo’lib   A.P.   Okladnikov   tomonidan   Chilchor-Chashma,   ya`ni   madaniy
qatlami buzilgan manzilgoh topilgan 43
.   Tojikiston hududi mezolit davri jamoalari
moddiy   madaniyatini   o’rganishda   Obi   Kiyik   madaniy   kompleksining   ham   o’rni
41
  Виноградов   А.В.   Исследования   памятников   каменного   века   в   Северном   Афганистане.   В   кн.:   Древняя
Бактрия, вып. 2. М.: 1979. 7-59  betlar .
42
  Korobkova , Кўрсатилган адабиёт.1989, 166  bet .
43
 Окладников А.П. Исследования памятников каменного века Таджикистана. МИА, № 66, 1958,   50-58  betlar .
22 bor 44
.     Bu   makon   tosh   industriyasi   paraqali   va   mikroparaqali   hisoblanib,   tosh
qurollari   faqat   chaqmoqtoshlardan   yasalgan.   Asosiy,   tosh   qurollari   paraqadan   va
mikroparaqadan   yasalgan.   Shuningdek,   paraqa   qurollar   ichida   past   bo’yli
cho’zinchoq   segmentlar,   asimmetrik   uchburchaksimon   geometrik   qurollar,
Shatelperron tipidagi teshgich qurollar uchraydiki, bu turdagi qurollar o’z jihatlari
bilan   Shimoliy   Afg’oniston   Zodian   guruhi   makonlari   qurollariga   juda   o’xshash 45
.
Obikiyik madaniy kompleksi o’ziga xos xususiyatlari bilan O’rta Osiyo miqyosida
faqatgina   Dam-dam-chashma-II   makoni   4-madaniy   qatlami   «yuqori» 46
  qismi   va
Ali-tappex makoni tosh qurollariga yaqin.
Sharqiy Pomir hududida mezolit davriga oid yana bir madaniyatning borligi
aniqlandi.   Bu   madaniyat   « Istiq »   g’or   makoni   arxeologik   materiallari   asosida
ajratilgan.   Jumladan,   Istiq   g’or   makonidan   topilgan   arxeologik   materiallar,   bir
qarashdan o’z tipologiyasi bo’yicha Oshxona madaniyatidan keskin ajralib turadi.
Jumladan, Istiq g’or makonidan dastlabki tekshirish uchun transhey qazib ko’rilgan
(1975 yilda qazilgan)  va bu transheydan qimmatli arxeologik materiallar olingan.
Istiq  g’or   makonida  bundan  keyin  1976-78  yillar  mobaynida   uch  arxeologik  dala
mavsumida   tadqiqotlar   olib   borilgan.   Istiq   g’or   makoni   Istiqsoyning   chap
qirg’og’ida joylashgan. Bu makon dengiz sathidan 460 km balandlikda joylashgan.
Istiq   g’or   makoni   og’iz   qismi   janubga   tomon,   ya`ni   quyosh   nuri   bemalol
tushadigan   tomonga   qaragan   bo’lib,   uning   og’iz   qismida   supa   maydoni   mavjud.
Ana shu supada 16 metr kvadrat sathida madaniy qatlam o’rganildi. Qazish ishlari
transheya   uslubida   o’tkazilib   4   ta   madaniy   qatlam   borligi   aniqlandi.   Bu   madaniy
qatlamlarning ustki 2 ta gorizonti odamzodning keyingi faoliyati natijasida buzilib
ketgan. 
Oshxona   manzilgohi   misolida   Markansuy   madaniyati   tosh   qurollari
industriyasi   otsheplarga   asoslangan   ekan,   paraqalardan   yasalgan   qurollar
44
 Окладников А.П.  Палеолит и мезолит Средней Азии.  В кн.: Средняя Азия в эпоху камня  и бронзы. М.,Л.
1966. 
45
  Виноградов   А.В.   Исследования   памятников   каменного   века   в   Северном   Афганистане.   В   кн.:   Древняя
Бактрия, вып. 2. М.: 1979. 
46
 Марков Г.Е. Грот Дам-Дам-Чашма-2 в Восточном Прикаспии. СА, 1966,   № 2,
23 uchramaydi.   Markansuy   madaniyati   manzilgohlari   mezolit   davrining   so’nggi
etaplariga   oid.   Hozirgi   kungacha   bu   madaniyat   ildizi   noma`lum 47
.   Xullas,
Tojikiston hududi mezolit jamoalari moddiy madaniyatini tadqiqotida 2 ta mustaqil
madaniyat   Tutqovul   va   Vaxsh   madaniyatlari   hamda   2   ta   mustaqil   madaniy
kompleks   Obikiyik   va   Shugnov,   ilmiy   jihatdan   ajratilgan.   Bu   madaniyat   va
komplekslar   bir-birlaridan   kelib   chiqish   ildizi,   tosh   industriyasi,   texnologik
uslublari,   tadqiqotlari   bilan   farq   qiladi.   Yuqorida   zikr   etganimizdek,   Tutqovul
madaniyatiga Tutqovul makoni 3-gorizonti, Oqtanga makoni 6-madaniy qatlami va
Chilchor-Chashma   makoni   kiradi.   Vaxsh   madaniyatiga   Tutqovul   makoni   2a-
gorizonti,   Darai-Sho’r   makoni   kiradi.   Obikiyik   kompleksiga   -   Obikiyik,   Quyi-
bulon makoni kiradi. Shugnov kompleksiga Shugnov makoni «O» gorizonti kiradi.
Tutqovul,   Say-Sayyod,   Oqtanga,   Shugnov   makonlari   stratigrafik   ma`lumotlari
hamda   Tutqovul   2   gorizontidan   (6070   –   6310),   Oqtanga   makoni   6-madaniy
qatlamidan (6830 – 7100), Say-Sayyod pastki gorizontlaridan (6350 – 6600; 8900
–   9170)   radiouglerod   analizlarini   olinishi   hamda   bu   makonlarni   Yaqin   Sharq
makonlari   moddiy   madaniyati   bilan   madaniy   yaqinligidan   kelib,   chiqib
tadqiqotchilar   Tojikistonning   Vaxsh,   Kafirnigon,   Panj   vohalari   mezolit   jamoalari
moddiy   madaniyatini   mil.   avv.   11-7   ming   yilliklar   xronologik   ramkasi   bilan
belgilashdilar.
Tojikiston   hududi   mezolit   davri   jamoalari   ma`naviy   madaniyati,   ma`naviy
kechinmalarini   bilib   olishimizda   shubhasiz,   V.A.   Ranov   tomonidan   1958   yili
Shaxta   g’or   makonidan   topilgan   qoyatosh   rasmlarining   ahamiyati   juda   katta.
Shaxta g’or makoni dengiz sathidan 4200 m balandlikda joylashgan. G’orga kirish
qismi eni 7,5 m, g’orning chuqurligi 6 m, lekin balandligi 25 m. Qoyatosh rasmlari
20-25 metr kvadrat maydon sathida o’rganilgan. Bu rasmlar g’orning polidan 1,6-2
m balandlikda g’or devoriga qizil bo’yoq bilan rasmlar ishlangan. G’orda hammasi
bo’lib   7   guruh   rasmlar   manzarasi   bor,   shundan   4   tasi   saqlangan.   Rasmlar
manzarasida odam gavdasi, cho’chqa, ayiq tasvirlari bor. Odamlarning bosh qismi
47
  Изучение   памятников   каменного   века   на   Восточном   Памире   в   1958   г.   Труды   АН   Таджикистана,   т.17,
1961.Ранов   В.А.   Памир   и   проблема   заселения   высокогорной   Азии   человеком   каменного   века.   «Страны   и
народы Востока» вып.   ХУ1, М., 1975.
24 qush   ko’rinishida,   huddi   Zarautkamar   rasmlaridagidek   keltirilgan.   Ba`zi
manzaralarda   o’q-yoy   bilan   yaralangan   cho’chqani   ovlash   jarayoni   tasvirlanib,
xattoki,   3   ta   niqoblanib   olgan   ovchilarning   ham   tasviri   keltirilgan.   Manzaralarda
yovvoyi   hayvonlarni   maxsus   joylarga   qamab   ushlash   tasvirlari   ham   bor.
Zarautkamar   rasmlaridan   farqli   o’laroq,   bu   rasmlar   kontur   uslubida   ishlangan 48
.
V.A.   Ranov   va   boshqa   tadqiqotchilar   Shaxta   g’or   makoni   rasmlarini   atroflicha
ilmiy tahlil qilar ekan, undagi manzaralar ovchilik bilan bog’liq bo’lgan, sig’inish
e`tiqodi   yodgorligi   deb  hisoblaydilar.   Bu   sig’inish   e`tiqodi,   ovni   o’ngidan  kelishi
uchun bajariladigan rasm-rusmlardan iborat. Shuningdek, g’or madaniy qatlamidan
topilgan tosh qurollarning tipologik tahlili hamda qoyatosh suratlarining mazmuni,
ishlov berish uslublari, mezolit yoki mezolit-neolit jamoalari moddiy madaniyatiga
tegishli   ekanligidan   dalolat   beradi.   Shaxta   g’ori   qoyatosh   suratlari   Zarautkamar
yodgorliklari   bilan   birgalikda   mazkur   mintaqalar   mezolit-neolit   jamoalari
ma`naviy   madaniyatini   bilishimizda   o’ziga   xos   nodir   san`at   yodgorliklari
hisoblanadi. Dam-Dam-Chashma   2   g’or   makoni   1947   yili   A.P.   Okladnikov
tomonidan   kashf   etilib,   tadqiq   etilgan.   Keyinchalik   1963-1964   yillar   mobaynida
manzilgoh   arxeolog-olim   G.E.   Markov   tomonidan   atroflicha   o’rganilgan 49
.
G.E.   Markov   makonni   ilmiy   o’rganish   jarayonida   9   ta   madaniy   qatlam   borligini
aniqladi. 250 kv.m.dan ortiq maydon madaniy qatlami o’rganildi. Tadqiqotchi shu
9 ta madaniy qatlamdan 8-5 madaniy qatlamlarni mezolit davriga oid degan ilmiy
xulosaga   keladi.   Bu   manzilgoh   keyinchalik   G.F.   Korobkova   tomonidan
sinchkovlik   bilan   tadqiq   etilib,   tadqiqotchi   4-   madaniy   qatlamni   2   ta   madaniy
gorizontga   bo’lish   mumkin   degan   ilmiy   taklif   kiritdi.   1978   yili   bu   manzilgoh
G.E. Markov va S. Xamroquliev tomonidan yana qaytadan o’rganildi  50
. 
48
  Ранов   В.А.   Изучение   памятников   каменного   века   на   Восточном   Памире   в   1958   г.   Труды   АН
Таджикистана, т.17, 1961.Ранов В.А. Памир и проблема заселения высокогорной Азии человеком каменного
века. «Страны и народы Востока» вып.ХУ1, М., 1975.
49
 Марков Г.Е. Грот Дам-Дам-Чашма-2 в Восточном Прикаспии. СА, 1966,   № 2, 
50
  Марков Г.Е. Памятники первобытности в Восточном Прикаспии-Грот  Дам-Дам-Чашме 1. Вестник  МГУ,
сер.8, История,1981.
25  Jabal g’or makoni   1949-1950 yillar mobaynida A.P. Okladnikov tomonidan
o’rganilgan 51
. Bu makonda 10 ta madaniy qatlam borligi aniqlangan. Shu madaniy
qatlamlardan A.P. Okladnikov tomonidan 8, 7 qatlamlari mezolit davriga oid deb
topilgan.   A.V.   Vinogradov   bu   madaniy   qatlamdan   topilgan   tosh   qurollarining
tipologik   tahliliga   tayanib,   pastki   madaniy   qatlamlarning   hammasi   neolit   davriga
oid degan xulosa kelgan. 52
 
Dam-Dam-Chashma-1 A.P. Okladnikov tomonidan kashf etilgan. Lekin, bu
yodgorlikning asosiy tadqiqotchisi  G.E. Markov hisoblanadi. A.P. Okladnikov bu
makonda 6 ta madaniy qatlam borligini aniqladi. G.E. Markov esa manzilgohda 6
ta emas, balki 5 ta madaniy qatlam bor degan xulosaga keldi 53
. 
Sharqiy   Kaspiy   bo’yi   hududi   mezolit   davri   jamoalariga   oid   yodgorliklar
soha   tadqiqotchilari   tomonidan   2   gruppaga   ajratilmoqda:   1-   gruppa   Balxanbo’yi
yodgorliklari   (Dam-Dam-Chashma   2   manzilgohi   8-4   madaniy   qatlamlari,   Jebal
makoni   8,7   madaniy   qatlamlari,   Qashqirbuloq   makoni   va   h.k),   2-gruppa   Zarzi
madaniyati   xususiyatlarini   o’zida   mujassamlashtirgan   manzilgohlar   (Qaylu
makonining   pastki   qatlamlar,   Dam-Dam-Chashma   1   manzilgohining   4-qatlami,
Xo’ja-Su 1 manzilgohi va hakozalar). 
Ustyurt.   Hozirgi   kunda   30   dan   ortiq   mezolit   davriga   oid   yodgorliklar
aniqlangan va tadqiq etilgan. Bular Aydabol- 2, 4, 6, 7, 9, 14, 15, 16, 20, 21, 22,
23,  25;   Oqtayloq  –   1,  4,   5;   Oqto’ba-   1,   2;   Churuk-   2,   10,  11;   Qo’shxotin,   Dahli,
Sayutes,   Kugusem   4,   Sulama   va   boshqalar   hisoblanadi.   Mezolit   makonlari   tosh
industriyali   paraqali   industriya   hisoblanib,   mikrolitli   element   ko’proq.   Tosh
qurollari   ichida   simmetrik   va   asimmetrik   shaklda   bo’lgan   yirik   trapetsiyalar
ko’pchilikni   tashkil   etadi.   Bu   turdagi   qurollar   yon   qismlariga   ishlov   berilgan
E. Bijanovning tadqiqoticha tosh qurollarini tipologik tahlil etish asosida jamoalar
moddiy madaniyati o’ziga xos xususiyatlari aniqlangan. Shu tarzda Ustyurt mezolit
51
  Окладников   А.П.   Пещера   Джебел   -   памятник   древней   культуры   прикаспийских     племен     Туркмении.   -
ТЮТАКЭ. Т.7. 1956.
52
 Виноградов А.В. Кўрсатилган адабиёт, 1981.
53
  Марков Г.Е. Памятники первобытности в Восточном Прикаспии-Грот  Дам-Дам-Чашме 1. Вестник  МГУ,
сер.8,История,1981.
26 yodgorliklari  bir  necha  xronologik guruhlarga  ajratilgan:  1-  guruhga  10 dan ortiq
yodgorlik   kirib,   bular   Aydabol-   2,   4,   7,   10,   20,   23;   Oqtayloq-   1;   Qo’shxotin-2;
Churuk   –   2;   Oqto’ba-2   kabilar   hisoblanadi.   Bu   yodgorliklar   tosh   industriyasiga
assimetrik   shakldagi   trapettsiyalar   xos.   Ikki   taraflama   ishlov   berilgan   o’q   yoy
uchlari   ham   uchraydi.   Bu   qurolar   Sharqiy   Kaspiybo’yi,   Janubiy   Ural   mezolit
yodgorliklari   qurollariga   juda   o’xshash.   2-   guruhga   Aydabol-   6,   9,   11,   21,   22;
Jarimquduq – 1; Churuk- 2, 3, 7, 10, 11 kabi yodgorliklar kiradi. Bu yodgorliklar
tosh   industriyasiga   geometrik   shakldagi   qurollar   xos   bo’lib,   mil.avv.   7-6   ming
yilliklar   bilan   belgilanadi.   Asimmetrik   va   yirik   simmetrik   shakldagi   trapetsiya
qurollari Jabal g’ori 5A madaniy qatlami 54
, Uralning janubiy qismi yodgorliklari 55
,
Obishir   5   yodgorligi 56
,   Oshxona   yodgorliklarida   uchraydi 57
.   Bu   faktlarni   o’zi
mazkur turdagi qurollar O’rta Osiyo miqyosida mil.avv 6 ming yillikkacha paydo
bo’lganligini ko’rsatadi. 3- guruh yodgorliklari Aydabal 2, 4, 7, 10, 20; Oqtoyloq
4, 5; Qo’shxotin 2, Churuk 2, 2; Sumbetimer 1, Dahli, Say-Utes, Oqto’ba 2 kabilar
hisoblanib, ulardan yirik o’lchamli tik bo’yli cho’ziqsimon simmetrik trapetsiyalar
ko’plab topilgan. Bu guruh yodgorliklari E. Bijanov fikricha mezolit davri so’nggi
bosqichlari   va   ilk   neolit   jamoalariga   tegishli   hisoblanadi.   E.   Bijanov   o’z
tadqiqotlarida   Ustyurt   mezolit   davri   jamoalari   madaniyati   shakllanishida
Kaspiybo’yi   va   Janubiy   Ural   mezolit   jamoalari   madaniyatining   ta`sirini   alohida
ko’rsatadi.   Masalan,   Yangel   tipidagi   trapetsiyalarning   Ustyurt   mezolit
yodgorliklarida topilishini Kaspiybo’yi hududidan jamoalarning siljib kelishi bilan
bog’laydi.   A.V.   Vinogradov   va   E.   Bijanovlar   Ustyurt   mezolit   jamoalari
yodgorliklarining   bir   xil   tipda   qator   joylanishidan   kelib   chiqib,   ular   ovchi
jamoalari   makonlari   bo’lgan   degan   xulosani   berishadi.   Ular   mavsumiy   uzoq
54
  Окладников   А.П. Пещера  Джебел - памятник древней   культуры   прикаспийских   племен    Туркмении. -
ТЮТАКЭ. Т.7. 1956.
55
  Матюшин   Г.Н.   О   южных   связях   мезолита   Урала.   В   сб.   Археология   и   этнография   Башкирии.   Т.2.   Уфа,
1964.
56
Исламов У.И.Обиширская культура. Ташкент,Фан, 1980. 
57
  Изучение   памятников   каменного   века   на   Восточном   Памире   в   1958   г.   Труды   АН   Таджикистана,   т.17,
1961.Ранов   В.А.   Памир   и   проблема   заселения   высокогорной   Азии   человеком   каменного   века.   «Страны   и
народы Востока» вып.ХУ1, М., 1975.
27 muddatli   va   oraliq   qisqa   muddatli   jamoalar   yashagan   makonlar   bo’lishgan 58
.
Ustyurt   mezolit   jamoalari   madaniyati,   kelib   chiqishi   ildizi   masalasiga
kelganimizda   mahalliy   Churuk   12   so’nggi   paleolit   makoni   madaniyati   negizida
avtoxton   tarzda   shakllanganligini   ko’ramiz.   So’zsiz   bu   jamoalar   madaniyati
mazmunida   Sharqiy   Kaspiybo’yi   va   Janubiy   Ural   mezolit   jamoalari
madaniyatining   madaniy   ta`siri   bo’lgan.   Ustyurt   mezolit   jamoalari   o’zlashtirma
xo’jalik   mashg’ulotlari   bilan   shug’ullanuvchi   ovchi   jamaolari   bo’lishgan.   Ustyurt
mezolit   jamoalari   madaniyati   O’rta   Osiyo   mezolit   davri   jamoalari   tarixini   bilib
olishimizda muhim o’rin tutadi. Zarafshon   vohasi   mezolit   davri
jamoalari moddiy madaniyati yaqin kunlargacha deyarli noma’lum bo‘lib kelar edi.
O‘z vaqtida M.J. Jo‘raqulov,                                                 Y.U. Xolyushkinlar Sazog‘on 1
makoni   tosh   industriyasini   mezolit   davri   so‘nggi   bosqichlari   bilan   sanalagan   edi.
Quyi   Zarafshon   vohasida   A.V.   Vinogradov   tomonidan   o‘tgan   asr   70-80   yillari
mezolit davriga oid tasodifiy xarakterdagi birmuncha tosh qurollari kolleksiyasini
qo‘lga kiritgan edi. Jumladan,                                                                   A.V. Vinogradov mezolit
yodgorliklari   topilishida   Zarafshonning   qadimgi   o‘zanlaridan   biri   bo‘lgan
Chorbaqti   vohasini   birmuncha   istiqbolli   deb   hisobladi.   SHu   bois,   1978   yili
Chorbaqti vohasida amalga oshirgan arxeologik qidiruv ishlarida qiziqarli mezolit
tosh   qurollarini   topishga   muvaffaq   bo‘ldi 59
.   Bu   tadqiqotlarning   tadrijiy   davomi
sifatida 1984-86 yillar maboyinida amalga oshirilgan tadqiqotlarda esa 60 ga yaqin
mezolit-neolit   yodgorliklarini   topishga   erishdi. 60
  Chorbaqti   mezolit   makonlari
(Chorbaqti   11,   23,   27,   41)   tadqiqoti,   mazkur   jamoalar   moddiy   madaniyatining
mahalliy   kaltaminor   jamoalari   madaniyatlaridan   keskin   farqi   borligini   ko’rsatdi.
Tosh qurollari tipologik tahlili mazkur makonlar tosh industriyasi otshepli-paraqali
industriya   ekanligi,   o’z   xususiyatlari   bilan   O’rta   Osiyo   tog’,   tog’   yon   bag’ri
mintaqasi   so’ngi   paleolit,   mezolit   jamoalari   madaniyatiga   yaqin   bo’lganligidek
58
 Виноградов А.В. Кўрсатилган адабиёт.1981.
59
    Холматов Н.У. Мезолит низовьев Зарафшана. ИМКУ, 30. 2000.
60
  Холматов   Н.У.   К   хронологии   келтаминарских   материалов   староречий   Зарафшана.   ИМКУ,   Вып. 3 4,
Самарканд, 2004.   Холматов Н.У. Мезолит и неолит Нижнего Зарафшана. Ташкент, Фан, 2007.
28 xulosa   chiqarish   imkonini   berdi 61
  (o’zaksimon   qirg’ichlar,   otshepdan   yasalgan
qirg’ichlar,   ponasimon   qurollar,   qayroqtosh   qurollar   va   h.k).   Chorbaqti   jamoalari
moddiy   madaniyati   yana   bir   ilmiy   ahamiyati   shundaki,   shu   kunga   qadar
Samarqand   so’ngi   paleolit   jamoalari   bilan   sazog’on   neolit   jamoalari   moddiy
madaniyati   oralig’ida   o’zaro   ularni   bog’lovchi   xronologik   bo’g’in   yo’q
edi,bo’shliq mavjud edi va shu bo’shliqni Chorbaqti manbalari to’ldirdi bog’lovchi
xronologik bo’g’in bo’ldi. 
Mezolit   davri   jamoalari   moddiy   madaniyati   keyingi   yillar   maboyinida
SamDU   arxeologlari   tomonidan   amalga   oshirilgan   arxeologik   tadqiqotlar
natijasida   yaxshi   o‘rganilishiga   erishildi.   Yuqorida   keltirganimizdek,   Sazog‘on   1
makoni   o‘z   moddiy   madaniyati   bilan   mezolit   davri   so‘nggi   bosqichiga   doir
yodgorlik bo‘lib chiqdi. Haqiqatdan ham O’rta Zarafshon vohasi mezolit jamoalari
moddiy   madaniyatini   yoritishda   Sazog’on   I   makoni   tadqiqoti   natijasida   qo’lga
kiritilgan   arxxeologik   manbalar   ahamiyati   muhim   hisoblanadi.   Makon   O’rta
Zarafshon   vohasi   Qoratepa   tog’   massivi   shimoliy   yon   bag’ridan   voha   tomon   o’z
suvini   oqizib   chiquvchi   yirik   soylardan   biri   bo’lgan   Sazog’onsoy   yon   qayirida
joylashgan   (Samarqand   viloyati,   Nurobod   tumani   Sazog’on   qishlog’i   yuqori
qismida).   Makon   kashf   etilishi   Samarqand   Davlat   Universiteti   arxeologik
ekspeditsiyasi tadqiqotlari bilan bog’liq bo’lib, makonda 1967-68 yillari D.N. Lev,
1969-1977   yillar   maboyinida   M.J.   Djuraqulov   rahbarligida   arxeologik   tadqiqot
ishlari amalga oshirilgan 62
. Hammasi bo’lib 100 metr kvadratdan ortiqroq maydon
sathida   madaniy   qatlam   ochilib,   2,5   mingdan   ortiq   arxeologik   ashyoviy   dalillar
qo’lga kiritilgan. Makon tosh industriyasi otshepli paraqali  industriya bo’lib, tosh
qurollari   tipologik   tahlili   uni   O’rta   Osiyo   tog’   mintaqasi   mezolit-neolit   jamolari
moddiy madaniyatiga o’xshashligini ko’rsatdi. Shu xususiyatlar asosida Sazog’on I
makoni mezolit davri so’nggi bosqichlari va ilk neolit jamoalariga tegishli ekanligi
61
  Холматов Н.У. Мезолит и неолит Нижнего Зарафшана. Ташкент, Фан, 2007.
62
  Лев Д.Н. Итоги работ археологического отряда Самаркандского госуниверситета в 1966 г. Труды СамГУ,
нов.сер. вып.218, Самарканд, 1972. 
29 aniqlandi. 63
  Eng   qizig’i   makon   tosh   industriyasida   Samarqand   so’ngi   paleolit
yodgorligi   tosh   qurollariga   xos   bo’lgan   qurollarga   ishlov   berish   texnologik
uslublari   an`analari   saqlanib   qolganligi   holatini   kuzatilishi   bo’ldi.   Bu   xususiyat
madaniyatlar   kelib   chiqishi   ildizi   masalasini   oydinlashtirishda   muhim   omil   bulib
xizmat kilishi mumkin. 
Zamicha-tosh   makoni   1989   yili   UzFA   arxeologiya   institutining   paleolit
guruhi   xodimlari   tomonidan   kashf   etilgan  bo’lib,  Qoratepa   tog’   massivi   shimoliy
yon   bag’ridan   voha   tomon   chiqib   keluvchi   soylardan   biri   bo’lgan   Sevasoy   yon
qayirida   joylashgan.   (Samarqand   viloyati,   Urgut   tumani).   Bu   makon
yodgorliklarning  o’ngur   tipiga  kirib,  uning  o’lchamlari   quyidagicha   -  og’iz  qismi
eni   10   metr,   ungur   tubiga   qarab   4   metr.   Arxeologik   qazishma   ishlari
jarayonida makonda ikkita madaniy qatlam borliligi aniqlanib, ulardan
qiziqarli   arxeologik   manbalar   topishga   erishilgan.   Xususan,   tosh
buyumlarning   tipologik   tahlili   natijasida   tadqiqotchilar   makonni
mezolit   jamoalariga   tegishli   ekanligidek   xulosa   chiqarishganlar 64
.
Qorakamar g’or makoni. Sazog’onsoyning qo’shni soylaridan biri Katta
Quruqsoy   hisoblanadi.   Bu   soy   Sazog’onsoydan   taxminan   1,5
kilometrlar   chamasi   g’arb   tomonda   joylashgan.   Samarqand   Davlat
Universiteti   arxeologik   ekspeditsiyasi   2000   yil   kuzida   Sazog’onsoy   va
unga  qo’shni  bo’lgan  soylar yon  daralarida  arxeologik  qidiruv ishlarini
amalga oshirayotgan paytda Katta Quruqsoy yon darasida Qorakamar
g’or makonini kashf etishga erishgan. Qorakamar g’or makoni soyning
63
 Холюшкина В.А., Холюшкин Ю.П. к вопросу  с характере развития мезолитической индустрии Сазаган 2.
Сибирь в древности, Новосибирск, 1979.
Худойбердиев   Р.А.   Гречкина   Т.Ю.   Замича-тош   –   Новый   памятник   каменного   века.   Палеоэкология   и
проблемы  первобытной  археологии  Центральной  Азии. ТДК, Самарканд, 1992.Худойбердиев Р.А. Агалик-
новая стоянка каменного века.  //  Узбекистан в древности и средневековье. Самарканд, 1992.
64
  Худойбердиев   Р.А.   Гречкина   Т.Ю.   Замича-тош   –   Новый   памятник   каменного   века.   Палеоэкология   и
проблемы  первобытной  археологии  Центральной  Азии. ТДК, Самарканд, 1992.Худойбердиев Р.А. Агалик-
новая стоянка каменного века.  //  Узбекистан в древности и средневековье. Самарканд, 1992.
30 hozirgi   o’zanidan   taxminan   15   metrlar   chamasi   yuqorida   joylashgan
bo’lib, g’orning og’iz qismi shimoliy-sharqqa qaragan va pastki maydon
qismi esa tuproqli qatlamdan iborat. G’orning o’lchamlari quyidagicha:
uning   og’iz   qismi   balandligi   5,8   metr,   eni   esa   6,6   metr,   ichki,   ya`ni
g’orning   tubi   tomon   uzunligi   10,5   metrni   tashkil   etadi.   Shu   yili   g’or
makoni   og’zi   qismida   dastlabki   8X1   metr   maydon   sathida   arxeologik
qazishma   ishlari   bajarilib,   qimmatli   arxeologik   ashyoviy   dalillar   (tosh
buyumlar,   sopol   buyum   parchalari,   suyak   qurollari   bo’laklari,   hayvon
suyagi   qoldiqlari   va   h.k)   topilgan,   hamda   2   ta   o’choq   qoldig’i   borligi
ham   aniqlangan.   Tosh   qurollarining   tipologik   tahlili   makon   tosh
industriyasi   so’nggi   mezolit   davri   jamoalariga   tegishli   ekanligidek
dastlabki   xulosa   chiqarish   imkonini   bermoqda 65
  (Djurakulov   M.J.,
Xolmatov N.U.2001).   Ochil g’or makoni Sazag’onsoy yon darasida joylashgan.
Samarqand   davlat   universiteti   arxeologik   guruhi   xodimlari   tomonidan   2003-yilda
amalga   oshirilgan   arxeologik  qidiruv  shurfi   paytida   yodgorlikdan   ilk  bor   ibtidoiy
madaniyat   izlari   topilgan.   2004-yili   qisman,   2005-yildan   e`tiboran   hozirgi   kunga
qadar   mazkur   makonda   arxeologik   tadqiqot   ishlari   amalga   oshirilib   kelinmoqda.
Tadqiqotlar jarayonida g’orning ichki va uning old qismi maydon sathlari reperdan
e`tiboran   kvadratlarga   bo’linib,   makonning   umumiy   plani,   uning   vertikal   va
gorizontal   ko’rinishi   o’lchamlari   ma`lumotlari   olindi.   Ochil   g’or   makonining   ilk
tadqiqotlarining natijalari chop etilgan 66
. Makon tosh qurollarining tipologik tahlili
2   ta   kompleksga   ajratish   imkonini   berdi   va   ikkinchi   kompleks   N.U.   Xolmatov
tadqiqotiga ko’ra mezolit davriga oid bo’lib chiqmoqda.
65
  Джурақулов   М.Ж.,   Холматов   Н.У.   СамДУ   археологик   тадқиқотлари   саҳифасидан   //   Узбекистонда
археологик   тадкикотлар-2000,   Самарканд,   2001.   Джуракулов   М.Ж.,Холматов   Н.У.   Қоратепа   тоғ   массиви
дала археологик қидируви тадқиқотларидан. // Ўзбекистонда археологик тадқиқотлар-2002, Тошкент, 2003..
66
  Холматов Н.Ў. Очил ғор макони тадқиқотлари. Ўзбекистонда археологик тадқиқотлар 2004-2005 йиллар,
5-сон, «Фан», Тошкент, 2006.
31 Endi   O‘rta   Osiyo   mezolit   jamoalari   moddiy   madaniyati   o‘ziga   xos
xususiyatlariga to‘xtalsak. Bu jamoalarga tegishli yodgorliklar tosh industriyasida
yaxshiroq   namoyon   bo‘lgan.   O‘rta   Osiyo,     ayniqsa     O‘zbekiston   mezolitini
o‘rganishda   ayni   vaqtda   olimlarimiz     tomonidan   ishlab   chiqilgan       aniq   metodni
inobatga     olish   lozim.     Bu   metodning   asosi     qilib   industriyadagi     etakchi   tosh
buyumlar     qabul     qilingan.     Bu   borada   etakchi   buyumlarning     miqdoriga     va
jamoalarga  ta’luqli  ekanligi  haqida  fikr yuritish mumkin.  Masalan, O‘zbekiston
mezoliti       yodgorliklari       uchun   nasosan   prizma   shaklidagi,   bir   tomonlama,   bir
maydonli,   konus   shaklidagi     ammo     aylana       tarzda     tosh     paraqalari     sindirib
olingan   nukleuslar,   pona     shaklidagi     nukleuslar     xarakterlidir.     Bu   mintaqada
uchratiladigan     yodgorliklarda     tosh   paraqalar     bir   tomonlama       kertma   tarzda
o‘tkirlangan.   Ko‘pincha   kertish     usullari       paraqalarining     orqa   va   astar
tomonlaridan     bajarilgan,   qirg‘ich   qurollar   esa   deyarli     tosh   parachalarida
yasatilganligi   kuzatilgan.   Foiz nuqtai nazaridan   yuqorida     aytilgan xususiyatga
ega buyumlar  bu erda  30    foizdan   ko‘proqni tashkil qiladi.  Shuning uchun ham
yuqoridagi   o‘xshash   topilma     buyumlarni     O‘zbekiston     mezolitining     etakchi
qurol-   aslahalari     deb     hisoblash       xato   bo‘lmaydi.     Umuman   mezolit   davri
yodgorliklari   inventarlarini o‘rganganda, bir  vaqtda   paraqalik  texnika  uslubini,
ham     arxaik     shakldagi     qurollar     formasining     mavjudligini     kuzatish   mumkin.
Mezolitdan   neolitga   o‘tish     jarayoni     O‘rta   Osiyoda   va   mamlakatimizning
territoriyalarida  birdaniga  sodir bo‘lgan  emas.  Shuning uchun ham  bu jarayonni
kuzatish     mehnat     qurollarining     tipologiyasiga     e’tibor     berish   zarur.     Masalan,
so‘nggi       mezolit   yodgorliklari     industriyasida   mezolitning     tipik   qurollari     va
paleolit     davriga     xos   texnikaviy     uslublarning     saqlanib   qolganligini     kuzatish
mumkin.  O‘rta va  Old Osiyo  territoriyasida  tadqiq qilingan  yodgorliklar  O‘rta
Osiyo mezolitini   davrlarga   bo‘lishga   imkon beradi.   Agar yaqin   yillarga   qadar
bu   masala     yuzasidan     turli   fikrlar   mavjud     bo‘lgan   bo‘lsa,     ayni   vaqtda     O‘rta
Osiyo mezoliti   to‘g‘risida   isbotlangan   fikrlarni   bildirish imkoniyatiga   egamiz.
Masalan,     agar     Old     Osiyo   rayonlarida     o‘rganilgan     mezolit   yodgorliklarining
absolyut  yoshini  hisobga  olganda, Qo‘shilish makonini  miloddan  avvalgi  XI-X
32 ming   yillikka     oid     deb   aytish     xato     bo‘lmaydi.   Mezolitning     o‘rta   davriga     oid
yodgorliklar   qatorida     Obishir   I   vaV   makonlarini     ko‘rsatish   mumkin.   Umuman
Obishir   g‘orlaridan   topilgan   tosh     inventar     bu   yodgorliklarning     ilk   mezolitdan
uning   o‘rta   pag‘onasiga   o‘tish   madaniyat   evolyutsasiyasidan   dalolat   beradi.
Obishir   industriyaining   Old   Osiyo   mezolit   yodgorliklariga   o‘xshash   tomonlari
borligi isbotlangan va Farg‘onadagi bu g‘orlarning yoshini mil.avv X – VIII  ming
yilliklarga   ta’luqli   desak   xato   bo‘lmaydi.   Markaziy   Farg‘onadan   topilgan   mezolit
yodgorliklari  va Machay  g‘ori    mezolitning so‘nggi    davriga ta’luqli  bo‘lib,   ular
tarkibida mikrolit qurollar  ko‘p o‘rinni egallaydi,  geometrik shaklidagi buyumlar
mavjud,   madomiki     bu   tipdagi   qurollar   Obishir   I   vaV     makon   g‘orlarida
kuzatilmaydi.  SHu bois O‘. Islomov Markaziy  Farg‘ona  mezolit  yodgorliklarini
miloddan avvalgi VII-VI ming yillikka   ta’lluqli   deb hisoblaydi. Machay   g‘orini
mezolitdan  neolitga  o‘tish  arafasidagi   yodgorlik deb  aytish mumkin. 
O‘rta Osiyo  mezolit industriyasi  evolyusiyasini  kuzatishda, avvalo, mehnat
qurollarining  tarkibiga  e’tibor  berish  zarur.  Bu jarayonni  tasavvur qilish uchun
ilk,     o‘rta     va   so‘nggi     mezolit   davrlari     uchun     xarakterli   tosh   buyumlarining
mavjudligi   asos   bo‘la   oladi.   Masalan,   ilk   mezolit   davri   yodgorliklarida   mikrolit
texnikaning   endigina   paydo   bo‘lishi   xarakterlidir.   Bunday   yodgorliklarda
geometrik shakldagi  (segment, trapetsiya,  uchburchaksimon)    tosh buyumlar  ham
kam   uchratiladi.   Mikroparaqalar   ham   kam.   Bu   davr   yodgorliklarida   so‘nggi
paleolitga   qirg‘ichchalar,   o‘zaklar,     va   paraqalar   xosdir.   Jumladan,   bu   yerda
qirg‘ichchalar  tosh paraqalari uchiga  yasalgan,   kichik-kichik qirg‘ichchalar ham
tosh   parchalariga     yasalgan.     Bu   qurol   tiplarining   yasalishi,   ularga   qo‘llanilgan
texnikaviy   uslublar     rivojlangan     mezolitga     nisbatan   so‘ngi     paleolit
xususiyatlarini     saqlab   qolganligi     ko‘zga     tashlanadi.     Ilk   mezolit     yodgorliklari
industriyasida  so‘nggi paleolit   yodgorliklari  bo‘lgan  Dam-dam chashma II ning
9-qatlami  madaniy traditsiyalari  xususiyatlarini  kuzatish mumkin.  Ayniqsa.  Bu
jarayonni  ilk mezolit yodgorliklari  bo‘lgan  Tutqovulning  3- qatlami  qo‘shilish,
33 Damdamchashma   I,   Damdamchashma   II       ning     8-7   qatlami     va   Ayritosh
makonlari  madaniyatida  yaqqol  ko‘rish mumkin. 
O‘rta   mezolit     davrida     esa   boshqacharoq   rivojlanish   jarayoni     kuzatiladi.
Jumladan, bu bosqichda   endi   geometrik   tarzdagi   mikrolit   qurol buyumlarining
turli   tiplari   paydo bo‘ladi.   Geometrik   shakldagi   qurollar esa ham deyarli yirik,
baland   va   hiyla   chiroyli   nushalarda   taqdim   qilingan.   Mikroparaqalar     ancha
ko‘payadi   va   ularning   keskich     qirrlari   ancha     o‘tmaslangan     holda   bo‘ladi.
Qirg‘ichlarning     ham   har   xil   shakldagilari   vujudga   keladi.   Bunday   qurollar
ko‘pincha tosh siniqlarining qirra tomonlariga  va paraqalrning uchqir  tomonlariga
tig‘   chiqarish     usuli   Bilan   bajarilgan,   ularning   hajmlari   ancha   kichiklashtirilib,
takomillashtirilgan.     Pichoqsimon   o‘rta   hajmdagi     paraqalr,   prizmatik     va   konus
shakldagi  o‘zaklar soni  ko‘payadi.  Bu erda o‘zaklarning  sindirilgan qismlaridan
paraqachalar     ajratib   olish   texnikasi   vujudga   keladi.   O‘rta   mezolit
yodgorliklarining   yana bir xususiyati qayroqtoshlardan   yasalgan qurollarning va
qirg‘ichlarning mavjudligidir. Bu davr yodgorliklari  doirasiga Damdamchashma II
makonining   6-5   qatlamlari,   Oshxona,   Tutqovulning     madaniy   qatlami,   Quyi-
Bulyon, Dag‘ona, Og‘zikichik, Obishir I-V,  Toshko‘mir kabi  makonlarni  kiritish
mumkin. 
So‘nggi     mezolit   davri     kompleksida   mehnat   qurollarining   ko‘pchilik   turlarining
maydalashish     xususiyatini     kuzatish   mumkin.   Mikrolitlar   ancha
mukamallashtirilgan,   qalamsimon   mikro   o‘zaklar     soni   ko‘payadi.     Bu   davr
yodgorliklarida     ham   qayroq   qurollar     va   yirik     qirg‘ichlar   mavjud.     Bunday
taraqqiyot   jarayoni   Chilchorchashma, Machay,   Kaylu, Xo‘jasuv, Qashqirbuloq,
Markaziy Farg‘onadagi  tarqoq manzilgohlar,  Obikiyik, Damdamchashma II   ning
4-   gorizonti,   tutqovulning     2-pastki     qatlami,   Jabal     g‘orining     8-7   qatlamlari,
Sho‘rdara     makoni     kabi   yodgorliklar     industriyasida     kuzatish   mumkin.     Shuni
e’tiborga   olish   lozimki, mezolitning   so‘nggi bosqichiga   oid yodgorliklarda   ilk
neolit   davri     qurollari     yasash   texnikaviy   uslublarning     kirib   kelish   xususiyatlari
kuzatiladi.     Shuni     ham     qayd   qilish   kerakki,     umuman,   O‘rta   Osiyo   mezoliti
evolyusiyasida     Old   Osiyo   va   Evropa     yodgorliklarida     kabi     o‘xshashlik
34 taraqqiyotini    to‘la kuzatish   mumkin, ya’ni   bu ikkala   regionlarda ham   mehnat
qurollarining     uzluksiz     murakkablashib     borish     jarayonida     ko‘zga   tashlanadi.
Shunday  bo‘lishiga qaramasdan,  O‘rta Osiyo mezoliti  o‘rining  nisbatan konkret
tarixiy  sharoitiga,  takrorlanmaydigan  an’anaviy  xususiyatlariga  boydir. 
O‘rta   Osiyo   mezoliti     bilan     mufassal     shug‘ullanuvchi     O‘.   Islomov
O‘zbekiston   territoriyasida     shu   kunga       qadar     tadqiq   qilingan   bu   davr
yodgorliklarini     uchga:     Farg‘ona,   Toshkent   va   Surxandaryo     territorial
xususiyatlariga     bo‘linadi. Farg‘ona   mintaqasi     yig‘indigiga   vodiyning janubiy-
sharqiy   vohasida     joylashgan       Obishir   I   va   V   g‘orlarini   ,   shimoli-g‘arbda
joylashgan   Toshko‘mir     makonini     va   Markaziy   Farg‘ona    rayonida      joylashgan
tarqoq  manzilgohlarni- Oshikul, punktlardan I-II-XVI, Yangi  Qadam  va Taypoq
3,5,7 kabilarni kiritadi 67
.   Bu yig‘indini   belgilashda,   dastavval, ma’lum darajada
ajralgan   territoriya   ekanligi,   ikkinchidan,     taqdim     qilingan     tosh   qurollari     va
o‘zaklari   tipining   muhim   xarakterli     xususiyatlari     asos   qilib   olingan.   Bu
regiondagi  yodgorliklar  uchun avvalo  turli xildagi o‘zaklar, jumladan, prizma, bir
tomonlama,   bir   maydonli     o‘zaklar     xarakterlidir.     Pona   shaklidagi   o‘zaklarning
paraqa ajratiladigan   maydoni   qayta   tekislanib,   mikroparaqalar     ajratib olingan,
ikkinchi   uchqur   tomoni     esa   ko‘pincha   kertish   usulida     o‘tkirlangan.   Topilgan
mikroparaqalarning   orqa   tomoni   ezilgan,   ayrim   vaqtda     ikkala   qirrasining     bir
tomoni   o‘tmaslangan,   ikkinchi   tomoni   esa   o‘tkirlangan   holatda   uchraydi.
Qirg‘ichlar     esa   paraqa   va   tosh   siniqlaridan   yasalib,   bunday   qurollarning   tig‘lari
bo‘rttirib, aylana tarzda   ishlangan. Bu tarzdagi   qurollar, ayniqsa Obishir     I vaV,
Toshko‘mir   va   Markaziy   Farg‘ona     yodgorliklarida     ko‘plab   uchratiladi.     Bu
yodgorliklarda     xuddi   shunday   uslubda   yasalgan   mikrog‘ichchalar   ham   etarli
darajada  uchraydi.  So‘ngra  taqdim qilingan tosh paraqalarining  bir tomoni  botiq
holda   uchratiladi. Ibtidoiy   ustalar  odatda   assimetrik, ya’ni pichoqsimon tomoni
qiyshiq     paraqalarning     bir   tomoni   kertish   usulida     botiq   tig‘li   qurol   yasashgan.
Bunday   qurollar   to‘g‘ri,   ya’ni   prizmatik     paraqalardan   ham   yasalgan,   albatta
makonlardagi   qayroq toshlarning   yirik siniqlaridan   yasalgan qirg‘ichchalar ham
67
 Исламов У.И. Обиширская культура. Ташкент, 1980.
35 xarakterlidir.   Bunday qurollarga   astar va ust   tomondan qo‘pol   kertish texnikasi
Bilan   tig‘   chiqarilgan. Ularning tig‘lari   ko‘pincha siniq chiziq, ya’ni egri-bugri,
arratishli tarzda bo‘ladi.  Obishir   va   Toshko‘mir   bilan     Markaziy   Farg‘ona
yodgorliklari  o‘rtasidagi farq shundaki,  Markaziy Farg‘ona mezolit makonlaridan
topilgan qurol- aslahalar bir muncha  mikrolitlashgan  bo‘lib, bu erda  qurollarning
ko‘pchiligi   mayda     tosh   siniqlari     va   paraqlardan   yasalgan.   Umuman   olganda,
Farg‘ona  yig‘indisiga  ta’luqli  yodgorliklardan  topilgan tosh qurol-aslahalar  bir-
biriga   o‘xshash,     shuning   uchun   ham   bu     region     yodgorliklarini     ma’lum   bir
jamoalrining   madaniyati       deb   aytishga   imkon   beradi.     Shunday   qilib,   Farg‘ona
vohasida     yashagan     mezolit   davri     jamoalari     o‘ziga   xos     xususiyatli   mustaqil
madaniyat  ijodkorlari bo‘lib,   uni  mezolit davri  Farg‘ona   madaniyati  deb   aytish
mumkin.     Obishir       I   va   V   makonlari     Farg‘ona   yig‘indisining     asosiy   o‘zagini
tashkil   qilganligi   uchun   ham     «Obishir   madaniyati»     deb   aytiladi.     Obishir
madaniyati     Farg‘ona     vodiysining   birgina     tog‘li   rayonlarigina   emas,     hatto
pasttekislik     territoriyalariga     ham   tarqalgandir.     Bu   haqda     Markaziy   Farg‘ona
territoriyasidan  topilgan mezolit  yodgorliklari  guvohlik beradi  (Islomov  1980).
Yuqorida   keltirilgan   ma’lumotlar   O‘rta   Osiyo   miqyosida   mezolit   davri   jamoalari
moddiy   madaniyatini   yoritishda   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Yodgorliklar
tadqiqotida   qo‘lga   kiritilgan   manbalar   mezolit   jamoalari   kunlik   turmush   tarzi,
xo‘jalik   yumushlari,   turar-joylari,   ma’naviy   madaniyati,   madaniyatlar   kelib
chiqishi   ildizlari,   jamoalar   madaniy   aloqalari   borasida   qimmatli   ma’lumotlar
beradi.
36 I.   2 .  O‘rta Osiyo tosh asri neolit davri jamoalarining moddiy madaniyatlari 
O‘rta   Osiyo   neolit   davri   jamoalari   moddiy   madaniyati   yaxshi
tadqiq   etilgan.   Hozirgi   kunda   Joyitun   (Janubiy   Turkmaniston) 68
,
Kaltaminor (Amu  va  Zarafshon  etaklari,  Qizilqumda) 69
, Hisor  (Markaziy
va   Janubiy   Tojikistonda) 70
,   Markaziy   Farg‘ona 71
,   O‘rta   Zarafshon
vohasida   Sazog‘on 72
  va   Ustryurt   neolit   jamoalari 73
  madaniyati   tadqiq
etilgan. 
Kaltaminor   jamoalari   madaniyati   S.P.   Tolstov   tomonidan   kashf
etilib   dastlabki   tadqiqotlari   olib   borilgan   bo‘lsada,   lekin   madaniyat
68
 Массон В.М. Джейтунская культура. ЮТАКЭ.Х. 1960.
69
  Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского Междуречья. М.,1981.
70
  Виноградова   Н.М.,   Ранов   В.А.,   Филимонова   Т.Г.   Памятники   Кангурттута   в   Юго-Западном
Таджикистане (эпоха неолита и бронзового века).-М.,ИВ РАН,2008. c .24-27. 
71
 Исламов У.И. Тимофеев В.И. Культура каменного века Центральной Ферганы. Ташкент, 1986.
72
 Джуракулов М.Ж. Холматов Н.У. Мезолит и неолит Среднего Зарафшана. Ташкент, Фан, 1991.
73
 Бижанов Е.Б. Каменный век Устюрта. Ташкент, 1996.
37 atroflicha                                                               A.V. Vinogradov tomonidan O‘rta Osiyo
arxeologiyasi   faniga   kiritilgan. 74
  Kaltaminor   tarixiy-madaniy
jamoalarining   asosiy   yodgorliklariga   Jonbos-4,   Tolstov,   Uchashi   131,
Lavlakan-26,   Dorbazakir   1,2,   Oyoqagitma   kabilarni   kiritish   mumkin.
Keyingi   yillarda   kaltaminor   jamoalari   moddiy   madaniyati
O‘zbekiston-Polsha,   O‘zbekiston-Fransiya   xalqaro   arxeologik
ekspeditsiyalari   Oyoqagitma   neolit   yodgorligida   keng   ko‘lamli
tadqiqotlarni   amalga   oshirdi 75
.   A.V.   Vinogradov   o‘z   tadqiqotida
kaltaminor   tarixiy-madaniy   majmuasi   tarkibida   quyidagi   mahalliy
xususiyatdagi   madaniy   variantlarni   ajratgan:   1.   Kaltaminor   yoki
Oqchadaryo;   2.   Lavlakan   (ichki   qizilqum);   3.   Quyi   Zarafshon   (qadimiy
o‘zanlari va unga yondosh xududlar).   Quyi   Amudaryo   Oqchadaryo
havzasi.   .V.Vinogradov   tomonidan   bu   xudud   atroflicha   o‘rganilgan   va
mavjud   kaltaminar   yodgorliklari   3   xronologik   guruhga   bo‘lingan:   ilk
(Jonbass-4,   Tolstov,   qavat   5,   Kunak   19;   o‘rta   (Jonbass   32,   qavat   7,
Tojiqazg‘on   va   boshq.);   so‘nggi   (Jonbass   5,11,   Tojiqazg‘on   2,3,6,10   va
boshq.).
  Jonbass-4   yodgorligi   –   Oqchadaryo   havzasida   Jonbasqala   yon
taqirida   joylashgan.   1939   yili   S.P.   Tolstov   tomonidan   ochilib,   tadqiq
etilgan.   Yodgorlikdan   qimmatli   arxeologik   manbalar   –   turlicha   tosh
buyumlar,   hayvon,   parranda,   balik   suyak   qoldiqlari,   sopol   buyum
parchalari   hamda   uy-joy   qoldiqlari   topilib,   ahamiyati   jihatidan   hozirgi
74
Виноградов А.В. Кўрсатилган адабиёт, 1981.
75
  Хужаназаров   М.,   Шимчак   К.   Работы   Узбекско-Польской   археологической   экспедиции   на   памятнике
аякагитма в 2002 году. Археологические исследования в Узбекистане 2002 год. Ташкент. 2003.Хужаназаров
М., Брунет Ф..Шимчак К. Археологические исследования Узбекско-французской экспедиции на памятниках
Кызылкумов. Археологические исследования в Узбекистане 2004-2005 годы. Ташкент. 2006.
38 kungacha   tayanch   yodgorlik   hisoblanadi.   Jumladan,   makonda   uy-joy
qoldig‘i aniqlanib, qaysiki u   24x17 metrli suyri shaklda umumiy hajmi,
o‘lchami 320 metr kvadrat bo‘lgan sinchli, cho‘pkari uy bo‘lib, o‘rtasida
katta   o‘choq,   atrofidan   esa   bir   necha   mayda   o‘choqlar   ham   qoldig‘i
topilib,   bu   uyda   100-125   kishi,   ya’ni   ona     urug‘   jamoasi   yashagan.
Tolstov yodgorligi – Oqchadaryo havzasi Jonbasqala yon taqiri janubiy
qismida   (Jonbass   –   4   yodgorligi   past   qismida)   joylashgan   bo‘ lib,   1976
yildan   e’tiboran   A.V.   Vinogradov   tomonidan   o‘rganilgan   (Vinogradov,
1981,   78-87-betlar).   Madaniy   qatlami   yaxshi   saqlangan   bo‘lib,   undan
ko‘plab   xar   hil     tosh   buyumlar,   xayvon,   parranda,   baliq   suyaklari
qoldiqlari   (suyak   qurollar   ham),   sopol   buyum   parchalari,   xullas   12000
dan   ortiq   ashyolar   topilgan.   Ayniqsa   uchta     uy-joy   qoldig‘i,   hamda
xo‘jalik uchastkalari topilishi yodgorlik moddiy madaniyati xususiyatini
aniqlashda   juda   muhim   bo‘ldi   (Vinogradov,   1981,   82-bet,   29-rasm).
Turar joylar tuzilishi jihatidan Jonbass uyiga o‘xshash, lekin bular to‘g‘ri
burchakli   shaklda,   110-120   kvadrat   metrli   o‘lchamda   taqdim   qilingan.
Makondan   buyumlarning   radiouglerod   analizi   yodgorlikning   absolyut
sanasini   aniqlashda   muhim   bo‘ldi   (Vinogradov,   1981,   86-bet).
Qizilqum   ichki   xududlari   (Lavlakan).   1965-72   yillar   mobaynida
kompleks   ravishda   Lavlakan,   qaraqata,   Beshbulaq,   Mingbuloq
cho‘kmasi   o‘rganilib,   mingdan   ortiq   ibtidoiy   makonlar   topilgan.   A.V.
Vinogradov   arxeologik   manbalarni   ilmiy   tahlil   etib,   ularni   uchta
xronologik   bosqichga   ajratdi:   1.   Mezolit   –   ilk   neolit.   Bu   makonlardan
unchalik   katta   bo‘lmagan,   mezolit   an’anaviy   uslublarni
mujassamlashtirgan tosh buyumlar kolleksiyasi topilgan (Er. avvalgi 11
39 ming   yillik);   2.   (neolit   1).   Ilk   neolit-   bu   yodgorliklarda   geometrik
shakldagi   qurollar   nisbatan   ko‘p   emas,   kaltaminar   tipidagi   o‘q   yoy
uchlari   umuman   uchratilmagan   (Er.avvalgi   XI-X   ming   yillik);   3.   (Neolit
11)   O‘rta   (rivojlangan)   va   neolitning   so‘nggi   bosqichlari   –   kaltaminar
tipidagi   o‘q   yoylari   juda   ko‘plab   uchraydi   (Er.avv.1X-VIII   ming   yill.1-
yarmi). Eng muhimi bu mintaqada madaniy qatlami qisman saqlangan
Lavlakan 26- makonining topilishi ahamiyatli bo‘ldi. Lavlakan-26
Lavlakan   botiqligida   joylashgan   bo‘lib,   1965-72   yillar   mobaynida   A.V.
Vinogradov tomonidan atroflicha o‘rganilgan 76
 (Vinogradov, Mamedov,
1975).   Madaniy   qatlamdan   arxeologik   manbalar   topilishi   bilan
birgalikda   uy-joy   qoldig‘i   ham   aniqlangan.   Bu   sinchli   (cho‘pkari)
tarzdagi   uy   bo‘lib,   madaniy   qatlam   qisman   buzilganligi   tufayli
to‘laligicha uning shakli va o‘lchami aniqlanmagan.
Quyi  Zarafshon   vohasi  bo‘yicha  uchta   qadimiy   o‘zanlar  (shimoliy,
o‘rta,   janubiy)da   topilgan   ibtidoiy   makonlar   aksariyatida   madaniy
qatlam saqlanmagan. Faqatgina Uchashi 131 (Daryosay), Dorbazaqir 1,
Dorbazaqir   2   (Mohandaryo-Ho‘jayli)   kabi   makonlarda   madaniy
qatlamning   yaxshi   saqlanganligi   bu   voha   neolit   davri   moddiy
madaniyatini   yoritish   imkonini   berdi:   Uchashi-131   –   Shimoliy   o‘zan
tarkibiy   qismi   bo‘lgan   Daryosoyni   yuqori   oqimida   joylashgan   bo‘lib,
1968   yili   A.V.   Vinogradov   tomonidan   ochilgan.   Makondan   13000   dan
ortiq   tosh   buyumlar   topilgan.   O‘rta   Osiyo   bo‘yicha     eng   qadimgi   (ilk
neolit)   hisoblanuvchi   joytun   sopoliga   o‘xshash   sopol   buyum
parchalarini   topilishi   voha   moddiy   madaniyatini   aniqlashda   muhim
bo‘ldi. Shuningdek, tadqiqot jarayonida 3 ta uy-joy qoldig‘i o‘rganilgan,
76
 Виноградов А.В., Мамедов Э.Д. Первобытный Лявлякан. М.,Наука, 1975.
40 ular o‘z jihatlari bo‘yicha Tolstov, Lavlakan-26, Dorbazaqir 1 uy-joylariga
juda   o‘xshash 77
.   Makondan   bir   qator   radiouglerod   analizining   olinishi
absolyut sanani aniqlashda asos bo‘ldi 78
 
Dorbazaqir-1   janubiy   o‘zanning   (Mohandaryo   –   Ho‘jayli)   Katta
Tuzkan   ko‘li   shimoliy-g‘arbiy   sohilida     joylashgan.   Ya.   G‘.G‘ulomov
boshliq   Mohandaryo   otryadi   tomonidan   1950   yillarda   o‘rganilgan 79
.
Makon   3   madaniy   qatlamli   bo‘lib,   ulardan   4670   dona   tosh   buyumlar,
946 ta sopol buyum parchalari, shuningdek ko‘plab hayvon, parranda,
baliq   suyak   qoldiqlari,   hamda   tosh   va   chig‘anoqlardan   yasalgan
taqinchoqlar topilgan. 3- madaniy qatlamdan to‘g‘ri burchakli shaklda,
maydoni   80   metr   kvadrat   bo‘lgan   sinchli,   qalama   uy-joy   qoldig‘i
topilgan.                            U. Islomov fikricha 3 ta madaniy qatlam ham
bir davrga taaluqli.
Dorbazaqir   2   –   bu   makon   ham   Dorbazaqir   1   makoniga   yaqin
joyda joylashgan va u bir madaniy qatlamli yodgorlik bo‘lib, uning 208
kvadrat  metr  maydoni   tadqiqot   etilib   584   dona   tosh   ,   335  dona   sopol
buyum   parchalari   topilgan.   Bu   ashyoviy   dalillar   voha   neolit   davri
moddiy madaniyatini o‘rganishda muhim manba sifatida ahamiyatlidir.
Chorbaqti vohasi yodgorliklari (Chorbaqti 15A, 29, 33A, 35, 45, 47,
51,   55   va   boshq.).   -     Chorbakti   vohasi   Daryosoy   va   Mohandaryo
oralig‘ida   joylashgan   Zarafshon   qadimiy   o‘zani   bo‘lib,   1978   yilgi
kompleks   tadqiqotlar   asosida   aniqlangan.   1984   yili   Rossiya   FA
etnologiya   instituti   XAE,   ToshMU   geografiya   fakulteti,   hamda   SamDU
77
Ғуломов   ва   бошқ.   1966,   25-29   бетлар;   Виноградов,   Мамедов,   1975,   33-38   бетлар,   3-расм;
Виноградов, 1981, 64,65, 78, 82, 153 бетлар  
78
Виноградов,  Кўрсатилган адабиёт1981, 64-69 бетлар.  
79
  Ғуломов ва бошқ. Кўрсатилган адабиёт.1966, 32-59 бетлар
41 quyi Zarafshon arxeologik ekspeditsiyasi hamkorlikda tadqiqot ishlarini
olib borishib 60 dan ortiq mezolit-neolit davri makonlarini topishgan va
tadqiq   etishganlar.   Yodgorliklarning   asosiy   qismi   neolit   davriga
mansub bo‘lib, madaniy qatlamlari saqlanmagan, joylanishi esa mayda
ko‘llar   (cho‘kmalar)   qirg‘oqlari   bilan   bog‘liq   ekan.   Bu   makonlar   o‘z
moddiy   madaniyatlari   bilan   kaltaminor   jamoalariga   taalluqli   ekanligi
tadqiqotlarda ma’lum bo‘ldi .
Oyoqagitma   makoni   -   quyi   Zarafshon   qadimiy   shimoliy   o‘zani
tarkibiy   qismi   hisoblanuvchi   Oyoqagitma   xavzasi   sharqiy   qismida
joylashgan   bo‘lib,   1995-   yili   O‘zbek   –Polsha   Xalqaro   qo‘shma
ekspeditsiyasi   tomonidan   ochilgan.   Makon   uchta   madaniy   qatlamdan
iborat bo‘lib, ulardan besh mingdan ortik ashyoviy dalillar, shuningdek
o‘choq   qoldiqlari   topilgan.   Madaniy   qatlamdan   olingan   radiouglerod
analiz   natijasi   yodgorlikni   hozirgi   kunimizdan   6990+80   va   4460+80
yillar   ilgari   mavjud   bo‘lganligini   ko‘rsatib   berdi.   Bu   yodgorlik   ham   o‘z
moddiy   madaniyati   jihatidan   kaltaminar   jamoalari   madaniyatiga
mansub 80
  (Xo‘janazarov,   Shimchak,   2000,   6-8   b.).   2005   yildan   boshlab
Oyoqagitma   yodgorligida   O‘zbekiston-Fransiya   xalqaro   arxeologik
ekspeditsiyasi (M. Xo‘janazarov, F. Brunet)  tadqiqotlarni davom ettirdi.
M.   Xo‘janazarov,   F.  Brunetlar  tadqiqoticha   makondan   topilgan  hayvon
suyagi   qoldig‘i   xonakilashgan   hayvonlarga   tegishli   hisoblanadi,   shu
bois   jamoalar   chorvachilik   xo‘jaligi   bilan   shug‘ullangan   degan
80
  Хужаназаров   М.,   Шимчак   К.   Работы   Узбекско-Польской   археологической   экспедиции   на   памятнике
аякагитма в 2002 году. Археологические исследования в Узбекистане 2002 год. Ташкент. 2003.Хужаназаров
М., Брунет Ф..Шимчак К. Археологические исследования Узбекско-французской экспедиции на памятниках
Кызылкумов. Археологические исследования в Узбекистане 2004-2005 годы. Ташкент. 2006.
42 xulosalarni   bildirishmoqda.   Oyoqagitma   yodgorligi   tadqiqotida   qo‘lga
kiritilgan tosh qurollar tipologiyasi tahlili hamda madaniy qatlamlardan
olingan radio karbon analizi tahlili asosida yodgorlik neolit davrining ilk
bosqichlari  bilan sanalashtirilmoqda.
Joyitun madaniyati   yuqorida ta’kidlanganidek, o‘tgan asrning 50-yillaridan
boshlab   B.A.Kuftin,   A.A.Marushenko,   V.M.Masson,   O.K.Berdiev   kabi
arxeologlar   tomonidan   o‘rganildi.   Madaniyatning   asosiy   tadqiqotchisi
V.M.   Masson   hisoblanadi. 81
  V.M.Masson   tadqiqoticha   joyitunliklar   O‘rta   Osiyo
miqyosida   ilk   dehqonchilik   xo‘jaligi   madaniyati   sohiblari   hisoblanadi.   Buni
Joyitun,   Chig‘illitepa   kabi   yodgorliklardan   topilgan   tosh   buyumlarning   35-36
foiz ini o‘roq, tig‘lardan iborat qadama qurollar tashkil etib, deyarli barcha uylardan
o‘roq, yorg‘uchoq, keli dastalari kabi dehqonchilik xo‘jaligi bilan bog‘liq bo‘lgan
asbob-uskunalar topilishi isbotlab turibdi. Joyitun jamoalari madaniyatining o‘ziga
xos   xususiyatlari   makonlardan   ko‘plab   topilgan   sopol   idishlarda   ham   namoyon
bo‘lgan.     Tadqiqotlarda   kulolchilik   hunarmandchiligi   borasida   ham   qimmatli
ma’lumotlar olingan. Bu jamoalar uchun oddiy usulda yasalgan, yaxshi pishirilgan,
naqshli,   tagi   yassi   bo‘lgan   sopol   idishlar   xarakterli   hisoblanadi.   Sopol   idishlar
sirtida   turli   geometrik   shaklda,   to‘lqinsimon,   tishsimon,   to‘g‘ri   chiziqli   naqshlar
uchraydi.   Joyitunliklar   zeb-ziynat,   taqinchoq,   bezaklar   yasash   ishlarining   ustasi
bo‘lishgan:   hayvon,   parranda   suyaklaridan,   toshlar   hamda   chig‘anoqlardan   turli
bezaklar   yasashgan.   Makonlardan   ko‘plab   hayvonlar,   hatto   odam   qiyofasi   tasviri
tush irilgan turli narsa-predmetlar ko‘plab topilgan. Bu predmetlar toshdan, loydan
yasalgan   bo‘lib,   o‘ziga   xos   haykaltaroshlik   san’atini   namoyish   et adi .   Bu   turdagi
ashyolar kishilik ma’naviyati borasida qimmatli ma’lumotlar beradi. Ip yigirishda
qo‘llaniladigan urchuqtoshlarning topilishi  hamda sopol idishlar ichki devorlarida
saqlanib qolgan mato izlari dastlabki oddiy to‘qimachilik ning kashf etil ganligidan
81
Массон   В.М.   Южнотуркменистанский   центр   раннеземледельческих   культур.-   Труды   ЮТАКЭ,   1960,   т.   10;
Земледельческий неолит юго-запада Средней Азии.  //  Средняя Азия в эпоху камня и бронзы. Л.: Наука, 1966; Поселение
Джейтун (проблема становления производящей экономики). – МИА, №180. – Л.: Наука, 1971. 
43 dalolat   beradi.   Zikr   etilgan   sohalar   neolit   jamoalari   turmushlarida   erishilgan
muvaffaqiyatlar hisoblanadi. 
Shuningdek, O‘rta Osiyo neolit jamoalari moddiy madaniyatini o‘rganishda
Hisor jamoalari makonlari tadqiqotlari natijalari ham muhim o‘rin tutadi. Markaziy
va   Janubiy   Tojikiston   hududi   tog‘,   tog‘   yon   bag‘ri   mintaqalariga   tarqalib
yashashgan bu neolit jamoalari madaniyati o‘rganishni o‘tgan asrning 50-yillarida
A.P. Okladnikov boshlab bergan bo‘lsa, keyinchalik uni atroflicha o‘rgangan olim
V.A.   Ranov   bo‘ldi 82
.   Hisor   madaniyatining   asosiy   yodgorliklari   Sayyod   1,   2;
Tutqovul 1, 2; Tepagazion, Kangurtut kabilar hisoblanadi. Bu makonlardan qo‘lga
kiritilgan   arxeologik   manbalar   mil.   avv.   VI   ming   –   III   ming   yilliklarda   bo‘lgan
madaniyatni   kuzatish   imkonini   beradi.   Hisor   jamoalari   moddiy   madaniyati   o‘z
mazmun-mohiyati, hususiyatiga ko‘ra joyitun jamoalari madaniyatidan keskin farq
qilgan.   Bu   holat   jamoalarning   turli   landshaft-iqlim   sharoitda   shakllangan   va
rivojlanganligi   bilan   izohlanadi.   Hisor   jamoalari   tosh   industriyasi   qayroqtoshli
industriya   bo‘lib,   unda   «chaqmoqtosh-mikrolit»   li   element   ham   mavjud.
Turmushda  turli   ishlarni  bajarishga  mo‘ljallangan tosh  qurollari   qayroqtoshlardan
yasalgan   va   ularga   o‘ziga   xos   uslubda   ishlov   berilgan.   To‘g‘ri,   qayroqtosh
qurollari (hisor elementi) joyitun jamoalarining mikroelementli paraqadan yasalgan
qurollariga qaraganda arxaik ko‘rinishga ega. Lekin bu turdagi qurollar  yasalishi,
ishlov berilishi, texnologik uslubi, turmushda bajargan vazifasi jihatidan, madaniy
yoki   texnologik   uslub   borasida   qoloqlik,   rivojlanishdan   orqada   qolganlikni
bildirmaydi,   aksincha,   ular   o‘zlarida   ma’lum   paleoekologik,   landshaft   sharoitida
yashovchi   va   shu   sharoit   extiyojlariga   to‘liq   javob   beruvchi   qadimiy,   mahalliy
jamoalarning qurollarga ishlov berish uslublari  an’analarini saqlab qolganliklarini
namoyon   etgan.   Bu   hisor   jamoalari   madaniyatining   o‘ziga   xos   xususiyatlari
hisoblanadi, ular tom ma’noda merosxo‘rlar sifatida, vorisiylik asosida an’analarni
davom ettirishgan. Hisor jamoalari tosh industriyasiga xos bo‘lgan «chaqmoqtosh-
82
  Ранов   В.А.   Гиссарская   культура:   распространение,   хронология,   экономика.   //   Культура   первобытной   эпохи
Таджикистана.   –   Душанбе,   1982;   Гиссарская   культура   –   неолит   горных   областей   Средней   Азии.   //   Каменной   век
Северной,   Средней   и   Восточной   Азии.   –   Новосибирск,   1985;   Ранов   В.А.   Неолит   (гиссарская   культура).   История
Таджикского народа. Том 1. – Душанбе, 1998.  С. 105-123. 
44 mikrolit» li elementi ma’lum bir turdagi tosh qurollar paraxa va mikroparaxalardan
yasalganligi   bilan   izohlanadi.   Bu   turdagi   qurollar   Tutqovul   makoni   hisor
madaniyatiga taalluqli madaniy qatlamidan topilgan tosh qurollarning 30   foyizi ini
tashkil   etib,   o‘z   shakli,   ishlov   berilishi,   texnologik   uslublarining   ba’zi   jihatlari
bilan   qo‘shni   neolit   jamoalari   tosh   qurollariga   o‘xshash.   Bu   o‘xshashlik   ibtidoiy
jamoalar   ma’lum   bir   hududda   atrofdan   ajralib   qolgan   holda   emas,   balki   o‘zaro
qo‘ni-qo‘shnichilik,   madaniy   aloqada   yashaganliklarini   yaqqol   namoyon   etib
turibdi. Keyingi yillarda  Tojikiston hududida tadqiq etilgan neolit davriga oid qator
yodgorliklardan   topilgan   tosh   qurilmalar   haqida   T.G.   Filimonova   tomonidan
bildirilgan   fikrlar   ahamiyatlidir.   Tadqiqotchi   Kangurttut   yodgorligi   neolit   davri
madaniy   qatlamidan   topilgan   tosh   qurilma   haqida,   Charmgaron   makoni   qalin   kul
qatlami   bilan   qoplangan   tosh   qurilmasi   haqida,   Lyulikutal   makonidan   ikki   qator
qayroqtoshlardan   qalangan   60x40   sm.   o‘lchamli,   to‘g‘ri   burchakli   shakldagi   tosh
qurilma va uning tagida 20 santimetr qalinlikda gulxan qoldig‘i borligi to‘g‘risida
ma’lumot   berib,   ularni   diniy   marosimlar   o‘tkazilgan   joy   sifatida   talqin   etadi 83
.
Kangurttut   yodgorligining   bronza     davriga   oid   madaniy   qatlamida   tadqiq   etilgan
tosh   qurilma   yonidan   yosh   bola   bosh   chanog‘i,   itning   jasadi   topilishi   keyingi
tarixiy   taraqqiyot   bosqichlarida   ham   shunday   diniy   e’tiqod   bilan   bog‘liq
marosimlar   bo‘lganligini   bildiradi   84
.   Aylana   shakldagi   tosh   qurilmalar   Tojikiston
hududining   eneolit,   jez   davriga   oid   Teguzak,   Tashguzar,   Kangurttut   kabi
yodgorliklari tadqiqotida ham o‘rganilgan  85
.
Yuqorida   keltirilgan   ma’lumotlar   O‘rta   Osiyo   sarhadlari   tosh   asrining
so‘nggi paleolit, mezolit va neolit davrlari jamoalari moddiy madaniyatining o‘ziga
83
  Виноградова   Н.М.,   Ранов   В.А.,   Филимонова   Т.Г.   Памятники   Кангурттута   в   Юго-Западном
Таджикистане (эпоха неолита и бронзового века).-М.,ИВ РАН,2008. c .26. 
84
  Виноградова Н.М. Юго-Западный Тожикистан в эпоху поздней бронзы. М., 2004. c .27.
85
  Пьянкова   Л.Т.   Отчет   о   работах   Вахшского   археологического   отряда   (эпоха   бронзы)   в   1984г.-
АРТ,вып.24. 1993. c .229.Ранов В.А.,  Коробкова  Г.Ф.  Туткаул-многослойное поселение гиссарской
культуры   в   Южном   Таджикистане.-   СА   №   2.   1971.Раззоқов   А.Р.,   Курбанов   Ш.Ф.   Исследования
саразмского   отряда   в   2003   г.-   АРТ.вып.29,   2004.   C .175;Филимонова   Т.Г.   Каменный   инвентарь   с
поселения   бронзового   векаТошгузар-Проблемы   каменного   века   Средней   и   Центральной   Азии.
Новосибирск, 2002.
45 xosligi, mazmunini beradi. Ma’lumotlar keyingi yillar tadqiqotlari natijalarini ham
o‘z   ichiga   olganligi   bilan   ahamiyatli   hisoblanadi.   S h u   asnoda   1-bob   bo‘yicha
quyidagi xulosalarni keltirish mumkin: 
1. O‘rta Osiyo miqyosida so‘nggi paleolit, mezolit, neolit davri yodgorliklari
materiallari asosida mazkur muzofatda kishilik tarixining so‘nggi paleolit, mezolit,
neolit tarixiy davrlar tosh asri nuqtai nazaridan mustaqil davrlar bo‘lganligi ilmiy
asosga ega ekanligi aniqlangan.
2.   So‘nggi   paleolit,   mezolit   davri   jamoalari   moddiy   madaniyatining   asosiy
yodgorliklari tadqiqotlari materiallari asnosida tarixiy davrlarning ijtimoiy tuzumi,
aholi   turmush   tarzi,   xo‘jalik   mashg‘ulotlari,   ma’naviy   kechinmalari,   etnik
birikmalar haqida ma’lum yakuniy xulosalarni bildirish imkoni borligi aniqlangan.
3.   O‘rta   Osiyo   miqyosida   neolit   davrida   sodir   bo‘lgan   innovatsiyalar
negizida   mustaqil   neolit   jamoalarining   madaniyatlari   ajratilganki,   bular   soha
mutaxassislari     tomonidan   aholi   etnik   birikmalar   timsolida   ilmiy   talqin   etilishiga
imkon bergan.
II Bob: O’rta Osiyo so’nggi paleolit va mezolit davri etnik jarayonlari: 
tadqiqot muammolari va istiqboli.
II.   1.   Etnik jarayonlar borasidagi ilmiy konsepsiyalar va yondashuvlar.
Jahon tarixshunosligi amaliyotida  etnogenetik, etnik jarayonlar haqida soha
tadqiqoti   bo‘yicha   turli   ilmiy   konsepsiyalar   va   yondashuvlar   mavjud.   XIX   asr
o'rtalariga   kelib   etnologiyada   etnomadaniy   materiallar   asosida   o'ziga   xos   talqin
beruvchi   yangi   yo'nalishlar,   konsepsiyalar   va   maktablar   paydo   bo'ldi.   Ularning
46 ayrimlari qat'iy ilmiy yo'nalishga taalluqliligi va tizimlashgan shakli bilan aj-ralib
to'rganligi   bois   juda   qisqa   muddatda   ommalashib   ketgan.   Shubhasiz,   fandagi
bunday   mashxur   oqimlar   va   maktablar   qatoriga   evolyutsionizm,   diffuzionizni,
strukturualizm,   etnologiyatng   tarixiy   Amerika   maktabi,   funktsonalizm,   madaniy
relyativizm   kabilar   kiradi 86
.   Har   bir   fan   o’ziga   xos   uslub,   konsepsiya,   maktab   va
yo’nalishlar- ga   asoslanib   rivojlanadi.   Etnologiya   fan   sifatida   shakllana   boshlagan
davrdan   buyon   muayyan   nazariy   va   amaliy   ahamiyatga   ega   bo’lgan,   zamon
talabiga javob bera oladigan har xil maktab va yo’nalishlar yuzaga kela boshlagan.
XIX   asr   o’rtalarida   nihoyatda   keng   miqyosda   o’tkazilgan   etnologik   tadqiqotlar
natijasida   to’plangan   boy   ma'lumotlarni   jiddiy   sistemalashtirishga   kirishish,   jahon
fanida   paydo   bo’lgan   evolyutsionizm,   diffuzionizm,   strukturalizm,   madaniy
relyativizm kabi mashhur ilmiy yo’nalishlar barcha gumanitar fanlarga kuchli ta'sir
o’tkazgan. 
Etnologiya   faniga   birinchi   bo’lib   evolyutsionizm   nazariyasi
umummetodologik ilmiy  ko’rsatma s ifatida kirib keladi. Aslida tabiiy fanlardan
o’tgan   evolyutsionistik   tasawurlar   eng   keng   tarqalgan   nazariya   hisoblanadi,
shuningdek, XIX asr  etnologiya fanida   insoniyat  madaniyati  rivojidagi  umumiy
qonun-qoidalarning   mavjudligini   asoslab,   turli   elatlarning   o’ziga   xosligini
aniqlashga   imkon   yaratganligi   alohida   ta'kidlanadi.   Mazkur   maktab
namoyandalari   Angliyada   Gerbert   Spenser,   Eduard   Teylor,   Jeyms   Frezer,
Germaniyada Adolf Bastian, Teador Bays, Fransiyada Sharl  Leturno, AQSHda Lyus
Genri Morgan o’z qarashlari, ilmiy izlanishlari bilan etnologiya faniga salmoqli
hissa qo’shdilar, yangi g’oyalarini fan doirasida tatbiq qila oldilar.
Shulardan eng mashhuri   Eduard Teylor (1832-1917) o’zining   «Insoniyatning
qadimgi tarixi to’g’risidagi tadqiqot» (1865) va  «Ibtidoiy madaniyat» (1871) nomli
asarlarida  evolyutsion  konsepsi yasini   ilgari   surgan.   Uning   eng   muhim   g’oyasi   -
odam   tabiatning   bir   qismi   va   u   tabiatga   xos   umumiy   qonuniyatlar   bilan   birga
86
  Токар е в   С.А.   История Зарубежной этнографии.  М. 1978.  Алексеев В.П. Этногенез. М. 1986.Бромлей Ю.В.
Современные   проблемы   этнографии..,   1981.   Арутюнян   Ю.В.,   Дробижева   Л.М.,   Сусоколов   А.А.
Этносоциология. – М., 1999. 84-94 б.
47 rivojlanadi.  Demak, barcha insonlar psixologik va intellektual jihatdan bir xil  tabiatli
va   ular   nafaqat   o’ziga   xos,   balki   umumiy   xususiyatlarga   ega   madaniyatni
yaratganlar. Barcha madaniy hodisalardan Teyloraing  diqqatini ibtidoiy diniy e'tiqodlar
jalb qilgan.   Uning ta'rificha, barcha   insonlar  bir  xilda rivojlanib, ibtidoiy davrlardan
umumiylikka   ega   bo’lgan   ruhiy   olamni   yaratganlar.   Natijada   ilk   bora   yuzaga
kelgan   dinlardan   animistik   tasavvurlar   hosil   bo’lgan.   U   bunday   tasavvurlar
«yovvoyi»   kishilarning   tabiat   sirlarini,   tush,   uyqu,   kasallik,   o’lim   kabi
hodisalarning sabablarini tushuntirishga intilganligi tufayli  paydo bo’lgan dastlabki
falsafiy   mushohadalarning   mahsuli   deb   hisoblaydi.   Odamlar   ibtidoiy
tushunchalarini   tabiat   bilan   bog’lab   oddiylikdan   murakkablasha   borayotgan
tasavvurlarning   rivojini   mavjud hodisalarga qiyoslab bergan. U jonga va arvohlarga
ishonish  (animizm) e'tiqodini «din minimumi», deb ataydi. «Animizm, —  deb yozadi
Teylor - aslida barcha vahshiy va madaniy xalqlar falsa fasining negizini tashkil qiladi».
Evolyutsionizm   nazariyasining   eng   yirik   namoyondalaridan   ingliz   faylasufi,
biologi,   psixologi   va   sotsiologi   Gerbert   Spenser   (1820- 1908),   jamiyat   va   odamzod
ichki   va   tashqi   omillar   ta'sirida   rivojlanadi,   degan   g’oyani   ilgari   surdi.   Tashqi
omilga   geografik   muhit,   qo’shni   jamiyat   va   xalqlar,   ichki   omilga   -   odamning
irqiy   tuzilishi,   tabiati,   va   ruhiyatining   o’ziga   xosligi   kiradi.   Spenser   insoniyat
tadrijini   koinotning   universal   qonuniyati   bilan   bog’lab   insonning   kamol
topishini uning tug’ma qobiliyati bilan bog’laydi. Va lekin tug’ma tabiat abadiy
emas,   u   takomillashish   xususiyatiga   ega.   Spenser   evolyutsiya   g’oyasini   bir
yoqlama   talqin   qilib,   ibtidoiy   odamlar   go’yo   jismoniy,   axloqiy,   aqliy   jihatdan
qoloq, deb ta'rif  beradi.
Germaniyada   etnologiya   fani   va   evolyutsionizm   ta'lichopqi   asos   solgan   Adolf
Bastian   (1826-1925)   yirik   ta'limotchi   va   etnologiya   fani   tashkilotchisi   bo’lib
tanilgan.   U   jahonning   turli   mintaqasida   to’qqiz   marta   o’tkazilgan
ekspeditsiyalari   natijasida   juda   ko’p   etnografik   materiallar   to’plab,   muayyan
yagona   nazariyani   yaratishga   muyassar   bo’lgan.   Bastianning   eng   asosiy   bosh
g’oyasi   shundan   iborat   ediki,   barcha   elatlar   umumiy   dunyoqarashga   ega   bo’lib,
oddiylikdan murakkablikka o’tish evolyutsiyasidan iborat.
48 Etnologiya faniga evolyutsionizmni tatbiq  etgan Lyus Genri  Morgan  (1818-1881)
alohida   mavqega   ega.   Bu   mashhur   Amerika   etnologi   o’z   zamonasida   barcha
olimlarga nisbatan yangi nazariyadan ko’proq va samarali foydalangan. Morgan
40   yillik   umrini   Amerika   tub   aholisi   -   iroxezlar   va   boshqa   qabilalarai
o’rganishga   bag’ishlangan   asarlarida   mazmunli   va   ko’p   qirrali   g’oyalarni
ko’tarib   chiqdi.   Bu   tashabbuskor   etnolog   olim   o’zining   asosiy   nazariy
tushunchalari   va   g’oyalarini   «Qadimgi   jamiyat»   (1877)   nomli   asarida   bayon
etgan. Unda muallif uchta eng muhim etnologik mu ammolarni hal qilgan: insoniyat
tarixida   ibtidoiy   urug’chilik   tuzumining   o’rni   va   ahamiyati,   oila-nikoh
munosabatlarining shaklla nish tarixi va insoniyat tarixini davrlashtirish masalalari.
Morgan- ning   ta'rificha,   urug’chilik   jamoasi   qadimgi   ijtimoiy   tuzumlar   -   osi-
yolik,   Yevropalik,   afrikalik,   amerikalik   va   avstraliyaliklarning   bar-chasida   umumiy
xarakterga   ega.   Uning   taklif   qilgan   davrlashtirish   ta'limoti   etnografik,   tarixiy   va
arxeologik   ma'lumotlarni   yaxlitlab,   har   bir   xalqning   umuminsoniy   tarixdagi   o’z
o’rnini aniqlashga im kon berdi. L. Morganning asarlari evolyutsionizm nazariyasining
ijo biy tomonlarini to’ldiribgina qolmay, u insonlar tarixini haqqoniy o’rganishga
xizmat   qildi   va   yuqori   darajaga   ko’tardi. Rus   etnograflari   ichida   ham
evolyutsionizm   nazariyasi   keng   tarqalgan.   Ular   ham   Yevropa   va   Amerika
evolyutsion   maktab   va killari   (J.   Lyobbok,   M.   Lennan,   E.   Teylor,   A.   Bastian,   L.
Morgan)  ning asarlari orqali o’z tarixini, nikoh-oila munosabatlari va din tarixini
o’rganishga,   tadqiq   qilishga   intilganlar.   Bundan   tashqari,   mazkur   etnologiya
klassiklarining  asarlarini   qisqa  muddat   ichida   rus   tilida   nashr   etilishi   Rossiyada
o’sha   davrda   yangi   fanga   qiziqish   kuchayganligidan,   har   xil   nazariy
yo’nalishlarni tarqalishiga imkoniyat tug’ilganligidan dalolat beradi 87
.
XIX   asr   oxiri   XX   asr   boshlarida   Yevropa   etnologiyasida   ilg’or
evolyutsion g’oyalardan qaytish ro’y beradi va fanga xilof g’ayriilmiy nazariya
va   yo’nalishlar   paydo   bo’ladi.   Bu   davrda,   ayniqsa,   birinchi   jahon   urushi
arafasida mustamlaka va bozorlar uchun kurash,   ijtimoiy ziddiyatlar va ozodlik
87
  Чебоксаров Н.Н, Чебоксарова И.А. Народы. Расы. Культуры. М. 1985.Этнические стереотипы поведения.
– М., 1985.Этнология. Учебное пособие. Мискова Е.В, Мехедов Н.А, Пименов В.В. М.2005. 49-б.
49 harakatlari avj olgan edi. Bunday  sharoitda hukmron sinflar bir xalqning ikkinchi
bir xalq ustidan  hukmronligini, bosqinchilik va mustamlakachilikni, ekspluatatsiya
va   zulmni   oqlaydigan   va   qo’llab-quvvatlaydigan   g’oyalarga   ehtiyoj   sezar   edi.
Ko’pgina   g’arb   tadqiqotchilari,   shu   jumladan,   etnologlar   ham,   o’z   faoliyatini
monopoliyalar manfaatiga, mustamlakachilik  idora usuli vazifalariga moslab olib
borganlar.
O`tgan   asrning   o’rtalaridan   boshlab   Shimoliy   Amerikada   mada niy
relyativizm   va   qayta   tiklangan   evolyutsionizmning   yangi   turlari
(neoevolyutsionizm),   tarixiylikka   ko’r-ko’rona   ravishda   yondashish   va   hatto
taraqqiyparvar   olimlarning   g’oyalariga   yaqinlashish   an'anasi   kuchayadi.   Atoqli
rus   etnologi   Yu.P.   Averkiyeva   «1960- yillarda  anti-evolyutsionizm   urfdan  chiqib,
ilgarigi   evolyutsionizm   tanqidchilari   endi   o’zlari   doim   evolyutsionist
bo’lganliklarini   aytib,   faqat   o’tgan   asr   evolyutsionizmning   asossiz   amaliy
aqidalarini   tanqid   qilib   kelganliklariga   ilmiy   jamoatchilikni   ishontirishga
intiladilar»   —   deb   yozadi.   AQSHda   1963   va   1964-yillarda   L.   Morganning
«Qadimgi   jamiyat»   asari   yangi   nashrda   chiqishi   bunga   dalildir.   Fun ksionalistik,
diffuzionistik va boshqa eski «izm»larning qurama g’oyalaridan paydo bo’lgan
neoevolyutsionizm asli yangi zamon etnologiyasi nazariyasining oxirgi so’zidir.
Madaniy relyativizmning boshqa eng yirik namoyandasi antro- polog Melvill
Xerskovits   har   bir   xalq   madaniyatini   nisbiy,   mustaqil   deb   hisoblab,   umumiy,
masalan,   Yevropa-Amerika   qiymatlilik   sistemasini,   o’ziga   xos   madaniy
xususiyatlarini   inkor   qiladi.   Ayrim   madaniyatning   nisbiyligini   tan   olish   bilan
birga insoniyatga xos   umumaxloq mezonlari ham nisbiy (relyativ) xarakterga ega,
xalqlar   madaniyati orasidagi  ba'zi  o’xshashliklar ham mustaqil, yaxlit insoniyat
taraqqiyoti   yo’q,   deb   da'vo   qiladi.   Uning   ta'rificha,   hozirgi   Yevropa-Amerika
madaniyatining   asosiy   belgisi   texnologiya,   o’rta   asr   Yevropasida
supernaturalizm,   ya'ni   diniy   mafkuraning   hukmronligi,   hozirgi
melaneziyaliklarda   ijtimoiy   «prestij»,   Hindistonda   sigirga   sig’inish   kabilar
mazkur   xalqlarning   madaniy   xususiyatlarini   ifodalaydi. Neoevolyutsionizm
g’oyalari   esa   Michigan   universitetining   professori,   atoqli   etnolog   Lesli   Uayt
50 («Madaniyat  evolyutsiyasi»,   «Madaniyat   to’g’risidagi   fan»   asarlari   va   hokazo),
uning   shogirdi   va   izdoshi   Marshall   Salins,   mashhur   etnolog   va   arxeolog   Julian
Styuard   asarlarida   yorqin   ifodasini   topgan.   Masalan,   Lesli   Uayt   ilmiy
dunyoqarashidagi   o’rta   tushuncha   -   madaniyat   aslida   simvol   (belgi)lardan
tashkil   topgan,   degan   tushunchadir.   Madaniyat   evolyutsiyasi,   Uayt   fikricha,
asosan,   texnologik   taraqqiyotdan   iborat   bo’lib,   u   evolyutsiyaning   «sotsiologik»,
«ideologik» va «sentimental» kabi o’zaro bog’liq muhim qismtariga kuchli ta'sir
o’tkazadi.   Ijtimoiy   taraqqiyotning   dastlabki   shakli   oila,   kishilik   jamiyati   va
madaniyat   evolyutsiyasining   negizi   mulk   hisoblanadi.   Uayt   o’zining   juda   ko’p
asarlarida   «antropolog»   (etnolog)larni   akademik   tadqiqot   qobig’i   bilan
cheklanmay, katta nazariy va hayot o’rtaga qo’ygan amaliy masalalarni dadil hal
qilishga   chaqiradi.   Styuard   ham   ko’p   asarlarida   evolyutsion   g’oyani   g’oyat
xilma-xil   madaniyatlar   bilan,   ijtimo iy   hayot   shakllari   bilan   birma-bir
moslashtirishga   intiladi.   Etnologning   asosiy   vazifasi,   deydi   u,   faqat
madaniyatlarni   izohlabgina   qolmay,   balki   ularning   taraqqiyot   qonunlarini
aniqlashdan,   kishilarning   o’zaro   munosabatlari   va   ularning   tevarak-atrofidagi
muhitni   o’rganishdan   ham   iboratdir.Hozirgi   davrdagi   Yevropa   etnologiyasida
eng   asosiy   o’rinni   keng   tarqalgan   strukturalizm   oqimi   egallaydi 88
.   Juda   ko’p
original   etnologik   asarlari   bilan   tanilgan   iste'd odli   fransuz   olimi   Klod   Levi-
Stross   shu   oqimning   asoschilaridan   biri   hisoblanadi,   AQSH   va   g’arbiy
Yevropada   uning   fikrlarini   fan   nazariyasi,   deb   tasdiqlashga   intiladilar.   Levi-
Stross jamiyat to’g’risidagi  Dyurkgeym ta'limoti va formal lingvistika uslubini
yaratgan   Ferdinand   de   Sossyura   g’oyalari   ta'sirida   tilshunoslikdagi   struktura
uslub   orqali   ayrim   madaniyatlarning   tuzilishi   (strkutrasi)ni simvollar tizimi
shaklida   qaytadan   tiklash   mumkin,   degan   fikrni   ilgari   suradi.   Uning   ta'rificha,
real yaxlit borliq   sifatida madaniyatni emas, balki uning strukturasidan sun'iy
ravishda   ajratib   olingan   ayrim   qismlarni,   masalan,   qarindoshlik
terminologiyasi,   folklor,   mifologiya,   taom   tayyorlash   va   hokazolarni tadqiq
qilish   zarur,   Levi-Stross   asarlarining  nomlari   («Xom   va   pishirilgan»,   «Asaldan
88
 Токар е в   С.А.   История Зарубежной этнографии.  М. 1978.  Алексеев В.П. Этногенез. М. 1986.Бромлей Ю.В.
Современные проблемы этнографии.., 1981.93-98- b .
51 kulga»,   «Qadah   ko’tarish   odatlarining   kelib   chiqishi»,   «Yalang’och   kishi»)
fikrimizga   dalil   bo’la   oladi.   Asosan,   Janubiy   Amerika   hindilarini   o’rgangan
Levi-Stross   maishiy   turmush   va   madaniyatning   turli   tomonlarini   o’ziga   xos
qonuniyatga   ega   bo’lgan   yopiq   sistema   shaklida   ta'riflaydi.   Demak,
strukturalizm   nazariyasining   negizida   qandaydir   tarixiy   tuzumdan   tashqari,
sabab-natija   aloqalariga   ega   bo’lmagan   abadiy   struktura   mavjud   va   u   inson
tafakkuri hali bexabar kishi  ongi mahsulidir, degan tasavvur yotadi. 
Levi-Stross   konsepsiyasida   jamiyatdan   sun'iy   ravishda   ajratil gan
hodisalarining   ayrim   qismlarini   o’rganish   asos   bo’lsa,   juda   ko’p   iste'dodli
olimlardan iborat «ingliz strukturalistlari» real konkret tarixiy birikmalar (qabila,
xalq,   davlat)ning   ayrim   strukturalarini   tadqiq   qiladilar.   Mazkur   nazariya
vakillaridan   atoqli   afrikashunos   Evans-Pritchard,   Okeaniya   orollari
etnografiyasini o’rganishda mashhur bo’lgan Daymond Fyors, Janubiy Afrikada
tug’ilgan   etnograf   Meyer   Fortes   va   uning   hamkasbi   Maks   Glukmen   tadqiqot lari
e'tiborga molikdir.
Yevropa   etnologiyasida   o’tgan   asrda   paydo   bo’lgan   «o'lkashunoslik»
tendensiyasi   so’nggi   yillarda   ancha   o’sdi.   Natijada   o’z   xalqini   o’rganish,   turli
muzeylar   yaratish,   ochiq   etnografik   muzeylarni   tiklash,   muayyan   tadqiqotlar
o’tkazish,   ayniqsa   kuchaydi.   Hozir   Yevropa   va   AQSHda   juda   ko’p   yuqori
malakali   etnologlar   paydo   bo’lgan.   Faqat   AQSHning   o’zida   taxminan   uch
mingga   yaqin   etnolog   mavjud.   Mamlakatning   deyarli   hamma   universitetlarida
etnologiya   kursi   o ’
qiladi   va   etnologik   ilmiy   tadqiqotlar   o’tkaziladi.   Ilmiy
tadqiqotlar   o’tkazishda   ko’p   muzeylar   qatnashmoqda.   Maxsus   etnologik
jamiyatlarning faoliyati nashr  etilish («Amerika etnotarix   jamiyati»   kabilar),   turli
jurnal   va   to’plamlar   etnologiya   faniga   qiziqish   katta   ekanligidan   dalolat
beradi.   Yevropada   o’lkashunoslikning o’sishi natijasida o’z xalqining maishiy
turmushi,  moddiy va  ma'naviy madaniyatini  targ’ib qilish  kuchayib bormoqda.
Bu   ishda   maxsus   qishloq   tarzidagi   ochiq   joylarda   tiklangan   etnografik   muzeylar
muhim rol o’ynamoqda.
Etnologiya   fani   qator   Yevropa   mamlakatlarida   yangi   ilg’or   g’oyalar
52 tufayli   jiddiy   ilm   sohasiga   aylandi   va   tez   sur'atlar   bilan   rivojlana   boshladi.   U
g’oyaviy   jihatdan   obyektiv   metodga   asoslangan   holda etnogenez va  etnik tarix,
ibtidoiy   jamiyat   va   sinflarning   paydo   bo’lishi,   an'anaviy   moddiy   va   ma'naviy
madaniyat, hozirgi etnik   jarayon va ijtimoiy tuzum kabi yirik muammolarni keng
miqyosda tadqiq qilishga kirishgan. Etnologik tadqiqotlar muntazam ravishda  ko’p
mamlakatlarda   boshqa   yaqin   fan   sohalari,   ayniqsa,   sotsiologiya   bilan
hamkorlikda davlat siyosatiga muvofiq ilmiy kadrlarni bir   maqsad  yo’lida  katta
muammolar tevaragiga jipslashtirgan holda  olib borilmoqda 89
.
Ayrim   mamlakatlarda   an'anaviy   o’lkashunoslik   doirasidan   chiqilib,
boshqa   xalqlarni   o’rganishga   o’tish   jarayoni   sezilmoqda.   Xususan,   Polshada
«o'zbeklar»   nomli   monografiya   yaratilgan.   Yevropa   mamlakatlarida   etnologik
tadqiqotlar   maxsus   ilmiy   tashkilotlar,   universitetlar,   kafedralar   va   muzeylar
doirasida markazlashtirilgan.
Nazariy   va   amaliy   masalalarni   yangi   muayyan   pog’onaga   ko’targan   va
jahon   etnologiya   fanida   o’ziga   xos   obro’ga   ega   bo’lgan   maktabning   paydo
bo’lishi va shakllanishi ajoyib etnograf va sharqshunos, atoqli olim S.P. Tolstov
nomi   bilan   bevosita   bog’liqdir.   U   etnografiya   fanini   jahon   ilm   sahnasiga
ko’tarib, uning ham nazariy, ham amaliy  jihatdan yagona, izchil, barcha xalqlarni
teng   tadqiq   qiluvchi   tarixiy   fan   ekanligini   tasdiqlash   yo’lida   hormay-tolmay
xizmat   qildi.   S.P.   Tolstov etnografiya fanining maqsadi  va vazifalarini  belgilab,
bu   fan   xalqlar   madaniyatining   milliy   va   etnik   xususiyatlarini   o’rganadi,   «turli
tarixiy davrlarda paydo bo’lgan qatlamlarini» ochib beradi, deb ta'kidlagan edi.
Nihoyatda keng va teran bilim egasi bo’lgan  S.P. Tolstov sharq xalqlari moddiy
va   ma'naviy   madaniyatini   o’rganishdagi   katta   xizmatlari   uchun   o’zbekiston
Respublikasi   Fanlar   akademiyasining   faxriy   a'zosi   qilib   saylandi.   Bu   mashhur
tadqiqotchi hozirgi etnik jarayonni o’rganishga alohida e'tibor berar  edi. Mazkur
olijanob vazifani bajarishda bir qator iste'dodli etnolog  olimlar ham hormay-tolmay
mehnat   qilib,   ancha   yutuqlarga   erishdilar.   Bular   ichida   S.P.   Tolstov   bilan   birga
89
  Арутюнян Ю.В., Дробижева Л.М., Сусоколов А.А. Этносоциология. – М., 1999. 84-94 б.
53 ishlagan atoqli tadqiqotchilar: P.I. Kushner, I.I. Potexin, L.P. Potapov, G.F. De bes,
M.O.   Kosven,   S.A.   Tokarev,   M.G.   Levin,   N.N.   Cheboksarov,   B.O.   Dolgix,
D.A.   Olderogge,   N.A.   Kislyakov,   T.A.   Jdanno   bo’ldilar.   So’nggi   yillarda
yetishib   chiqqan   va   etnografiya   fanining   rivojiga   sahnoqli   hissa   qo’shgan
tadqiqotchilar   Yu.   V.   Bromley,   Yu.   P.   Averkiyeva,   S.I.   Bruk,   V.P.   Alekseyev,
V.I. Kozlov, F.F. Its,   G.E. Markov, B.A. Andrianov, V.K. Chistov, S.I. Vaynshteyn,
R.K.  Kuzeyev, V.V. Ginzburg, M.V. Kryukov, R.N. Ismagilova, Yu.V.  Arutyunyan,
Yu.I.   Semenov,   N.A.   Butinov,   S.   Kamolov,   K.   Shoni yozovlar   o’zlarining   ajoyib
asarlari   bilan   tanildilar.   Xullas,   alohida   qayd   qilish   lozimki,   keyingi   davrda
ko’plab   iste'dodli   olimlar   milliy   etnologiya   fanini   o’z   asarlari   bilan   boyitib
zamonaviy   dolzarb   muammolarni   hal   qilishda   o’zlarining   muayyan   hissalarini
qo’shib  kelmoqdalar.
Dastlabki   etnologik   nazariya   -   evolyutsionizmning   rasman   shakllanishi
XIX   asr   o’rtalaridagi   umummetodologik   dasturlar   va   kashfiyotlarning   amalga
oshirilishi   bilan   bevosita   bogliq   bo'lgan.   Bunday   qarashlar   orasida   o’sha   davr
fanida   rivojlanish,   taraqqiyot,   evolyusiya   lijoidalarining   tasdiqlanishi   muhim
ahamiyat   kasb   etgan.   Unga   ko'ra   dunyodagi   har   qanday   lo'zgarish   ichki
determinizm (narsa va xodisalarning sababiy bog'lanishi)ga asoslanadi. Mazkur
nazariya asosida dastlab tabiiy fanlardagi ko'plab jarayonlarga izoh va tavsiflar
berilgan.   Tabiiy   fanlardagi   bunday   qarashlarning   yakuni   sifatida   XIX   asrda
evolyuqionalizm   goyasining   yaratilishi   vaoxir   oqibat   uning   g'alabasiga   sabab
bo'lgan.   Evolyutsion   nazariya   tarafdorlaridan   Angliyada   —   Gerbert   Spenser,
Edvard Taylor. J. Frezer. Germaniyada — Adolf Bastian, Teodor Vayts, Genrix
Shurts,   Fransiyada   —   Sharl   Leturno,   Amerikada   —   Lyuis   Genri   Morgan   kabi
olimlar bo’lgan.
Diffuzionizm.   Evolyutsionizmning   inkirozi   diffuzionistik   yo'nalish,
maktabining   shakllanishiga   olib   kelgan.   Etnologiyadagi   diffuzionistik
goyalarning   asosiy   maqsadi   madaniyat   yoki   madaniyatning   alo-xida
ko'rinishlarini ma'lum bir makonda tarqalishi, ularning kelib chiqish hududlarini
anikdash   va   turli   hududlar   buo'shab   yoyi-lish   yullarini   hamda   usullarini   kayta
54 tiklashni   ko’rsatib   berish   isoblangan.   Diffuzionizmning   mashxur   vakillari:
Fridrix   Rattsel,   Erland   Nordensheld,   Robert   Grebner,   Vilgelm   Shmidt,   Leo
Frobenius   kabilar   hisoblanadi   Fridrix   Ratsel   uz   qarashlari.   goyalarini
«Antropogeografiya»   (1882).   «Xalqshunoslik»   (1885)   hamda   «Yer   va   hayot»
(1891) nomli ko'p jildlik asyorlarida mujassamlashtirgan. Yevropa mamlakatlari
etnologiya   fanida   diffuzionizm   yunalishi   bilan   bir   vaqtda   sotsiologiya   maktabi
ham   shakllangan   va   u   ilmiy   jixatdan   Karaganda   diffuzionizmga   nisbatan
birmuncha   sermaxrul   bo'lgan.   Agar,   evolyutsionizm   vakillari   etnologiyaning
asosini   insonda,   diffuzionistlar   madaniyatda   deb   bilgan   bo'lsalar,   sotsiologiya
maktabi   vakillari   jamiyatda   deb   xisoblaganlar.   Ushbu   yo'nalish   vakillarining
bunday   xulosaga   kelishlariga   «jamiyatni   oddiy   individlarga   kiritib   bo'lmaydi»,
— degan qarash ustuvorli sabab  bo'lgan. Sotsiologiya maktabi  vakillari  fikriga
binoan, jamiyat odamlar orasidagi uzaro ongli aloqalar natijasida tashkil topgan.
Ushbu   yo'nalishning   asoschilaridan   biri   Emil   Dyurkgeymdir.   Etnologiyada
sotsiologiya   yunalishining   vatani   Fransiya   hisoblanadi.   Emil   Dyurkgeym   XIX
asrning   oxirgi   o'n   yilligida   etnologiyada   yangi   yo'nalish   -   sotsiologiya
maktabiga asos solgan. 
Funktsonalizm.   Etnologiyada   sotsiologiya   maktabi   goyalari
taraqqiyotining   mantiqiy   davomi   sifatida   funktsonalizm   yunalishi   shakllangan.
Agar,   diffuzionizmning   vatani   Germaniya,   sotsiologiya   maktabi   Fransiyada
shakllangan bo'lsa, funktsionalizm Angliyada paydo bo'lgan va XX asrning 20-
yillariga   kelib   etnologiyadagi   etakchi   oqimlardan   biriga   aylangan.
Funktsonalistik   nazariya   ilk   marotaba   nemis   etnologi   Rihard   Turnvald
tomonidan   yaratilgan.   Biroq,   Germaniyada   funktsonalizm   keng   ommalasha
olmaganligi tufayli Angliyada mashxur ilmiy maktab tarzida shakllanib, ijtimoiy
va madaniy antropologiya tarakkiyotida o'ziga xos o’ringa ega bo'lgan. Mazkur
yo'nalishning   yirik   namoyandalaridan   biri   mashxur   etnolog   olim   Bronislav
Malinovskiydir.   Ma'lumki,   XX   asrning   30-yillarigacha   Amerikada   etnologiya
mashxur olim Frans Boas maktabi ta'sirida rivojlangan. Frans Boas goyalari bir
necha   o’n   yillar   oldin   nafaqat   psixologik   antropologiya,   balki   madaniy
55 antropologiyaning   qator   dastlabki   asosiy   magistral   yonalishlari   uchun   asosiy
pillapoya   bo'lib   xizmat   qilgan.   Tadqiqotchilar   F.   Boasni   zamonaviy
etnologiyaning  me'mori deb hisoblaydilar. XX asrning 60-yil-laridan boshlab to
xozirgi   kungacha   esa   psixologik   antropologiya   yoki   ko'pincha   etnopsixologiya
nomi bilan yuritiladi 90
.  
Xullas,   jahon   miqyosida   etnologiya   fani   umumtarix   fanining   tarkibiy
qismi   sifatida   shakllangan   va   rivojlangan.   Fan   sifatida   shakllanish   tarixiga,
tadqiqot   ob`ektiga   ega.   etnologiya   maktablari   va   fanning   yo’nalishlari   paydo
bo’lgan.   Hozirgi   kunda   etnologiya   fanining   zamonaviy   yo’nalishlari   ham
vujudga   kelmoqdaki,   bu   esa   fanning   zamonaviy   muammolari   va   istiqbolini
belgilashda ahamiyatlidir.
II. 2. O’rta Osiyo so’nggi paleolit va mezolit davri etnik jarayonlari: tadqiqot 
muammolari va istiqboli
Kishilik tarixi taraqqiyotining tosh davri so‘nggi paleolit bosqichida (40- 14-
12   ming   yilliklar)   muhim   sotsial   o‘zgarishlar   ro‘y   bergan:   Hozirgi   zamon
ko‘rinishidagi   odamzod   paydo   bo‘lgan,   ibtidoiy   jamoa   tuzumidan   urug‘chilik
tuzumiga   o‘tilgan,   mehnat   qurollari   takomillashib   odamlar   turmushi   yaxshilana
borgan. Tasviriy san’at yuzaga kelgan, turar-joylar qurila boshlangan. Urug‘chilik
jamoasi   asosida   etnik   birikmalar   shakllana   borgan.   Aholi   irqiy   farqlari,   ya’ni
antropologik tiplar yuzaga kelaboshlagan. Dastavval,   odamzod   o‘z   biologik
takomillashuvi   jarayonida   (arxantrop,   paleoantrop   va   neoantrop)
90
  Садохин   А.П.,   Грушевицская   Т.Г.   Этнология.   –   М.,   2000.Сикевич   З.В.   Социология   и   психология
национальн ы х   отношений.   –   СПб.,   1999.Смелзер   Н.   Социология.   –   М.,   1994.   Стефаненко   Т.Г.
Этнопсихология. – М., 2003; Бромлей Ю.В. Современные проблемы этнографии.., М. 1981;  Арутюнян Ю.В.,
Дробижева Л.М., Сусоколов А.А. Этносоциология. – М., 1999.Арутюнян Ю.В., Дробижева Л.М., Сусоколов
А.А.   Этносоциология.  –   М.,  1999.   Ганиева   М.Х.   Этносоциология.  –   Т.,  2006.Денисова   Г.С.,   Радовель   М.Р.
Этносоциология .   –   Ростов-на-Дону ,   2000 . Дугин   А.Г.   Этносоциология .   –   М.,   2011.   Редклифф-
Браун.А.Ижтимоий антропология методи. Т.2004.
56 Homo   Sapiens   Sapiens,   ya’ni   «Aql-idrokli   odam»,   «Hozirgi   zamon
ko‘rinishidagi   odam»   shakllanganligini   alohida   e’tirof   etish   lozim.
Keyingi   muhim   sotsial   o‘zgarish   ibtidoiy   odamlar  o‘rtasida   o‘zaro   qon-
qarindoshligi   hissi   yuzaga   kelib,   bu   qarindoshlik   rishtalari   turli
hayvonlar,   o‘simliklar   timsoliga   bog‘lanib,   shu   asosda   urug‘chilik
tuzumi   paydo   bo‘lganligi   hisoblanadi.   Ona   urug‘da   hukumronlik
mavqeiga   ega   bo‘lgan,   shu   bois   bu   matriarxat   davri   ham   deb   tarixda
yuritiladi.   Ma’lumki,   oldingi   tarixiy   taraqqiyot   bosqichlarida   ibtidoiy
odamlar   ochlikdan   o‘lib   ketmaslik,   yirtqich   hayvonlarga   em   bo‘lmaslik
uchun   yashab   qolishga   intilishib,   stixiyali   ravishda   ibtidoiy   to‘da,
galalarga   birikishgan.   Urug‘chilik   tuzumi   esa   unga   nisbatan   yirikroq
hajmdagi   odamlar   uyushmasi   bo‘lib,   mazmuniga   ko‘ra   progessiv
ahamiyat kasb etgan. Qon-qarindoshlikka asoslangan odamlar jamoasi
ma’lum hududiy birlikda yashashib, o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan
moddiy madaniyat sohiblariga aylanishgan. Shu asosda dastlabki etnik
birikmalar   ma’nosini   beruvchi   jamoalar   uyushmasi   yuzaga   kelgan.
Aniqrog‘i,  etnik jarayon echimini mutaxassislar arxeologik madaniyatlar mazmun
mohiyatidan   izlamoqdalar,   ya’ni   arxeologik   madaniyatlar   etnik   farqlar   demakdir.
Tosh   asri   bosqichlari   miqyosida   arxeologik   madaniyatlarni   ajratish   borasida   ham
soha   tadqiqotchilari   orasida   yakdil   fikr   yo‘q.   Bir   guruh   olimlar   (G.P.   Grigorev,
V.P.   Lyubin,   V.N.   Gladilin)   ilk   paleolit   davridanoq   arxeologik   madaniyatlar
bo‘lganligi   haqida   fikr   yuritsa,   ko‘pchilik   mutaxassislar   (A.YA.   Bryusov,   A.N.
Ragochev, S.N. Zamyatnin,                        A.A. Formozov) mahalliy xarakterdagi
madaniy   farqlarni   so‘nggi   paleolit   davridan   e’tiboran   bo‘lgan   degan   xulosani
bildirgan.   A.A.   Formozov   so‘nggi   paleolit   davrida   arxeologik   madaniyatlar
shakllana   borgan,   keyingi   taraqqiyot   bosqichlarida   -   mezolit,   neolitda   ular   tom
ma’noda   mustaqil   etnik   jamoa   birlashmalari   sifatida   namoyon   bo‘lgan   degan
57 xulosani   bildiradi.   Shu   bois   etnik   jarayonlar   boshlanishini   so‘nggi   paleolit   davri
bilan   bog‘lash   mumkin,   ular   mezolit,   neolit   davrida   «arxeologik   madaniyatlar»
timsolida yanada ravshanroq namoyon bo‘lgan.
Bular   arxeologiya   fanida   davrning   arxeologik   madaniyatlari
sifatida   e’tirof   etilmoqda   (Obiraxmat   –so‘nggi   paleolit,   Obishir,
Markansuy,   Aydabol,   Vaxsh-mezolit,   Joyitun,   Kaltaminor,   Hisor,
Sazog‘on, Markaziy Farg‘ona, Ustyurt neolit davri madaniyatlari).  
Mazkur   tarixiy   davrda   qator   sotsial   o‘zgarishlar   bo‘lganligini
ko‘ramiz.   Yuqorida   keltirganimizdek,   odamzod   o‘z   biologik
takomillashuvi   jarayonida   Homo   Sapiens   Sapiens,   ya’ni   «Aql-idrokli
odam»,   «Hozirgi   zamon   ko‘rinishidagi   odam»   shakllandi,   urug‘chilik
tuzumi   yuzaga   keldi.   Bu   jarayonlar   bevosita   insonning   o‘zini   sifatiy
o‘sishi,   mavjudot   sifatida   biologik   jihatdan   to‘laqonliganli   shakllanishi
demakdir.   Bu   sotsial   o‘zgarishlarinson   yashagan   jamiyat   rivoji   bilan
uzviy bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy hodisalar hisoblanadi. Endi, inson jamiyati
ham   to‘laqonli   ravishda   o‘zini   namoyon   etdi.   Insonning   o‘zida   o‘zi
yashayotgan   jamiyat,   atrof   muhitga   nisbatan   yanada   ongliroq
tarzdayondoshuvi,   iqtidori,   qobiliyoti,   xayotiy   va   mehnat   tajribalarini,
bilim, ko‘nimasini yorqinroq namoyon etish imkoniyati paydo bo‘ldi. Bu
esa   insonni   yangidan   yangi   innovatsiyalar   sohibi   bo‘lishiga   olib   keldi.
Diniy   tasavvurlar   shakllanishi,   tasviriy   san’at,   turar   joylarning   vujudga
kelishi   shular   jumlasidan   hisoblanadi.   Insonning   innovatsion   faoliyati
turar joylar qurilishida yorqin namoyon bo‘ldi. Odamlar shu davrgacha
tabiatda   tayyor   bo‘lgan   joylar,   xususan   g‘orlar,   o‘ngurlar,   daraxt
ustlaridan yashash uchun boshpana sifatida foydalanib kelishgan. Endi
odamlar   soy   yonbag‘ri,   buloqlar   yonlarida   dastlab   erto‘la,   keyin   yarim
58 erto‘la   shaklda   ustiga   shox-shabba   tashlashib,   ular   ustini   hayvon
terilari   bilan   qoplashib   boshpanalar   qurishgan.   Bu   ham   insonning
tabiat   ustidan   erishgan   g‘alabasi,   o‘z   tajribasiga   tayanib,   iqtidorini
namoyon etib, maqsadli, ongli hatti harakati hisoblanadi. Chaylasimon
ko‘rinishdagi   turar-joylar,   vaqt   o‘tishi   bilan   er   ustki   sathida   ustunli,
cho‘pkari   uylarning   qurilishi   tom   ma’noda   inson   innovatsiyasi,   tabiat
ustidan hukumronlik qila boshlaganligini bildiradi. 
“Aql-   idrokli”   odamzod   shakllangan   davrgacha   inson   dastlabki   mehnat
quroli yasagan vaqtdan buyon taxminan ko‘p yillik evolyusion yo‘l bosib o‘tilgan.
“Aql-idrokli”   odam   insonning   biologik   jihatdan   takomillashuvi   natijasida
shakllandi.   Insoning   ongli   faoliyatiga   imkon   beruvchi   miya   hajmi   yuzaga   keldi.
Odamzod   o‘zi   yashayotgan   atrof   muhitni   yanada   kengroq   o‘rgana   boshladi.
Natijada organizmga foydali o‘simlik turlari va hayvon, parranda xillarini iste’mol
qildi   va   bu   odamlarni   turli,   mushkul   sharoitlariga   tushib   qolganida   ham   yashab
qolishga   imkon   berdi.   Jamiyatning   boshlang‘ich   yacheykasi   sifatida   juft   oilalar
shakllandi.   Urug‘   jamoasi   yuzaga   keldi   (25   –   30   dan   500   kishigacha).   Hayvon
podalari   izidan   quvishib,   ularda   ko‘chmanchi   hayot   turmushi   bo‘lgan.   50-   100
km.kv. gacha – bir kishi to‘g‘ri kelib, aholi zichligi juda past darajada bo‘lgan. Bu
davrda   juda   sodda   shaklda   bo‘lsada   mehnat   taqsimoti   ro‘y   bergan:   ayollar
termachilik,  egulik tayyorlash,  bolalar  tarbiyasi,  olovlarni  o‘chirmay  saqlash   kabi
ishlar   bilan,   erkaklar   esa   ov   bilan   mashg‘ul   bo‘lganlar.   Mehnat   jarayonida   nutq
rivojlanib   borib,   to‘plangan   tajriba   va   dastlabki   bilimlar   almashina   boshlandi.
Ibtidoiy   san’at   –   qoya   tosh   sur’atlari   yaratildi   (Altamir   g‘ori   –   Ispaniyada;
Bxumbetku – Hindistonda 500 ta g‘orda rasmlar galeriyasi; Montespan – Fransiya,
Kostenki   –   Donda;   Kapova   g‘ori   –Boshqirdistonda;   Zarautsoy–Surxondaryoda;
Sarmishsoy-Zarafshon   vohasida)   ibtidoiy   diniy   e’tiqod-totemizm,   animizm,
magiya,   ko‘mish   bilan   bog‘liq   urf–odatlar   yuzaga   keldi.   Bu   davrda   inson
taraqqiyoti   konsepsiyasi   doirasida   innovatsiyalarning   yana   bittasi   inson   suyak
59 qurollari   yasay   boshlaganligi   hisoblanadi.   Suyak   qurollarining   shakli,   yasalish
texnologiyasi,   ishlov   berilishi   usullariga   qarab   soha   tadqiqotchilari   ularning
turmushda bajargan funksiyalarini aniqlashgan. Tadqiqotlardan ma’lumki, ibtidoiy
odamzod turli hayvonlarni iste’mol ehtiyojlarini qondirish maqsadida ov qilishgan.
Hayvonlarning   go‘shtdan   tozalangan   suyaklari   xususan,   polmin,   qovurg‘a,   ilik
suyaklaridan   esa   turmushda   turli   funksiyalarni   bajaruvchi   mehnat   qurollarini
yasashda   material   sifatida   foydalanishgan.   Masalan,   teshgich,   qirg‘ich   qurollari,
igna,   juvoldizlar   yasashgan,   Hayvon   terilarini   silliqlash,   ularga   pardoz   berishda
suyak   qurollarini   ishlatishgan.   Hattoki,   Buxoro   kiyigi   shoxi   qattiqligi,
mustahkamligidan   tosh   o‘zagidan   payraqalar   ajratib   olishda   qattiq   zarb   berish
vositasi   sifatida   ishlatilganligi   tadqiqotlardan   ma’lum.   Lekin,   hali   so‘nggi
paleolitda kishilik jamiyati ijtimoiy tuzilmalari juda oddiy bo‘lgan Homo Sapiens
Sapiens   zamoni   oxirgi   bosqichlarida   ular   Evropa,   Osiyo,   Afrika,   Shimoliy   va
Janubiy Amerikada yashay boshlaganlar.  K.Y a spers   bu   davr   borasida   quyidagi
xulosalarni   keltiradi:   1.   Mehnat   qurollari   va   olovdan   foydalanish;   2.   Nutqning
paydo   bo‘lishi;   3.   Odamning   o‘zligidan   ustunligi;   o‘zining   qobiliyati,   iqtidorini
yanada   yorqinroq   payqashi;   4.   Guruh   va   uyushmalarning   yuzaga   kelishi.   Ongli
ravishda uyushmalarga birlashish; 5. Odamning ijtimoiy genotipining shakllanishi.
Ko‘nikma,   bilim   tajribani   avlodga   etkazish;   6.   Etnik   normalar,   ma’naviy   dunyo,
o‘zligini anglashi yuzaga kelishi.
Kishilik tarixi tosh davri jamoalari moddiy madaniyatini o‘rganishda   etnik
birikmalar,   ularning   shakllanishi   tarixiy   shart-sharoitlari   va   ularning   arxeologik
manbalar,  ma’lumotlarga   tayanib   asoslanishi,   tahlili   masalalari   o‘z   mazmunlariga
ko‘ra   dolzarblik   ahamiyat   kasb   etadi.   Soha   mutaxassislari     tosh   asri     jamoalari
moddiy   madaniyatini   o‘rganishda   tadqiqot   ob’ekti   sifatida   bu   masalaga   e’tibor
qaratishganligi   ilmiy   adabiyotlardan   ma’lum.   Faktik   materiallar   tosh   asri   tayanch
yodgorliklari  manbalariga asosan kishilik tarixi tosh asri so‘nggi paleolit davridan
e’tiboran   dastlabki   etnik   birikmalar   ko‘rinishlari   namoyon   bo‘la   boshlaganligi
ma’lumotini   bermoqda.   Aniqrog‘i,   jahon   tarixshunosligida   dastlabki   etnik
birikmalar ko‘rinishlarini so‘nggi paleolit davri  arxeologik madaniyatlar mazmuni
60 bilan  bog‘lash   amaliyoti   mavjud.   Mutaxassislar   fikricha,   arxeologik  madaniyatlar
etnik   birikmalarga   asos   beradi.   Bunda   etnik   jarayonni   bir-birlaridan   moddiy
madaniyati   jihatidan  farqlanuvchi  va   o‘ziga  xoslikni   ifodalovchi  ma’lum   mintaqa
miqyosidagi mustaqil arxeologik madaniyatlar e’tirofini anglash mumkin.
Shu   o‘rinda,   darhaqiqat   tosh   asri   taraqqiyoti   bosqichlari   arxeologik
madaniyatlari bilan bu tarixiy jarayon bog‘lanar ekan, arxeologik madaniyatlarning
ajratilishi   va   ilmiy   asoslanishida   jahon   tarixshunosligida   soha   mutaxassislari
orasida     ham   yakdillik   yo‘qligi   ma’lumotlariga   e’tibor   berish   lozim.   Jumladan,
G.P. Grigorev, V.P. Lyubin, V.N. Gladilin kabi bir guruh olimlar ilk paleolit davri
jamoaari   oddiy   madaniyati   tadqiqotida   arxeologik   madaniyatlarni   ajratish
mumkinligi   haqidagi   ilmiy   qarashlarni   ilgari   surishsa,   boshqa   bir   guruh   olimlar,
ya’ni   A.Ya.   Bryusov,   A.N.   Ragochev,   S.N.   Zamyatnin,   A.A.   Formozovlar
mahalliy   xarakterdagi   madaniy   farqlarni   so‘nggi   paleolit   davridan   e’tiboran
bo‘lgan   degan   xulosani   bildirishgan.   Xususan,   A.A.   Formozov   so‘nggi   paleolit
davridan   arxeologik   madaniyatlar   ko‘zga   tashlana   borgan,   keyingi   taraqqiyot
bosqichlari   hisoblanuvchi   mezolit,   neolit   davrlarida   ular   tom   ma’noda   mustaqil
etnik   jamoa   birlashmalari   sifatida   namoyon   bo‘lgan   degan   ilmiy   yondoshuvni
muamalaga tashlagan. 
A.A.   Formozov   tomonidan   ilgari   surilgan   bunday   ilmiy   qarashga   O‘rta
Osiyo miqyosida tosh asri so‘nggi paleolit, mezolit, neolit davri jamoalari moddiy
madaniyati   tadqiqotlari   natijalariga   ko‘ra   qo‘shilish   mumkin.   A.P.   Okladnikov,
V.M.   Masson,   A.V.   Vinogradov,   V.A.   Ranov,   M.   Qosimov,   U.   Islomov,
M. Djuraqulov, N. Tashkenboev, R.H. Suleymanov, N.U. Xolmatov, B. Sayfullaev
kabi mutaxassislarning mazkur hudud sarhadlarida amalga oshirgan tadqiqotlarida
bu   haqda   ma’lumotlar   mavjud 91
.   O‘rta   Osiyoning   muste   davri   jamoalari   moddiy
madaniyati bo‘yicha A.P. Okladnikov, V.A. Ranov, M. Qosimov, N.Tashkenboev,
R.H.   Suleymanov,   L.B.Vishnyaskiylar   izlanishlar   olib   borishgan.   V.A.   Ranov
91
Косымов   М.Р.   О   проблемы   изучения   палеолита   на   территории   Средней   Азии   и   Казахстана   //ОНУ,
№9,Ташкент,1990,с11,12;   Массон   В.М.   Поселение   Джейтун   (проблемы   становления   производящей
экономики)   //   МИА, №180 . 1971. С.206;  ВиноградовА.В.   Древние охотники  и рыболовы  Среднеазиатского
междуречье. М.,  1981. С. 160-168; Ранов В.А.  Неолит (гиссарская культура) // История таджикского народа.
Том. I .   Душанбе,   1998.   С.   114,121-123;   ВиноградоваТ.,   Ранов   В.А.,Филимонова   Т.   Изучение   гиссарской
культуры и неолитические слои поселения Кангуртут. М., 2008. С.22-25,41-42.
61 O‘rta   Osiyo   muste   davri     mahalliy   fatsiyalarini   texnik   belgilarga   tayanib   4
variantga ajratadi. 92
  M.R.   Qosimov tishsimon kertikli qurollarning ustunligini asos
qilgan   holda   Ko‘lbuloq   variantini   ajratadi. 93
  Bunday   muste   davri   mahalliy
fatsiyalarni ajratishga N. Toshkebaev va R.H. Suleymanov 94
, L.B. Vishnyaskiylar 95
tanqidiy   jihatdan   munosabatlar   bildirishgan.   Zirabuloq   mustesi   materiallari
B.   Sayfullaev tomonidan levallua-muste fatsiyasiga kiritilgan. 96
  R.X. Suleymanov
Ko‘lbuloq va Obirahmat madaniyatlari haqida ma’lumot beradi 97
   O‘rta Osiyoning
so‘nggi paleolit davri jamoalari moddiy madaniyatlari V.A. Ranov, M. Djurakulov,
G.F.   Korobkova,   N.   Tashkenbaev,   R.X.   Suleymanovlar   va   keyingi   davrda
A.P. Derevyanko, A.I. Krivoshapkin 98
. B. Sayfullaevlar tomonidan o‘rganilgan va
o‘rganilmoqda.
V.A.   Ranov     O‘rta   Osiyoning   so‘nggi   paleolit   davri   jamoalari   moddiy
madaniyatida 3 mahalliy fatsiyani- Samarqand, Xo‘jag‘or va Qorakamar ajratgan 99
,
R.X.   Suleymanov  Obiraxmat   madaniyatini   ajratdi   va   uning  doirasiga   Semiganch,
Og‘zikichik   va   SHugnov   yodgorliklarini   kiritish   mumkinligini   e’tirof   etgan.   100
So‘nggi   paleolit   davri   mahalliy   madaniy   fatsiyalar   jumlasida   Samarqand
madaniyati (Samarqand makoni, Xo‘jamazgil, Siyobcha), 101
  Ko‘lbuloq madaniyati
(1-3   madaniy   qatlamlari,   Qizilolmasoy,   G‘ishtsoy,   Bo‘zsuv   1,2,Oqtosh) 102
  kiradi.
92
  Ранов В.А. Основные черты периодизации палеолита Средней Азии // Палеоэкология древнего человека.
М.: 1977.-С.89.
93
  Касымов М.Р. Культура и варианты палеолита Узбекистана //  Каменный век Средней Азии и Казахстана.
Ташкент. 1972, с.78.
94
  Тошкенбаев   Н.Х..Сулейманов   Р.Х.   Культура   древнекаменного   века   долины   Зарафшан.   Фан,   Ташкент,
1980,с.74.
95
  Вищняцкий Л.Б. Изучение палеолита Средней Азии материалы, методы,концепции. Советская археология
№1,М.: 1989,с. 11-13.
96
 Сайфуллаев Б.Қ. Ўрта Зарафшон воҳаси тош даври маданиятлари (Зирабулоқ топилма жойи материаллари
асосида). Тарих фанлари доктори  ( DSc ) диссертацияси автореферати. Тошкент, 2022, 27-б.
97
  Сулейманов   Р.Ҳ.   Грот   Обираҳмат   и   математическая   гипотеза   Обирахматской   культур ы.
Автореф.дисс.канд.ист.наук.   Л.1968..18;   Сулейманов   Р.Ҳ.   Статистичекое   изучение   культуры   грота.-
Обираҳмат. Фан,Ташкент,1972, с.118-120.
98
  Кривошапкин   А.И.   Обирахматский   период   перехода   от   среднего   к   верхнему   палеолиту.
Автореф.дисс....доктора ист.наук.-Новосибирск.2012.-С.40.
99
  Ранов В.А., Несмеянов С.А. Палеолит и стратиграфия антропогена Средне Азии Душанбе,1973,с.22-25.
100
  Сулейманов Р.Ҳ. Статистичекое изучение культуры грота.- Обираҳмат. Фан,Ташкент,1972, с.72,73.
101
  Коробкова   Г.Ф.Джуракулов   М.Д.   Самаркандская   палеолитическая   стоянка   как   эъталон   верхнего
палеолита   Средней   Азии   ( специфика   тезники   расщепления   и   хозяйственно-производственной
деятельности)// Stratium   Plus . Вып.№ 1. Кишинёв 2000-С.385-462.
102
Ка сымов М.Р. Проблемы палеолита   Средней Азии и Южного Казахстана (по материалам многослойной
палеолитической стоянки Кульбулак), Автореф.дисс....доктора ист.наук.-Новосибирск.1990, с.41,42;
62 Yaqin paytda arxeolog B. Sayfullaev O‘rta Zarafshon vohasida Zirabuloq topilma
joyi   materiallari   asosida   so‘nggi   paleolit   jamoalarining   moddiy   madaniyatini
ajratdi. 103
Yuqorida   O‘rta   Osiyo   muste   va   so‘nggi   paleolit   davri   jamoalari   moddiy
madaniya   tadqiqotida   mahalliy   xarakterdagi   va   o‘ziga   xos   xususiyatlarga   ega
bo‘lgan   madaniy   variantlar,   fatsiyalar   haqida   ma’lumotlarni   keltirdik.   Muste
davriga taalluqli bo‘lgan faktik materiallarni etnik birikmalar shakllanishiga imkon
beruvchi tarixiy ildizlar deb e’tirof etish mumkin. So‘nggi paleolit davri bo‘yicha
keltirilgan   ma’lumotlarni   etnik   birikmalar   namoyon   bo‘la   boshlaganligini
asoslovchi dalillar sifatida keltirish mumkin deb o‘ylaymiz.
          Endi,   quyida   ushbu   masala   nuqtai   nazaridan   O‘rta   Osiyo   sarhadlari
miqyosidamezolit va neolit davri jamoalari moddiy madaniyati tadqiqotida qo‘lga
kiritilgan   ma’lumotlar   va   tadqiqotchilarning   e’tirofi   bayonini   keltiramiz.   Ilmiy
adabiyotlarda   O‘rta   Osiyo   mezolit   davri   jamoalari   moddiy   madaniyati   tadqiqoti
natijalari   ma’lumotlari   mavjud.   O‘.Islomov   bu   tarixiy   davr   jamoalari   moddiy
madaniyatining   asosiy   tadqiqotchisi   hisoblanadi   va   u   Farg‘ona   vodiysi   mezolit
jamoalari   yodgorliklari   materiallari   asosida   “Obirahmat   madaniyati”   ni   ajratib,
ilmiy muamalaga kiritgan. 104
  V.A. Ranov, T.G. Jukovlar Tojikistonda “Markansuy
madaniyati”   ni   ajratib,   ilmiy   asoslashgan. 105
Sharqiy   Kaspiybo‘yi   hududida   Jabal,
Dam-dam-chashma   1,2,   Qaylu   yodgorliklari 106
,     Zarafshon   vohasida   Chorbaqti,
Sazog‘on   1,   Zamichatosh,   Qorakamar,   Ochilg‘or   pastki   madaniy   qatlami 107
tadqiqotlarida mezolit davri jamoalariga oid qimmatli materiallar qo‘lga kiritilgan
va   ular   bu   davr   jamoalari   moddiy   madaniyatning   o‘ziga   xoslik   xususiyatlarini
aniqlashda  ilmiy asos bergan. Bu ma’lumotlar O‘rta Osiyo hududi mezolit davrida
103
  Сайфуллаев   Б.Қ.   Ўрта   Зарафшон   воҳаси   тош   даври   маданиятлари   (Зирабулоқ   топилма   жойи
материаллари   асосида).   Тарих   фанлари   доктори   ( DSc )   диссертацияси   автореферати.   Тошкент,   2022,   30,31-
бб.
104
  Исломов У.И. Обиширская культура. Фан,Ташкент, 1980.
105
  Ранов   В.А.     Изучение   памятников   каменного   века   на   Восточном   Памире   в   1958   г.-   Труд ы   АН
Таджикистана. Т.17, 1961. с.23-29.
106
  Марков Г.Е. Грот Дам-Дам-Чашма-2 в Восточном Прикаспии //  СА, 1966. № 2.
107
  Холматов   Н.У.   Сазоғон   маданияти   ва   унинг   Ўзбекистон   неолит   даврида   тутган   ўрни.   Монография,
СамДУ нашриёти, Самарқанд, 2020, С.383.
63 etnik birikmalar vaqt o‘tishi bilan aniq ko‘zga tashlana borayotganini bilishimizga
asos beradi deb hisoblaymiz.
2   -   bobning   xulosasi   sifatida   quyidagi   ma’lumotlarni   keltirish   mumkin.
Yuqorida   keltirganmizdek   jahon   tarixshunosligida   etnologiya   fani,   etnogenetik
jarayonlar   borasida   soha   mutaxassislari   orasida   turli   ilmiy   konsepsiyalar,   ilmiy
qarash   va   yondoshuvlar   mavjudki,   shu   asnoda   tosh   davri   jamoalari   turmushida
etnik birikmalar so‘nggi paleolit davridan shakllana borganligini keltirish mumkin.
Soha mutaxassislari  tosh asri  jamoalari moddiy madaniyatini o‘rganishda tadqiqot
obyekti sifatida bu masalaga e’tibor qaratishganligi  ilmiy adabiyotlardan ma’lum.
Faktik   materiallar   tosh   asri   tayanch   yodgorliklari     manbalariga   asosan   kishilik
tarixi   tosh   asri   so‘nggi   paleolit   davridan   e’tiboran   dastlabki   etnik   birikmalar
ko‘rinishlari   namoyon   bo‘la   boshlaganligi   ma’lumotini   bermoqda.   Aniqrog‘i,
jahon   tarixshunosligida   dastlabki   etnik   birikmalar   ko‘rinishlarini   so‘nggi   paleolit
davri  arxeologik madaniyatlar mazmuni bilan bog‘lash amaliyoti mavjud. Demak,
1.   Etnik birikmalar kishilik tarixi so‘nggi paleolit davridanoq shakllana boshlagan.
2.   Mezolit   davriga   kelib   etnik   birikmalar   arxeologik   madaniyatlar   ko‘rinishida
sezilarli   darajada   namoyon   bo‘la   boshlagan.   Bunga   yuqorida   O‘rta   Osiyo
miqyosida   so‘nggi   paleolit,   mezolit   davri   jamoalari   moddiy   madaniyatida   qo‘lga
kiritilgan materiallar, ma’lumotlar ilmiy asos beradi.
64 III Bob: O’rta Osiyo neolit davri etnik jarayonlari: tadqiqot muammolari va
istiqboli.
III.   1. O‘rta Osiyo sarhadlari  neolit  davrida etnik jarayonlarning arxeologik
madaniyatlar bilan uzviyligi masalasi 
Yuqorida   tadqiqotimizning   boblari   bandlari   matnlarida   O‘rta   Osiyo
sarhadlarida   so‘nggi   paleolit   davridan   e’tiboran   jamoalar   etnik   birikmalari
shakllana   borganligi   va   mezolit   davridan   esa   aholining   bu   etnik   birikmalari   shu
tarixiy davrga oid yodgorliklar tadqiqoti natijalari asosida arxeologik madaniyatlar
kesimida   ko‘zga   tashlanadigan   darajada   namoyon   bo‘laboshlaganligi
ma’lumotlarini   keltirdik.   Masalan,   mezolit   davriga   oid   Tojikiston   hududida
Markansuy, Vaxsh madaniyatlari, Farg‘ona vodiysida Obishir madaniyati misolida
bu   etnik   jarayonni   manbalar,   materiallar   asosida   guvohi   bo‘ldik.   Aniqrog‘i,   bu
jamoalarning ma’lum hududga chegaralanib yashaganligi, moddiy madaniyatining
o‘ziga xoslik elementi va xususiyatlari bunga asos beradi. Endi, biz kishilik tarixi
tosh asri keyingi tarixiy bosqichi hisoblanuvchi  neolit, ya’ni yangi tosh asri davri
yodgorliklari  tadqiqotida  keyingi  yillarda qo‘lga  kiritilgan arxeologik  manbalarga
tayanib, etnogenetik jarayon, etnik birikmalar borasidagi ma’lumotlarni keltiramiz.
Neolit   (neo.   yangi,   yunoncha   lithos   —   tosh)   —   yangi   tosh   davri,   tosh
davrining so‘nggi  bosqichi. Osiyo va Evropa mintaqalarida qayd etilgan va qazib
o‘rganilgan. Neolit davri osori atiqalarining aksariyati mil. av. 6—3-ming yilliklar
bilan sanaladi. Tosh davrining bu yangi  bosqichi  qariyb 3 ming yil  davom  etgan.
Neolit davrida odamzodning turmush tarzi va iqtisodiy hayotida bir qator yirik tub
o‘zgarishlar   sodir   bo‘ladi.   Ovchilik   va   terimchilik   kabi   tabiatga   boqim   hayotiy
mashg‘ulotlar negizida ibtidoiy dehqonchilik va xonaki chorvachilik yuzaga kelib,
kishilik   tarixida   ilk   bor   dastlabki   ishlab   chiqaruvchi   xo‘jaliklarga   asos   solindi.
Neolit   odamining   xo‘jalik   hayotidagi   taraqqiyot   taqozosi   bilan   sopoldan   idish-
65 tovoqlar   yasalib   ilk   kulollik,   suyak   va   hayvon   shoxlaridan   duk,   igna,   bigiz   va
urchuq toshlar hamda oddiygina yog‘och dastgohlari yasalib, ip yigirish, baliq ovi
to‘rlarini  to‘qish va xonaki  to‘qimachilik yuzaga keladi. Chaqmoktoshlardan turli
xil mayda va yirik maxsus (o‘q-yoy va nayza paykonlari, parma, pona, arra, bolta,
o‘roq,   o‘roqranda)   qurol   va   asboblar   yasalib,   tosh   qurollar   yasash   uslubiyati
takomillashdi.   Tosh   qurollardan   keng   foydalanildi.   Tosh   boltalarni   parmalab
dastaga   o‘rnatish,   silliqlab   tig‘ini   chiqarish,   singan   sopol   idishlarni   chegalash,
munchoq   va   turli   toshlardan   yasalgan   marjonlarni   ipga   o‘tkazib   shodalash   uchun
parmalash   kabi   texnik   usullar   kashf   etildi.   Tosh   bolta,   pona,   o‘roq,   o‘rokranda,
arra,   chopqilar   kabi   xo‘jalik   qurollari   vositasida   dehqonchilikdan   tashqari,
sinchkori chayla va kulbalar kabi turar joylar barpo etilib, qayiqlar yasaladi. Neolit
odamining   mehnat   faoliyatidagi   o‘zgarishlar,   xo‘jalik   hayotida   yuzaga   kelgan
ixtirolar tufayli bu tarixiy boskich, fanda «Neolit inqilobi» deb ataldi. Bu bosqich
davomida   ona   urug‘doshligi   tizimlari   kamol   topdi.   Ibtidoiy   dehqonchilik   va
chorvachilikka   asos   solindi,   kulollik   va   to‘qimachilik   kabi   kasb-hunarlar   kashf
etilib, ota urug‘doshligiga o‘tish uchun zamin yaratildi.
Ma’lumki,   O‘rta   Osiyo   hududi   neolit   davri   jamoalarining   moddiy
madaniyati   oldingi   tarixiy   davrlarga   nisbatan   yaxshi   tadqiq   etilib,   muhim   ilmiy
yutuqlarga   erishilgan.   Aniqrog‘i,   mazkur   muzofatda   neolit   davriga   oid     Janubiy-
G‘arbiy   qismida   Kopettog‘   yon   bag‘ri     soy   etaklarida   ibtidoiy   motiga
dehqonchilikka asoslangan Joytun madaniyati 108
, Amudaryo va Zarafshonning quyi
havzalarida,   Qizilqumda   ovchi-baliqchi   urug‘   jamoalarining   Kaltaminor
madaniyati, 109
  Hisor   tog‘   tizmalarining   dara   va   yaylovlarida   Hisor   madaniyati, 110
Farg‘ona   vodiysida   Markaziy   Farg‘ona   madaniyati, 111
  O‘rta   Zarafshon   vohasida
108
Массон В.М. Джейтунская культура. ЮТАКЭ, т.10, Ашхабад, Илм, 1961, С.37-109.;   Поселение Джейтун
(проблемы становления производящей экономики). МИА, № 180, 1971.206 с. 
109
 Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречье. М., Наука,1981, 172 с.
110
Ранов   В.А.   Гиссарская   культура:   распространение,   хронология,   экономика.   //   Культура   первобытной
эпохи   Таджикистана.   –   Душанбе,   1982;   Гиссарская   культура   –   неолит   горных   областей   Средней   Азии.   //
Каменной  век  Северной,  Средней  и   Восточной  Азии.  –  Новосибирск,  1985;  Неолит  (гиссарская   культура).
История Таджикского народа. Том 1. – Душанбе, 1998. С. 105-123.
111
Исламов   У.И.,   Тимофеев   В.И.   Культура   каменного   века   Центральной   Ферганы.   –   Ташкент:   Фан,   1986.
304 с .
66 Sazog‘on 112
  va   Ustyurtda   Ustyurt   neolit   jamoalari   madaniyati 113
  tadqiq   etilgan.
Biroq, tabiiy geografik sharoitlarning taqozosi  bilan neolit  kabilalarining turmush
tarzi   turli   mintaqalarda   har   xil   kechdi.   S h u   boisdan   har   xilhududda   o‘ziga   xos
neolit   davrining   turli   xil   madaniyati   shakllandi.   Ibtidoiy   deqqonchilik   va   xonaki
chorvachilikka asoslangan  madaniy xayot  Yaqin SHarq mamlakatlari  (Misr, Iroq,
va   Eron)   hududlarida   mil.   av.   6—4-ming   yilliklardayoq   qadimgi   dehqonchilik
o‘lkalarida tosh tishli qadama o‘roq, tosh hovoncha va suyakdan yasalgan kertma
ketmonchalardan   foydalanilib,   arpa,   jaydari   bug‘doy,   tariq,   loviya   va   sholi   kabi
boshoqli   o‘simliklar   madaniylashtirildi,   guvalalardan   uylar   bino   qilinib,   avval
qo‘lda,   so‘ngra   qo‘l   charxida   guldor   sopol   idishlar   va   ayol   haykalchalari   yasaldi.
Mil.   av.   6—3-ming   yilliklarda   O‘rta   Osiyoda   istiqomat   qilgan   qabila   va
jamoalar   2   yo‘nalishda   rivoj   topdi.   Masalan,   uning   janubiy-g‘arbiy   hududlarida
neolit   davri   jamoalari   ilk   dehqonchilik   va   xonaki   chorvachilik   (echki,   qo‘y   va
qoramol)   bilan   shug‘ullangan   bo‘lsalar,   uning   shimoliy   va   shimoliy-sharqiy
hududlarida esa bu davrda odamlar ovchilik va baliq ovlash bilan kun kechiradilar.
Neolit   davrining   o‘trok,   ilk   qishloq   xarobalari   dastlab   Turkmanistonning
Kopetdog‘ etaklarida topilgan. Bunday yodgorliklar Joytun madaniyati nomi bilan
atalgan.   Qadama   tishli   o‘roq,   pichoq,   suyakdan   yasalgan   igna,   bigiz   hamda   turli
rangli   tasvirlar   tushirilgan   sopol   idish   bo‘laklari   topilgan.   Bu   ilk   ziroatkor
qishloqda 150-180 nafar dehqonchilik, chorvachilik va qisman ovchilik bilan kun
kechirgan o‘troqqishloqjamoasi  yashagan.  Xo‘jalikda  ayollar, ayniqsa,  onalarning
mavqei   kuchli   bo‘lgan.   Chunki,   bu   davrda   ona   urug‘doshligi   munosabatlari
kengayib,   undan   kichik   juft   oilalar   ajralib   chiqa   boshlagan   tarixiy   bosqich   qaror
topgan.
O‘rta   Osiyoning   janubiyhududlarida   o‘troq   dehqonchilik   va   chorvachilik
qaror topib, ishlab chiqaruvchi xo‘jalik shakllanayotgan zamonda, uning shimoliy
112
Джуракулов   М.Д.,   Холматов   Н.У.   Мезолит   и   неолит   Среднего   Зарафшана.   –   Ташкент:   Фан,   1991.   С. 3-
122 . C азаганская   культура   (Неолит   Среднего   Зарафшана).-   Самарский   научный   вестник,   №3(8),   Самара,
2014.   С.   190-197. Холматов   Н.У.   Неолит   Узбекистона:   проблемы   и   перспективы-   “Наука   и   мир”
Международный научный журнал (Россия, Волгоград), № 4.(56), 2018,Том 2, с.16-21. 
113
Бижанов   Е.Б.   Неолитические   памятники   юго-восточного   Устюрта.   //   Древняя   и   средневековая   культура
юго-восточного   Устюрта.   –   Ташкент :   Фан,   1978.   С.18-79 ;   Каменный   век   Устюрта.   Авт.реф.   на   соискание
уч.степени д.и.н. – Нукус, 1996.  С.3-42. 
67 va  sharqiy   qismida   joylashgan   keng   dashtliklar   va   tog‘liklarda   ovchi   va   baliqchi,
ovchi va termachi qabilalari yashardilar. Mil. av. 5—3 ming yilliklarda Amudaryo,
Sirdaryo   va   Zarafshon   xavzalari   va   ulardan   shimolda   yashagan   ovchi-baliqchi
qabilalarning turar joy qoldiqlari dastlab qadimgi Xorazmerlarida topib o‘rganildi.
Bu   yodgorliklar   fanda   Kaltaminor   madaniyati   nomini   olgan.   Jonbos   4
yodgorligidan   ulkan   chayla   qoldiklari   kavlab   ochilgan.   Uningmaydoni   300   kv.m
gateng.   Unda   100—   120   nafarli   urug‘   jamoasining   baliqchi-ovchilari   istiqomat
qilgan.   Qayd   etilgan   yog‘och   va   qamish   qoldiqlariga   qaraganda   chayla   ko‘p
ustunli, yapaloqroq shaklda bo‘lib, tomi qamish bilan yopilgan. Unda bitta katta va
uning   atrofida   20   dan   ortiq   maydaroq   o‘choq   o‘rinlari   qayd   etilgan.   O‘chokdar
girdidan   va   chayladan   baliq,   to‘ng‘iz,   jayron,   bug‘u,   qush   suyaklari,   tuxum
po‘choqlari hamda tosh qurollar, sopol parchalari topilgan.
Kaltaminor   madaniyatiga   mansub   yodgorliklar   Zarafshon   vodiysining   quyi
oqimidan   ham   topib   o‘rganilgan.   Darvozaqirliklar   chaylasi   nomi   bilan   yuritilgan
bu yodgorlikdagi chayla to‘g‘ri burchakli to‘rtburchak shakdda qurilgan.  Sahnining
uz unligi 11,6 m, kengligi 7 m, mayd oni   81,5 kv.m ga teng. Unda 30—35 nafardan
iborat   ovchi   va   baliqchilar   jamoasi   istiqomat   qilgan.   Chayla   tashqarisida   bir
qancha   o‘choq   o‘rinlari   qayd   qilinib,   undan   chaqmoqtosh   qurollar   (o‘q-yoy
paykonlari, o‘roq, randa, keskich, qirg‘ich, teshgich, so‘zan, parma va bolta), sopol
idish bo‘laklari, baliq, parranda va yovvoyi hayvon suyaklari topiladi.
Dehqonchilik va  chorvachilik xo‘jaliklari  hamda  o‘troq hayot   b ilan   bog‘liq
turli xildagi kasb-hunarlarning kengayib borishi oqibatida chaqmoqtoshga bo‘lgan
talab   oshadi.   SHu   boisdan   tog‘   va   tog‘   oldi   hududlarida   yashovchi   qabilalar
jamoasida   tog‘lardan   yuqori   sifatli   xom   ashyo   konlarini   izlab   topish   va   ulardan
chaqmoqtosh qazib oluvchi konchilar guruhi paydo bo‘ladi. Xom ashyo, dastavval
tog‘   yuzasiga   chiqib   qolgan   tosh   xarsanglaridan   sindirib   olingan,   so‘ngra   qazib
chiqarilgan. Buning uchun o‘ra va lahmlar kavlanib, konlar barpo etilgan. Bunday
shaxtali neolit davri konlaridan biri Navoiy viloyatining Uchtut qishlog‘i yaqinida
topib   tekshirilgan   (mil.   av.   5—3-ming   yilliklarga   mansubdir.).   O‘rta   Osiyoda,
68 xususan,   O‘zbekiston   hududida   bundan   5—7   ming   yil   muqaddam   ilk   bor   kon
sanoatiga asos solingani ma’lum bo‘ldi. N eolit   davri shaxtalari Angliya, Fransiya,
Keniya,   Shvetsiya,   Germaniya   va   Belorussiya   kabi   hududlarida   xam   o‘rganilgan.
N eolit   davrining   oxirida   odamlar   metalldan,   dastlab   misdan   har   xil   taqinchoqlar,
buyum va qurollar ishlashni o‘rganib oladilar.
Neolit   davrida   toshga   ishlov   berish   yanada   takomillashgan   va     mukammal
usullari vujudga kelib, ularning turi va soni yanada ko‘payadi. Bu   asosan   kremen -
chaqmoqtosh   ko‘p uchraydigan Evrosiyoning shimoli-g‘arbiy hududlarida ko‘proq
namoyon   bo‘ladi.   Kremen   kam   uchraydigan   janubiy   o‘lkalar,   xususan,   O‘rta
Osiyoning   ayrim   hududlarida   tosh   qurollariga   ishlov   berishning   arxaik   shakli
saqlanib   qoladi.   Janubiy   o‘lkalarda   mikrolit   texnikasi   takomillashgan   bo‘lsa,
shimolda   toshga   ishlov   berishning   so‘nggi   paleolit   davridan   ma’lum   bo‘lgan
“ plastinkasimon” usuli   saqlanib   qoladi.   S h imolning   o‘rmon   dashtlarida   makrolit ,
xususan   tosh   boltalar   keng   tarqaladi.   Yog‘och   va   suyaklarning   turli   mehnat
qurollari va qurol yarog‘lar tayyorlashdagi muhim xom ashyo sifatidagi ahamiyati
yanada ortadi.
69 III.   2.   O’rta   Osiyo   neolit   davri   etnik   jarayonlari:   tadqiqot   muammolari   va
istiqboli.
Arxeologik   tadqiqotlar   natijalari,   hamda   ko‘p   sonli   etnografik   ma’lumotlar
O‘rta   Osiyo   neolit   davri   jamoalarini   ma’lum   hudud   doirasidayashagan   butun   bir
qabila   yoki   qavm-qarindoshlik   aloqalariga   ega   bo‘lgan   muayyan   qabilalar
birlashmasi   bo‘lganligini   ko‘rsatmoqda.   Jamoa   ijtimoiy   tuzilma   sifatida   so‘nggi
paleolit   davridayoq   paydo   bo‘la   boshlagan   edi.   Mezolit   davriga   kelib   esa,
aholilarda   etnik   jamoalar   ko‘rinishi   to‘liq   shakllangan.   «Paleoetnos»   -   ma’lum
hududda  barqaror  yashovchi   aholilar  birlashmasini   tarixan  shakllanishi   demakdir.
Bu   aholilarni   umumiy   qabila   tili   va   turmush   tarzining   o‘ziga   xos   xususiyatlari
birlashtiradi.   SHuningdek,   ular   o‘zligini   anglab   etganlar   va   shu   o‘zlik   bilan   atrof
hududlarning   o‘ziga   o‘xshash   o‘zligini   tanigan   odamlar   jamoasidan   farqlanishini
tushunganlar.   Ushbu   xususiyatlar   ularning   etnik   nomlanishlarida   ham   o‘z   aksini
topgan 114
.   Etnografik   ma’lumotlar   ko‘rsatishicha,   turli   landshaft,   iqlim   sharoitida,
iqtisodiy   va   ijtimoiy   rivojlanish   darajasi   turlicha   bo‘lgan   zamonlarda   (asosan
ishlab chiqarish iqtisodiyotiga qadar) qabilalar aholisi soni bir necha yuz kishidan
bir   necha   ming   kishigacha   bo‘lgan.   Bir   nechta   omillar,   xususan,   qabiladagi
odamlarning   soni,   qabila   yashayotgan   hududning   iqtisodiy   qudrati   va   boshqa
omillar   sezilarli   darajada   qabilalari   yashaydigan   hudud   ko‘lamining   o‘zgarib
turishiga  sabab  bo‘lgan. CHunki,  faoliyat  ko‘rsatayotgan xo‘jalik tizimi  doirasida
aholi   minimal   ehtiyoji   qondiriladigan   potensial   imkoniyati   bo‘lishini   hayotning
o‘zi taqoza qilardi. 
Neolit   jamoalari   xoh   pasttekislik   mintaqasida,   xoh   tog‘,   tog‘   yon   bag‘ri
hududlarida   yashamasin   o‘ziga   xos   moddiy   madaniyat   yaratganlar   va   o‘ziga   xos
barcha   taraqqiyot   jabhalarida   an’analariga   ega   bo‘lishgan.Kaltaminor   jamoalari
114
  Файнберг   Л.А.   Раннепервобытная   община   охотников,   собирателей,   рыболовов.   //   История   первобытного
общества. Эпоха первобытной родовой общины. – М.: Наука, 1986.
70 doirasidagi   mahalliy   arxeologik   madaniyatlar   (O‘rta   Osiyo   ikki   daryo   oralig‘i
pasttekislik   mintaqasi   jamoalari,   yuqori   Uzboy,   Janubi-G‘arbiy   Ustyurt   va   kam
miqdorda makonlarga ega bo‘lgan chegaradosh hududlar), odatda etnik madaniyat
yoki tarixiy madaniy jamoalar sifatida namoyon bo‘ldi. O‘rganilayotgan mahalliy
madaniy variantlari egalari etnos sifatida (yuqorida keltirilgan elementlar bo‘yicha
birlashuvchi   jamoalar)   ifodalanayotganda,   kaltaminor   tarixiy-madaniy   jamoalari
madaniyati   tarkibiga   kiruvchi   mahalliy   madaniy   jamoalarning   qon-qarindoshligi,
etnik birlik bo‘lganligi ayni haqiqat.
Mezolit va neolit davri jamoalari ijtimoiy hayotida urug‘chilik jamoalaridan
tashkil   topgan   qabilalar   muhim   o‘rin   tutgan.   Etnografik   ma’lumotlar
ko‘rsatishicha,   ba’zi   hollarda   nisbatan   kichik-kichik   bo‘lgan   ijtimoiy   guruhlar
(subklan,  lindj   va  boshqalar)   ham   faoliyat   ko‘rsatgan.   Aholi   ijtimoiy  tashkilotlari
nuqtai   nazaridan   arxeologik   madaniyatlar   doirasida   aholining   joylanishi
xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz.
O‘rta   Osiyo   sarhadlarida   tadqiq   etilgan   Joyitun,   Kaltaminor,   Hisor,
Markaziy   Farg‘ona,   Sazog‘on   va   Ustyurt   neolit   jamoalarining   madaniyatlari   o‘z
ma’lum   hududiy   tarqalish   chegarasiga,   ma’lum   tabiiy   landshaft,   tabiati   iqlimiy
sharoitlariga  ega bo‘dishganligi ma’lum,
Bu   madaniyatlar   soha   mutaxassislari   tomonidan   etnik   birikmalar   sifatida
talqin etilmoqda. Jumladan,   V. A.Ranov «neolit davri etnik jamoalar shakllangan
davr   Joytun,   Kaltaminor,   Hisor   madaniyatlari   nafaqat   tarixiy-   madaniy   jamoalar,
balki etnik birlashmalar hisoblanadi» hamda ular nafaqat antropologik tip belgilari,
balki   tili   nuqtai   nazaridan   etnik   jihatdan   bir-biridan   farqlanadi   degan   xulosani
bildiradi 115
.   Shu   o‘rinda   V.M.   Masson   tomonidan   Joytun,   Kaltaminor,   Hisor
madaniyatlari xususidagi turli o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan etnik tarkiblar
borasida   bildirgan   xulosalari   ham   ahamiyatlidir.   Bunda   mazkur   madaniyatlar
ajratilishga  ilmiy asos  bergan sopol  idishlar  va ular  naqshlari  ahamiyatiga  e’tibor
115
  Ранов В.А. Неолит (гиссарская культура). История Таджикского народа.Том.1. Душанбе, 1998. 114, 121-
123-бб.   Виноградова   Н.М.,   Ранов   В,А.,Филимонова   Т.Г.   Изучение   гиссарской   культуры   и   неолитические
слои   поселения   Кангуртут.   М.,   2008.С.41 - 42;   Масов   Р.М.,   Ранов   В.А.   Гиссарская   культура   и   ее   роль   на
ранних этапах этногенеза таджикского народа // Наследие предков, №6.Душанбе, 2003.  С. 37-45.
71 qaratilgan 116
.   Neolit   davri   etnik   jarayonlar   etnomadaniyat   hamda   etnik   guruhlar
borasida   A.V. Vinogradov  tadqiqotlari   ma’lumotlari  alohida  ahamiyat  kasb   etadi.
Qon-qardosh qabilalarning ma’lum hududlarga tarqalib yashashi, vaqt o‘tishi bilan
mahalliy   xarakterdagi   madaniy   variantlardan   iborat   kaltaminor   etnomadaniy
jamoalari   neolit   madaniyati   shakllanishiga   olib   kelgan   (Oqchadaryo,   Lavlakan,
Quyi   Zarafshon).   Bu   tom   ma’noda   etnogenetik   birlashmadir 117
.   V.A.   Ranov
tomonidan ham hisor madaniyatining mahalliy madaniy variantlarga ajratilganligi
(Tutqovul,   Sayyod   -   «klassik   hisor»;   Kangurttut,   Bulyoni-Payon,   Qulob;   Yavan
vohasi)   ham   etnik   birikmalarga   misol   bo‘ladi 118
.   Kaltaminor   jamoalarining   janub
o‘troq   dehqon   jamoalari   (Janubiy   Turkmaniston,   SHarqiy   Eron)   bilan   umumiy
qarindoshlik   kelib   chiqishi   ildizlari   bilan   bog‘lanishi   holatlari   ham   ma’lum
ma’noda   etnik   jihatlarni   ifodalaydi.   Jabal,   Oyuqli,   Uchashi   131,   Joytun   sopollari
mezolit   davri   so‘nggi   bosqichlari   va   ilk   neolitda   mazkur   hudud   jamoalari
etnomadaniy aloqalari haqida fikr yuritish imkonini beradi. Haqiqatdan ham sopol
idishlarning   shakli,   naqshlari   jihatidan   arxeologik   madaniyatlarning   o‘ziga
xosligini   ifodalashda   muhim   omildir.   Kaltaminor   etnomadaniy   jamoalari
madaniyatining   mahalliy   xarakterdagi   madaniy   variantlarini   (Oqchadaryo,
Lavlakan,   Quyi   Zarafshon)   ajratishda   tosh   qurollar,   sopol   idishlarning   tarixiy
manba sifatida o‘rni bor. 
Ta’kidlash   joizki,     O‘rta   Osiyo   miqyosidagi   keyingi   tadqiqotlar   neolit
davriga   kelib   etnik   jarayon   jadal   kechganligi   va   ular   Joytun,   Kaltaminor,   Hisor,
Markaziy   Farg‘ona,   Sazog‘on   kabi   neolit   jamoalari   moddiy   madaniyatida
(madaniyatlarning   mahalliy   madaniy   variantlarida   ham)   namoyon   bo‘lganligini
ko‘rsatmoqda.
  Keltirilgan   ma’lumotlar   asosida   quyidagi   xulosalarga   kelish   mumkin:   1.
Kishilik   tarixi   tosh   asrida   etnik   birikmalarning   dastlabki   ko‘rinishlari   so‘nggi
paleolit   davriga   to‘g‘ri   keladi   va   ularning   tarixiy   ildizlari   esa   o‘rta   paleolit   davri
116
  Массон  В.М. Джейтунская культура // ЮТАКЭ,   Т .10. Ашхабад, 1961; Массон  В.М .   Поселение Джейтун
(проблемы становления производящей экономики) // МИА, №180. 1971.  С. 206.
117
 Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречья. М., 1981. С.160-168.
118
Виноградова   Н.М.,   Ранов   В,А.,Филимонова   Т.Г.   Изучение   гиссарской   культуры   и   неолитические   слои
поселения Кангуртут. М., 2008. С .  22-25.
72 mahalliy   fatsiyalari   bilan   bog‘liq;   2.   Mezolit   davri   madaniyatlarida   etnik
birlashmalar   yorqinroq   namoyon   bo‘ladi.   3.   Neolit   davri   madaniyatlari   esa   tom
ma’noda etnik birikmalar demakdir.
Neolit   davri   odami   va   ularning   antropologik   tipi   haqida   O.   Berdiev,
V.V.   Ginzburg,   T.A.   Trofimova,   V.M.   Masson,   A.V.   Vinogradov,
L.T.   Yablonskiy,   T.K.Xodjaev,   M.D.   Djurakulov,   T.P.   Kiyatkina,   A.   Alekseev,
N.M.   Vinogradova,   V.A.Ranov,   D.V.   Pejemskiy   kabi   tadqiqotchi   olimlar
ma’lumot berishadi. Xususan, Joytun madaniyati tadqiqotida 1 ta yosh bola, 10 ta
katta   yoshli   odam   bosh   chanog‘i   topilgan.   Bu   topilmalar   antropologik   jihatdan
V.V.   Ginzburg,   T.A.   Trofimovalar   tomonidan   evropoid   irqining   Sharqiy   O‘rta   er
dengizi tipiga mansub deb topilgan. Shuningdek, A. Alekseev etakchiligida taniqli
antropolog   olimlar   mazkur   odam   chanoqlari   kompleks   belgilari   Old   Osiyo
odamlari   antropologik   tipiga   o‘xshashligidan   kelib   chiqib,   bu   ikki   mintaqa
odamlarining   genetik   jihatdan   bog‘liq   bo‘lishganligi   haqida   xulosaga   kelishgan.
Antropolog   T.A.   Trofimovaning   ko‘rsatishicha   Manjuqlitepa   yodgorligi   eneolit
davriga   oid   odamlari   bosh   chanog‘i   bir   tomondan   Eronning   Xotu   g‘orining
kramonon tipidagi, ikkinchi tomondan ekvotorial xususiyatiga ega bo‘lgan Janubiy
Hindiston   aholisiga   xos   belgilarni   o‘zida   mujassamlashtirgan.   Lekin,
T.A.   Trofimovaning   bu   g‘oyasiga   A.   Alekseev   etakchiligidagi   olimlar   e’tiroz
bildirishgan. 
Kaltaminor   jamoalariga   tegishli   Tumek-Kichikjik   qabrlari   odamlari
antropologik   tipi   T.A.Trofimova,   L.T.   Yablonskiylar   tomonidan   aniqlangan.
T.A. Trofimova ularni asosan  protoevropoid irqiga, 1 dona ayol kishiga oid bosh
chanoqni   esa   Sharqiy   O‘rta   er   dengizi   tipiga   mansub   deb   hisoblaydi.
L.T.   Yablonskiy   Tumek-Kichikjik   manbalarini   atroflicha   o‘rganib,   Kaltaminor
aholisining   jismoniy   tuzilishida   protoevropeoid   antropologik   asos   bo‘lganligini
ta’kidlaydi 119
.   Neolit   davri   odami   antropologik   tipi   borasida   Tojikiston   hududi
Hisor   madaniyati   yodgorliklari   tadqiqotida   muhim   ma’lumotlar   qo‘lga   kiritilgan.
119
  Виноградов   А.В.,   Итина   М.А.,   Ябланский   Л.Т.   Древние   население   низовий   Амударьи   //   Археолого-
палеоантропологическое исследование. М., 1986.С.194-198.
73 Bu   ma’lumotlar   V.A.   Ranov,   T.P.   Kiyatkina,   N.M.   Vinogradova,
D.V. Pejemskiylarning tadqiqotlarida o‘z aksini topgan 120
. Hisor madaniyatiga oid
yodgorliklardan 6 ta qabr o‘rganilgan: 3 ta Tutqovul yodgorligidan, 1 tasi Sayyod
yodgorligidan, 1 tasi Bulyoni-Poyon yodgorligidan, 1 tasi Kangurtut yodgorligidan
topilgan.   T.P.   Kiyatkina   bu   qabr   odamlari   bosh   chanog‘ini   o‘rganib,   Tutqovul,
Sayyod,   Kangurtut   yodgorligidan   topilgan   bosh   chanoqlar   bir-birlariga
o‘xshashligini   aniqlagan.   Tadqiqotchining   qo‘rsatishicha,   bu   bosh   chanoqlar
cho‘ziq   boshli   evropoid   irqining   Sharqiy   O‘rta   yer   dengizi   tipiga   mansub.
Shuningdek,   ularda   janubning   kramonyon,   ekvatorialga   xos   xususiyatlar   ham
mujassamlashganligi  haqida fikr bildirilgan. Markaziy Osiyo tosh davri jamoalari
antropologik   tipi   masalasida   T.P.   Kiyatkina   tomonidan   bildirilgan   ikkita   muhim
xulosasini   keltirish   mumkin:   Birinchidan   Markaziy   Osiyo   miqyosida   irqiy
differensialanish   har   ming   yil   vaqti   bilan   ro‘y   bergan:   Ikkinchidan   Sharqiy   O‘rta
Yer dengizi antropologik tipining Markaziy Osiyoda shakllanishi masalasida faqat
migratsiyalar   ta’sirini   asos   qilib   olabermasdan,   balki   bunda   mahalliy,   avtoxtonlik
jihatni ham nazardan qochirmaslikni ta’kidlagan. O‘rta Zarafshon vohasi Qoratepa
tog‘   massivi   shimoliy   yon   bag‘rida   joylashgan   sazog‘on   neolit   madaniyatiga
tegishli   yodgorliklar   tadqiqotida   ham   muhim   antropologik   manbalar   qo‘lga
kiritilgan   (Sazog‘on   2   yodgorligi) 121
.   T.K.   Xo‘jayov   ko‘rsatishicha   qabr   odami
bosh   chanog‘i   antropologik   jihatdan   o‘rganilgan   bo‘lib,   bu   bosh   chanoq   Tumek-
Kichikjik   odami   bosh   suyagidan   farq   kilishi   va   u   dolixokraniyasi,   uzunchoq   va
nisbatan   kichik   yuzi   bilan   genetik   jihatdan   O‘rta   Sharq   va   Janubiy   Osiyoga   xos
katta   evropeoid   irqining   janubiy   tipiga   borib   taqaladi.   Uchtut   neolit   shaxtasi
yaqinidan   topilgan   odam   bosh   chanog‘i   morfologik   jihatdan   Sazagan   odamidan
farq   qilib,   u   Yevroosiyo   dashtlarining   protoevropoid   antropologik   tipiga   oiddir.
S h uningdek,   mamlakatimiz   janubiy   qismida   joylashgan   Machay   g‘or   makonidan
ham antropologik manba topilgan. Bu odam bosh chanog‘i antropolog A. Alekseev
120
  Виноградова   Н.М.,   Ранов   В,А.,Филимонова   Т.Г.   Изучение   гиссарской   культуры   и   неолитические   слои
поселения Кангуртут. М., 2008. С.39 - 40.
121
  Амиркулов   Б.А.   Исследование   погребения   неолитичнской   стоянки   в   селении   Сазаган   //   Материалы
конфер.  СамГУ. Самарканд,  1982 ;   Джуракулов  М.Д.,  Ходжайов  Т.К. Культура  и  население  неолитической
стоянки   Сазаган   //   Научню   труды   СамГУ.Самарканд,   1984.   С.2-27;   Джуракулов   М.Д.,Холматов   Н.У.
Мазолит и неолит Среднего Зарафшана. Ташкент, 1991. С.107-109.
74 tomonidan   dolixokraniyasi,   uzunchoq   va   nisbatan   kichik   yuzi   nuqtai   nazaridan
evropoid irqiga mansub deb aniqlangan.
T.K. Xo‘jayov Markaziy Osiyo neolit davri aholisi antropologik tipi asosan
protoevropoid   va   Sharqiy   O‘rta   er   dengizi   tipi   belgilarini   mujassamlashtirganligi
(Markaziy   Osiyo   ikki   daryo   oralig‘itipi)   haqida   xulosa   beradi.   Shuningdek,
Markaziy Osiyoning janubiy sarhadlari neolit aholisi O‘rtaer dengizi sharqiy tipi 2
ta   varianti-   g‘arbiy   va   ekvatoril   belgilarni   o‘zlarida   namoyon   etganliklarini   ham
alohida   ta’kidlaydi 122
.   Markaziy   Osiyo   miqyosida   tadqiqotlarda   neolit   odamining
protoevropoid,   evropoid   irqining   Sharqiy   O‘rtaer   dengizi   tipi,   evropoid   irqining
janubiy   shakli,   evropoid   irqning   arxaik   ko‘rinishi   kabi   antropologik   tiplar
aniqlanishiga erishilgan va neolit davri arxeologik madaniyatlari shu jihatlari bilan
ham bir-birlaridan farqlanadi. 123
Shu   o‘rinda,   Markaziy   Osiyo   neolit   jamoalarining   antropologik   tipi   va   tili
masalasida   taniqli   olim   Ahmadali   Asqarovning   ilmiy   yondoshuvlarini   keltirish
o‘rinlidir.   Olimning   ko‘rsatishicha   Joytun   madaniyati   aholisi   antropologik   tip
jihatidan   katta   evropa   irqining   Sharqiy   O‘rta   er   dengizi   tipi   bilan   xarakterlanadi,
Kaltaminor madaniyati aholisi esa protoevropeoid tipni tashkil etadi. Shuningdek,
ularning vorislari haqida ham ma’lumotlar keltirilgan 124
.
Yuqorida V.M. Masson, A.V. Vinogradov, V.A. Ranovlar tomonidan neolit
davri madaniyatlarini etnik birikmalar sifatida keltirgan ma’lumotlariga Sazog‘on,
Markaziy   Farg‘ona   jamoalari   ham   Kaltaminor,   Joytun   va   Hisor   jamoalari   qatori
etnik birikmalar bo‘lganligi faktini qo‘shish mumkin 125
.
Xullas, mazkur  bobning xulosasi  sifatida keyingi  tadqiqotlar oldingi tarixiy
davrlarga   qaraganda   neolit   davriga   kelib   etnik   jarayon   jadal   kechganligi   va   ular
Joytun,   Kaltaminor,   Hisor,   Markaziy   Farg‘ona,   Sazog‘on   kabi   neolit   jamoalari
moddiy   madaniyatida   (madaniyatlarning   mahalliy   madaniy   variantlarida   ham)
122
Ходжайов Т.К., Джуракулов М.Д. Антропология Средней Азии. Самарканд, 1984.
123
  Холматов   Н.У.   Сазоғон   маданияти   ва   унинг   Ўзбекистон   неолит   даврида   тутган   ўрни.   Монография,
СамДУ нашриёти, Самарқанд, 2020, 116-121-бетлар.
124
Асқаров   А.А.Ўзбек   халқининг   келиб   чиқиши   тарихи.   Тошкент,   2015.   Б.676;Ўша   муаллиф.   Ўзбек
халқининг келиб чиқиш тарихининг автохтон асослари. Самарқанд, 2016. Б. 25-45.
125
  Холматов   Н.У.   Сазоғон   маданияти   ва   унинг   Ўзбекистон   неолит   даврида   тутган   ўрни.   Монография,
СамДУ нашриёти, Самарқанд, 2020, 116-121-бетлар.
75 namoyon   bo‘lganligini   namoyon   etayotganini   ko‘rsatish   mumkin.   Keltirilgan
ma’lumotlar asosida quyidagi mulhazalarga kelish mumkin: 1. Kishilik tarixi tosh
asrida   etnik   birikmalarning   dastlabki   ko‘rinishlari   so‘nggi   paleolit   davriga   to‘g‘ri
keladi va ularning tarixiy ildizlari esa o‘rta paleolit davri mahalliy fatsiyalari bilan
bog‘liq;   2.   Mezolit   davri   madaniyatlarida   etnik   birlashmalar   yorqinroq   namoyon
bo‘ladi. 3. Neolit davri madaniyatlari esa tom ma’noda etnik birikmalar demakdir.
X U L O S A
76 O‘rta   Osiyo   sarhadlari   kishilik   tarixi   taraqqiyotining   ilk   bosqichlarini   o‘z
ichiga   olgan   tosh   davri   jamoalari   moddiy   madaniyatini   o‘rganishda   nihoyatda
istiqbolli   o‘lkalardan   biri   hisoblanadi.   Mazkur   davr   jamoalari   moddiy
madaniyatining   o‘ziga   xos   xususiyatlari,   uning   qirralari   mazmunida   etnogenetik
jarayonlar, etnik birikmalarning yuzaga kelishi va rivojlanishi masalalari ham o‘ta
dolzarb hisoblanadi.
Yuqorida   dissertatsion   tadqiqotimizning   mavzusi   O‘rta   Osiyo   miqyosida
tosh   asri   taraqqiyoti   bosqichlarida   etnogenetik   jarayonlar,   etnik   birikmalar
shakllanishi  va  rivojlanishi,  ularning jamiyatimiz  rivojidagi   ijtimoiy  ahamiyati  va
o‘rni   masalalarini   arxeologik   madaniyatlar   tahlilida   yoritishga   bag‘ishlanganligi
haqida   ma’lumot   keltirgan   edik.   Mavzuning   asoslanishi   o‘tmish   tariximizni
yoritishda   birlamchi   manba   sifatida   arxeologik   madaniyatlar   mazmunidagi
tadqiqotlarda   qo‘lga   kiritilgan   etnik   birikmalar   shakllanishi,   etnogeetik
jarayonlarga   oid   manba,   ma’lumotlarga   tayaniladi.   Tadqiqotlar   ko‘rsatishicha,   bu
tarixiy   jarayonlar   kishilik   tarixi   so‘nggi   paleolit   davrida   sodir   bo‘lgan   tub   sotsial
o‘zgarishlar   mohiyoti   bilan   bog‘liq   ekan.   “Aql-idrokli”   hozirgi   zamon
ko‘rinishidagi   odamzodning   shakllanishi,   urug‘   jamoasinning   yuzaga   kelishi,
dastlabki   turar-joylar   qurila   boshlanganligining   o‘zi   mazmun   mohiyoti   bilan
ma’lum   hududlardagi   bir   etnik   birikmalar   shakllana   borganligi   haqida   gapirish
imkonini beradi.
Soha  mutaxassislari     tosh  asri     jamoalari  moddiy  madaniyatini  o‘rganishda
tadqiqot   ob’ekti   sifatida   bu   masalaga   e’tibor   qaratishganligi   ilmiy   adabiyotlardan
ma’lum. Jahon tarixshunosligida dastlabki etnik birikmalar ko‘rinishlarini so‘nggi
paleolit davri  arxeologik madaniyatlari mazmuni bilan bog‘lash amaliyoti mavjud.
Mutaxassislar   fikricha,   arxeologik   madaniyatlar     etnik   birikmalarga   asos   bergan.
Bunda etnik jarayonni bir-birlaridan moddiy madaniyati jihatidan farqlanuvchi va
o‘ziga   xoslikni   ifodalovchi   ma’lum   mintaqa   miqyosidagi   mustaqil   arxeologik
madaniyatlar mazmuni bilan izohlanish yaqqol ko‘rinib turibdi. 
Shu   nuqtai   nazardan,   imkoniyat   darajasida   O‘rta   Osiyo   miqyosida   paleolit
davri   va   uning   taraqqiyoti   bosqichlari   jamoalarining   madaniyati,   xususan   muste
77 davriga   oid   4   ta   mahalliy   madaniy   variantlar   (Shugnov,   Obirahmat,   Samarqand,
Ko‘lbuloq   makoni   madaniyatlari),   mezolit   davriga   oid   Obishir   (Farg‘ona
vohasida),   Vaxsh,   Istiq,   Markansuy   (Tojikiston   hududida),   Aydabol   (Ustyurt
palotasida) kabi madaniyatlar, neolit davriga oid Joyitun (Janubiy Turkmaniston),
Kaltaminor   (Amudaryo   va   Zarafshon   daryosi   Quyi   oqimlari,   Qizilqumda)   Hisor
(Tojikiston   sarhadlarida),   Markaziy   Farg‘ona   (Farg‘ona   vodiysida),   Sazog‘on
(O‘rta   Zarafshon   vohasida)   Ustyurt   neolit   madaniyati   tadqiqotlari   natijalariga
tayangan holda kechgan etnogenetik jarayonlar, etnik birikmalarni ishimizda  tahlil
etishga harakat qildik. 
Etnogenetik   jarayonlar,   etnik   birikmalar   masalasi   A.P.   Okladnikov,
V.M.   Masson,   A.V.   Vinogradov,   V.A.   Ranov,   M.   Qosimov,   U.   Islomov,
M.  Djuraqulov,  A.  Asqarov,  N.  Tashkenboev,   R.H.  Suleymanov,  N.U.   Xolmatov
kabi soha tadqiqotchilarning ilmiy izlanishlarida o‘z ifodasini topgan
Magistrlik   dissertatsiyamizda   so‘nggi   paleolit,   mezolit   va   neolit   davrlari
etnik jarayon ,   etnik birikmalarni   arxeologik madaniyatlar tahlilida ochib   berishda
qo‘lga   kiritilgan   ma’lumotlarni   manba   sifatida   yaxlit   bir   tizimga   solishga   harakat
qildik.   Bunda   mazkur   davrlarda   kechgan   etnogenetik   jarayon ,   etnik   birikmalarni
arxeologik   qazishma   ishlarida   qo‘lga   kiritilgan   arxeologik   ashyolar,   ma’lumotlar
hamda   soha   mutaxassislari   qarashlari   asosida   ifodalashga   e’tibor   qaratdik.   Shu
asnoda   ma’lumotlar   tizimlashtirildi,   tadqiqot   muammosi   va   istiqboli,   jamiyat
ijtimoiy   hayotida   tutgan   o‘rni   masalasi   aniqlashtirildi.   Shuningdek   ishda
etnogenetik   jarayonlar   borasidagi   ilmiy   konsepsiyalar   va   yondashuvlar,     etnos,
etnik   birikma,   etnologiya   maktablari,   etnologiyada   zamonaviy   yo’nalishlar,
ajdodlarimizning o‘tmish, boy madaniy merosini o‘rganishimizda birlamchi tarixiy
manba ekanligi masalalariga ham e’tibor qaratdik.
Dissertatsion   tadqiqotimizning   yakuniy   xulosalarini   quyidagicha     keltirish
mumkin: 
1.   O‘rta   Osiyo   miqyosida   arxeologik   materiallarga   tayangan   holda   mazkur
muzofatda   kishilik   tarixi   tosh   asrining   so‘nggi   paleolit,   mezolit,   neolit   tarixiy
davrlari taraqqiyotning mustaqil davrlar bo‘lganligi ilmiy asosga ega. 
78 2.   So‘nggi   paleolit,   mezolit,   neolit   davri   jamoalari   moddiy   madaniyatining
asosiy   yodgorliklari   tadqiqotlari   materiallari   asnosida   tarixiy   davrlarning   ijtimoiy
tuzumi, aholi turmush tarzi, xo‘jalik mashg‘ulotlari, ma’naviy kechinmalari, etnik
birikmalar haqida ma’lum yakuniy xulosalarni bildirish imkoni borligi aniqlangan.
  3.   O‘rta   Osiyo   miqyosida   neolit   davrida   sodir   bo‘lgan   innovatsiyalar
negizida   mustaqil   neolit   jamoalarining   madaniyatlari   ajratilganki,   bular   soha
mutaxassislari     tomonidan   aholi   etnik   birikmalar   timsolida   ilmiy   talqin   etilishiga
imkon beradi. 
4.   Kishilik   tarixi   tosh   asrida   etnik   birikmalarning   dastlabki   ko‘rinishlari
so‘nggi paleolit davriga to‘g‘ri keladi va ularning tarixiy ildizlari esa o‘rta paleolit
davri mahalliy madaniy fatsiyalari bilan bog‘liq.
  5.   Mezolit   davriga   kelib   etnik   birikmalar   arxeologik   madaniyatlar
ko‘rinishida sezilarli darajada namoyon bo‘la boshlagan. 
6.   Keyingi   tadqiqotlar   oldingi   tarixiy   davrlarga   qaraganda   neolit   davriga
kelib   etnik   jarayon   jadal   kechganligi   va   etnik   birikmalar   Joytun,   Kaltaminor,
Hisor,   Markaziy   Farg‘ona,   Sazog‘on   kabi   neolit   jamoalari   moddiy   madaniyatida
(madaniyatlarning   mahalliy   madaniy   variantlarida   ham)   namoyon   bo‘lganligi
asosli e’tirofini topdi 
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. «Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон  давлатини мард ва олижаноб
халқимиз   билан   бирга   қурамиз”   Шавкат   Мирзиёевнинг   Ўзбекистон
79 Республикаси   Президенти   лавозимига   киришиш   тантанали   маросимига
бағишланган   Олий   Мажлис   палаталарининг   қўшма   мажлисидаги   нутқи .   //
Халқ сўзи, 2016 йил, 15 декабрь . 
2.   Амиркулов   Б.А.   Исследование   погребения   неолитичнской   стоянки   в
селении Сазаган // Материалы конфер. СамГУ. Самарканд, 198 .
3.   Арутюнян Ю.В., Дробижева Л.М., Сусоколов А.А. Этносоциология. – М.,
1999. 
 4. Асқаров А.А.Ўзбек халқининг келиб чиқиши тарихи. Тошкент, 2015. 
5.   Асқаров   А.А.   Ўзбек   халқининг   келиб   чиқиш   тарихининг   автохтон
асослари. Самарқанд, 2016..
6.   Бижанов   Е.Б.   Каменный   век   Устюрта.   Авт.реф.   на   соискание   уч.степени
д.и.н. – Нукус, 1996.  С.3-42. 
7. Бромлей Ю.В. Современные проблемы этнографии.., 1981
8.   Виноградов   А.В.   Древние   охотники   и   рыболовы   Среднеазиатского
междуречье. М.,  1981.
9.  Виноградова   Т., Ранов В.А.,Филимонова Т.  Изучение гиссарской культуры
и неолитические слои поселения Кангуртут. М., 2008.
10.   Виноградов   А.В.   Древние   охотники   и   рыболовы   Среднеазиатского
междуречье. М., Наука,1981, 172 с.
11.   Виноградова   Н.М.,   Ранов   В,А.,Филимонова   Т.Г.   Изучение   гиссарской
культуры и неолитические слои поселения Кангуртут. М., 2008.
12. Виноградов А.В., Мамедов Э.Д. Первобытный Лявлякан. М.,Наука, 1975.
13.   Вищняцкий   Л.Б.   Изучение   палеолита   Средней   Азии   материалы,
методы,концепции. Советская археология №1,М.: 1989.
80 14. Ганиева М.Х. Этносоциология. – Т., 2006.
15.   Джуракулов   М.Д.,   Ходжайов   Т.К.   Культура   и   население   неолитической
стоянки Сазаган  //  Научню труды СамГУ.Самарканд, 1984 .
  16.   Джурақулов   М.Ж.,   Холматов   Н.У.   СамДУ   археологик   тадқиқотлари
саҳифасидан // Узбекистонда археологик тадкикотлар-2000, Самарканд, 2001.
17. Джуракулов М.Ж.,Холматов Н.У. Қоратепа тоғ массиви дала археологик
қидируви   тадқиқотларидан.   //   Ўзбекистонда   археологик   тадқиқотлар-2002,
Тошкент, 2003..
18.   Джурақулов   М.Ж.,   Холматов   Н.У.   СамДУ   археологик   тадқиқотлари
саҳифасидан // Узбекистонда археологик тадкикотлар-2000, Самарканд, 2001.
19. Джуракулов М.Ж.,Холматов Н.У. Қоратепа тоғ массиви дала археологик
қидируви   тадқиқотларидан.   //   Ўзбекистонда   археологик   тадқиқотлар-2002,
Тошкент, 2003..
20.  Исломов У.И. Обиширская культура. Фан,Ташкент, 1980
21.   Исламов   У.И.,   Тимофеев   В.И.   Культура   каменного   века   Центральной
Ферганы. – Ташкент: Фан, 1986. 304 с .
22.   Касымов М.Р. Культура и варианты палеолита Узбекистана //   Каменный
век Средней Азии и Казахстана. Ташкент. 1972.
23.   Косымов   М.Р.   О   проблемы   изучения   палеолита   на   территории   Средней
Азии и Казахстана //ОНУ,№9,Ташкент,1990.
24.   Кривошапкин   А.И.   Обирахматский   период   перехода   от   среднего   к
верхнему   палеолиту.   Автореф.дисс....доктора   ист.наук.-Новосибирск.2012.-
С.40.
25.   Коробкова   Г.Ф.Джуракулов   М.Д.   Самаркандская   палеолитическая
стоянка   как   эъталон   верхнего   палеолита   Средней   Азии   (специфика   тезники
расщепления и хозяйственно-производственной деятельности)// Stratium   Plus .
Вып.№ 1. Кишинёв 2000.
26. Ка сымов М.Р. Проблемы палеолита  Средней Азии и Южного Казахстана
(по   материалам   многослойной   палеолитической   стоянки   Кульбулак),
Автореф.дисс....доктора ист.наук.-Новосибирск.1990.
81 Лев   Д.Н.   Итоги   работ   археологического   отряда   Самаркандского
госуниверситета в 1966 г. Труды СамГУ, нов.сер. вып.218, Самарканд, 1972.
27. Массон В.М. Джейтунская культура. ЮТАКЭ, т.10, Ашхабад, Илм, 1961 .  
28.   Марков   Г.Е.   Грот   Дам-Дам-Чашма-2   в   Восточном   Прикаспии.   СА,
1966,№ 2, 
29.   Матюшин   Г.Н.   О   южных   связях   мезолита   Урала.   В   сб.   Археология   и
этнография Башкирии. Т.2. Уфа, 1964.
30.   Массон   В.М.   Южнотуркменистанский   центр   раннеземледельческих
культур.-   Труды   ЮТАКЭ,   1960,   т.   10;   Земледельческий   неолит   юго-запада
Средней   Азии.   //   Средняя   Азия   в   эпоху   камня   и   бронзы.   Л.:   Наука,   1966;
Поселение   Джейтун   (проблема   становления   производящей   экономики).   –
МИА, №180. – Л.: Наука, 1971. 
31. Мискова Е.В, Мехедов Н.А, Пименов В.В. М.2005. 49-б.
  31.   Окладников   А.П.   Исследования   памятников   каменного   века
Таджикистана. МИА, № 66, 1958 .  
33.   Окладников   А.П.   Каменный   век       Таджикистана.     Итоги   и   проблемы.
Материалы 11  совещания археологов и этнографов  Средней Азии. М.: 1959
34.   Окладников   А.П.     Палеолит   и   мезолит   Средней   Азии.     В   кн.:   Средняя
Азия в эпоху камня  и бронзы. М.,Л. 1966. 
35.  Палеоэкология древнего человека. М.: 1977.-С.89.
36.   Пьянкова   Л.Т.   Отчет   о   работах   Вахшского   археологического   отряда
(эпоха бронзы) в 1984г.-АРТ,вып.24. 1993.
37.  Ранов В.А.   Неолит (гиссарская культура) // История таджикского народа.
Том. I . Душанбе,  1998.
38.   Ранов   В.А.,   Несмеянов   С.А.   Палеолит   и   стратиграфия   антропогена
Средне Азии Душанбе,1973.
39.  Ранов В.А.  Изучение памятников каменного века на Восточном Памире в
1958 г.- Труд ы АН Таджикистана. Т.17, 1961.
82 40. Ранов В.А.  Гиссарская культура – неолит горных областей Средней 
Азии.  //  Каменной век Северной, Средней и Восточной Азии. – Новосибирск,
1985;
41. Ранов В.А. Изучение памятников каменного века на Восточном Памире в 
1958 г. Труды АН Таджикистана, т.17, 1961
42.   Ранов   В.А.   Памир   и   проблема   заселения   высокогорной   Азии   человеком
каменного века. «Страны и народы Востока» вып.ХУ1, М., 1975.
43.  Редклифф-Браун.А.Ижтимоий антропология методи. Т.2004.
44.  Ранов В.А. Основные черты периодизации палеолита Средней Азии // 
45.   Тошкенбаев   Н.Х..Сулейманов   Р.Х.   Культура   древнекаменного   века
долины Зарафшан. Фан, Ташкент, 198 .
46.   Сайфуллаев   Б.Қ.   Ўрта   Зарафшон   воҳаси   тош   даври   маданиятлари
(Зирабулоқ   топилма   жойи   материаллари   асосида).   Тарих   фанлари   доктори
(DSc) диссертацияси автореферати. Тошкент, 2022.
47.   Сулейманов   Р.Ҳ.   Грот   Обираҳмат   и   математическая   гипотеза
Обирахматской культур ы. Автореф.дисс.канд.ист.наук. Л.1968.
  48.   Сулейманов   Р.Ҳ.   Статистичекое   изучение   культуры   грота.-   Обираҳмат.
Фан,Ташкент,1972.
49.   Сулейманов   Р.Ҳ.   Статистичекое   изучение   культуры   грота.-   Обираҳмат.
Фан,Ташкент,1972.
50.  Садохин А.П., Грушевицская Т.Г. Этнология. – М., 2000.Сикевич З.В. 
51.  Социология и психология   национальн ы х отношений. – СПб., 1999.
52.  Смелзер Н. Социология. – М., 1994.  
53. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. – М., 2003 .  
54.   Токар е в   С.А.   История   Зарубежной   этнографии.   М.   1978.   Алексеев   В.П.
Этногенез. М. 1986.
55.   Токар е в   С.А.   История   Зарубежной   этнографии.   М.   1978.   Алексеев   В.П.
Этногенез. М. 1986.
83 56.   Файнберг   Л.А.   Раннепервобытная   община   охотников,   собирателей,
рыболовов.   //   История первобытного общества. Эпоха первобытной родовой
общины. – М.: Наука, 1986.
57.   Холматов   Н.У.   Сазоғон   маданияти   ва  унинг   Ўзбекистон   неолит   даврида
тутган ўрни. Монография, СамДУ нашриёти, Самарқанд, 2020, С.383.
58.   Холматов   Н.У. C азаганская   культура   (Неолит   Среднего   Зарафшана).-
Самарский научный вестник, №3(8), Самара, 2014.
59.   Холматов Н.У. Неолит Узбекистона: проблемы и перспективы- “Наука и
мир”   Международный   научный   журнал   (Россия,   Волгоград),   №   4.(56),
2018,Том 2. 
60. Холматов Н.У. Мезолит низовьев Зарафшана. ИМКУ, 30. 2000.
61.   Холматов   Н.У.   К   хронологии   келтаминарских   материалов   староречий
Зарафшана. ИМКУ, Вып. 3 4, Самарканд, 2004.   тадқиқотлар 2004-2005 йиллар,
5-сон, «Фан», Тошкент, 2006.
62. Хужаназаров М., Шимчак К. Работы Узбекско-Польской археологической
экспедиции   на   памятнике   аякагитма   в   2002   году.   Археологические
исследования в Узбекистане 2002 год. Ташкент. 2003.
63.   Хужаназаров   М.,   Брунет   Ф..Шимчак   К.   Археологические   исследования
Узбекско-французской   экспедиции   на   памятниках   Кызылкумов.
Археологические   исследования   в   Узбекистане   2004-2005   годы.   Ташкент.
2006.
64.   Этнические   стереотипы   поведения.   –   М.,   1985.Этнология.   Учебное
пособие
65.   Юсупов   А.   Неолитическое   поселениеСай-Сайёд   на   юго-западе
Тожикистана- СА, № 2,1975. 140-145  betlar  
66.  Ю.В., Дробижева Л.М., Сусоколов А.А. Этносоциология. – М., 1999.
84

ETNIK JARAYONLAR ARXEOLGIK MADANIYATLAR TAHLILIDA: TADQIQOT MUAMMOLARI VA ISTIQBOLI (O’RTA OSIYO TOSH ASRI MISOLIDA) Annotatsiya Magistrlik dissertatsiya sida so‘nggi paleolit, mezolit va neolit davrlari etnik jarayon , etnik birikmalarni arxeologik madaniyatlar tahlilida ochib berishda qo‘lga kiritilgan ma’lumotlarni manba sifatida yaxlit bir tizimga solishga harakat qildik. Bunda mazkur davrlarda kechgan etnogenetik jarayon , etnik birikmalarni arxeologik qazishma ishlarida qo‘lga kiritilgan arxeologik ashyolar, ma’lumotlar hamda soha mutaxassislari qarashlari asosida ifodalashga e’tibor qaratildi. Shu asnoda ma’lumotlar tizimlashtirildi, tadqiqot muammosi va istiqboli, jamiyat ijtimoiy hayotida tutgan o‘rni masalasi aniqlashtirildi. Shuningdek ishda etnogenetik jarayonlar borasidagi ilmiy konsepsiyalar va yondashuvlar, etnos, etnik birikma, etnologiya maktablari, etnologiyada zamonaviy yo’nalishlar, ajdodlarimizning o‘tmish, boy madaniy merosini o‘rganishimizda birlamchi tarixiy manba ekanligi masalalariga ham e’tibor qaratildi va ilmiy asoslandi. Annotation In the master's thesis, we tried to integrate the data obtained in the analysis of the ethnic process and ethnic groups of the last Paleolithic, Mesolithic and Neolithic periods in the analysis of archaeological cultures into a single system as a source. In this, attention was paid to the representation of the ethnogenetic process of these periods, the ethnic groups based on the archaeological objects, information and views of experts in the field obtained during the archaeological excavations. At the same time, the information was systematized, the problem and perspective of the research, the question of its role in the social life of the society was clarified. In addition, scientific concepts and approaches to ethnogenetic processes, ethnos, ethnic combination, schools of ethnology, modern directions in ethnology, issues of the primary historical source in studying the past, rich cultural 1

heritage of our ancestors were also paid attention to and scientifically substantiated in the work. Mundarija Kirish… ……………………………………………………………………….4-19 I BOB . O‘rta Osiyo tosh asri so‘nggi paleolit, mezolit va neolit davri jamoalarining moddiy madaniyatlari, etnik jarayonlar borasidagi ilmiy konsepsiyalar va yondashuvlar 1.1. O‘rta Osiyo tosh asri so‘nggi paleolit, mezolit davri jamoalarining moddiy madaniyatlari .……………………………………………………………….20-37 1.2. O‘rta Osiyo tosh asri neolit davri jamoalarining moddiy madaniyatlari … ……………………………………………………………..38-45 II B OB . O’rta Osiyo so’nggi paleolit va mezolit davri etnik jarayonlari: tadqiqot muammolari va istiqboli. 2.1. Etnik jarayonlar borasidagi ilmiy konsepsiyalar va yondashuvlar………46-55 2.2. O’rta Osiyo so’nggi paleolit va mezolit davri etnik jarayonlari: tadqiqot muammolari va stiqboli…………………………… …………………………56-63 III BOB. O’rta Osiyo neolit davri etnik jarayonlari: tadqiqot muammolari va istiqboli. 3.1 . O‘rta Osiyo sarhadlari neolit davrida etnik jarayonlarning arxeologik madaniyatlar bilan uzviyligi masalasi ………………………………………64-68 3.2 O’rta Osiyo neolit davri etnik jarayonlari: tadqiqot muammolari va istiqboli. ………………………………………………………………………79-70 Xulosa………………………………………………………………………... 71-78 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati. 2

K IRISH Magistrlik dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Tosh asrining har bir tarixiy davrida o‘ziga xos ijtimoiy tuzumi, odamlar turmush tarzi, kundalik xo‘jalik mashg‘ulotlari, mehnat qurollari bo‘lgan, shuningdek, ularda madaniy va iqtisodiy ixtiro va kashfiyotlari ro‘y bergan. S h u jarayonda so‘zsiz, odamninng o‘zining biologik jihatdan rivojlanishi masalasi ham ahamiyatlidir. Masalan, sun’iy olovning kashf etilishi esa, so‘zsiz, insonlar turmushida, o‘zining biologik jihatdan takomillashuvida (pishgan ovqatlarni tanovul qilishi), uning jamiyatida muhim ijtimoiy ahamiyat kasb etgan. Turar- joylarni qura boshlagani ham o‘z davri uchun muhim innovatsiyalar bo‘lib, endi odamzod tabiatga qaramlikdan qutiladi va asta-sekinlik bilan muqim yashash turmush tarziga o‘tishiga imkon beradi. Shu kabi jihatlar ibtidoiy odamlarning ma’lum ijtimoiy uyushmasi mazmuni, xarakteri bilan ifodasini topadi. Shu nuqtai nazardan, magistrlik dissertatsiyamiz uchun tanlagan mavzumiz O‘rta Osiyo miqyosida tosh asri taraqqiyoti bosqichlari etnik jarayonlari, etnik birikmalari va ularning ijtimoiy ahamiyati masalalarini arxeologik madaniyatlar tahlilida yoritishga bag‘ishlangan. Mavzuning asoslanishi o‘tmish tariximizni yoritishda birlamchi manba sifatida arxeologik madaniyatlar mazmunidagi tadqiqotlarda qo‘lga kiritilgan etnik birikmalar shakllanishi, etnik jarayonlarga oid manba, ma’lumotlarga tayaniladi. Tadqiqotlar ko‘rsatishicha, bu tarixiy jarayonlar kishilik tarixi so‘nggi paleolit davrida sodir bo‘lgan tub sotsial o‘zgarishlar mohiyoti bilan bog‘liq ekan. Aniqrog‘i, “Aql-idrokli” hozirgi zamon ko‘rinishidagi odamzodning shakllanishi, urug‘ jamoasinning yuzaga kelishi, dastlabki turar-joylar qurila boshlangani ma’lum bir etnik birikmalar shakllana borganligi haqida ma’lumot beradi. 3

Kishilik tarixi tosh davri jamoalari moddiy madaniyatini o‘rganishda etnik birikmalar, ularning shakllanishi tarixiy shart-sharoitlari va ularning arxeologik manbalar, ma’lumotlarga tayanib asoslanishi, tahlili masalalari o‘z mazmunlariga ko‘ra dolzarblik ahamiyat kasb etadi. Soha mutaxassislari tosh asri jamoalari moddiy madaniyatini o‘rganishda tadqiqot obyekti sifatida bu masalaga e’tibor qaratishganligi ilmiy adabiyotlardan ma’lum. Faktik materiallar tosh asri tayanch yodgorliklari manbalariga asosan kishilik tarixi tosh asri so‘nggi paleolit davridan e’tiboran dastlabki etnik birikmalar ko‘rinishlari namoyon bo‘la boshlaganligi ma’lumotini bermoqda. Aniqrog‘i, jahon tarixshunosligida dastlabki etnik birikmalar ko‘rinishlarini so‘nggi paleolit davri arxeologik madaniyatlar mazmuni bilan bog‘lash amaliyoti mavjud. Mutaxassislar fikricha, arxeologik madaniyatlar etnik birikmalarga asos beradi. Bunda etnik jarayonni bir-birlaridan moddiy madaniyati jihatidan farqlanuvchi va o‘ziga xoslikni ifodalovchi ma’lum mintaqa miqyosidagi mustaqil arxeologik madaniyatlar e’tirofini anglash mumkin. O‘rta Osiyo miqyosida paleolit davri, xususan Zarafshon, Farg‘ona, Surxon va Toshkent vohasi paleolit davri jamoalarining madaniyati, mezolit davriga oid Obishir (Farg‘ona vohasida), Vaxsh, Istiq, Markansuy (Tojikiston hududida), Aydabol (Ustyurt palotasida) kabi madaniyatlar, neolit davriga oid Joyitun (Janubiy Turkmaniston), Kaltaminor (Amudaryo va Zarafshon daryosi Quyi oqimlari, Qizilqumda) Hisor (Tojikiston sarhadlarida), Markaziy Farg‘ona (Farg‘ona vodiysida), Sazog‘on (O‘rta Zarafshon vohasida) Ustyurt neolit madaniyati tadqiqotlari natijalari ma’lum ma’noda etnik birikma, etnik jarayonlarnni tahlil etishga ilmiy asos bermoqda. Magistrlik dissertatsiyamiz mavzusining dolzarbligi quyidagilar bilan belgilanadi. Keyingi yillarda O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekistonda xalqimizning o‘tmish tarixi, ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan madaniy merosni chuqur o‘rganish va uni jahon hamjamiyatiga taqdim etish ishlariga katta e’tibor qaratilmoqda. Jumladan, Muhtaram Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoev tomonidan izchillik bilan amalga oshirilayotgan taraqqiyotimizning “o‘zbek modeli”ini dunyo hamjamiyati tan oldi. 2016 yil 4 dekabrda yangi saylangan 4

Prezidentimiz SH.M. Mirziyoev o‘zining O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi nutqida taraqqiyot yo‘limiz borasida to‘xtalib, quyidagilarni ta’kidladi: “B iz muhtaram Birinchi Prezidentimiz Islom Abdug‘anievich Karimov boshlab bergan keng ko‘lamli siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy islohotlar yo‘lini og‘ishmasdan, qat’iy va izchil davom ettiramiz. Bu yo‘l – erkin, demokratik, insonparvar davlat qurish, fuqarolik jamiyatini shakllantirish, Vatanimiz iqtisodiy qudratini yuksaltirish va yanada ravnaq toptirishning mustahkam zaminidir" 1 .   Shuningdek, Respublikamiz mustaqilligining dastlabki davridanoq madaniy merosimizni tadqiq etishning huquqiy asoslari yaratila boshlandi. 2001 yilda «Madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida», 2009 yil 16 iyunda «Arxeologiya merosi ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida» gi qonunlar, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2018 yil 17 yanvardagi “Moddiy madaniy va arxeologik meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishni takomillashtirish to‘g‘risida”gi F-5181-son farmoyishi, O‘zbekiston Respublikasi VMsining “Arxeologik tadqiqotlarni tubdan takomillashtirish to‘g‘risidagi 21 sentyabr 2019 yil 792-sonli qarori shular jumlasidandir. Madaniy meros ob’ektlaridan foydalanish borasidagi farmoyishlarning ijrosi sifatida O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining Ma’naviyat va tarix, arxeologiya yo‘nalishlaridagi darsni o‘quv yili davomida muzeylar, madaniy meros ob’ektlarida tizimli olib borilishini ta’minlashning qo‘shma chora-tadbirlari rejasining (2019 yil 7 dekabr,№ 87-03- 4783) ishlab chiqilganligi ta’lim, fan va ishlab chiqarish integratsiyasini amalga oshirishda dasturi amal bo‘ldi. 1 «Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз” Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқи . // Халқ сўзи, 2016 йил, 15 декабрь . 5