logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. O‘ZBEKISTON VA YEVROPA DAVLATLARI O‘RTASIDA SAVDO, INVESTITSION VA IQTISODIY ALOQALARNI RIVOJLANISHNING MUHIM MASALLARI

O‘ZBEKISTON VA YEVROPA DAVLATLARI O‘RTASIDA SAVDO, INVESTITSION VA IQTISODIY ALOQALARNI RIVOJLANISHNING MUHIM MASALLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

632.095703125 KB
Ko'chirib olish
O‘ZBEKISTON VA YEVROPA DAVLATLARI O‘RTASIDA SAVDO, INVESTITSION VA IQTISODIY ALOQALARNI RIVOJLANISHNING MUHIM MASALLARI MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………. 4 I – BOB. XALQARO HAMKORLIK, SAVDO VA IQTISODIY- SIYOSIY JARAYONLARNING SHAKILLANISHI VA NAZARIY ASOSLARI. 1.1-§. Xalqaro savdo va iqtisodiy munosabatlarni shakillanishi va rivojlanishining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va mazmuni ………..………….… 10 1.2-§. Xalqaro savdo, iqtisodiy va invsestitsion aloqalarning rivojlanishi O‘zbekiston iqtisodiyot rivojlanishidagi o’rni va ahamiyati……………….…. 18 1.3-§. Mamlakatimiz iqtisodiyotiga xalqaro hamkorlik va investitsiyalarni jalb qilish masalalari va ularning tashqi savdoni rivojlanishidagi xususiyatlari... 24 II – BOB. O‘ZBEKISTON VA YEVROPA DAVLATLARI O‘RTASIDA SAVDO, INVESTITSION VA IQTISODIY ALOQALAR RIVOJLANISHI HOLATI VA TAHLILI. 2.1-§. O‘zbekiston Jahon savdo tashkiloti va Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan istiqbolli shartnomalar va rejalar……………………………………….... 34 2.2-§. O‘zbekistonning Yevropa rivojlangan mamlakatlari bilan sherikchilik aloqalari, inson huquqlari va qonun ustuvorligi sohasidagi hamkorlikni rivojlantirish masalalari………………………………………………………... 44 III – BOB. YEVROPA DAVLATLARI BILAN SAVDO, INVESTITSION VA IQTISODIY ALOQALAR NING ISTIQBOLLARI. 3.1-§. O‘zbekiston va Yevropa Davlatlari o‘rtasida savdo, investitsiya va iqtisodiy aloqalarning tashqi savdo aylanmas i ……………………………….... 55 3.2-§. Xaqaro hamkorlik, millatlararo totuvlik, do‘stlik va qo‘shnichilikni istiqbolli rivojlanishdagi o‘rni va ahamyati ……………………………………. 64 XULOSA VA TAKLIFLAR………………………………………………… 76 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………………. 82 9KIRISH Dissertаtsiyа mаvzusining dоlzаrbligi. O‘zbekiston Respublikasi va Yevropa o‘rtasida tashqi savdo aylanmasi hajmi 2021 yilda 17 425,0 milliard dollarni tashkil etdi, tovarlar bo‘yicha 16 413,9 hamda xizmatlar bo‘yicha 1011,1 milliard dollarni tashkil etgan. Hozirgi jahon iqtisodiyotida integratsiya jarayoni jadal rivojlanmoqda. Mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy, savdo va investitsion munosabatlar rivojlanshi rivojlangan davlatlar bilan sherikchilik aloqalarini yo‘lga qo‘yish, investitsion va savdo aloqalarini rivojlantirish ana shu integratsiya jarayonlarini aks ettiradi. Bаrchа sоhаlаr mamlakatimiz iqtisodiyotini rаqаmlаshtirish, mоdernizаsiyа vа diversifikаtsiyа qilish, eksport va import hajmini jаdаl sur’аtlаrdа rivоjlаntirish ustuvоr vаzifаlаrdаn biri hisоblаnаdi. Raqamli texnologiyalarining paydo bo‘lishi va tarqalishi global iqtisodiyotga shu qadar ta’sir ko‘rsatdiki, yangi bir hodisa – raqamli iqtisodiyot paydo bo‘ldi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari ta’siri ostida odamlarning turmush tarzi o‘zgara boshladi, foydalanuvchilar o‘rtasidagi aloqalar o‘zgardi – turli jug‘rofiy mintaqalar, faoliyat sohalari va boshqalardagi odamlar o‘rtasida aloqa o‘rnatish imkoniyati paydo bo‘ldi. Bu raqamli iqtisodiyotning asosi bo‘lgan axborot aloqalarining jadal o‘sishiga olib kelmoqda. O zbekiston va Yevropa Ittifoqiʻ o rtasidagi ʻ ikki tomonlama diplomatik munosabatlardir hisoblanadi. O zbekiston Respublikasining ʻ Yevropa Ittifoqi bilan munosabatlarining boshlanishi 1992-yil 15-aprelda O zbekiston Respublikasi ʻ hukumati va Yevropa hamjamiyatlari komissiyasi o rtasida o zaro anglashuv ʻ ʻ memorandumining imzolanishi bilan asos solingan. 1994-yil 16-noyabrda tomonlar o rtasida diplomatik munosabatlar o rnatildi. ʻ ʻ Yevropa Ittifoqi va O zbekiston o rtasida Sheriklik va hamkorlik ʻ ʻ to g risidagi bitim 1996-yil iyun oyida Florensiyada davlat rahbarlari darajasida ʻ ʻ 9imzolangan. Amaldagi Kengaytirilgan sheriklik va hamkorlik to g risidagi bitimʻ ʻ 2022-yil 6-iyulda imzolangan Xuddi shuning uchun hаm dаvlаt sherikchilik munosabatlarini rivojlantirish mаqsаdidа respublikаmiz rаhbаri tоmоnidаn bir qаnchа qаrоrlаrni qаbul qildi. Mаsаlаn, О‘zbekistоn Respublikаsi Prezidentining 2020-yil 28 - yanvar dаgi PF-60-son “ 2022 — 2026 yillarga mо ‘ ljallangan yangi О ‘ zbekistоnning Taraqqiyоt Strategiyasi” to‘g’risidagi farmoni. 1 О‘zbekistоn Respublikаsi Prezidentining 2020-yil 10-оktyаbrdаgi “Rаqаmli О’zbekistоn — 2030” strаtegiyаsini tаsdiqlаsh vа uni sаmаrаli аmаlgа оshirish chоrа-tаdbirlаri tо’g’risi” dа fаrmоni. 2 О‘zbekistоn Respublikаsi Prezidentining 2020-yil 6-aprildаgi “ Tashqi savdo faoliyati ishtirokchilarini qo‘llab-quvvatlashning qo‘shimcha chora- tadbirlari to‘g‘risi” dagi Farmoni. 3 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2022 yil 31-dekabrdagi 733-sonli “O‘zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy faoliyatini tartibga solish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risi” dagi q arori. 4 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2022 yil 8-iyuldagi Fransiya taraqqiyot agentligi ishtirokida “Yashil iqtisodiyotni rivojlantirish dasturi” va opek xalqaro hamkorlik jamg‘armasi ishtirokida “O‘zbekistonning o‘tish davridagi rivojlanish siyosatini jadallashtirish” loyihalarini amalga oshirish, shuningdek, davlat tashqi qarzlariga xizmat ko‘rsatish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori. 5 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2022 yil 7-iyundagi 306- sonli “Xorijiy va mahalliy investorlarning investitsiya loyihalari tashqi infratuzilmasini yaratish xarajatlarini davlat tomonidan qoplab berish tartibi to‘g‘risi” dagi nizomni tasdiqlash haqida qarori. 6 1 https://lex.uz/uz/docs/-5841063 2 https://lex.uz/docs/5841063 3 https://lex.uz/uz/docs/-5941729 4 https://lex.uz/uz/docs/-6337000 5 https://lex.uz/uz/docs/-6303230 6 https://lex.uz/docs/-6049663 9Evropa Ittifoqi (EI) iqtisodiy va siyosiy ittifoq sifatida murakkab siyosiy va huquqiy tabiatga ega tuzilmadir. Shu bilan birga, Evropa Ittifoqi ham an'anaviy xalqaro tashkilotlar, ham davlatlar va davlatga o‘xshash tuzilmalardan farqli jihatlarga ega. Bugungi kunda, bizning nuqtai nazarimizdan, u federativ davlat imidjini bosqichma-bosqich rivojlantirib borayotgan konfederativ xususiyatlarni o'zida mujassam etgan davlatga o'xshash xalqaro tashkilotning o'ziga xos namunasini tashkil etadi. Shu jihatdan Markaziy Osiyo davlatlarining Yevropa Ittifoqi bilan o‘zaro munosabatlari boshqa xalqaro tashkilotlar bilan munosabatlaridan farq qiladi. Ushbu tadqiqotning maqsadi - Sheriklik va hamkorlik to‘g‘risidagi bitimlarni va ulardagi kamchiliklarni o‘rganish orqali Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo respublikalari o‘rtasidagi ikki tomonlama munosabatlarning huquqiy jihatlariga umumiy nuqtai nazar berishdan iborat hamda Yevropa Ittifoqi bilan o‘zaro savdo-iqtisodiy munosabatlarini yanada kengaytirish va rivojlantirish yo‘llarining asosiy yo‘nalishlarini ochib berish. Yevropa Ittifoqi va O‘zbekiston, shuningdek, Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligining (MDH) boshqa respublikalari nomidan Yevropa hamjamiyatlari o‘rtasida imzolangan Sheriklik va hamkorlik to‘g‘risidagi bitimlar o‘ziga xos tarixga ega. "Sovuq urush" davrida mafkura tufayli Yevropa hamjamiyatlari va O'zaro Iqtisodiy Yordam Kengashi (Komekon) munosabatlari uzoq vaqt davomida boshi berk ko'chada edi. Evropa hamjamiyatlari va Komekon o'rtasidagi diplomatik munosabatlar 1988 yil 25 iyunda Lyuksemburgda Evropa Iqtisodiy Hamjamiyati va Komekon o'rtasida qo'shma deklaratsiya imzolangandan keyingina o'rnatildi. [1] 1988-yil sentabrda diplomatik munosabatlar o rnatilgandan so ng,ʻ ʻ YEIH-SSSR munosabatlari EEC-Komekkon doirasidan chiqib, ikki tomonlama asosga aylandi. Shundan so'ng, Evropa Kengashi SSSR bilan munosabatlarga oid Evropa Komissiyasining takliflarini ma'qullaydigan rezolyutsiyani qabul qildi. [2] . Savdo-iqtisodiy hamkorlik to g risidagi bitimlarni tuzish bo yicha 1988- ʻ ʻ ʻ yildan boshlangan uzoq muzokaralardan so ng “Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyati va ʻ Atom energiyasi bo yicha Yevropa hamjamiyati hamda Sovet Sotsialistik ʻ 9Respublikalar Ittifoqi o rtasida savdo-iqtisodiy va tijorat hamkorlik to g risidagiʻ ʻ ʻ Bitim” vazir tomonidan imzolandi. SSSR tashqi ishlar vaziri E.Shevarnadze va 1989-yil 18-dekabrda YeIH Kengashining o sha paytdagi raisi R.Duma (YEOIH ʻ SSSR bilan yadroviy hamkorlikni o rnatish to g risidagi bitimga kiritilgan edi) ʻ ʻ ʻ [3] . Ushbu maqsadga erishish uchun ishda quyidagi vazifalar qo‘yilgan: - mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro savdo-iqtisodiy aloqalarning nazariy jihatlariga to‘xtalib, xususan, savdo-iqtisodiy aloqalarning tasnifi va tavsifini tasniflash va tavsiflash; -tashqi savdo siyosati va strategiyasining ahamiyatini ko‘rsatib berish; - tashqi savdo-iqtisodiy munosabatlarni tartibga solish usullarini aniqlash; - O‘zbekiston va YI savdo-iqtisodiy aloqalarining tashkiliy huquqiy asoslarini ko‘rsatib berish; - O‘zbekiston va YI savdo aylanmasining o‘zgarish natijalarini tahlil qilish; - O‘zbekiston va YI savdo-iqtisodiy aloqalarini rivojlantirish yo‘nalishlari imkoniyatlarini aniqlash. Mаgistrlik dissertаtsiyаsi mаvzusining о‘rgаnilgаnlik dаrаjаsi. O‘zbekiston va Yevropa mamlakatlari ni ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlаntirish bоrаsidаgi strаtegiyа vа mexаnizmlаr mаmlаkаtimiz vа xоrijlik оlimlаrning ilmiy tаdqiqоt ishlаridа keng о‘rgаnilgаn. Xоrijlik оlimlаrdаn M.Pоrter, U.Izаrd, V.Kristаller, F.Perru, R.N.SHniper, V.M.SHtulberg, А.Veber, А.Lyоsh, T.Xegerstrаnd, А.G.Grаnberg, О.V.Kuznetsоvа, N.I.Kоlоsоvskiy, А.Аlonso, А.Ogle, А.Аminian, X.Аyala, V.Bramvell, B.Leyn, R.Batler, J.Kukier, Ye.Matteus, E.Boo, X.Tseballos- Laskureyn, V.Аdriana, kabi olimlar tomonidan atroflicha o‘rganilgan 1 1 Boo, E., Ecotourism: The Potentials and Pitfalls. Volumes 1-2. World Wildlife Fund. Washington, 1990.; Lascurain, H. , Integrating Biodiversity into the Tourism Sector: Best Practice Guidelines. 2001.; Adriana B. Environmental supply chain management in tourism: The case of large tour operators. Journal of Cleaner Production, 17, 2009. –P. 1385-1392.; Alonso, A.D., Ogle, A. Tourism and hospitality small and medium enterprises and environmental sustainability. Management Research Review, 33, 2010. –P. 818-826.; Aminian, A. Environmental performance measurement of tourism accommodations in the pilgrimage urban areas: The case of the Holy City of Mashhad. Procedia – Social and Behavioral Sciences, 35, 2012. –P. 514-522.; Ayala, H. Ecoresort: A ‗Green‘ master plan for the international resort industry. International Journal of Hospitality Management, 14, 1995. – P. 351-374.; Bramwell, B., Lane, B. Towards innovation in sustainable tourism research? Journal of Sustainable Tourism, 20(1), 2012. –P. 1-7.; Butler, R.W. Tourism and the environment: A geographical perspective. Tourism Geographies: An International Journal of Tourism Space, Place and Environment, 2, 2000. –P. 337–358.; Cukier, J. 9Mаmlаkаtimiz оlimlаri: M.Аbdusаlyаmоv, T.M.Аxmedоv, B.Ruzmetоv, А.S.Sоliev, А.M.Sоdiqоv, А.А.Qаyumоv, F.Egаmberdiev, SH.B.Imоmоv, I.I.Iskаndаrоv, R.А.Ubаydullаevа, I.А.Yakubоvlаrning 2 ilmiy ishlаridа bаyоn etilgаn vа bоshqа оlimlаrning ilmiy ishlаri vа tаdqiqоtlаridan о‘rganilgan. Yevropa va boshqa mamlakatlar bilan hamkorlikda amalga oshirililga ishlar yuzasidan birqancha olimlar o‘z maqolalarida ma’lumot keltirgan xоrijlik etаkchi iqtisоdchi оlimlаr Bаynke K., Berenvild А.R., E. Dоlаn, Piter S.Rоuz, Bаlаbаnоv I.T., Lаvrushin О.I., Kоtler F, Jukоv E.F., Mаrkоvа L.S, Sevruk V.T, Usоskin V, Pаnоvа G, Sоkоlinskаyа N, SHirinskаyа E.B, Dаnkо T.P, Spitsin YА.О, Spitsin G.L. V. Turbаnоv vа bоshqаlаrning ilmiy izlаnishlаridа о‘z ifоdаsini tоpgаn. Bugungi kungа mаmlаkаtimizdа rаqоbаt muhitini yаrаtish hаmdа ulаrni tаkоmillаshtirish muаmmоlаri bilаn mаhаlliy iqtisоdchi оlimlаrimizning ilmiy ishlаridаn Sh.Z.Аbdullаevа , M.Muxiddinоv, M.Аbdumаvlоnоvа, Z.Xаkimоv M.Bоltаbаevlаrning ishlаrini misоl tаriqаsidа keltirish mumkin. Dissertatsiya ishining ilmiy-tadqiqоt ishlari rejalari bilan bоg’liqligi. Sharоf Rashidоv nоmidagi Samarqand Davlat Universiteti Insоn resurslarini bоshqarish fakultetining “Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasi ilmiy tadqiqоt ishlari rejasi dоirasida bajarildi. Dissertatsiya ishining оbyekti. Samarqand viloyat iqtisodiy taraqqiyot va kambag’allikni qisqartirish Bosh boshqarmasi ning faоliyati va O‘zbekiston Respubikasi va Yevropa Ittifoqi o’rtasidagi iqtisodiy hamkorlik kelishuvlari. Dissertatsiya ishining predmeti bо’lib, O‘zbekiston Respubikasi va Yevropa Ittifoqi o’rtasidagi iqtisodiy hamkorlik doirasida amalga оshiriladigan ijtmоiy-iqtisоdiy munоsabatlar hisоblanadi. Tadqiqotning usullari . Dissertatsiya tadqiqotida absrakt-mantiqiy tahlil, induktsiya va deduktsiya, SWOT-tahlil, regression tahlil, tizimli tahlil, ekspert baholash usullaridan foydalanilgan. 2 Портер М. Конкуренция /Персонг/ . - Москва: Вильямс, 200 7 . - 495 с. Якубов И.А . Конкурентоспособность экономики регионов Т.: «Узбекистан», 200 7. – 181 с. Кузнецова О.В. Экономическое развитие регионов. - М., 2005. - 61с. 9 Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: O‘zbekiston Respubikasi va Yevropa Ittifoqi o’rtasidagi mustaqillik yillaridan to bugungi kunga qadar amalga оshirilgan hamorlikning ijtimoiy – iqtisodiy tahlili hisоblanadi; Hamkorlik doirasida amalga oshiriladigan ishlarni, yaxlitlab tashkiliy tuzilmasi ni ishlab chiqi sh ; O‘zbekiston Respubikasi va Yevropa Ittifoqi o’rtasidagi mustaqillik yillaridan to bugungi kunga qadar amalga оshirilgan hamorlikning statistik to’plamini tuzish; Tadqiqot natijalarining ishonchliligi . Tadqiqot natijalarining ishonchliligi respublika va xorij iqtisodchi olimlarining tadqiqot ishlaridagi ilmiy-uslubiy natijalarga tayanilganligi, ma lumotlarning uzoq muddatliligi va rasmiyʼ manbalardan olinganligi, Respublika va Vazirliklikning rasmiy ma lumotlariga ʼ asoslanganligi, taklif va tavsiyalarning amalda sinovdan o‘tganligi bilan belgilanadi. Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi . Tadqiqot natijalari 3ta xalqaro, 2ta respublika ilmiy-amaliy konferensiyalarida muhokamadan o‘tkazilgan. Tadqiqot natijalarining e lon qilinganligi. ʼ Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Oliy attestatsiya komissiyasi tomonidan tavsiya etilgan jurnallarda jami 2ta ilmiy maqola, shundan 1tasi mahalliy va 1 tasi xorijiy nashrlarda chop etilgan. Dissertatsiya hajmi va tuzilishi. Dissertatsiya ishi kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, tarkibiga 21 ta statistik va tahliliy jadvallar, 20 ta rasm, hamda 5 ta ilovalarni olgan holda 91 sahifada bayon etilgan. 9I BОB. XALQARO HAMKORLIK, SAVDO VA IQTISODIY - SIYOSIY JARAYONLARNING SHAKILLANISHI VA NAZARIY ASOSLARI 1.1-§. Xalqaro savdo va iqtisodiy munosabatlarni shakillanishi va rivojlanishining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va mazmuni. Jahon xо‘jaligini XX asr ikkinchi yarmidagi faoliyatining о‘ziga xos t om onl ar i dan bi r i xal qar o i qt i sodi y m unosabat l ar ni ng i nt ensi v r avi shda rivojlanishidir. Davlatlar, davlatlar guruhlari, iqtisodiy guruhlar, alohida firma va tashkilotlar о‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar kengaymoqda va chuqurlashmoqda. Bu jarayonlar xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashishida, xо‘jalik hayotining b a y n a l m i l a l l a s h u v i d a , u l a r n i n g b i r - b i r i g a b o g ‘ l i q l i g i d a v a y a q i n l a s h u v i d a , m i nt aqavi y xal qar o ti zi m l ar ni ng ri voj l ani shi va m ust ahkam l ani shi da nam oyon bо‘lmoqda. Shunisi xarakterliki ushbu barcha о‘zaro hamkorlik, yaqinlashish jarayonlari qarama-qarshi, dialektik xarakterga ega. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning dialektikasi shundaki, ayrim mamlakatlarning iqtisodiy mustaqillikka, milliy xо‘jaliklarni mustahkamlashga intilishi oqibat natijada jahon xо‘jaligining yanada kо‘proq baynalminalashuviga, milliy iqtisodiyotlarning ochiqligiga, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuviga olib keladi. Xalqaro savdo va iqtisodiy munosabatlar predmeti ikki asosiy qismdan iborat xalqaro iq tisodiy munosabatlarning о‘zi va uni amalga oshirish mexanizmi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar о‘z ichiga alohida mamlakatlar, ularning mintaqaviy birlashmalari, shuningdek, alohida korxonalarning (transmilliy, kо‘pmillatli korporatsiyalar) jahon xо‘jaligi tizimidagi bir- biriga qarama-qarshi b о ‘ l g a n i q t i s o d i y m u n o s a b a t l a r i n i n g m a j m u i n i o l a d i . X o r i j i y d a v l a t l a r iqtisodiyotini emas balki, ular о‘rtasidagi iqtisodiy 9munosabatlarning о‘ziga xos tomonlari tadqiq qilinadi. Har qanday fan singari xalqaro iqtisodiy munosabatlar h am, har qanday iqtisodiy munosabatlarni emas, balki eng kо‘p qaytariladigan, tipik, xarakterli, aniqlovchi munosabatlarni о‘rganadi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar mexanizmi о‘z ichiga huquqiy normalarni va ularni amalga oshirish vositalarini (xalqaro iqtisodiy shartnomalar, kelishuvlar, «kodekslar», xartiyalar va h.k.), xalqaro iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish maqsadlarini amalga oshirishga yо‘naltirilgan xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning faoliyatini oladi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimiga quyidagilar kiradi: 1 . Xalqaro mehnat taqsimoti. 2. Xalqaro tovar va xizmatlar savdosi. 3. Xalqaro kapital va xorijiy investitsiyalar h arakati. 4. Xalqaro ishchi kuchi migratsiyasi 5. Xalqaro valyuta-moliya va kredit munosabatlari. X a l q a r o i q t i s o d i y munosabatlarning obyektiv asosi b о ‘lgan jahon x о ‘jaligi XIM nazariya va amaliyoti tad q i q otining maxsus о‘ rganish obyekti emas. Ammo u, XIM muammolarini k о‘ rib chi q ishda mu h im komponent h isoblanadi. Xal qar o i qt i sodi y m unosabat l ar (asosan savdo) j ahon xо‘ j al i gi vuj udga k e l m a s d a n o l d i n h a m m a v j u d e d i . M a s a l a n - Y e v r o p a d a v l a t l a r i о ‘ r t a s i d a g i X I M , mintaqalar (Yevropa-Shimoliy Afrika, Yevropa-Yaqin Sharq va h.k.) о‘rtasidagi xalqaro iqtisodiy munosabatlar. Bu munosabatlar mintaqaviy xarakterga ega edi. Jahon xо‘jaligining vujudga kelishi va rivojlanishi bilan xalqaro iqtisodiy munosabatlar k e n g a y d i v a c h u q u r l a s h i b , g l o b a l x a r a k t e r g a e g a b о‘ l d i . A l o hi d a d a v l a t l a r iqtisodiyotiga yoki jahon xо‘jaligiga asoslangan xalqaro iqtisodiy munosabatlar kо‘proq ularga qaramdir. Ammo xalqaro iqtisodiy munosabatlar amalga oshish jarayonida о‘z qonuniyatlariga buysunuvchi holatga, jahon iqtisodiyotining mavjudlik va rivojlanish shakliga, uning ichki mexanizmiga aylanib boradi. 9Jahon xо‘jaligi nima? Zamonaviy jahon xо‘jaligi bu - bozor iqtisodiyotining obyektiv qonunlariga buysunuvchi, о‘zaro bog‘liq bо‘lgan milliy iqtisodiyotlar birlashmasi, global iqtisodiy organizmdir. Jahon xо‘jaligi rivojlanishinig bosqichlari. Vujudga kelish va rivojlanishda u zoq va qiyin yо‘l bosib о‘tdi. Ayrim tadqiqotchilar uning vujudga kelishini Rim imperiyasi davriga bog‘lashadi. Bunda ular Rim imperiyasini о‘sha vaqtdagi butunjahon xо‘jalik tizimi deb baholaydilar. Boshqa olimlar Jahon xо‘jaligi faoliyat kо‘rsata boshlagan vaqtni XV-XVI asrlar, ya’ni buyuk jug‘rofiy kashfiyotlar davri bilan bog‘laydilar. Aynan shu kashfiyotlar qimmatbaho toshlar, metallar, shirinliklar va kо‘llar bilan xalqaro savdoning tez rivojlanishiga sabab bо‘ldi. Ammo bu davrdagi jahon xо‘jaligi cheklangan bо‘lib, faqat savdogarlar sarmoyalari ishlaydigan soha edi. Zamonaviy jahon xо‘jaligi sanoat inqilobidan keyin, kapital monopol bosqichiga о‘tishi davomida vujudga keldi. XIX asr oxiri-XX asr boshidagi jahon xо‘jaligi XXasrning 60-90-yillaridagi jahon xо‘jaligidan sezilarli farq qiladi. XX asrdagi jahon xо‘jaligi «kapital kuchiga» nisbatan kо‘p jihatdan oddiy kuchga, iqtisodiyotga yot bо‘lgan majburiyatlarga asoslangan edi. Bu davrdagi jahon xо‘jaligida о‘ tkir qarama-qarshiliklar mavjud edi. Bu esa uni nobarqaror qilardi. Bu imperialistik mamlakatlar о‘rtasidagi qarama- qarshiliklar (ikkita jahon urushiga olib kelgan), shuningdek, sanoati rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar о‘ rtasidagi qarama-qarshiliklardir. XX asr о‘rtalariga kelib jahon xо‘jaligi ikki qismga : jahon kapitalistik va jahon sotsialistik xо‘jaliklarga bо‘lingan edi. Jahon iqtisodiy aloqalari tizimida jahon kapitalistik xо‘jaligi ustunlik qilar edi. 90-yillar boshida xalqaro savdo tovar aylanmasining 10 dan 9 qismi jahon kapitalistik xо‘jaligi doirasida ruy berardi; 80-yillar oxirida xalqaro iqtisodiy ayirboshlash kanal l ar i or qal i kapi t al i st i k dunyo um um i y yal pi m ahsul ot i ni ng bor - yо‘ g‘ i 5dan 1 qismi sotilardi xolos. Sobiq sotsialistik mamlakatlarda jahon milliy daromadining 3 dan 1 qismi, shu jumladan UIYOK davlatlarida – 4 dan 1 qismi ishlab chiqarilardi. 960-yillardan boshlab jahon xо‘jaligi tizimiga rivojlanayotgan davlatlar qо‘ shildi. 70-yillarning о‘rtalarida ular orasida YAID -«yangi industrial davlatlar», ya’ni Janubi-Sharqiy Osiyo (1-oqim - 4 kichik «ajdaho»- Janubiy Koreya, Tayvan, Gonkong, Singapur ) va Lotin Amerikasi davlatlari Braziliya, Argentina, Meksika sezilarli darajada ajralishdi. S S S R t a r q a l i b k e t g a n i d a n k e y i n v a S h a r q i y Y e v r o p a d a i n q i l o b i y о‘zgarishlardan keyin jahon xо‘jaligi yaxlit, butun organizm kо‘rinishni oldi. Shakllanayotgan global jahon xо‘jaligi bir tekis bо‘lmagan holda, о‘z ichiga sanoati rivojlangan davlatlar, rivojlanayotgan davlatlar va о‘tish shaklidagi iqtisodiy tizimli davlatlarning milliy iqtisodiyotlarini о‘z ichiga oladi. Tashqi bozorga yuz tutgan Kо‘plab qarama-qarshiliklar va turlicha tendensiyalarni saqlab qolgan holda XXI asr bо‘sag‘asidagi jahon xо‘jaligi XX asr о‘rtasidagi jahon xо‘jaligidan solishtirib bо‘lmaydigan darajada kо‘proq ajralmas, integratsiyalashgan va dinamikdir. XXI asr bо‘sag‘asidagi Jahon xо‘jaligi - о‘z miqyosiga kо‘ra globaldir; u tо‘liq ravishda bozor iqtisodiyotining tamoyillari, xalqaro mehnat taqsimotining obyektiv qonuniyatlariga, ishlab chiqarishning baynalminallashuviga asoslanadi. Urushdan keyingi о‘n yillikda Jahon xо‘jaligi rivojining yetakchi tendensiyalaridan biri, bu kо‘plab davlatlarning birin-ketin yopik milliy xо‘jalikdan iqtisodiy ochiq tipdagi xо‘jalikga о‘tish h isoblanadi. Urushdan keyingi iqtisodiy tiklash davrida va keyingi yillardagi boshlab, G‘arb davlatlari hukumatlari yanada faol ravishda oldingi avtokratik qoldiqlardan kutilyaptilar. Aynan AQSH «Ochiq savdo», «Ochiq iqtisodiyot» degan tezislari bilan chiqdilar. Bu avvalo jahon bozorida о‘z hohishlarini о‘tkazish uchun edi. Ikkinchi jahon urushidan g‘olib va yanada boyib chiqqan jahonning eng ilg‘or savdo mamlakati sifatida yangi iqtisodiy tartib qо‘llanmalari taklif etildi. Bunday «erkin savdo» va «ochiq iqtisodiyot» hukmron iqtisodiyotning kamroq rivojlangan davlatlarga qarshi quroli, amerika korporatsiyalarining tutib bо‘lmas ekspansiyaga intilishlari edi. Bunday «ochiq» iqtisodiyot haqida Fransiyalik 9iqtisodchi Mishel Pebro ochiq-oydin shunday degan «Ochiq, erkin savdo- ilg‘or iqtisodiyot uchun eng qulay о‘yin qoidalaridir». Ammo urushdan keyingi dunyoda ijtimoiy-iqtisodiy holatning о‘zgara borishi bilan ochiq iqtisodiyot haqida tezis bir tomonlamalik, amerika ekspansionizmining manfaatlariga yо‘naltirilganlikni yо‘qotdi va obyektiv, chuqur omillar faoliyatiga asoslangan, jahon xо‘jalik aloqalarining baynalmilallashuvi ma’nosini ola boshladi. Ochiq i q tisodiyotni shakllantirishda davlat katta rol о‘ ynadi. Davlat tovar va xizmatlar olib chi q ishni ra g‘ batlantirib, xorijiy firmalar bi l an kooperatsiyalarga, tashqi iqtisodiy alo q alar rivojlanishiga yordamlashib о ‘ziga eksportga y о‘ naltirilgan ishlab chi q arishlarni ra g‘ batlantirish funksiyasini oldi. Chet eldan investitsiyalar, texnologiyalar, ishchi kuchi va axborot o q ib kelishini yengillashtirgan musta h kam h u q u q iy asos yaratildi. Mamlakatlarning ochiqro q i q tisodiyotga о‘ tishlari transmilliy korporatsiyalar (TMK) faoliyati bilan tezlashdi. Yangi bozorlarni о ‘zlashtirishga intilib, turli mamlakatlarda k о ‘plab filiallar, shu’ba k orx onalari tashkil etib, TMK chet davlatlarning proteksionistik t о‘ si q larni aylanib о‘ tardilar va xalqaro iqtisodiy ayirboshlashni ba y nalmi n allashtirdilar. XX asrning ikkinchi yarmida transport, axborot-alo q a vositalarining sezilarli rivojlanishi ham milliy i q tisodiyotlar ochiqligi rivojlanishida, a h oli h arakatchanligining oshishida katta ra g‘ batlantiruvchi rol о‘ ynadi. Asta-sekin, u zo q va q t mobaynida davlatlarning bir-biridan ajratib turgan savdo-iqtisodiy, valyuta-moliyaviy t о‘ si q lar olib tashlandi. Xalqaro ayirboshlashning erkinlashtirilishi milliy x о ‘jaliklarning tashqi sharoit va ta’sirlarga moslashishini yengillashtirdi, ularning xalqaro mehnat ta q simotiga yanada faol q о‘ shilishiga imkon yaratdi. 60-yillardan boshlab ochiqlik jarayonlari q ator rivojlanayotgan mamlakatlarga tar q ala boshladi. 80-yillar boshidan Xitoy ham ochiqlik siyosatiga tarafdorligini e’lon q ildi. «Ochiqlik termini» dunyoning k о ‘plab mamlakatlari lu g‘ atiga kirdi. Masalan arabcha-«infitax», xitoycha-«kayfan». 9«Erkin savdo» va «ochiq i q tisodiyot» tushunchalarini far q lash lozim. «Erkin savdo» h a q idagi tezis A.Smit siyosiy i q tisodiyotidan boshlanadi va zamonaviy amerika i q tisodchilarining kashfiyoti emas. «Ochiq i q tisodiyot» tushunchasi ishlab chi q arish omillari, axborot, milliy valyutalarning о ‘zaro almashuvining erkin h arakatini о ‘z ichiga olgan tovarlar savdosi sifatida «erkin savdo» tezisidan kengro q tushunchadir. Iqtisodiyotning eng muhim о‘lchovlaridan biri ma’lum iqtisodiy maqsadga muvofiqlik va xalqaro raqobatbardoshlilik doirasida (soha va makroiqtisodiy darajada) kapital quyilmalar, texnologiyalar, axborot oqimini rag‘batlantiruvchi qulay investitsion muhitdir. Ochiq iqtisodiyot ichki bozorning chet el kapitali, tovarlari, texnologiyalari, axborotlari, ishchi kuchining oqimi uchun aqlga tо‘g‘ri keladigan darajada ochiqligini nazarda tutadi. Ochiq iqtisodiyotning afzalliklari quyidagilardir: - ishlab chiqarish ixtisoslashuvi va koperatsiyalashuvining chuqurlashishi; - resurslarni mulohazakorlik bilan samaradorlik darajasiga qarab taqsimlash; - xalqaro iqtisodiy aloqalar tizimi orqali jahon tajribasining tarqalishi; - jahon bozoridagi raqobat tomonidan rag‘batlantiriladigan milliy ishlab chiqaruvchilar orasida raqobatning kuchayishi. Shakllanib bо‘lgan ochiq iqtisodiyot va ochiq iqtisodiyotga о‘tish bir xil narsa emas. Ochiq iqtisodiyot davlatning tashqi iqtisodiy aloqalarida nazoratsizlik va hamma narsa mumkin, chegaralar ochiq degani emas. Ochiq iqtisodiyot uning aqlga sig‘adigan darajada amalga oshirish mexanizmini shakllantirishda davlatning sezilarli aralashuvini talab qiladi. Hech bir mamlakatda iqtisodiyotning absolyut ochiqligi yо‘q. Stixiyali ochiqlik nafaqat iqtisodiy rivojlanish yordam bermaydi, balki iqtisodiy xavfsizlikka xavf tug‘diradi. Samaradorlik, raqobatbardoshlik, milliy xavfsizlik tamoyillari asosida kо‘rilgan ochiqlik eksport strukturasi va kapital h arakati, shuningdek ular tashqi dunyo bilan о‘zaro ta’sirining faqat shakliga emas, balki valyuta, soliq, kredit va investitsiya siyosatini hisobga olmasdan turib tushunib bо‘lmaydi. 9Ochiqlik miqdorining 1-darajali indikatoriga eksport va importning ichki yalpi mahsulotdagi ulushini kiritish mumkin. Ularning kombinatsiyasi alohida milliy iqtisodiyotlarning jahon bozori bilan aloqalarining miqyosi haqida tushuncha beradi. Shunday qilib, eksportning YAIMga munosabati eksport kvotasi sifatida aniqlanadi: Ek k E/YAIM x 100%, bu yerda Ek - eksport kvotasi, E - eksport h ajmi. Agar Ek k 10% b о‘ lsa, i q tisodiyotning ochi q ligi ma q sadga muvofi q h isoblanadi. I q tisodiyot ochi q ligining boshqa k о‘ rsatkichi import bilan YAIM munosabatidan kelib chi q uvchi import kvotasi k о‘ rsatkichidir: Ik k I/YAIM x 100%, bu yerda Ik - import kvotasi, I - import h ajmi. Ochi q likning kompleks k о‘ rsatkichlaridan biri deb odatda tashqi savdo kvotasi k о‘ rsatiladi : TSk k TS/YAIM x 100%, bu yerda TSk -tashqi savdo kvotasi, TS - tashqi savdo oborotining h ajmi. Bu k о‘ rsatkichning kamchiligi unda kapital eksporti kattaligining h isobga olinmaganligidir. Q uyida «katta yettilik» davlatlari uchun tashqi savdo kvotasi k о‘ rsatkichlari keltirilgan: Angliya 41,8% Germaniya 50,8% AQSH 17,0% Yaponiya 17,8% Mamlakat ichki bozorining hajmi, uning iqtisodiy rivojlanganlik darajasi, shuningdek mamlakatning xalqaro ishlab chiqarishda qatnashuvining roli iqtisodiyot ochiqligi darajasi va xalqaro iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi darajasiga ta’sir qiluvchi omillardir. Ishlab iqarish kuchlarini joylashtirish bevosita hududiy mehnat taqsimoti bilan bog'liq. Ammo hududiy mehnat taqsimoti asosan ishlab chiqarishning 9hududiy tarkibini bildiradi va shu sababli u aholi va mehnat resurslarini o'z ichiga olmaydi. Aholining joylanishi esa ko'p hollarda ishlab chiqarishni hududiy tashkil qilish bilan belgilanadi. HMT — ning rivojlanishida transportning roli katta. Chunki transport mahsulot ishlab chiqarilgan joy bilan uni iste'mol qiladigan rayon o'rtasidagi aloqadorlikni bajaradi, transport harakati esa mahsulotning iste'mol rayonidagi qiymatiga kiradi. HMT - da bir necha bosqich yoki daraja mavjud. chunonchi, sobiq Ittifoq davrida ular quyidagilar edi: • Xalqaro yoki mamlakatlararo mehnat taqsimoti; • Sotsialistik yoki kapitalistik mamlakatlar orasidagi mehnat taqsimoti; • Butunittifoq mehnat taqsimoti; • Yirik iqtisodiy rayonlar doirasidagi mehnat taqsimoti; • Respublikalar ichidagi mehnat taqsimoti. Bu yerda ta'kidlash kerakki, ilgarigi tizimda oxirgi ikki bosqichda hududiy mehnat taqsimoti amalda yo'q edi. masalan, O'rta Osiyo iqtisodiy rayoni mamlakatga asosan paxta yetishtirib berardi; O'zbekiston ichida esa bu taqsimot yanada zaif edi. Huddi shunday vaziyat respublikamiz ichida yanada yaqqolroq ko'rinadi. Binobarin, milliy iqtisodiyotning biryoqlama, paxta yakka hokimligiga yo'naltirilgan tizimning o'rniga turli tarmoqlarga ixtisoslashgan xo'jalik tarkibini vujudga keltirish zarur. Sobiq Ittifoqdan meros qolgan hududning tor ixtisoslashuvi ayrim viloyatlarda, masalan, Sirdaryo, Jizzax, Namangan, Surxondaryo, Xorazmda tamomila o'zgartirilganicha yo'q. Shu bois, mamlakatimizda ichki — mintaqalar va viloyatlar va hatto viloyat doirasida mehnat taqsimotini chuqurlashtirish lozim. Jahon tajribasi shuni ko'rsatadiki, mamlakatlarning alohida, «berk», ya'ni eksport - importsiz rivojlanishi yaxshi iqtisodiy natijalar bermaydi. Shuning uchun ilg'or mamlakatlarda ochiq savdo, ya'ni fritreder printsiri mavjud. Bizning mustaqil mamlakatimiz ham xalqaro geografik mehnat taqsimotida, jahon bozori va xo'jalik tizimida o'ziga munosib va nufuzli o'ringa ega bo'lishi kerak. 91.2-§. Xalqaro savdo, iqtisodiy va invsestitsion aloqalarning rivojlanishi O‘zbekiston iqtisodiyot rivojlanishidagi o ‘ rni va ahamiyati Evropa Ittifoqi (EI) iqtisodiy va siyosiy ittifoq sifatida murakkab siyosiy va huquqiy tabiatga ega tuzilmadir. Shu bilan birga, Evropa Ittifoqi ham an'anaviy xalqaro tashkilotlar, ham davlatlar va davlatga o'xshash tuzilmalardan farqli jihatlarga ega. Bugungi kunda, bizning nuqtai nazarimizdan, u federativ davlat imidjini bosqichma-bosqich rivojlantirib borayotgan konfederativ xususiyatlarni o'zida mujassam etgan davlatga o'xshash xalqaro tashkilotning o'ziga xos namunasini tashkil etadi. Shu jihatdan Markaziy Osiyo davlatlarining Yevropa Ittifoqi bilan o‘zaro munosabatlari boshqa xalqaro tashkilotlar bilan munosabatlaridan farq qiladi. Ushbu tadqiqotning maqsadi Sheriklik va hamkorlik to‘g‘risidagi bitimlarni va ulardagi kamchiliklarni o‘rganish orqali Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo respublikalari o‘rtasidagi ikki tomonlama munosabatlarning huquqiy jihatlariga umumiy nuqtai nazar berishdan iborat. Bu erda O'zbekiston Respublikasiga alohida e'tibor qaratiladi. Yevropa Ittifoqi va O‘zbekiston, shuningdek, Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligining (MDH) boshqa respublikalari nomidan Yevropa hamjamiyatlari o‘rtasida imzolangan Sheriklik va hamkorlik to‘g‘risidagi bitimlar o‘ziga xos tarixga ega. "Sovuq urush" davrida mafkura tufayli Yevropa hamjamiyatlari va O'zaro Iqtisodiy Yordam Kengashi (Komekon) munosabatlari uzoq vaqt davomida boshi berk ko'chada edi. Evropa hamjamiyatlari va Komekon o'rtasidagi diplomatik munosabatlar 1988 yil 25 iyunda Lyuksemburgda Evropa Iqtisodiy Hamjamiyati va Komekon o'rtasida qo'shma deklaratsiya imzolangandan keyingina o'rnatildi. [1] 1988-yil sentabrda diplomatik munosabatlar o rnatilgandan so ng,ʻ ʻ YEIH-SSSR munosabatlari EEC-Komekkon doirasidan chiqib, ikki tomonlama asosga aylandi. Shundan so'ng, Evropa Kengashi SSSR bilan munosabatlarga oid Evropa Komissiyasining takliflarini ma'qullaydigan rezolyutsiyani qabul qildi. [2] . Savdo-iqtisodiy hamkorlik to g risidagi bitimlarni tuzish bo yicha 1988- ʻ ʻ ʻ yildan boshlangan uzoq muzokaralardan so ng “Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyati va ʻ 9Atom energiyasi bo yicha Yevropa hamjamiyati hamda Sovet Sotsialistikʻ Respublikalar Ittifoqi o rtasida savdo-iqtisodiy va tijorat hamkorlik to g risidagi ʻ ʻ ʻ Bitim” vazir tomonidan imzolandi. SSSR tashqi ishlar vaziri E.Shevarnadze va 1989-yil 18-dekabrda YeIH Kengashining o sha paytdagi raisi R.Duma (YEOIH ʻ SSSR bilan yadroviy hamkorlikni o rnatish to g risidagi bitimga kiritilgan edi) ʻ ʻ ʻ [3] . 1991 yilda Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyati va SSSR o'rtasidagi munosabatlarda jiddiy o'zgarishlar ro'y berdi. 1991 yil 28 iyunda Komekon parchalandi. 1991 yil oxirida Sovet Ittifoqi xalqaro huquq sub'ektlari qatoriga kirmadi va xalqaro maydonni butunlay tark etdi. Yangi mustaqil davlatlarning paydo bo'lishi Yevropa hamjamiyatiga mintaqa bilan bog'liq mutlaqo yangi strategiyani ishlab chiqish va mustaqil respublikalar bilan o'zaro munosabatlarning yangi huquqiy asoslarini yaratish vazifasini qo'ydi. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, SSSR parchalanganidan keyin 1989 yil 18 dekabrda Bryusselda imzolangan "Savdo-iqtisodiy va tijorat hamkorlik to'g'risidagi bitim" o'rniga mutlaqo yangi shartnoma loyihasini tayyorlash uchun uzoq vaqt talab qilindi. 1992 yil 5 oktyabrda Evropa Ittifoqi Kengashi Evropa Komissiyasiga yangi mustaqil davlatlar bilan sheriklik va hamkorlik to'g'risidagi bitimlarni tuzish uchun muzokaralar o'tkazishga ruxsat beruvchi rezolyutsiyani qabul qildi. [4] . Biroq MDHning har bir davlati bilan Sheriklik va hamkorlik to‘g‘risidagi bitimlar imzolanmasa va kuchga kirmas ekan, 1989-yilda sobiq Sovet Ittifoqi bilan tuzilgan savdo va savdo hamkorligi to‘g‘risidagi shartnoma hamon yaxshi ishlagan. Shunday qilib, bir tomondan Yevropa hamjamiyatlari va ularga a zo ʼ davlatlar, ikkinchi tomondan esa Markaziy Osiyo respublikalari o rtasida sheriklik ʻ munosabatlarini o rnatuvchi Sheriklik va hamkorlik to g risidagi bitimlar (SHK) ʻ ʻ ʻ barcha 12 Mustaqil Davlatlar Hamdo stligi bilan bosqichma-bosqich imzolandi. ʻ (MDH). Birinchisi Rossiya Federatsiyasi bilan 1994-yil 26-iyunda imzolangan va 1997-yil 1-dekabrda kuchga kirgan. O zbekiston bilan 1996-yil 21-iyunda, ʻ Qozog iston bilan 1995-yil 23-yanvarda, Qirg iziston bilan 9-fevralda PXA ʻ ʻ imzolangan. , 1995 yil va ularning barchasi 1999 yil 1 iyuldan kuchga kirdi. Bir tomondan Yevropa hamjamiyatlari va ularga a zo davlatlar, ikkinchi tomondan ʼ 9Tojikiston Respublikasi o rtasida sheriklik munosabatlarini o rnatuvchi Sheriklikʻ ʻ va hamkorlik to g risidagi Bitim imzolandi. 2004 yil 11 noyabrda va 2010 yil 1 ʻ ʻ yanvardan kuchga kirdi. Turkmaniston bilan PCA 1998 yil 24 mayda, Belarus bilan 1995 yil 6 martda imzolangan va ular hali kuchga kirmagan; 1994 yil 16 iyunda Ukraina bilan, 1994 yil 28 noyabrda Moldova bilan, Gruziya, Armaniston va Ozarbayjon bilan 1996 yil 22 martda imzolangan va 1997 yildan boshlab kuchga kirgan. [5] . Yevropa Ittifoqi va Turkmaniston o'rtasidagi PCA hali kuchga kirmaganligi sababli, Evropa Ittifoqining ikkala mamlakat bilan savdo aloqalari boshqa hujjatlarga asoslanadi. Shuning uchun ham Turkmaniston bilan ikki tomonlama savdo aloqalarida Yevropa Ittifoqi Sovet Ittifoqi bilan 1989 yilda imzolangan Savdo va hamkorlik shartnomasiga asoslanadi. “Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo: yangi sheriklik strategiyasi”ga alohida e’tibor qaratish lozim, chunki u Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar tizimida o‘ziga xos o‘rin tutadi. 2007-yil 21-22- iyun kunlari Yevropa Kengashi tomonidan qabul qilingan Strategiya Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyo bilan munosabatlarining umumiy asosi bo‘lib, hamkorlikning barcha sohalarida munosabatlarni strategik jihatdan mustahkamlashga qaratilgan. Markaziy Osiyo strategiyasi asosan boshqa vositalar, jumladan, Yevropa hamjamiyati va Markaziy Osiyo davlatlari o rtasidagi ikki ʻ tomonlama kelishuvlar, xususan, Sheriklik va hamkorlik to g risidagi va ʻ ʻ vaqtinchalik bitimlar, Savdo va hamkorlik to g risidagi bitimlar, shuningdek, ʻ ʻ Yevropa Ittifoqining ko plab yordam sxemalari orqali amalga oshiriladi. ʻ tashabbuslar va dasturlar. O‘zbekiston hamkorligi O‘zbekiston mustaqillikka erishgan kunlardanoq Yevropa Ittifoqi bilan hamkorlikni tashqi siyosatining ustuvor yo‘nalishi deb e’lon qildi. Yevropa Ittifoqi, o'z navbatida, O'zbekistonni o'zining muhim hamkori deb biladi. O‘zbekiston hukumati va Yevropa hamjamiyatlari komissiyasi o‘rtasida 1992-yil 15-aprelda imzolangan o‘zaro anglashuv memorandumi Yevropa Ittifoqi va 9O‘zbekiston o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning huquqiy asoslarini yaratdi. Diplomatik munosabatlar 1994-yil 16-noyabrda o rnatilgan.ʻ Ikki tomonlama muloqot 5 ta qo shma organ doirasida o tkaziladi: ʻ ʻ Hamkorlik kengashi, Hamkorlik bo yicha qo mita, Parlament hamkorlik qo mitasi, ʻ ʻ ʻ Savdo va investitsiyalar bo yicha quyi qo mita, Adliya, ichki ishlar bo yicha quyi ʻ ʻ ʻ qo mita va tegishli masalalar. Ushbu organlar turli sohalardagi o'zaro ʻ munosabatlarni muntazam muhokama qilish va ularni yanada rivojlantirish yo'llarini ishlab chiqish uchun asos yaratadi. Yevropa Ittifoqi va O‘zbekiston o‘rtasida imzolangan ko‘p tomonlama shartnomalar quyidagilardan iborat: “Bir tomondan Yevropa hamjamiyatlari va ularga a’zo davlatlar, ikkinchi tomondan O‘zbekiston Respublikasi o‘rtasida sheriklik munosabatlarini o‘rnatuvchi Sheriklik va hamkorlik to‘g‘risidagi Bitim” Italiyaning Florensiya shahrida imzolangan. , 1996 yil 21 iyun; 1996 yil 14 noyabrda Bryusselda imzolangan "Savdo va uning boshqa qo'shimcha choralari bo'yicha muvaqqat bitim" (Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyoning boshqa respublikalari o'rtasida xuddi shunday shartnomalar imzolangan 1 ); 1993 yil 18 iyunda imzolangan "To'qimachilik mahsulotlari savdosi to'g'risida"gi shartnoma [7] (Evropa Ittifoqi va Markaziy Osiyoning boshqa respublikalari o'rtasida xuddi shunday shartnomalar imzolandi 2 ); 2003-yil 6-oktabrda O‘zbekiston Respublikasi hukumati bilan Atom energiyasi bo‘yicha Yevropa hamjamiyati o‘rtasida imzolangan “Atom energiyasidan tinch maqsadlarda foydalanish bo‘yicha hamkorlik akti” 2004-yil 1-avgustdan kuchga kirdi. O‘zbekiston Respublikasi bilan Yevropa hamjamiyatlari o‘rtasida tuzilgan shartnomalar orasida 1996-yil 21-iyunda Florensiyadagi (Italiya) “Fortezza de Basso” qo‘rg‘onida bo‘lib o‘tgan Yevropa Ittifoqiga a’zo davlatlarning navbatdagi yig‘ilishida imzolangan YHQ muhim o‘rin tutadi. roli. Sheriklik va hamkorlik to g risidagi Bitim O zbekiston Respublikasi Oliy ʻ ʻ ʻ Majlisining 1996-yil 30-avgustdagi 292-son Farmoni bilan ratifikatsiya qilingan. 1 Bu yerda Qozog‘iston va Qirg‘iziston nazarda tutilgan. 2 Agreements related to the trade of textile were signed with Kazakhstan, Tajikistan, and Turkmenistan in December 1999. Content of these agreements is almost the same. 9Shartnoma 1999-yil iyun oyida Fransiya parlamenti tomonidan ratifikatsiya qilinganidan keyin 1999-yil 1-iyulda kuchga kirdi. Sheriklik va hamkorlik to'g'risidagi bitim taraflari. O‘zbekiston Respublikasi bir tomondan, “A’zo davlatlar” nomli Yevropa hamjamiyatini tashkil etish to‘g‘risidagi shartnomada, ko‘mir va po‘lat bo‘yicha Yevropa hamjamiyatini tashkil etish to‘g‘risidagi shartnomada, Atom energiyasi bo‘yicha Yevropa hamjamiyatini tashkil etish to‘g‘risidagi shartnomada – Belgiya Qirolligida nazarda tutilgan tomonlar. Daniya, Germaniya Federativ Respublikasi, Gretsiya Respublikasi, Ispaniya Qirolligi, Fransiya Respublikasi, Irlandiya, Italiya Respublikasi, Lyuksemburg Buyuk Gertsogligi, Niderlandiya Qirolligi, Avstriya Respublikasi, Portugaliya Respublikasi, Finlyandiya, Shvetsiya Qirolligi, Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya Birlashgan Qirolligi, shuningdek, Yevropa hamjamiyati, Yevropa ko mir va po lat hamjamiyati, boshqa qismining Yevropaʻ ʻ atom energiyasi hamjamiyati PCAning asosiy tomonlari hisoblanadi. Qo'shilish to'g'risidagi shartnomaga muvofiq [8] Evropa Ittifoqiga a'zo davlatlar va Chexiya, Estoniya, Kipr, Latviya, Litva, Vengriya, Malta, Polsha, Slovakiya, Sloveniya o'rtasida 2003 yil 16 aprelda Afinada imzolangan va 2004 yil 1 mayda kuchga kirgan. davlatlar PCAga qo'shildi. Bu jarayon “Chexiya Respublikasining qo shilishini hisobga olgan holda bir ʻ tomondan O zbekiston Respublikasi, ikkinchi tomondan Yevropa hamjamiyatlari ʻ va ularga a zo davlatlar o rtasida sheriklik o rnatish to g risidagi Sheriklik va ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ hamkorlik to g risidagi Bitimga eslatma” bilan qonuniy tartibga solinadi. , ʻ ʻ Estoniya Respublikasi, Kipr Respublikasi, Latviya Respublikasi, Litva Respublikasi, Vengriya Respublikasi, Malta Respublikasi, Polsha Respublikasi, Slovakiya Respublikasi, Sloveniya Respublikasi Yevropa Ittifoqiga” [3] . Shunday qilib, Sheriklik va hamkorlik shartnomasida ishtirok etuvchi davlatlar soni 25 taga yetdi. Bolgariya va Ruminiya 2007 yilda Ittifoqqa qo'shilishi natijasida; Evropa Ittifoqining oxirgi yangi a'zosi - Xorvatiya 2013 yilda qo'shilgan; hozir 28 ta shtat bor. [9] 9Shunday qilib, Yevropa hamjamiyati, Atom energiyasi bo yicha Yevropaʻ hamjamiyati, shuningdek, ularning 28 ta a zo-davlati va O zbekiston Respublikasi ʼ ʻ PCA ishtirokchilari hisoblanadi. Shartnomalar huquqi to'g'risidagi Vena konventsiyasi (1969) shartnomaning haqiqiy emasligi, bekor qilinishi, uning amal qilishini bekor qilish yoki to'xtatib turish bilan bog'liq nizoli vaziyatlarni sud orqali hal qilish, hakamlik va yarashtirish mexanizmlarini taklif qiladi (65, 66-moddalar). Sheriklik va hamkorlik to‘g‘risidagi bitim doirasida ikki va ko‘p tomonlama tushunmovchiliklarni hal etishning shaffof huquqiy mexanizmlarini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish zarur. Quyidagilarni hisobga olish kerak: Agar shartnomada vakolatlarni ajratishning aniq ko'rsatmasi bo'lmasa yoki Yevropa Ittifoqi va a'zo davlatlarning aralash yoki qo'shma vakolatlari doirasida xalqaro huquqiy javobgarlik yuzaga kelgan vaziyat yuzaga kelsa, da'vogar (O'zbekiston Respublikasi) bir vaqtning o'zida ayblov qo'yish huquqiga ega. Evropa Ittifoqiga (yoki hamjamiyatlarga), shuningdek (a) a'zo davlat(lar)ga qarshi. Bizning fikrimizcha, Sheriklik va hamkorlik to‘g‘risidagi bitimni uni amalga oshirishning o‘tgan yillaridagi 15 yillik tajribasini, Yevropa Ittifoqi integratsiyasining gorizontal va vertikal kengayishi natijasida ro‘y bergan tarkibiy va sifat o‘zgarishlarini hisobga olgan holda yangilash dolzarb bo‘lib qoldi ( kengaytirish va chuqurlashtirish), O‘zbekiston Respublikasi ichki va tashqi siyosatining zamonaviy tendentsiyalarga mos keladigan o‘ziga xos mazmuni. O'zbekistonda PSAni amalga oshirish uchun ikkita kun tartibi va bitta chora- tadbirlar rejasi ishlab chiqilgan. Ushbu hujjatlar tahlili shuni ko'rsatadiki, O'zbekiston Respublikasi yuqoridagi kelishuvni amalga oshirish uchun ozmi- ko'pmi qadam tashlamoqda. 91.3-§. Mamlakatimiz iqtisodiyotiga xalqaro hamkorlik va investitsiyalarni jalb qilish masalalari va ularning tashqi savdoni rivojlanishidagi xususiyatlari. О‘zbekiston mustaqillikni qо‘lga kiritishiga qadar mamlakatdagi tashqi iqtisodiy faoliyat sobiq Sovet Ittifoqining tegishli vazirliklari ixtiyorida bо‘lgan. О‘sha davrlarda respublika vazirliklari ichki xо‘jalik aloqalarini amalga oshirish bilan chegaralanib qolgan edi. О‘tgan asrning 80-yillari 2-yarmida О‘zbekistonda tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish bilan shug‘ullanuvchi davlat tuzilmalari faoliyat kо‘rsata boshladi. О‘zbekiston bir qancha xorijiy mamlakatlar bilan mustaqil iqtisodiy hamkorlikni yо‘lga qо‘yishga kirishdi. Bu masala respublika rivojining ustuvor, davlat siyosatining muhim yо‘nalishlaridan biri bо‘lib qoldi. Bu yо‘nalishda dastlab, “О‘zbekxorijsavdo” (“О‘zbekinotorg”) birlashmasi faoliyat kо‘rsatdi. Uning negizida 1990 yil 12 iyulda О‘zbekiston SSR Tashqi savdo va xorijiy aloqalar davlat qо‘mitasi tashkil etildi. 1992 yil 12 fevralda bu davlat qо‘mitasi Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligiga aylantirildi. О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 17 noyabrdagi “Respublikada tashqi iqtisodiy faoliyatni takomillashtirish va Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligini qayta tashkil etish” tо‘g‘risidagi qaroriga muvofiq, Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi qayta tashkil qilindi. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 21 oktabrdagi “Tashqi iqtisodiy aloqalar sohasida boshqaruv tizimini yanada erkinlashtirish va takomillashtirish tо‘g‘risida” gi farmoniga asosan О‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi О‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi etib qayta tashkil qilindi. Tashqi iqtisodiy aloqalarni keng rivojlantirish va chuqurlashtirish, xorijiy investitsiyalarni jalb etishni faollashtirish va tashqi savdoni yanada erkinlashtirish maqsadida О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 21 iyuldagi “Tashqi iqtisodiy va savdo aloqalari, xorijiy investitsiyalarni jalb etish sohasida boshqaruv tizimini takomillashtirish tо‘g‘risida” gi farmoniga asosan, О‘zbekiston 9Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi О‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi etib qayta tashkil qilindi. О‘zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo sohasidagi yangi strategiyasi quyidagi yо‘nalishlarni о‘z ichiga oladi: tashqi iqtisodiy faoliyat, eksportni rag‘batlantirish, xorijiy investitsiyalar jalb etish, tashqi savdoni erkinlashtirish, tashqi savdo aloqalarini kengaytirish va mustahkamlash; jahon tovarlar (kapitallar, xizmatlar) bozorlarining kompleks marketing tadqiqotlarini amalga oshirish, ichki va tashqi bozorlar istiqbollarini hamda samaradorligini hisobga olgan holda uluarning ahvolini chuqur tahlil etish va rivojlanishini prognoz qilish, xorijiy sheriklar bilan uzoq muddatli, barqaror savdo- iqtisodiy munosabatlarni о‘rnatishga qaratilgan chora-tadbirlar ishlab chiqish va amalga oshirish; iqtisodiyotni rivojlantirish va raqobatbardoshligini oshirish hamda uning jahon iqtisodiy tizimiga integratsiyalashuvi bо‘yicha amaliy chora-tadbirlar ishlab chiqish va amalga oshirish va boshqalar. Mustaqil Respublikaning tashqi iqtisodiy aloqalar sohasidagi yangi siyosati jahondagi juda kо‘p mamlakatlar bilan kо‘p tomonlama aloqalarni kengaytirishda о‘z ifodasini topmoqda. Hozirda О‘zbekiston 140 dan ortiq davlatlar bilan savdo- iqtisodiy aloqalarni о‘rnatgan. Shulardan 42 tasi bilan о‘zaro savdoda qulaylik berish rejimi tadbiq etilgan, 47 ta davlat bilan esa investitsiyalarni о‘zaro himoya qilish bо‘yicha bitimlar imzolangan (2006). О‘zbekistonning Osiyo, Yaqin Sharq, Yevropa va Amerikaning 70 dan ortiq davlatlari bilan savdo-iqtisodiy hamkorligi yildan-yilga rivojlanib bormoqda. Ularning orasida О‘zbekistonning Rossiya (tashqi savdo aylanmasida ulushi 21,7%), Koreya Respublikasi (5,9%), Turkiya (5,5%), Qozog‘iston (5,4 %), Xitoy (5,1%), Eron (4,9%), Germaniya (3,4%), AQSH (2,8%) va boshqa mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqalari muhim о‘rinda turadi (2006). О‘zbekistonga, asosan quyidagi tovarlar import yо‘li bilan olib kelinadi: mashina va uskunalar, kimyo mahsulotlari va plastmassa, qora va rangli metallar va ulardan ishlangan buyumlar, farmatsevtika mahsulotlari, transport vositalari va boshqalar. Agar mustaqillikning dastlabki yillarida jami eksport hajmining 50% 9dan ziyodi paxta tolasining ulushiga tо‘g‘ri kelgan bо‘lsa, hozirgi paytda u 20% dan ham kamroqni tashkil etmoqda. Ayni paytda paxta ip va ip gazlamalar, kimyo mahsulotlari va plastmassa, avtomobillar eksporti tezkor о‘sdi, xizmatlar va boshqa mahsulotlarning eksporti ham ortib bormoqda. 2000-2005 yillarda mahsulot eksporti bо‘yicha muhim natijalarga erishildi, mamlakatimizda ishlab chiqarilgan mahalliy mahsulotlarni eksport qilish 2003 yilda 24,6% ga, 2004 yilda esa 30,3% ga oshdi. Eksport tarkibida tayyor mahsulot ulushi 52% ga yetdi. Import tarkibida ham sifat о‘zgarishlari rо‘y berdi. Yetakchi sanoat tarmoqlarini zamonaviylashtirish va texnologik jihatdan yangilash, raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarishga yо‘naltirilgan yangi ishlab chiqarish korxonalarini tashkil etish tomon tutilgan yо‘l davom ettirildi. Import qilinadigan mahsulotlar tarkibida mashina va asbob-uskunalar ustunlik qilmoqda. Tashqi savdo munosabatlarini bundan buyon yanada rivojlantirishda tayyor mahsulot va butlovchi qismlarni mahalliy xom ashyodan ishlab chiqarishni mahalliylashtirish dasturiga katta ahamiyat berilmoqda. 1-jadval О‘zbekiston Respublikasi tashqi savdosining rivojlanishi va uning tovar tarkibi (%) 20 16 20 17 20 18 20 19 20 20 20 21 Eksport Shu jumladan: Paxta tolasi 27,5 24,3 22,4 19,8 18,1 19,1 Kimyo mahsulotlari va plastmassalar 2,9 2,6 3,0 3,1 4,7 5,3 Energiya manbalari 10,3 9,9 8,1 9,8 12,4 11,5 Qora va rangli metallar 6,6 6,8 6,4 6,4 8,6 9,2 Mashina va jihozlar 3,4 3,8 3,9 5,9 7,4 8,4 Oziq-ovqat mahsulotlari 5,4 3,8 3,5 2,7 3,8 3,8 Xizmatlar 13,7 14,1 15,9 14,4 11,8 12,2 Boshqa tovarlar 30,2 34,7 36,8 37,9 33,2 30,5 Jami 100 100 100 100 100 100 9Import Shu jumladan: Kimyo mahsulotlari va plastmassalar 13,6 12,7 15,1 12,8 12,5 13,6 Energiya manbalari 3,8 1,9 1,3 2,7 2,1 2,5 Qora va rangli metallar 8,6 10,9 8 7,9 10,3 10,3 Mashina va jihozlar 35,4 41,2 41,4 44,4 46 43,3 Oziq-ovqat mahsulotlari 12,3 10,8 12,5 9,9 6,8 7,0 Xizmatlar 8,5 10,3 10,6 10,2 11.1 10,4 Boshqa tovarlar 17,8 12,2 11,1 12,1 11.2 12,9 Jami 100 100 100 100 100 100 Tashqi savdo aylanmasi о‘sib borish xususiyatini saqlab kelmoqda. 2000 yilda tashqi savdo aylanmasi (mln.AQSH dollari)-6212,1; 2001 yilda – 6307,3; 2002 yilda – 5700,4; 2003 yilda – 6689,2; 2004 yilda - 8669,0; 2005 yilda - 9500,1 dan iborat bо‘ldi. Tashqi savdo aylanmasi ning 76,6% nodavlat sektori, 23,4% davlat sektori hissasiga tо‘g‘ri keladi (2005). Shu yillarda mamlakatning t о‘ lov balansi va uning mu h im tarkibiy q ismi b о‘ lgan savdo balansi yanada musta h kam landi 1 . Tashqi iqtisodiy faoliyat yо‘nalishl arini kengaytirish va umumiy hajmi ni oshirish bilan bir qatorda uning tu zilmasida, uni tashkil etish tizimi ning о‘zida ham chuqur sifat о‘zgarishla ri ruy berdi. Keyingi yillarda mamlakat iqtiso diyotida faqatgina soni kо‘paymasdan, balki ularning jahon bozorida raqobatbardosh bо‘lgan yangi turdagi mahsulotlarni ishlab chiqish va eksport q ilishi hajmi ham kо‘paydi. Tadbirkorlik faoliyatining kafolat lari va erkinligini ta’minlash, ular ni davlat ruyxatidan о‘tkazishning sod dalashtirilgan mexanizmini joriy etish, mahsulot va xizmatlarni serti fikatlashtirish tartibining bir shakl ga keltirilishi kichik biznes va tadbir korlikni yanada rivojlantirishga im kon berdi. Natijada tashqi iqtisodiy faoliyatda kichik biznes subyektlari tobora faol ishtirok etmoqda. 2005 yilda respublikada kichik biznes subyektla ri tomonidan 325,8 mln. AQSH dollari 1 https://stat.uz/uz/ 9miqdorida mahsulot eksport qilindi (respublika umumiy eksportining 6%), 1379,9 mln. AQSH dollari miqdorida mahsulot import qilindi (respublika umumiy importining 35,7%), kichik va xususiy biznesning tashqi savdo aylan masi respublika tashqi savdo aylanma sining 18,0% ni tashkil qildi (1705,7 mln. AQsh dollari). Mamlakatda iqtisodiy va siyosiy barqarorlikka erishish yо‘lida mustaqil likning birinchi yillaridan boshlab respublikada barqaror investitsiya muh iti shakllantirildi, xorijiy investorlar uchun huquqiy kafolatlar va bir qator qonuniy imtiyozlar yaratildi. Xo rijiy investitsiyalar birinchi navbat da sanoatning ustuvor tarmoqlarini, xususan yoqilg‘i-energetika majmuasini jadal rivojlantirish, xalq xо‘jaligining ilm talab sohalarida yangi quvvat larni barpo etish; respublikaning importga qaramligini kamaytirish; res publikaning eksport imkoniyatlarini kuchaytirish, mahsulotlarning raqobat bardoshligini kо‘tarish, kichik va о‘rta tadbirkorlikni ri vojlantirish, qadimiy h unarmandlik va an’ anaviy kasbkorlar ni tiklash; о‘zaro manfaatli loyiha larni hamkorlikda yaratish yо‘nalishla rida sarflanmoqda. Xorijiy firmalar, xalqaro tashkilotlar respublikaning kimyo, gaz, neft sanoati, irrigatsiya tarmoqlari, qishloq xо‘jaligini rivojlantirish bо‘yicha yirik investitsiya loyixalari da ishtirok etmoqda. AQSH, Germaniya, Fransiya, Turkiya davlatlari, Xalqaro valyuta fondi, Jah on banki, Osiyo taraqqiyot banki, Yapo niya, Germaniya, Fransiya na boshqa mamlakat lar banklari kreditlari hisobidan Kо‘kdumaloq gaz-neft koni о‘zlashtiril di, Buxoro neftni qayta ishlash zavodi, “Zarafshon-Nyumont” О‘zbekiston — AQSH qо‘shma korxonasi, Shо‘rtan gaz- kimyo majmuasi, yuzga yaqin yengil sanoat korxonalari qurilib foydalanishga top shirildi. Paxta xom ashyosini xalqaro bozor talablariga javob beradigan tayyor mahsulot darajasiga qayta ishlashning jami siklini qamraydigan yangi texno logiyalarni joriy qilish bо‘yicha ham loyihalar amalga oshirildi. Mamlakatimiz iqtisodiyotiga inves titsiyalar Xitoy, Koreya, Yaponiya, AQSH, Rossiya, Germaniya, Malayziya, Turkiya va boshqa davlatlardan jalb etildi. Shu jumladan, Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki, Osiyo taraqqiyot banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki kabi qator xalqaro iqtisodiy tashk ilotlar 9tomonidan О‘zbekiston iqti sodiyotidagi ustuvor sohalarni va in fratuzilmani rivojlantirishga oid loyihalarga imtiyozli mablag‘ ajratil di. Faqatgina 2000 - 2005 yillarda О‘zbekistonga jami 2312,7 mln. AQSH dolla ri miqdorida xorijiy investitsiyalar jalb etildi (2000 yilda -85,7; 2001 yilda - 387,5; 2002 yilda - 3,55; 2003 yilda -532,7; 2004 yilda - 433,6 mln.; 2005 yilda — 518,2 mln. AQSH dollari miqdorida). 2-jadval O‘zbekiston Respublikasining tashqi savdo balansi (mln.AQSH dollarida) № 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Eskport 3264,7 3170,4 2988,4 3725,0 4853,0 5408,8 Import 2947,4 3136,9 2712,0 2964,2 3816,0 4091,3 Savdo balansi 317,3 33,5 276,4 760,8 1037,0 1317,5 O ‘ zbekiston iqtisodiyoti asosan maydoni uncha katta bo'lmagan vodiy va vohalarga to'g'ri keladi Masalan, Farg ’ ona vodiysida (hududi Respublika maydonining atigi 4 foizini tashkil qiladi) mamlakat iqtisodiy -demografik salohiyatining ijtimoiy - iqtisodiy zichligi Respublika o'rtacha ko'rsatkichidan 7,5 marta ziyod. Bozor munosabatlari nafaqat tarmoq va korxonalararo raqobatni, balki hududlar - iqtisodiy rayonlai orasida ham sog'lom raqobat muhitini taqozo etadi. Bunda har bir hudud o'z ichki imkoniyatlari, rivojlantiruvch kuchlaridan to'laroq va samarali foydalanishga, qulay investitsiya muhitini shakllantirgan holda eksport salohiyatin oshirishga intiladi. Respublikamizni iqtisodiy rayonlashtirish ancha boy tarixga ega. Dastlab, masalan, 60 - yillarda bu yerda 5 iqtisodiy rayon ajratilgan: Toshkent, Farg'ona, 9Zarafshon, Quyi Amudaryo va Janubiy iqtisodiy rayonlar. O'shi davrlarda ham bu masala bilan ToshDU (O'zMU) iqtisodiy geograflari - V.M. Chetirkin, Yu.G. Tsapenko keyinchalik Z.M. Akramov, O.B. Otamirzaev, A.S. Solievlar hamda O'zFA Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirisl kengashi (K.N. Bedrintsev, S.K. Ziyodullaev) shug'ullanishgan. Ular ajratgan iqtisodiy rayonlarning miqdor avvallari bir xil, ammo rayonlarning tarkibida ayrim farqlar mavjud bo'lgan. Chunonchi, ToshDU rayonlashtirishd; Qashqadaryo viloyati Janubiy iqtisodiy rayoni tarkibida ko'rilgan, O'zFA da esa bu viloyat Zarafshon iqtisodh rayoniga kiritilgan; har ikkisida ham Toshkent iqtisodiy rayoni Toshkent va Sirdaryo viloyatlaridan tashkil etilgan. So'nggi yillarda, mamlakatimizning siyosiy mustaqillikka erishuvi, uning iqtisodiyotini bozor munosabatlariga o'tishi, ichki hududiy mehnat taqsimoti va mintaqalararo iqtisodiy integratsiya jarayonini rivojlantirish, transport mustaqilligini ta'minlash kabi dolzarb masalalar iqtisodiy rayonlashtirish muammosini qaytadan ko'rib chiqishni talab qildi. Agar avvallari iqtisodiy rayonlashtirish va hududiy — iqtisodiy tadqiqotlar «sotsialistik planlashtirish» nuqtai - nazaridan olib borilgan bo'lsa, hozirgi sharoitda u, eng avvalo, davlatning ilmiy asoslangan mintaqaviy siyosatini amalga oshirish uchun zarurdir. Yuqoridagilardan kelib chiqqan va uzoq istiqbolni hisobga olgan holda mamlakat milliy iqtisodiyotining hududiy tarkibini 6 ta asosiy iqtisodiy rayonlar yoki mintaqalar majmuasi shaklida kiritish taklif qilinadi. Bu yerda avvalgi rayonlashtirishdan farq Samarqand va Qashqadaryo viloyatlariga tegishli. Qashqadaryo viloyatini, yangi G'uzor - Boysun - Qumqurg'on temir yo'lini qurilishi munosabati bilan, Surxondaryo bilan birgalikda Janubiy iqtisodiy rayoni tarkibiga, Samarqand viloyati esa, uning tarixiy - geografik rivojlanish omilini e'tiborga olib, an'anaviy Zarafshon iqtisodiy rayoniga kiritiladi. Yuqorida ajratilgan asosiy iqtisodiy rayonlar quyidagi talablarga javob berishi kerak: 9 Katta iqtisodiy va demografik salohiyatga ega bo'lishi (aholisi hamida 1,5 — 2,0 mln kishi, yalpi milliy mahsulot 5/oizdan ortiq);  Mamlakat milliy iqtisodiyoti va uning eksport salohiyatini yuksaltirishda faol ishtirok etishi;  Ichki hududiy — iqtisodiy jihatidan yaxlitlik;  Rayon hosil qiluvchi tarmoq va markazlarning mavjudligi;  Mintaqaviy iqtisodiyotning kompleks rivojlanganligi;  Xo'jalikning bazaviy sohalariga ega bo'lishi (elektr energetika, qurilish vapaxta tozalash sanoati);  Transport va boshqa infrastruktura tizimining shakllanganligi va boshqalar. Mazkur imkoniyatlarga ega bo'lgan har bir iqtisodiy rayon ikki asosiy vazifasini bajaradi: birinchidan, u mamlakat iqtisodiyotining katta bir qismi sifatida uning muhim ijtimoiy - iqtisodiy muammolarini hal etishi va, ikkinchidan, o'zining alohida hududiy — iqtisodiy birlik (tizim) darajasida mustaqil rivojlanish imkoniyatiga ega bo'lishi kerak. Birinchi vazifa iqtisodiy rayonlarning ixtisoslashuvi, ularning mintaqalararo, milliy va jahon bozorlariga chiqishini, ikkinchisi esa kompleks (ya'ni har tomonlama) rivojlanishini nazarda tutadi. Demak, ixtisoslashuv va kompleks; ixtisoslashuv rayon «basharasi», o'rnini ifodalab uning faolligi va harakatchanligi belgilasa, komplekslik tamoyili rayon xo'jaligining ichki jihatdan har tomonlama rivojlanishi, mahalliy muammolarni hal eta olishini ta'minlaydi. Shu bilan birga komplekslik turli bosqichdagi hududiy birlikda bir xil bo'lmaydi. Quyi darajadagi komplekslik yuqori bosqichdagi hudud iqtisodiyoti kompleksligidan torroqdir. Ayni vaqtda quyi darajadagi rayonning ixtisoslashgan tarmoqlari yuqori bosqichdagi rayon va mamlakat milliy iqtisodiyotida mahalliy ahamiyatga ega bo'lishi mumkin. O'zbekiston iqtisodiy rayonlarining maydoni har xil: ularning o'rtasidagi farq 12 karraga (martaga) barobar. Eng kichik rayon Toshkent, eng kattalari esa Quyi Amudaryo va Zarafshon iqtisodiy rayonlaridir. Birgina Qoraqalpog'iston Respublikasining maydoni Zarafshon iqtisodiy rayonidan, Navoiy viloyati 9Toshkent, Mirzacho'l, Farg'ona va Janubiy iqtisodiy rayonlar yig'indisidan kattaroq. Eng kichik viloyatlar Sirdaryo va Andijon bo'lib, ularning hududi 4 ming kv. km atrofida. Demografik salohiyat ham bir xil taqsimlanmagan. Masalan, Farg'ona mintaqasi O'zbekiston Respublikasi aholisining 28 foizini tashkil qiladi. Shuningdek, aholi soni Zarafshon va Toshkent iqtisodiy rayonlarida ham ko'proq, Mirzacho'l mintaqasida esa u atigi, 6,6 foizni tashkil qiladi, xolos. Yalpi milliy mahsulot bo'yicha oldingi o'rinda Toshkent iqtisodiy rayoni, eng orqada - Mirzacho'l turadi. Yalpi milliy mahsulot va demografik salohiyat o'rtasidagi nisbatan (indeks) faqat Toshkent va qisman Zarafshon iqtisodiy rayonlarida ijobiy, ya'ni 1,00 dan yuqori, qolgan mintaqalar bu jihatdan zaifroq. Sanoat ishlab chiqarishi ham aynan ana shu iqtisodiy rayonlarda rivojlangan. Viloyatlar miqyosida esa Toshkent va Navoiy keskin ajralib turadi; Farg'ona, Sirdaryo, Andijon, Buxoro viloyatlari o'rtacha va undan biroz yuqoriroq darajada. Ayni vaqtda qolgan viloyatlar, ayniqsa Jizzax, Surxondaryo, Namangan hamda Qoraqalpog'iston sanoati uncha taraqqiy etmagan. Agrar soha, Toshkent, Farg'ona va Zarafshon rayonlarida yaxshiroq rivojlangan, qolganlarida qishloq xo'jaligi mahsulotlarining nisbiy ko'rsatkichlari rayonlar demografik salohiyatidan past. Binobarin, aytish mumkinki, ular o'zlarining qishloq xo'jaligi mahsulotlariga bo'lgan ehtiyojlarini to'la qondira olmaydilar. Bu xulosa, eng avvalo, Jizzax, Namangan viloyatlari va Qoraqalpog'iston Respublikasiga dahldor. Investitsiya muhiti Toshkent va Janubiy iqtisodiy rayonlarda qulayroq (xususan, Toshkent va Qashqadaryo viloyatlarida). Bu jihatdan Navoiy viloyatida ham umumiy vaziyat yomon emas, ammo Mirzacho'l mintaqasi va Surxondaryo viloyatiga sarf qilingan kapital mablag'lar miqdori ancha kam. Ijtimoiy sohalar rivojlanishi ham mintaqalar va viloyatlar miqyosida turlicha. Jumladan, bu holat Toshkent mintaqasida birmuncha ijobiy bo'lsa, qolganlarida va, ayniqsa Jizzax, Xorazm, Surxondaryo viloyatlari hamda Mirzacho'l mintaqasida savdo oboroti va aholiga pullik xizmat ko'rsatish darajasi ancha pastroq. 9HMT va integratsiya natijasida turli miqyosdagi bozorlar vujudga keladi. Ular mahalliy, mintaqaviy, mintaqalararo, milliy va xalqaro darajada bo'ladi. mamlakatlar doirasidagi bozorlar esa amaldagi iqtisodiy rayonlar chegarasini belgilaydi, chunki har bir bosqichdagi bozor o'zining ta'sir doirasiga, makoniga ega. Nemis olimi A. Lyosh ham o'z vaqtida iqtisodiy landshaftlar (rayonlar)-ni bozorlar makoni, ta'sir radiusi yoki hududi bilan aniqlangan edi, hozirgi kunda esa ixtisoslashgan tarmoqlarni bozorga ixtisoslashgan tarmoqlar, deb ham aytishadi. Har bir mamlakat milliy iqtisodiyotining barkamolligi mustahkamligi bosqichma - bosqich turli darajadagi bozorlarni o'z mahsuloti bilan to'yintirilishi, import mahsulotlarining o'rnini qoplovchi imkoniyatlarni yaratish negizida amalga oshiriladi. Huddi shu maqsadda xalq iste'mol mollarini ko'proq yetishtirish ayni muddaodir. Hozirgi davrning eng muhim muammolaridan bir - respublika ichida hududiy mehnat taqsimotini rivojlantirish, iqtisodiy rayonlar va viloyatlar xo'jalik tizimini shakllantirishdan iboratdir. Bu o'rinda barcha hududlarning faqat yoki asosan paxtachilikka ixtisoslashuvi aslo shart emas; u bilan birga xo'jalikning yana boshqa sohalari ham rivojlanishi zarur. Masalan, Farg'ona iqtisodiy rayonida (paxtachilikdan tashqari) pillachilik, bog'dorchilik, to'qimachilik va mashinasozlik (avtomobilsozlik), Qashqadaryo - neft va gaz sanoati, Qoraqalpog'istonda — ximiya rivojlanishi va h.k. Ana shundagina mintaqalar mamlakat tashqarsidagi bozorlarga chiqish imkoniyatiga ega bo'ladilar. Bu esa ochiq, erkin iqtisodiyot, bozor munosabatlariga mos keladi, iqtisodiyotni yanada liberallashtirishga sharoit yaratadi. II BOB. O‘ZBEKISTON VA YEVROPA DAVLATLARI O‘RTASIDA SAVDO, INVESTITSION VA IQTISODIY ALOQALAR RIVOJLANISHI HOLATI VA TAHLILI 92.1-§. O‘zbekiston Jahon savdo tashkiloti va Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan istiqbolli shartnomalar va rejalar. O‘zbekiston mustaqillikka erishgan dastlabki yillardan boshlab Yevropa bilan hamkorlikni tashqi siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri etib belgilab oldi. Yevropa davlatlari bilan aloqalar ham ikki tomonlama darajada, ham 1999-yil 1-iyulda kuchga kirgan O‘zbekiston Respublikasi bilan Yevropa hamjamiyatlari va ularga a’zo davlatlar o‘rtasidagi Sheriklik va hamkorlik to‘g‘risidagi Bitim (SHK) doirasida rivojlanib bormoqda. “O‘zbekiston – Yevropa Ittifoqi” hamkorlik kengashi, Hamkorlik qo‘mitasi, Parlament hamkorlik qo‘mitasi, Savdo va investitsiyalar bo‘yicha quyi qo‘mita, Adliya, ichki ishlar, inson huquqlari va tegishli masalalar bo‘yicha quyi qo‘mita, Taraqqiyot bo‘yicha hamkorlik bo‘yicha quyi qo‘mita tashkil etildi. Tashqi ishlar vaziri boshchiligidagi O zbekiston delegatsiyasi Bryusseldaʻ bo lib o tadigan “O zbekiston – Yevropa Ittifoqi” hamkorlik kengashining yillik ʻ ʻ ʻ yig ilishlarida ishtirok etmoqda. ʻ 1996 va 2011-yillarda O‘zbekistonning Birinchi Prezidenti I.A.Karimov Bryusselga tashrif buyurib, Yevropa Ittifoqining yuqori martabali vakillari bilan uchrashuvlar o‘tkazdi. Bryusselga oliy darajadagi tashriflar konstruktiv va o‘zaro manfaatli sheriklik asosida turli sohalardagi hamkorlikni kengaytirishdan tomonlarning o‘zaro manfaatdorligini namoyon etdi. 2011-yil 31-may kuni Yevropa Ittifoqi Delegatsiyasi O‘zbekistonda rasman akkreditatsiyadan o‘tkazildi. Yevropa Ittifoqining tashqi ishlar va xavfsizlik siyosati bo yicha Oliy vakili ʻ Federika Mogerini Markaziy Osiyoda xavfsizlik va barqaror rivojlanish bo yicha ʻ xalqaro konferentsiya (Samarqand, 2017-yil 9-10-noyabr) va Afg oniston bo yicha ʻ ʻ yuqori darajadagi xalqaro konferentsiya (Toshkent, Toshkent)da ishtirok etish uchun ikki marta O zbekistonga tashrif buyurdi. 2018 yil 26-27 mart). ʻ Yevropa kengashi prezidenti Donald Tusk 2019-yilning 31-may – 2-iyun kunlari tashrif bilan O‘zbekistonda bo‘ldi. 9Evropa Ittifoqi mamlakatlari bilan savdoda eng qulay davlat rejimi o'rnatilgan. 2019-yilda Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan umumiy savdo hajmi 4,0 milliard dollarni tashkil etdi. eksport – 574,5 mln dollar, import – 3,42 mlrd. Buyuk Britaniya [12] O‘zbekiston-Buyuk Britaniya munosabatlariga O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimovning 1993-yil noyabr oyida Buyuk Britaniyaga tashrifi chog‘ida asos solingan. Ayni paytda ikki tomonlama hamkorlikda ijobiy tendentsiya kuzatilmoqda. Mamlakatlar o‘rtasida muntazam ravishda turli darajadagi tashriflar amalga oshirilmoqda. 2013-yilning noyabr va 2019-yil iyul oylarida O‘zbekiston Tashqi ishlar vaziri A.Komilov boshchiligidagi delegatsiyalarning Buyuk Britaniyaga tashriflari bo‘lib o‘tdi. Parlamentlararo aloqalar doirasida huquqiy faoliyati Oliy Majlis guruhi va “Britaniya – O zbekiston” umumpartiyaviy parlament guruhi o rtasidagi o zaroʻ ʻ ʻ anglashuv to g risidagi memorandumga (2010-yil 22-sentabrda imzolangan) ʻ ʻ asoslangan hamkorlik guruhlari, ikki davlat qonun chiqaruvchi organlarida faoliyat yuritmoqda. 2020-yil fevral oyida Buyuk Britaniya parlamentida O‘zbekiston bo‘yicha yangi Butunpartiyaviy parlament guruhi tuzildi. Unga konservativ deputat Endryu Bridjn raislik qiladi. 2016-yil oktabr, 2017-yil yanvar va dekabr oylarida O‘zbekiston Oliy Majlisi Senati Raisining birinchi o‘rinbosari S.Safoyev Londonga tashrif buyurdi. O‘zbekistonning joriy taraqqiyoti va iqtisodiy ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan bir qancha brifinglar, O‘zbekiston TIV, Buyuk Britaniya Tashqi ishlar vazirligi, parlamenti hamda bir qator taniqli Britaniya kompaniyalari hamda akademik hamjamiyat vakillari bilan uchrashuvlar o‘tkazildi. 9Savdo-iqtisodiy munosabatlarning samarali mexanizmi 2016-yilning 16-18- noyabr kunlari Toshkent shahrida 23-majlisi bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston-Britaniya Savdo va sanoat kengashi (UBTIC) hisoblanadi. 2019-yilda O‘zbekiston va Buyuk Britaniya o‘rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi 208,5 million dollarni tashkil etdi (eksport – 105,7 million dollar, import – 102,8 million dollar). Madaniy-gumanitar hamkorlik, jumladan, ta’lim sohasida ham izchil rivojlanmoqda. 2002 yildan buyon Toshkentda Xalqaro Vestminster universiteti faoliyat yuritmoqda. O‘zbekiston Milliy universiteti va Fanlar akademiyasi tomonidan Toshkentdagi Kembrij universiteti bilan hamkorlikda Oliy texnologiyalar o‘quv-tajriba markazi tashkil etildi. Fransiya[12] O‘zbekiston-Fransiya munosabatlari an’anaviy do‘stona va o‘zaro hurmatga asoslangan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev Fransiya Respublikasi Prezidenti Emmanuel Makronning taklifiga binoan 2018-yilning 8-9- oktabr kunlari rasmiy tashrif bilan Fransiyada bo‘ldi. Tashrif davomida 11 ta ikki tomonlama hujjat, shuningdek, umumiy qiymati 3,4 milliard yevrolik bitim va shartnomalar imzolandi. 2019-yilning 30-sentabr kuni Tashqi ishlar vaziri A.Komilov Fransiya Respublikasining sobiq Prezidenti J.Shirak vafoti munosabati bilan o‘tkaziladigan motam tadbirlarida ishtirok etish uchun Fransiyaga tashrif buyurdi. Tashrif doirasida Fransiya Tashqi ishlar vazirligi Davlat kotibi Jan-B.Lemuan bilan muzokaralar o‘tkazildi. 2019-yilning 4-noyabr kuni Parij shahridagi Markaziy Osiyo elchilari va Fransiya Tashqi ishlar vazirligi Davlat kotibi J.B.Lemuan o‘rtasida uchrashuv bo‘lib o‘tdi, shuningdek, “Fransiya-Markaziy Osiyo” formatida ikkinchi vazirlar uchrashuvini o‘tkazish masalalari muhokama qilindi (birinchisi 2019-yilda bo‘lib o‘tgan) 2017 yil mart, Parij). 9Bugungi kunda O‘zbekistondagi 1260 maktab, kollej va litsey, shuningdek, 8 ta oliy o‘quv yurtida 280 mingdan ortiq o‘zbekistonlik talaba fransuz tilini o‘rganmoqda. 2019-yilda O‘zbekistonda uchta Fransiya ta’lim muassasasining fakultet/filiallari tashkil etildi: Toshkent to‘qimachilik va yengil sanoat instituti qoshida Parij xalqaro moda akademiyasining qo‘shma fakulteti; Buxoro davlat universiteti qoshidagi “Vatel” turizm va mehmonxona boshqaruvi biznes maktabi filiali; Namangan davlat universiteti qoshidagi “Ibrat” xorijiy tillar maktabi qoshidagi Fransuz alyansi filialining vakolatxonasi. Samarqand va Lion, Buxoro va Rui-Malmayson shaharlari o‘rtasida qardosh shahar munosabatlari o‘rnatildi. 2019-yil aprel oyida Ruey-Malmaison markaziy bog‘ida “O‘zbek bog‘i” ochildi, uning hududida bir vaqtning o‘zida buyuk olim va qomusiy olim Abu Ali ibn Sino haykali o‘rnatildi. 2019-yil yakuni bo‘yicha o‘zaro tovar ayirboshlash hajmi 345,7 million AQSH dollarini, jumladan, eksport – 205,7 million, import – 140,0 million dollarni tashkil etdi. Asosiy eksport tovarlari: noorganik kimyo mahsulotlari (85,8%), xizmatlar (13,4%) va boshqalar. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 4-oktabrdagi 5551-sonli qarori bilan Fransiya fuqarolarining O‘zbekiston hududiga kirishi uchun 30 kun muddatga vizasiz rejim joriy etildi. Germaniya [12] Germaniya Federativ Respublikasi bilan munosabatlar an anaviy tarzdaʼ rivojlangan va ko p qirrali bo lib, hamkorlikning keng yo nalishlarini qamrab ʻ ʻ ʻ oladi. Mustahkam huquqiy baza shakllantirildi. Mamlakatlar o‘rtasidagi siyosiy muloqot eng yuqori darajada davom etmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2019-yil 20-22- yanvar kunlari Germaniyaga rasmiy tashrifi bo‘lib o‘tdi.Tashrif doirasida Federal Prezident F.V.Shtaynmayer, Federal Kansler A.Merkel va Bundestag raisi V.Scheuble. O‘zbekiston delegatsiyasi Bavariya poytaxti – Myunxen shahrida ham 9bo‘lib, u yerda Bavariya Bosh vaziri M.Soder O‘zbekiston Respublikasi Prezidentini qabul qildi. 2019-yilning 27-29-may kunlari Germaniya Federal Prezidenti O‘zbekistonda rasmiy tashrif bilan bo‘ldi. Uning doirasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev bilan muzokaralar, ikki tomonlama hujjatlarni imzolash marosimi, davlat rahbarlari bilan uchrashuvlar bo‘lib o‘tdi. ishbilarmon doiralar va fuqarolik jamiyati vakillari, Toshkentdagi Gyote Institutiga tashrif va Urganchga sayohat. O‘zbekiston va Germaniya tashqi ishlar vazirliklari o‘rtasida 15 raund siyosiy maslahatlashuvlar bo‘lib o‘tdi. Parlamentlararo aloqalar faol rivojlanmoqda. Huquqiy, xavfsizlik va harbiy sohalardagi hamkorlik kengaymoqda. Germaniya O‘zbekistonning Yevropadagi asosiy savdo-iqtisodiy sheriklaridan biridir. 2019-yil yakunlari bo‘yicha O‘zbekiston-Germaniya tovar ayirboshlash hajmi 980,1 million dollarga yetdi. Ikki davlat o rtasidagi moliyaviyʻ va texnik hamkorlik 329,9 million yevrodan ortiqni tashkil etadi. O‘zbekistonda nemis madaniyati va tilini o‘rganishga qiziqish katta. Nemis tili respublikada eng ko p o rganiladigan ikkinchi xorijiy tildir. Oliy ta lim ʻ ʻ ʼ sohasida Germaniyaning 30 dan ortiq universitetlari bilan hamkorlik o rnatilgan ʻ bo lib, talabalar va o qituvchilar almashinuvini o z ichiga oladi. ʻ ʻ ʻ Madaniy-gumanitar aloqalarni rivojlantirishda Toshkent va Berlin, Samarqand va Bremen, Buxoro va Bonn shaharlari o‘rtasidagi bugungi sheriklik munosabatlari muhim ahamiyat kasb etmoqda. Italiya [12] O‘zbekiston-Italiya munosabatlariga O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 1996-yil iyun va 2000-yil noyabr oylarida Italiyaga rasmiy tashriflari chog‘ida asos solingan. 1997 yil may va sentabr oylarida Italiya Prezidenti O. Skalfaro va Vazirlar Kengashi Raisi R. Prodi O'zbekistonda javob tashriflari bilan bo'ldi. 92007-yil 21-mayda Tashqi ishlar vazirliklari o rtasida hamkorlikʻ to g risidagi Protokol imzolandi. Hozirgacha siyosiy maslahatlashuvlarning 6 ʻ ʻ raundi o tkazildi (oxirgisi Italiya tashqi ishlar va xalqaro hamkorlik vaziri ʻ o rinbosari M.Di Stefanonun 2018-yil 14-noyabrdagi O zbekistonga tashrifi ʻ ʻ chog ida). ʻ 2019-yilning 11-13-dekabr kunlari O‘zbekiston Tashqi ishlar vaziri A.Komilovning “Italiya – Markaziy Osiyo” xalqaro konferensiyasidagi ishtiroki doirasida Tashqi ishlar va xalqaro hamkorlik vaziri L.Di bilan uchrashuvlar bo‘lib o‘tdi. Mayo va uning o‘rinbosari M.Di Stefano, Prezident E.D’Alessandro va Bosh vazir P.Benassining diplomatik maslahatchilari, Deputatlar palatasi spikeri o‘rinbosari M.Spadoni. 2005-yilda Italiya parlamenti tashabbusi bilan “Italiya-O‘zbekiston” do‘stlik va hamkorlik uyushmasi tashkil etildi. 2011-yil 22-dekabrdan boshlab Oliy Majlisda “O‘zbekiston – Italiya” parlamentlararo hamkorlik guruhi faoliyat ko‘rsatmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati Raisining birinchi o‘rinbosari S.Safoyev boshchiligidagi delegatsiya XI Yevroosiyo iqtisodiy forumida (2018-yil 25-26-oktabr, Verona) va “Bir kamar, Bir yo‘l” (2019 yil 20-21 noyabr, Triest). 1999 yildan buyon Savdo-iqtisodiy, sanoat hamkorlik va eksport kreditlari bo yicha hukumatlararo ishchi guruhi faoliyat yuritmoqda (6 ta yig ilish bo lib ʻ ʻ ʻ o tgan, oxirgisi 2019-yil 6-7-may kunlari Rimda bo lgan). ʻ ʻ 2019-yilning 21-24-noyabr kunlari Lombardiya viloyati gubernatori A.Fontana boshchiligidagi delegatsiyaning O‘zbekistonga tashrifi tashkil etildi. 2019-yil yakunlari bo‘yicha O‘zbekiston-Italiya tovar ayirboshlash hajmi 402,3 million AQSh dollariga yetdi. Turkiya [12] Turkiya 1991-yil 16-dekabrda O‘zbekiston mustaqilligini birinchi bo‘lib tan olgan. 1991, 1994, 1995, 1998, 2017 va 2020-yillarda Turkiyaga 6 marta oliy darajadagi tashrif uyushtirildi. 9O‘zbekistonga prezidentlar T.O‘zal (1993), S.Demirel (1996 va 1999), N.Sezer (2000) va R.T.Erdog‘an (2016 va 2018), shuningdek, Bosh vazirlar S.Demirel (1992), T. Chiller (1995), M.Yilmaz (1998) va R.T.Erdog'an (2003) 19-fevral kuni Anqara shahrida oliy darajadagi O‘zbekiston-Turkiya strategik hamkorlik kengashining birinchi yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi. TIVlararo maslahatlashuvlar muntazam ravishda olib borilmoqda, 10-raund 2018-yil 26-oktabr kuni Toshkent shahrida bo‘lib o‘tdi. 2019-yilning 5-6-avgust kunlari O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vaziri A.Komilov Anqara shahrida Tashqi ishlar vazirlari raisligida Strategiyani rejalashtirish guruhining birinchi yig‘ilishida va Turkiya elchilarining 11-yillik konferensiyasida ishtirok etdi. 2017-yil 14-oktabr kuni O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisida Turkiya Buyuk Millat Majlisi (UMM) bilan parlamentlararo hamkorlik guruhi tuzildi. 2018-yilning 8-10-iyul kunlari Anqara shahrida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati Raisi N.Yo‘ldoshev Turkiya Prezidenti R.T.Erdo‘g‘onning inauguratsiya marosimida ishtirok etdi. 2018-yilning 24-sentabr kuni Turkiya GNA raisi Yildirim O‘zbekistonga tashrif buyurdi. Turkiya O zbekistonning eng yirik savdo sheriklaridan biri (Rossiya, Xitoyʻ va Qozog istondan keyin 1-o rinda). 2019-yilda O‘zbekiston-Turkiya tovar ʻ ʻ ayirboshlash hajmi 2,5 milliard dollarni tashkil qildi. Kutilgan natijalar va vaqt rejasi O‘zbekiston xalqaro savdo va investitsiyalarning yangi davriga qadam qo‘ymoqda. Fevral oyida Toshkentda Yevropa Ittifoqi bilan bo‘lib o‘tgan muzokaralar shundan dalolat beradi. O‘zbekiston rahbariyati Yevropa Ittifoqi bilan 1999-yilda tuzilgan Sheriklik va hamkorlik to‘g‘risidagi bitimni zamonaviy shartlarga javob beradigan yangi shartnomaga almashtirish jarayonini davom ettirmoqda. Bundan tashqari, Prezident Shavkat Mirziyoyevning yaqinda Janubiy Koreya, AQSh va G‘arbiy Yevropaga tashriflari chog‘ida O‘zbekistonning Jahon 9savdo tashkilotiga (JST) a’zo bo‘lishi haqida tezislar yangragan, hamkor davlatlar O‘zbekistonga bu borada yordam berishga va’da bergan edi. JSTga a’zo bo‘lish jarayonida tajriba almashish va texnik yordam ko‘rsatish. Ushbu ikki xalqaro bitimdan tashqari yana bir hodisa Markaziy Osiyo davlatlari va Rossiya bilan o zaro savdo aloqalarining yaxshilanishi natijasidaʻ tovar ayirboshlashning kengayishi hisoblanadi. Mamlakat rahbariyatining yaqin qo‘shni Xitoy Xalq Respublikasining “Bir kamar – bir yo‘l” tashabbusida ishtirok etishdan manfaatdorligi yana bir hodisadir. Bularning barchasi O‘zbekiston hukumati tashqi siyosatining eng muhim ustuvor yo‘nalishlaridan biri ko‘p tarmoqli tashqi savdo yo‘nalishlari ekanligidan dalolat beradi. Rasm: 1. O‘zbekistonning 2018-yil yanvar-dekabr oylari uchun tashqi savdo aylanmasi Manba: stat.uz. Nega biz bu yo'lda ketyapmiz? Javob oddiy: mamlakatimizning asosiy eksport mahsuloti tabiiy resurslar bo‘lib, tor doiradagi tashqi hamkorlar bilan chegaralanganligi O‘zbekistonni tabiiy resurslarga talab va narxlarning keskin o‘zgarishiga qarshi himoyasiz qoladi. 9Rasm: 2. O‘zbekistonning savdo aylanmasida eng katta ulushga ega bo‘lgan 20 ta davlat. Manba: stat.uz. 2016-yilda Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi ma’ruzasida o‘sha paytda bosh vazir bo‘lgan Prezidentimiz O‘zbekiston mahsulotlari uchun 9yangi bozorlarni izlash zarurligini ta’kidlagan edi. Hozirda O‘zbekiston aholisi 33,2 million kishini tashkil etadi, ulardan 2,6 million nafari xorijda mehnat qiladi[13]. Albatta, O‘zbekistonning qo‘shni davlatlar bilan tashqi savdo aylanmasi o‘sib borayotganini mamnuniyat bilan qayd etishimiz mumkin, biroq o‘xshash yoki bir-birini almashtiradigan tovarlar/xizmatlar ishlab chiqaradigan hamda xarid qobiliyati past bo‘lgan mamlakatlarda bizning tovar va xizmatlarimizga talab katta bo‘lishini kutmaslik kerak. Qozog'iston bundan mustasno). Sotish bozorlarini izlash bilan davlat va biznes shug'ullanadi va bu harakatlar allaqachon o'z samarasini bermoqda. 2017-yilda mamlakat eksporti o‘tgan yilga nisbatan 15 foizga o‘sdi. Hukumat tomonidan 2018-2022-yillarda eksport hajmini oshirishni rivojlantirish konsepsiyasi ham qabul qilinib, besh yil ichida eksport kapitalini ikki baravar oshirish, yiliga jami 30 milliard dollarga yetkazish vazifasi belgilandi. Rasm: 3. Tovar va xizmatlar eksportidagi yettita yirik hamkor davlatning ulushi. Manba: stat.uz. 92.2-§. O‘zbekistonning Yevropa rivojlangan mamlakatlari bilan sherikchilik aloqalari, inson huquqlari va qonun ustuvorligi sohasidagi hamkorlikni rivojlantirish masalalari. XXI asrni o zining keng qamrovli shiddati bilan qarshi olgan globallashuv vaʻ uning “kichkina laboratoriyasi” sifatida e tirof etilayotgan mintaqaviy ʼ integratsiyalashuv jarayonlari insoniyatni tobora yangi istiqbollar sari yetaklamoqda. Tabiiy hodisa deb qaralayotgan bu jarayon yer yuzidagi barcha katta-kichik davlatlarni o z domiga tortib, dunyo xalqlarini yanada jipslashishga ʻ undamoqda. Jumladan, Yevropada muvaffaqiyat bilan davom etayotgan integratsiyaviy jarayonlar xalqlarning bir butun bo lib yashashga bo lgan ko p asrlik orzu-umidlari ʻ ʻ ʻ amalga oshishi uchun zamin hozirlamoqda. Yahlit bozor yaratish yo lidagi ʻ iqtisodiy hamjihatlik o zining tor o zanidan chiqib, yagona fuqarolik va umumiy ʻ ʻ tashqi siyosat tomon qadam tashladi. Fransiya tashqi ishlar vaziri R. Shuman taklifi asosida 1951-yil 18- aprelda Fransiya, Germaniya, Italiya, Belgiya, Niderlandiya, Lyuksemburg (Benilyuks) o rtasida “Yevropa ko mir va po lat hamjamiyati”ni tashkil etish ʻ ʻ ʻ to g risida Parij shartnomasi imzolandi. Ayni shu davlatlar ishtirokida “Yevropa ʻ ʻ iqtisodiy hamjamiyati” va “Yevropa atom energiyasi hamjamiyati”ni ta sis etishga ʼ oid shartnomalar 1957-yil 25-martda Rim shahrida imzolandi va 1958-yildan kuchga kirdi. Shu tariqa, iqtisodning asosiy sohalarida hamkorlik yo lga qo yildi. Umumiy ʻ ʻ bojxona ittifoqi doirasida tovarlar (mahsulotlar)ning erkin aylanishi uchun umumiy bozor joriy etildi. Hamjamiyatlar ichida ishchi kuchi, xizmat ko rsatish va ʻ kapitalning erkin harakatlanishi uchun yagona makon yaratildi. 1992-yilda imzolangan Maastrixt shartnomasi va 2007-yilda qabul qilingan Lissabon shartnomasi Yevropa hamjamiyatlari o rniga yagona “Yevropa Ittifoqi” deb nom ʻ olgan tashkilotga asos soldi. Bugungi kunda 4,233,262 kv.km maydonga ega bo lgan Yevropa Ittifoqida ʻ 46 tilda so zlashuvchi 100 dan ortiq millat vakillari bo lmish 450 millionlik aholi ʻ ʻ 9istiqomat qiladi. Jug rofiy jihatdan a zo davlatlarning 15 tasi – G arbiy Yevropa,ʻ ʼ ʻ 10 tasi – Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlaridir. Ikkitasi esa (Malta, Kipr) – O rtayer dengizi havzasida joylashgan. ʻ Yevropa Ittifoqining jahon iqtisodiyotidagi o rni alohida e tirofga molik. ʻ ʼ Jahonda ishlab chiqariladigan umumiy ichki mahsulotning 28 foizi, ya ni 15 trln. ʼ AQSH dollari Ittifoq hisobiga to g ri keladi. Bu jahon iqtisodiyotining oltidan bir ʻ ʻ ulushi demakdir. Dunyodagi eng katta daromadga ega deb e tirof etilgan 500 ta ʼ yirik kompaniyaning 161 tasi Yevropa Ittifoqida joylashgan. Yevropa Ittifoqining jahon savdo aylanmasidagi eksport-import ulushi esa 20 foiz, ya ni 3,645,933 mln. ʼ yevroga tengdir. Shundan import ulushi – 1,714,224 mln. yevro, eksport ulushi esa 1,931,709 mln.yevrodir. Global tovar eksportida (jami 13 636.6 mln. yevro) Ittifoqining ulushi 15,6 foizni tashkil etsa (jami 2 131.7 mln. yevro), global tovar importida (jami 13 958.4 mln. yevro) esa uning ulushi 13.9 foizga tengdir (yoki 1 935.3 mln. yevro). Global xizmatlar eksport-importida Ittifoq o rtacha 22 foiz ʻ ulush bilan dunyoda birinchi o rinni egallaydi. ʻ Yevropa Ittifoqi tashqi savdo munosabatlarining o ziga xosligi shundaki, ʻ uning tashqi savdo aylanmasi har yili taxminan 200 mlrd. yevro hajmidagi ijobiy saldo bilan yakunlanadi. Dunyoning 209 ta mamlakati bilan hamkorlik qiluvchi Ittifoq savdo aylanmasida xalqaro standartdagi 6-raqamli uyg unlashtirilgan ʻ tizimda ro yxatga olingan (Harmonized System (HS6)) 4,555 turdagi mahsulot ʻ oldi-sottisi amalga oshiriladi. O zida 27 ta davlatni birlashtirgan, aholisi jihatdan Xitoy va Hindistondan ʻ keyingi uchinchi, yer maydoni jihatdan esa, dunyodagi yettinchi o ringa chiqib ʻ olgan Yevropa Ittifoqining O zbekiston tashqi siyosatidagi o rni salmoqlidir. ʻ ʻ Yevropa Ittifoqi tashkiloti va uning a zo davlatlari bilan ko p tomonlama va ikki ʼ ʻ tomonlama aloqalar mamlakatimiz tashqi siyosatining asosiy yo nalishlaridan biri ʻ hisoblanadi. O zbekiston tashqi siyosatining tub prinsiplarini belgilab beruvchi ʻ hujjatlarda mazkur ustivorlik alohida qayd etib o tilgan. Ikki tomonlama ʻ munosabatlarning O zbekiston uchun ahamiyati quyidagilarda o z aksini topadi: ʻ ʻ 9Birinchidan, Yevropa Ittifoqining ilg or davlatlari (Germaniya,ʻ Fransiya, Italiya, Ispaniya, Niderlandiya va boshqalar) O zbekiston uchun yuqori ʻ texnologiyalar manbaidir. Samolyotsozlik, mashinasozlik, qishloq xo jaligi, ʻ farmatsevtika, qurilish va, umuman, ishlab chiqarishning barcha sohalariga eng zamonaviy g arb texnologiyalarini jalb etish respublikamizda kichik va o rta ʻ ʻ biznesni rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ikkinchidan, Yevropa Ittifoqi o zining barcha a zo davlatlari bilan bir ʻ ʼ butunlikda O zbekistonning tayyor va xomashyo mahsulotlari uchun MDHdan ʻ keyingi eng katta iste mol bozorini tashkil qiladi. Biroq iste molchilarning xarid ʼ ʼ quvvatini inobatga olganda Yevropa bozori O zbekiston tovarlari uchun har ʻ qanday bozordan ko ra jozibaliroqdir. ʻ Uchinchidan, G arbiy Yevropa savdo-sotiq sohasida mamlakatimizning ʻ asosiy hamkorlaridan bo libgina qolmasdan, shu bilan birga, sarmoyalarning ham ʻ asosiy manbaidir. Ittifoqning xorijiy davlatlarga yo naltirilgan sarmoya hajmi ʻ salkam 10 trln. dollarni tashkil etadi. Buni inobatsha olgan holda Yevropa sarmoyalarini mamlakatimizga jalb etish masalasiga katta e tibor qaratilib, ular ʼ uchun qulay investitsiyaviy iqlim yaratib kelinmoqda. To rtinchidan, mintaqaviy va global xavfsizlikni saqlash hamda ta minlash ʻ ʼ har ikki tomon uchun ham dolzarb vazifadir. Xalqaro terrorizm, narkobiznes, ekstremizm va boshqa ko rinishdagi transmilliy tahdidlarga qarshi kurash va ʻ mintaqaviy barqarorlikni ta minlashdan har ikki tomon birdek manfaatdordir. ʼ Yevropalik mutaxassislar ta biri bilan aytganda, “xavfsizlik nuqtayi nazaridan ʼ Yevropaning chegarasi Afg oniston sarhadlaridan boshlanadi”. ʻ O zbekiston va Yevropa Ittifoqi munosabatlari mana shunday o zaro teng ʻ ʻ manfaatdorlik asosida qaror topdi. 1991-yil 31-dekabrda “O n ikkilarning qo shma ʻ ʻ deklaratsiyasi” bilan Yevropa hamjamiyatlari va ularning o sha paytdagi 12 ta a zo ʻ ʼ davlati O zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligini e tirof etdi. 1992-yil 15- ʻ ʼ aprelda O zbekiston Respublikasi Hukumati va Yevropa Hamjamiyatlari ʻ Komissiyasi o rtasida o zaro anglashuv memorandumi imzolandi. 1994-yil 16- ʻ ʻ noyabrda tomonlar o rtasida diplomatik munosabatlar o rnatildi. O zbekiston ʻ ʻ ʻ 9Respublikasining Yevropa Hamjamiyatlari qoshidagi Missiyasi 1995-yil 6-maydan e tiboran Bryussel shahrida o z faoliyatini boshladi. O z navbatida, 2002-yilʼ ʻ ʻ oktyabrda Yevropa Ittifoqi Komissiyasining mamlakatimizdagi faoliyatini amalga oshirish va boshqarishni qo llab-quvvatlash maqsadida Yevropa ʻ hamjamiyatlarining O zbekistondagi diplomatik vakolatxonasi vazifasini vaqtincha ʻ bajarib turuvchi “Yevropa Uyi” Toshkentda o z faoliyatini boshladi va, ʻ keyinchalik, 2011-yil 31-may kuni Yevropa Ittifoqining mamlakatimizdagi doimiy diplomatik vakolatxonasiga aylantirildi. O tgan yillar davomida o zaro aloqalarning shartnomaviy-huquqiy asoslari ʻ ʻ ham shakllanib va mustahkamlanib bordi. Hozirgi kungacha 20 dan ortiq ikki va ko p tomonlama shartnomalar amal qilib kelmoqda. 1996-yil 21-iyunda ʻ Florensiyaning (Italiya) “Fortezza de Basso” qal asida bo lib o tgan Yevropa ʼ ʻ ʻ Ittifoqi a zo davlatlarining davlat va hukumat rahbarlari darajasidagi navbatdagi ʼ oliy sammitida Yevropa hamjamiyatlari va ularning a zo davlatlari bilan ʼ O zbekiston Respublikasi o rtasida “O zbekiston Respublikasi, bir tomondan, va ʻ ʻ ʻ Yevropa Hamjamiyatlari hamda ularga a zo davlatlar, ikkinchi tomondan, o rtasida ʼ ʻ sherikchilik ta sis etuvchi Sheriklik va hamkorlik to g risidagi bitim” imzolandi. ʼ ʻ ʻ Bitim ikki tomonlama munosabatlarning juda keng ko lamini qamrab olgan ʻ bo lib, unda tomonlar o rtasidagi iqtisodiy, siyosiy, savdo munosabatlarini tartibga ʻ ʻ solish, ijtimoiy, moliya, ilm-fan, texnologiya va madaniy sohalarda hamkorlik qilish uchun mustahkam asos yaratish kabi maqsadlar o z aksini topdi. Ayni ʻ paytda, u hamon ikki tomonlama aloqalarga asos bo lib kelayotgan “Savdo va ʻ iqtisodiy hamkorlik to g risidagi” Yevropa hamjamiyatlari va Sovet Ittifoqi ʻ ʻ o rtasida 1989-yil 18-dekabrda tuzilgan bitimning o rnini egallashi o laroq, sobiq ʻ ʻ ʻ imperiyaning o tmish sarqitlariga barham berishdek muhim siyosiy vazifani ham ʻ bajardi. Hozir kunda Sheriklik va hamkorlik bitimining “Kuchaytirilgan sheriklik va hamkorlik to g risidagi bitim” shaklidagi yangi matnini tayyorlash ishlari ʻ ʻ yakunlanmoqda. Ikki tomonlama savdo aloqalarining umumiy hajmi 1993-yilda 545 mln., 2006-yilda 1.1 mlrd. AQSH dollarini tashkil etgan bo lsa, 2010-yilda bu ʻ 9ko rsatkich 1 mlrd. 759 mln. AQSH dollariga yetdi. 2020-yil yakunlariga ko ra,ʻ ʻ Yevropa Ittifoqining O zbekiston bilan savdo aylanmasi hajmi 2,228 mln. yevroni ʻ tashkil etdi. Germaniya (874 million), Italiya (340 million) hamda Fransiya (267 million) O zbekistonning YEIdagi asosiy savdo hamkorlari sanalsa-da, tovar ʻ ayirboshlashda Kipr, Chexiya, Litva, Latviya, Sloveniya, Estoniya, Polsha kabi Yevropa Ittifoqi yangi a zo davlatlarining ulushi ortib borayotganligi quvonarli ʼ holatdir. Yevropa eksporti mahsulotlarining asosiy qismini elektr jihozlari va mashinalar, qishloq xo jaligi va plastik materiallar tashkil etsa, O zbekiston ʻ ʻ eksportining katta ulushi to qimachilik mahsulotlari va qimmatbaho metallardan ʻ iborat. Hozirgi paytda mamlakatimizda Yevropa Ittifoqi davlatlarining 1000 dan ortiq korxonasi, jumladan, 612 ta qo shma korxona va 100 foiz Yevropa mablag i ʻ ʻ asosida tashkil etilgan 209 korxona faoliyat yuritadi. Ittifoq mamlakatlari 275 ta kompaniyasining vakolatxonalari yurtimizda tegishli tartibda akkreditatsiyadan o tgan. ʻ Qisqacha qilib aytganda, O zbekiston – Yevropa Ittifoqi iqtisodiy va savdo ʻ munosabatlari bir maromda rivojlanib kelmoqda. Tomonlar orasidagi tovar ayirboshlash hajmi o tgan 25 yil ichida salkam to rt barobarga ko paydi. Biroq ikki ʻ ʻ ʻ tomonlama savdo aloqalarining imkoniyatlari cheksizdir. Afsuski, hozirgi kunda Yevropa Ittifoqi umumiy tashqi savdo aylanmasida O zbekistonning ulushi bor- ʻ yo g i 0.1 foizga tengdir, xolos. ʻ ʻ O zbekiston va Yevropa Ittifoqi aloqalari mintaqalararo miqyosda ham ʻ rivojlanib bormoqda. O zbekiston Yevropa Ittifoqining BOMKA (Chegara ʻ hududlarida xavfsizlikni ta minlash), KADAP (giyohvand moddalarga qarshi ʼ kurashish), TRASEKA (transport), INOGEYT (energetika), TEMPUS/Erasmus (ta lim), INTAS (fan va tadqiqot) kabi mintaqaviy dasturlarda ishtirok etmoqda. ʼ Yevroittifoq 2003-2019-yillar davomida birgina BOMKA dasturi doirasida Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun 40,1 million yevro ajratdi. BOMKA (Border Management Programme in Central Asia) dasturi 2003-yilda amaliyotga joriy 9etilgan bo lib, u Markaziy Osiyo davlatlari o rtasida chegaralar boshqaruviʻ ʻ bo yicha hamkorlikni rivojlantirishga qaratilgan. ʻ Ikki tomonlama aloqalarni rivojlantirish uchun tomonlar muhim strategik hujjatlar qabul qilmoqda. 2019-yil 19-iyunda Ittifoq Markaziy Osiyo bo yicha ʻ o zining yangi strategiyasini qabul qildi. “Yevropa ittifoqi va Markaziy Osiyo: ʻ mustahkam hamkorlik uchun yangi imkoniyatlar” deb nomlangan hujjat Byursselning mintaqa davlatlari bilan munosabatlari tarixida yangi sahifa ochishga xizmat qiladi. Bryussel rasmiylariga ko ra, yangi geosiyosiy voqelik hamda ʻ hamkorlik aloqalarini mustahkamlash zarurati ushbu hujjatni ishlab chiqishga undagan. Ayni paytda Yevropa Ittifoqining O zbekiston uchun 2021-2027-yillarga ʻ mo ljallangan dasturi ishlab chiqilmoqda. O z navbatida, O zbekiston Respublikasi ʻ ʻ ʻ Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 11-dekabrida qabul qilingan Bayonnomasi bilan tasdiqlangan O zbekiston Respublikasi va Yevropa Ittifoqi o rtasida hamkorlikni ʻ ʻ yanada rivojlantirish bo yicha “Yo l xaritasi”ni amalga oshirish Rejasi amalga ʻ ʻ tizimli tatbiq etib kelinmoqda. Vazirlar Mahkamasining 2020-yil iyunda “Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyo bo yicha yangilangan Strategiyasini amalga ʻ oshirishda O zbekistonning faol ishtirokini ta minlash bo yicha amaliy chora- ʻ ʼ ʻ tadbirlar rejasi” ishlab chiqilgan. Yevropa Ittifoqi O zbekistonni jahon hamjamiyatiga, ayniqsa, xalqaro ʻ iqtisodiy tuzilmalarga a zo bo lib kirish orqali jahon iqtisodiyotiga ʼ ʻ integratsiyalashuviga alohida ko mak ko rsatib kelmoqda. 2019-yil 11- ʻ ʻ noyabrdayoq Yevropa Ittifoqi O zbekistonning Jahon savdo tashkilotiga ʻ qo shilishi uchun 5 million yevro grant ajratdi. Ushbu mablag tashkilotga a zo ʻ ʻ ʼ bo lish jarayonida zarur hujjatlarni tayyorlash, o zbekistonlik mutaxassislarning ʻ ʻ JST kelishuvlari va xalqaro savdo tizimiga oid bilimlarini oshirishda ishlatiladi. 2021-yil 9-aprel kuni yana bir muhim voqea sodir bo ldi. O zbekiston ʻ ʻ Yevropa Ittifoqining Preferensiyalar bosh tizimi doirasida qo shimcha ʻ imtiyozlardan foydalanish huquqini qo lga kiritdi. Bu esa O zbekistonda ishlab ʻ ʻ chiqarilgan 6200 turdagi mahsulotlarni bojxona bojlarisiz Yevropa Ittifoqi bozoriga eksport qilish imkonini beradi. O zbekistonga nisbatan GSP+ ʻ 9preferensiyalar tizimining, ayniqsa, mamlakatimiz COVID-19 inqirozi bilan kurashayotgan pallada taqdim etilishi, albatta, tahsinga sazovordir. Fan va ta lim sohasi O zbekiston va Yevropa Ittifoqi hamkorligining engʼ ʻ istiqbolli yo nalishi bo lib qolmoqda. Mamlakatimizdagi ta lim va tadqiqotchilik ʻ ʻ ʼ muassasalari Yevropa Ittifoqining “Yerasmuz”, “Gorizont” kabi xalqaro grant dasturlarida muvaffaqiyatli ishtirok etib kelmoqda. Har yili yuzlab o zbekistonlik ʻ talabalar Yevropa universitetlarida ta lim olish imkoniyatiga ega bo lmoqda. ʼ ʻ Ayniqsa, Erasmuz Jan Mone grant loyihalari yo nalishida Jahon iqtisodiyoti va ʻ diplomatiya universiteti Markaziy Osiyo mintaqasida eng peshqadam oliygoh hisoblanadi. 2020-yilgi tanlovlar natijasida universitet jamoasi tomonidan qo lga ʻ kiritilgan grant doirasida mintaqamizda yagona Toshkent Yevropa tadqiqotlari markazi tashkil etildi. Markaz direktori G.Ismailovaning so zlariga ko ra, ʻ ʻ “Bugungi kunda “kelajak”, “ta lim” va “yoshlar” ayni bir mazmunni ifodalovchi ʼ bir ma noli so zlarga aylangan ekan, fan va ta lim sohasidagi hamkorlik ustivor ʼ ʻ ʼ yo nalish bo lib qolaveradi”. ʻ ʻ Prezidentimizning Fransiya (2018-yil oktyabr), Germaniya (2019-yil yanvar) va Turkiyaga (2017-yil oktyabr va 2020-yil fevral) rasmiy tashriflari tashkil etilib, ularning natijalari bo yicha siyosiy, savdo-iqtisodiy, investitsiyaviy, madaniy- ʻ gumanitar va boshqa sohalarda salmoqli kelishuvlarga erishildi. O z navbatida, ʻ GFR Prezidenti Frank-Valter Shtaynmayer (2019-yil may) va Turkiya Prezidenti Rejep Tayyip Erdo g an (2018-yil aprel) mamlakatimizga javob tashrifini amalga ʻ ʻ oshirganini alohida qayd etish joiz. Hozirgi vaqtda Vengriya, Italiya, Belgiya, Buyuk Britaniya va Chexiya kabi davlatlar bilan bilan oliy darajadagi tashriflarni tashkil etish yuzasidan har tomonlama ishlar olib borilmoqda. So nggi bir yil davomida Yevropaning Avstriya, Germaniya, Buyuk ʻ Britaniya, Slovakiya, Sloveniya, Ispaniya, Italiya, Turkiya, Fransiya, Shveysariya, Chexiya, Norvegiya, Finlyandiya, Latviya, Litva kabi mamlakatlari Tashqi ishlar vazirliklari bilan 20 dan ziyod siyosiy maslahatlashuv o tkazildi. ʻ 92020-yilning aprel oyida Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev va Yevropa kengashi rahbari Sharl Mishel o rtasida telefon muloqoti o tkazildi. Tashqi ishlarʻ ʻ vaziri A.Komilov YEIning Tashqi ishlar va xavfsizlik siyosati bo yicha oliy vakili, ʻ Yevropa Ittifoqi Komissiyasi vitse-prezidenti Jozep Borrel (2020-yil yanvar oyida Berlin shahrida va may oyida telefon orqali) bilan ikki marta suhbatlashdi. Muzokaralar chog ida O zbekiston va Yevropa Ittifoqi o rtasidagi siyosiy- ʻ ʻ ʻ diplomatik, savdo-iqtisodiy, investitsiyaviy va gumanitar sohalarda ko p qirrali ʻ hamkorlikning dolzarb masalalari muhokama qilindi. O zaro munosabatlarni sifat jihatidan yangi va yuqori darajaga ko tarish ʻ ʻ maqsadida rasmiy Toshkent va Bryussel o rtasida yangi keng qamrovli ikki ʻ tomonlama hujjat — Kengaytirilgan sheriklik va hamkorlik to g risidagi bitimni ʻ ʻ tuzish bo yicha 2019-yildan boshlab faol muzokaralar o tkazilmoqda. ʻ ʻ Yevropa Ittifoqi bilan ko p jabhali muloqotni rivojlantirishga xizmat ʻ qilayotgan mazkur yo nalishga, asosan, ʻ 2017-2021-yillarga mo ljallangan Harakatlar strategiyasi doirasida ʻ O zbekistonda amalga oshirilgan tub islohotlar tufayli erishildi. ʻ So nggi yillarda Markaziy Osiyoda kuzatilayotgan hamkorlikning ijobiy ʻ dinamikasi, shuningdek, O zbekistonning mintaqa davlatlariga nisbatan yaxshi ʻ qo shnichilik munosabatlarini mustahkamlash va konstruktiv muloqot orqali ʻ barcha masalalarni hal etishga qaratilgan yangi siyosati asosida Bryussel mintaqaga nisbatan siyosatini mintaqalararo aloqalarni rivojlantirish sari tubdan qayta ko rib chiqdi. ʻ 2020-yilning aprel va iyun oylarida O zbekiston Respublikasi Bosh vaziri ʻ o rinbosari – Investitsiyalar va tashqi savdo vaziri S.Umurzoqov Yevropa Ittifoqi ʻ savdo komissari F.Xogan bilan ikki marotaba videokonferensiya shaklida uchrashuvlar o tkazdi. Muzokaralar davomida O zbekiston va YEI o rtasida ʻ ʻ ʻ kengaytirilgan sherikchilik va hamkorlik to g risidagi bitim loyihasi bo yicha ʻ ʻ ʻ kelishish jarayonini faollashtirish borasida kelishuvga erishildi. O zbekistonning ʻ JSTga a zo bo lishi bo yicha ishchi guruhning 4-yig ilishiga tayyorgarlik ko rish ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ doirasida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarga, shuningdek, O zbekistonning ʻ 9YEI “PBT+” imtiyoz tizimida benefitsiar mamlakat maqomini olishi jarayoniga alohida e tibor qaratildi.ʼ BMT shafeligida O zbekistonning Orolbo yi mintaqasi uchun Inson ʻ ʻ xavfsizligi bo yicha ko psheriklik Trast fondiga Yevropa Ittifoqi 5 million yevro, ʻ ʻ Norvegiya 1,1 million AQSH dollari va Finlyandiya 1 million yevro miqdorida mablag ajratdi. ʻ Yevropa Ittifoqining O zbekiston Respublikasi uchun 2014 — 2020-yillarga ʻ mo ljallangan beg araz yordami to g risidagi ko p yillik indikativ dasturi doirasida ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ respublikadagi ijtimoiy-iqtisodiy loyihalarni amalga oshirish uchun qariyb 168 million yevro mablag ajratildi. ʻ Biz Yevropa bilan ikki va ko p tomonlama istiqbolli munosabatlarni davom ʻ ettiramiz. Savdo-sotiq, investitsiya va moliya, yuqori texnologiyalar transferi, ilm- fan, texnika, ta lim, ekologiya, sog liqni saqlash va madaniyat sohalaridagi ʼ ʻ hamkorlik, shuningdek, mintaqaviy xavfsizlikni mustahkamlash O zbekiston — ʻ Yevropa munosabatlarining asosiy ustuvor yo nalishlari hisoblanadi. ʻ BMT Taraqqiyot dasturi birinchilardan bo lib O zbekistonda koronavirus ʻ ʻ tarqalishining oldini olish bo yicha aniq maqsadli sa y-harakatlarni amalga ʻ ʼ oshirish uchun 250 ming dollar miqdoridagi moliyaviy-texnik yordamni ajratdi. Shuningdek, BMTning O zbekistondagi vakolatxonasi tomonidan koronavirus ʻ pandemiyasining ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini yumshatish borasida O zbekiston ʻ hukumatiga ko mak berish maqsadida qo shimcha ravishda 1 million dollar ʻ ʻ miqdoridagi grant mablag lari ajratishi masalasi ishlab chiqildi. ʻ Hozirgi kunda dunyoning 164 ta mamlakatini o z tarkibiga olgan yirik ʻ iqtisodiy integratsiyalardan biri Jahon savdo tashkilotidir. Tashkilot alohida nizomga ega bo lmay, shartnoma va muzokaralarga tayangan holda tashkil etilgani ʻ va hozirgi kunga qadar faoliyat yuritib kelayotgani uning o ziga xos jihatlaridan ʻ biridir. Mazkur tashkilotga a zo bo lish uzoq muddatli muzokaralar va turli ʼ ʻ yo nalishlarda kompleks ishlarni amalga oshirishni taqozo etadi. Bunda asosiy ʻ e tibor a zo davlatlar bilan olib boriladigan ikki va ko p tomonlama muzokaralarga ʼ ʼ ʻ qaratilgan. 9O zbekiston Yevropa Ittifoqi bilan munosabatlarda inson huquqlari va qonunʻ ustuvorligi sohasidagi hamkorlikni rivojlantirishga alohida e tibor qaratmoqda. ʼ Respublikamiz Markaziy Osiyoda birinchilardan bo lib adliya, ichki ishlar, ʻ inson huquqlari va aloqador masalalar bo yicha O zbekiston — Yevropa Ittifoqi ʻ ʻ quyi qo mitasi doirasida “Inson huquqlari bo yicha muloqot”ni tashkil etdi. ʻ ʻ Bugungi kunga qadar tomonlar o rtasida 12 raund muloqot bo lib o tdi. ʻ ʻ ʻ Harakatlar strategiyasi doirasida ko p qirrali islohotlar boshlangan paytdan ʻ buyon yevropalik hamkorlarimiz jamiyatni demokratlashtirish, qonun ustuvorligini mustahkamlash, fuqarolik jamiyati, so z erkinligi va inson huquqlari sohasidagi ʻ chuqur o zgarishlarni qo llab-quvvatlab kelmoqdalar. ʻ ʻ O zbekistonning majburiy mehnatga barham berish, sud islohotlari, ʻ qiynoqlarning oldini olish va fuqaroligi bo lmagan shaxslar bilan bog liq ʻ ʻ muammolarni hal etish borasidagi yutuqlarini Yevropa tomoni alohida ta kidlaydi. ʼ Ushbu sohalardagi sezilarli yutuqlar tufayli 2019-yilda Yevropa Ittifoqi “individual holatlar” deb nomlanuvchi ro yxatni birinchi marta taqdim etmadi. ʻ Albatta, bu mamlakatimizda mazkur sohalarda olib borilayotgan islohotlardagi sezilarli o zgarishlardan dalolat beradi. ʻ Ma lumot uchun: “O zbekiston-YEI” quyi qo mitasining adliya, ichki ishlar, ʼ ʻ ʻ inson huquqlari va aloqador masalalar bo yicha yig ilishlari doirasida Yevropa ʻ ʻ tomoni qamoqdan ozod qilish talabi bilan “siyosiy mahbuslar” deb ataluvchi 10-15 kishining ro yxatini an anaviy tarzda taqdim etar edi. ʻ ʼ Bundan tashqari, Yevropa tomonining ta kidlashicha, 2019-2020-yillarda ʼ oqlanganlarning o tgan yillarga nisbatan juda ko pligi O zbekiston sud tizimidagi ʻ ʻ ʻ islohotlar amalda ijobiy natijalarni ko rsatayotganidan dalolat beradi. ʻ O zbekistonning ushbu sohada erishgan ijobiy natijalari Yevropa Ittifoqining ʻ dunyoda inson huquqlari va demokratiya bo yicha yillik hisobotida (2020-yil iyun ʻ oyida e lon qilingan) ham yuqori baholandi. Hujjatda 2016-yildan boshlab ʼ Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tomonidan O zbekistonda jamiyatni ʻ bosqichma-bosqich liberallashtirish va demokratlashtirishga qaratilgan keng 9qamrovli islohotlar dasturi, shu jumladan, siyosiy dasturlar amalga oshirilayotgani ta kidlangan.ʼ Alohida qayd etilishicha, bu yo nalishda jiddiy yutuqlarga 2019-yilda va ʻ uning yakunida (22-dekabr) bo lib o tgan parlament saylovida erishildi. Bu esa, ʻ ʻ o z navbatida, respublikamiz rahbariyatining tub o zgarishlarni amalga oshirishga ʻ ʻ Respublikaning inson huquqlarini ta minlash borasidagi yutuqlarini inobatga ʼ olgan holda, YEI va unga a zo davlatlarning aksariyati O zbekistonning global ʼ ʻ siyosiy jarayonlar, jumladan, BMTning Inson huquqlari kengashiga a zo ʼ bo lishidagi faol ishtirokini qo llab-quvvatlamoqda. ʻ ʻ — Mamlakatimizda xalqaro turizmni rivojlantirish tobora jadal rivojlanmoqda. O zbekistonning bu sohadagi tashabbuslarini Jahon sayyohlik ʻ tashkiloti qay darajada qo llab-quvvatlamoqda? ʻ Respublikamiz vakillari YUNVTO shafeligida tashkil etiladigan yirik va nufuzli turistik yarmarkalar — FITUR, ITB, JATA, World Travel Market, Top Resa va shunga o xshash qator xalqaro tadbirlarda hamda ular doirasida ʻ o tkaziladigan vazirlar darajasidagi anjumanlarda doimiy ravishda faol ishtirok etib ʻ kelmoqdalar. Bu esa hozirgi kunda turizm sohasidagi muhim masalalar yuzasidan xalqaro hamkorlar bilan fikr almashish imkonini bermoqda. Bundan tashqari, joriy yilning 25-iyun kuni O zbekiston raisligida ʻ YUNVTOning Yevropa mintaqaviy komissiyasining navbatdagi 65-sessiyasi videomuloqot tarzida tashkil etildi. Tadbir davomida O zbekiston Respublikasi ʻ Bosh vaziri o rinbosari, Turizmni rivojlantirish davlat qo mitasi raisi Aziz ʻ ʻ Abduhakimov 2023-yilda BMT Jahon sayyohlik tashkilotining Ijroiya kengashiga 2021-2023-yillar uchun va Bosh assambleyasining 25-sessiyasini o tkazishga ʻ O zbekiston nomzodini ilgari surish tashabbusini e lon qildi hamda bu a zo ʻ ʼ ʼ davlatlar tomonidan iliq kutib olindi. 9ІІІ BОB . YЕVRОPА DАVLАTLАRІ BІLАN SАVDО, ІNVЕSTІTSІОN VА І Q TІSОDІY АLО Q АLАR NІNG ІSTІQBОLLАRІ 3.1-§. O‘zbekiston va Yevropa Davlatlari o‘rtasida savdo, investitsiya va iqtisodiy aloqalarning tashqi savdo aylanmas Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida investitsiya faoliyati muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir mamlakatning rivojlanish darajasi, ya'ni iqtisodiyotning rivojlanishi va iqtisodiy o'sishi ko'p jihatdan mamlakatdagi investitsion jarayonlarga bog'liq. Har qanday jamiyatning baraqaror iqtisodiy rivojlanishini investitsiyalarsiz tasavvur etib bo'lmaydi. Ayniqsa, bugungi kunda bu narsa yaqqol namoyon bo'lmoqdaki, har qanday mamlakatning bundan keyingi yuksalishi investitsiyalarni jalb etish holatiga bog'liq. Barchamizga ma’lum, islohotlar va yangilanishlar o‘z-o‘zicha amaliyotga tadbiq qilinganda oxirgi, ya’ni yakuniy samara kutilganidek bo‘lmasligi yoki kutilgan natijaga keyinroq erishish mumkin bo‘ladi. Shuning uchun, yangi iqtisodiy tizim va munosabatlarning qaror topishida barcha tarmoqlar kerakli darajada hukumat tomonidan qo‘llab-quvvatlab boriladi, bu olib borilayotgan islohotlarninig samarali bo‘lishini kafolatlaydi. Mamlakatimizda iqtisodiy islohotlar va yangilanishlarni bosqichma-bosqich asta-sekinlik bilan amalga oshirish va bu jarayonda davlatning bosh islohotchi vazifasini bajarishi mamlakatimizning bozor iqtisodiyotiga o‘tishida o‘ziga xos turtki bo‘lib hisoblanadi. Bu jarayon investitsiyalarni jalb qilish va ularni boshqarishni tartibga solish borasida ko‘plab yangi va mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun muhim qarorlar qabul qilishni talab qiladi. “Respublika iqtisodiyotiga to g ridan-to g riʻ ʻ ʻ ʻ xorijiy investitsiyalarni jalb qilish faoliyati samaradorligini oshirish, xorijiy investorlarni mamlakatimiz imkoniyatlari va salohiyati to g risida ʻ ʻ xabardor qilish, xorijiy investitsiyalarni jalb etish va o zlashtirish sohasida davlat va xo jalik ʻ ʻ boshqaruvi organlari, mahalliy ijro hokimiyati organlari faoliyatini muvofiqlashtirishni yaxshilash, shuningdek, 2017-2021 yillarda O zbekiston Respublikasini rivojlantirishning ʻ beshta ustuvor yo nalishi bo yicha Harakatlar strategiyasini “Faol ʻ ʻ 9investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid Davlat dasturida belgilangan vazifalarni amalga oshirish maqsadida” ko’plab ishlar amalga oshirilmoqda. Mamlakatizmizda amalga oshirilayotgan bozor islohotlarining hozirgi bosqichida investitsiya siyosati iqtisodiyotdagi barqarorlik, tarkibiy va sifat o’zgarishlarini belgilovchi muhim omil bo’lmoqda. Doimiy olib borilayotgan investitsiya siyosati yurtimizda xorijiy va mahalliy investorlar uchun har tomonlama qulay investitsiya muhitini yaratish imkonini yaratmoqda. O‘zbekiston bugungi kunda yirik xorijiy investitsiyalarni qabul qiluvchi mamlakatlar qatoriga kirish uchun barcha iqtisodiy, siyosiy va xuquqiy asoslarga ega. Lekin bu degani O‘zbekistonda xorijiy investorlarni jalb qilish uchun barcha ishlar qilib bo‘lindi, degani emas. Endigi navbatda bu asoslarga tayangan holda investitsiyalar jalb etishning mexanizmlarini takomillashtirish masalalari turadi. Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki strategik investorlar ko‘p miqdordagi mablag‘larni birinchi navbatda iqtisodiyoti o‘z ichki imkoniyatlari asosida barqaror va izchil ravishda rivojlanayotgan mamlakatga yonaltiradi. Aynan shunday mamlakatlardagina qo’yilgan mablag‘lar saqlanishiga va barqaror foyda olishga mo’ljal qilsa bo’ladi. Ichki va chet el investorlarini birinchi navbatda minimal darajadagi soliq imtiyozlari emas, balki biznesdagi keyingi qulay va maqbul istiqbollar qiziqtiradi. MDX davlatlarining paydo bo’lishi bilan xorijiy investorlarning investitsion faoliyatlarini amalga oshirishdagi yangi imkoniyatlar maydoni paydo bo’ldi. Shuni aytish kerakki xorijiy investorlar bu masalada katta tajribaga ega. Albatta bu masalaning bir tomoni bo’lsa, ikkinchi tomoni investitsiyalar qabul qiluvchi (MDX) davlatlari uchun zamonaviy ishlab chiqarish vositalarini qabul qilishdagi investitson tanlov imkoniyati yaratildi. Bunga oddiy hol deb qarash kerak emas, chunki, investitsiyalar-iqtisodiyotni xarakatga keltiruvchi, uni olg’a siljituvchi kuch. Mamlakatni ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy rivojlanishida investitsiyalarining jumladan, xorijiy investitsiyalarning ahamiyati kattadir. Ma’lumki, xar qanday 135 davlat 9dunyodan ajralgan holda jahon tajribalarini o‘rganmasdan, dunyoning yetakchi davlatlari ilm, fan va texnika sohasida erishgan yutuqlarini qabul qilmasdan rivojlanishi mumkin emas. O‘zbekiston iqtisodiyotida chuqur iqtisodiy islohatlar, tarkibiy o‘zgarishlar amalga oshirilar ekan, xorijiy investitsiyalar rivojisiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Globallashuv jarayoniga qo‘shilish bu dunyoning etakchi davlatlari bilan hamkorlikda bo‘lish, ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy sohadagi davlat siyosatining o‘zaro manfaatli asosda bu davlatlar siyosatiga mos kelishidir. Zamonaviy jahon iqtisodiyoti uchun investitsiya faolligi va jahon iqtisodiyoti globallashuvining kuchayishi muhim ahamiyat kasb etadi. Rivojlanayotgan mamlakatlar va bozor iqtisodiyotiga o’tish davrini boshidan kechirayotgan davlatlarning xalqaro mehnat taqsimotidagi roli ortib borayotganligi ham unga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, globallashuv jarayoniga iqtisodiyotni erkinlashtirish, ilmiy- texnika taraqqiyotining tezlashishi, raqobatning kuchayishi va boshqa bir qator omillar ham xosdir. Investitsiya siyosati - bu iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarini rivojlantirish, qo'llab- quvatlash, markazlashgan investitsiya jarayonidan nomarkazlashgan investitsiya jarayoniga o'tish, ustuvor investitsion loyihalarni qo'llab-quvvatlashga qaratilgan mexanizm, uslublar yig'indisi hisoblanadi. Davlat investitsiya siyosatini amalga oshirishda ko'proq ustuvorlik kichik biznes subyektlari, xorijiy investitsiya ishtirokidagi korxonalar tuzishga hamda mavjud kamchiliklarni bartaraf etish, muammolarni tezkorlik bilan hal etish va shu asnoda investitsiya ishtirokchilarining erkin harakat qila olishlari uchun qulay iqtisodiy, investitsion muhit yaratishga qaratilgan. Davlat investitsiya siyosati hududlar, tarmoq va korxona investitsiya siyosatidan tarkib topib, ular o'zaro bog'liqdir. Hududlar investitsiya siyosati investitsiyani sarflashda aholi, hudud va investor manfa'tlarini hisobga olgan holda samarali ishlatishga imkon beruvchi hududda olib boriladigan chora- tadbirlar majmuyi. Tarmoq investitsiya siyosati esa bu mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishini ta'minlovchi tarmoqlar, sanoat mahsulotlarini 9eskport qilish, import o'rnini bosuvchi ishlab chiqarishni yo'lga qo'yish, ilmiy- texnika taraqqiyotini investitsiya yo'li bilan qo'llab-quvvatlash hisoblanadi. Respublika iqtisodiyotining ustuvor tarmoqlarida investitsiya loyihalarini amalga oshirishning zaruriyati quyidagilardan kelib chiqadi:ishlab chiqarish quvvatlarining jismoniy va ma'naviy eskirganligi, ularning qayta tiklashga yoki texnik jihatdan qayta jihozlashga yoki umuman yangilashga oid bo'lib qolganligi;  sanoat tarmog'ida moddiy texnika bazasining o'ta pastligi va ko'pgina zarar ko'rib ishlaydigan korxonalarning mavjudligi; respublika milliy daromadida jamg'arish bilan iste'mol o'rtasidagi nisbatning iste'mol tomonga ko'plab sarflanayotgani va jamg'arishning investitsiya manbayi sifatida kamayib borayotganligi;  O'zbekistonning tabiiy boyliklarga boyligi va bu erda ko'plab qayta ishlovchi korxonalarni qurish imkoniyating mavjudligi;  aholi sonining o'sib borayotganligi (mehnat resurslari) va kichik zamonaviy ixcham korxonalarni barpo etish, ularni mehnat resurslarining manbayi bo'lmish qishloqqa yaqinlashtirish zarurligi; respublika eksportida xom ashyo salmog'ini kamaytirish va ko'plab tayyor mahsulotlar chiqarish imkoniyatiga ega bo'lish zarurligi va boshqalar. Mahalliy investorlar - investitsiya faoliyatini amalga oshiruvchi O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, O‘zbekiston Respublikasi rezidenti maqomiga ega bo‘lgan chet ellik fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar, shu jumladan yakka tartibdagi tadbirkorlar, shuningdek O‘zbekiston Respublikasining yuridik shaxslaridir. 2020 - yilning yanvar-dekabr oylarida investitsion faollikni pasaygani kuzatilib, asosiy kapitalga o‘zlashtirilgan investitsiyalar hajmini 2019-yilga mos davriga nisbatan o‘sish sur’ati 91,8 % ni tashkil etdi. 2020- yilning yanvar- dekabr oylarida 202,0 trln. so‘m asosiy kapitalga investitsiyalar o‘zlashtirilib, ularning 65,4 % i yoki 132,0 trln. so‘mi jalb etilgan mablag‘lar hisobidan moliyalashtirilgan bo‘lsa, korxona, tashkilot va aholining o‘z mablag‘lari 9hisobidan 34,6 % yoki 70,0 trln. so‘m moliyalashtirildi. Jami investitsiyalar hajmida, markazlashgan moliyalashtirish manbalari hisobidan moliyalashtirilgan asosiy kapitalga investitsiyalarning ulushi, 2020 - yilning mos davridagi ulushiga nibatan 8,0 % punktga kamayib, 19,5 % ni yoki 39 310,2 mlrd. so‘mni tashkil etdi. Mos ravishda, markazlashmagan moliyalashtirish manbalari hisobidan 162 289,9 mlrd. so‘m yoki jami investitsiyalarning 80,5 % investitsiyalari o‘zlashtirilib, o‘tgan yilning mos davridagi ko‘rsatkichga nisbatan 8,0 % punktga ko‘paydi. Markazlashmagan investitsiyalar - 162 689,9 mlrd. so‘m. O‘zbekiston Respublikasi kafolati ostida xorijiy kreditlar - 22 467,1 mlrd. so‘m. Asosiy kapitalga o‘zlashtirilgan xorijiy investitsiya va kreditlar - 86 647,0 mlrd. so‘m. To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiya va kreditlar 64 179,9 mlrd. so‘m. 2020 - yilning yanvar-dekabr oylarida korxona va tashkilotlarning o‘z mablag‘lari hisobidan moliyalashtirilgan asosiy kapitalga investitsiyalar - 51 911,3 mlrd. so‘m yoki jami asosiy kapitalga investitsiyalarning 25,7 % ini tashkil etdi. Aholi mablag‘lari hisobidan jami asosiy kapitalga investitsiyalarning 8,9 % i yoki 18 077,8 mlrd. so‘mi o‘zlashtirildi. To‘g‘ridan- to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hisobidan o‘zlashtirilgan investitsiyalar hajmi 28 740,5 mlrd. so‘mni tashkil etdi va 2019 yilning mos davriga nisbatan 5,3% punktga kamayib, 14,2 % ni tashkil etdi. Shuningdek, tijorat banklari kreditlari va boshqa qarz mablag‘lari hisobidan 28 520,9 mlrd. so‘m (jami asosiy kapitalga investitsiyalarning 14,1 % ini tashkil etib, 2019 yilning mos davriga nisbatan 0,3 % punktga kamaydi), O‘zbekiston Respublikasi kafolati ostidagi xorijiy kreditlar 22 467,1 mlrd. so‘m (11,1 % va 3,1% punktiga kamaydi), kafolatlanmagan va boshqa xorijiy investitsiya va kreditlar 35 439,4 mlrd. so‘m (17,6 % va 7,6 % punktga ko‘paydi), Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi 1 814,6 mlrd. so‘m (0,9 % va 2,5 % punktga kamaydi), Respublika budjeti 13 081,3 mlrd. so‘m (6,5 % va 2,5 % punktga kamaygan), Suv ta’minoti va kanalizatsiya tizimlarini rivojlantirish jamg‘armasi tomonidan 1 947,2 mlrd.so‘m (1,0 % va 0,1 % punktga ko‘payish) miqdorida asosiy kapitalga 9inestitsiyalar o‘zlashtirildi. Asosiy kapitalga investitsiyalar o‘sish sur‘atlarini moliyalastirish manbalari bo‘yicha eng yuqori ko‘rsatkich kafolatlanmagan va boshqa xorijiy investitsiya va kreditlarda kuzatilib, 2019- yilga nisbatan 63,2 % ga ko‘paydi. 2020 - yil yanvar-dekabr oylarida 86 647,0 mlrd. so‘m yoki asosiy kapitalga investitsiyalarning 42,9 % i xorijiy investitsiya va kreditlar hisobidan o‘zlashtirildi. Jami xorijiy investitsiya va kreditlar tarkibida xorijiy investitsiyalar 32 847,2 mlrd.so‘mni tashkil etdi va qolgan 53 799,8 mlrd. so‘m xorijiy kreditlar hisobiga to‘g‘ri keldi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiya va kreditlar hisobidan joriy davrda 64179,9 mlrd. so‘m o‘zlashtirilgan bo‘lsa, O‘zbekiston Respublikasi kafolati ostida 22 467,1 mlrd. so‘m xorijiy kreditlar o‘zlashtirildi. Asosiy kapitalga xorijiy investitsiya va kreditlarning 2019-yilning mos davriga nisbatan o‘sish sur‘ati 90,6% ni tashkil etdi. Tashqi iqtisodiy faoliyat deganda - O‘zbekiston Respublikasi yuridik va jismoniy shaxslarining xorijiy davlatlarning yuridik va jismoniy shaxslari, shuningdek xalqaro tashkilotlar bilan o‘zaro foydali iqtisodiy aloqalarni o‘rnatish va rivojlantirishga qaratilgan faoliyati tushuniladi. “Tashqi iqtisodiy faoliyat deganda O’zbekiston Respublikasi yuridik va jismoniy shaxslarining xorijiy davlatlarning yuridik va jismoniy shaxslari, shuningdek xalqaro tashkilotlar bilan o’zaro foydali iqtisodiy aloqalarni o’rnatish va rivojlantirishga qaratilgan faoliyati tushuniladi”. Davlatning eng muhim vazifalaridan biri tashqi iqtisodiy faoliyat va u asosida tashqi iqtisodiy siyosatning boshqa mamlakatlar bilan hamkorlik qiladigan qoidasini ishlab chiqishdir. Davlat tomonidan boshqarish (tartibga solish) ning maqsadi-barcha darajadagi, foydali tashqi iqtisodiy faoliyatni ta‘minlovchi huquqiy iqtisodiy va tashkiliy sharoitlarni yaratishdir. Bu bosqichda eksportni rivojlantirish davlat dasturida belgilangan strategik maqsadni amalga oshirish uchun sharoit yaratish zarur: eksport qilinadigan mahsulot sifatini yaratish, eksportning tovar va geografik strukturasini takomillashtirish kerak. Xalqaro 9amaliyotga ko‘ra, O‘zbekiston o‘z strategik maqsadlarga erishishiga yordam beradigan tashqi savdo sohasidagi masalalarni yechishi zarur. Bunda, birinchidan , Respublikaning Umumjahon Savdo Tashkilotiga kirishi to‘g‘risida boradi, ya‘ni O‘zbekistonning har qanday mamlakat bilan ikki tomonlama tashqi savdo siyosati borasida UST tizimlarida savdo bahslarini ko‘rib chiqish imkoniyatlari, O‘zbekiston tovarlariga miqdoriy cheklashlar kiritish jarayonini murakkablashtirish, qarshi talablarni kelishish va boshqa ko‘plab imkoniyatlarni beruvchi ko‘p tomonlama siyosatga aylandi. Ikkinchidan , bu xorijiy mamlakatlar bilan o‘zaro savdoni erkinlashtirish, manfaatdor mamlakatlar orasidagi savdo oqimining tuzilishi va o’zgarishi masalalarini savdo-iqtisodiy hamkorlik bo‘yicha hukumatlararo komissiyalar darajasida yechishdir. O‘zbekiston va YeI orasida imzolangan hamkorlik to‘g‘risidagi bitim o‘zbek tovarlarining YeIga a‘zo mamlakatlar bozorlariga kirishiga yordam beradi, uning asosida O‘zbekiston va bir qancha Yevropa mamlakatlari o‘rtasida milliy buyumlarni GFR xududiga kiritishning sharoitlari to‘g‘risidagi bitim imzolandi. Uchinchidan, tashqi siyosat sohasidagi vazifa mintaqaviy guruhlarga a‘zo mamlakatlarning kollektiv protektsionizmga qarshi turish imkonini beruvchi savdo-siyosiy birlashmalar tuzishdir. Ikki tomonlama soliq solishni istisno qilish va kapital kiritishni himoya qilish, TIF qatnashchilarining konsultatsiyasi va xabardorligi bo‘yicha o‘zbek savdo vakolatxonalari hamda davlat organlari va ijtimoiy birlashmalar masalalari bo‘yicha tuzilgan bitimlar muhim ahamiyat kasb etadi. Savdo-iqtisodiy munosabatlar sohasida islohotlar erkin savdo mintaqasini shakllantirish jarayoni va Bojxona ittifoqini yaratish jarayonida amalga oshiriladi. Bugungi kunda O'zbekiston, jahonning 170 dan ortiq mamlakatlari bilan savdo aloqalarini amalga oshirib kelmoqda. TSAning nisbatan salmoqli hissasi Rossiya Federatsiyasida (16,7 foiz), Xitoy Xalq Respublikasida (16,6 foiz), Qozog'istonda (8,3 foiz), Koreya Respublikasida (7,4 foiz), Turkiyada (5,6 foiz), Qirg'iziston Respublikasida (2,0 foiz) va Germaniyada (2,0 foiz) qayd etilgan. 9Tashqi iqtisodiy faoliyat bo'yicha 20 ta yirik hamkor-davlatlar orasidan oltita davlatda faol tashqi savdo balansi kuzatilgan, xususan, Afg'oniston (213,7 mln. AQSh dollari), Qirg'iziston Respublikasi (138,8 mln. AQSh dollari), Tojikiston (93,7 mln. AQSh dollari), Turkiya (42,8 mln. AQSh dollari), Frantsiya (23,6 mln. AQSh dollari) va Eron (8,0 mln. AQSh dollari) shular jumlasidandir. Qolgan 14 ta davlat bilan passiv tashqi savdo balansi saqlanib qolmoqda. Mamlakatning tashqi iqtisodiy faoliyati, xususan tashqi savdo sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarning pirovard natijasi aholining turmush darajasi o’sishiga bevosita o'z ta'sirini o'tkazadi. O'zbekiston Respublikasi tashqi savdo aylanmasi va balansi (2020 yil yanvar-dekabr, AQSh dollari.) 4- jadval Ko’rsatkichlar 2019 yil 2020 yil O’sish sur’ati % da Jamiga nisbatan % da Tashqi savdo aylanmasi 41 751,0 36 299,3 86,9 %x Eksport 17 458,7 15 127,7 86,6 % 100,0 Tovarlar 9 105,6 7 319,4 80,4 48,4 Xizmatlar 3 434,8 2 003,9 58,3 13,2 Oltin 4 918,3 5 804,4 118,0 38,4 Import 24 292,3 21 171,5 87,2 % 100,0 Tovarlar 21 866,5 19 955,1 91,3 94,3 Xizmatlar 2 425,9 1 216,4 50,1 5,7 Saldo -6 833,6 -6 043,8 X x Eksport (oltinsiz hajmi) 12 540,4 9 323,3 74,3% x 2020 yilning yanvar - dekabr oylari O ' zbekiston tashqi savdo aylanmasida Mustaqil davlatlar Hamdo ' stligi ( MDH ) davlatlari ulushi 32,6 foizni , Yevrosiyo iqtisodiy ittifoqi ( EOII ) davlatlarining ulushi 27,1 foizni tashkil qilgan . 9O'zbekiston Respublikasi bilan tashqi savdo aylanmasi eng yuqori bo'lgan davlatlar (2020 yil yanvar-dekabr, AQSh dollari.) 5- jadval Top 5 davlatlar TSA Eksport Import Xitoy Xalq Respublikasi 4 610,4 mln. 1 371,5 mln. 3 239,0 mln. Rossiya Federatsiyasi 4,5 mlrd 1,2 mlrd 3,3 mlrd Qozog’iston 2,3 mlrd 729,4 mln 1,5 mlrd Koreya Respublikasi 1,8 mlrd 38,4 mln 1735,1 Mln Turkiya 1654,8 mln 785,8 mln 869 mln. Tashqi savdo aylanmasida eksport hajmi 13,3 mlrd dollar, import esa 16,7 mlrd dollarni tashkil etdi. Bunda tovarlar eksporti 5,9 mlrd dollarga yetgan bo‘lib, ularning eng katta qismi sanoat tovarlariga to‘g‘ri kelgan. Tovarlar importi esa jami 15,7 mlrd dollarni tashkil qilgan bo‘lib, ularning 37,8 foizini mashinalar va transport asbob-uskunalari egallagan. O‘tgan davr mobaynida O‘zbekistonning eng yirik savdo hamkori Xitoy Xalq Respublikasi bo‘ldi. Ikki davlat o‘rtasidagi tashqi savdo aylanmasining umumiy hajmi 5,1 mlrd dollarni tashkil qilib, shuning 1,57 mlrd dollari eksport, 3,5 mlrd dollari esa importga to‘g‘ri keladi. DSQ ma’lumotlariga ko‘ra, tashqi iqtisodiy faoliyat bo‘yicha 20 ta yirik hamkor-davlatlar orasidan beshta davlatda faol tashqi savdo balansi kuzatilgan. Xususan, Afg‘oniston (607,7 mln dollar), Qirg‘iziston (508,4 mln dollar), Tojikiston (242,3 mln dollari), va Eron (40,9 mln dollar) shular jumlasidandir. Qolgan 16 ta davlatlar bilan passiv tashqi savdo balansi saqlanib qolmoqda. 93.2 - §. Xaqaro hamkorlik, millatlararo totuvlik, do‘stlik va qo‘shnichilikni istiqbolli rivojlanishdagi o‘rni va ahamyati. Mamlakatimizda istiqlol yillarida millatlararo ahillik va konfessiyalararo totuvlikni mustahkamlash, ma’naviy-axloqiy tarbiyani kuchaytirish bo‘yicha aniq maqsadga yo‘naltirilgan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Bu barcha sohada olib borilayotgan keng ko‘lamli islohotlar, xalqimiz turmush darajasini yanada yuksaltirish yo‘lidagi ezgu sa’y-harakatlarning muhim asosi bo‘lib xizmat qilayotir. Bugun yurtimizda 130 dan ortiq millat va elatlar vakillari bir oila farzandlaridek, teng huquqlilik hamda o‘zaro hamjihatlik sharoitida yashab, Vatanimiz mustaqilligini mustahkamlashga munosib hissa qo‘shib kelmoqdalar. Ularning huquq va erkinliklari, qonuniy manfaatlarini ta’minlash, ta’lim olishlari, o‘z qiziqish hamda layoqatlari bo‘yicha kasb-hunar egallashlari, madaniyatlari, urf-odatlari, an’analarini saqlash va rivojlantirishlari uchun zarur imkoniyatlar yaratib berilgan. Bunday yuksak darajadagi e’tibor natijasida ko‘p millatli xalqimizning boy tarixiy-madaniy merosi qayta tiklandi, qadr topdi. Barcha millat vakillarining davlat boshqaruvi, iqtisodiy, ijtimoiy hamda madaniy jarayonlarda keng va erkin ishtirok etishi kafolatlandi. Hozirgi paytda 138 milliy madaniy markaz, shuningdek, 34 do‘stlik jamiyati faoliyati O‘zbekistondagi barcha millat hamda elatlarning tarixi, madaniyati, ma’naviy qadriyatlari, an’ana va urf-odatlarini asrash hamda har tomonlama rivojlantirish, millatlararo munosabatlarni uyg‘unlashtirish, jamiyat va davlatni barqaror rivojlantirishda muhim o‘rin tutayotir. Ular “xalq diplomatiyasi” mexanizmidan faol foydalangan holda, tinch hamda farovon hayotni asrash, xorijiy mamlakatlar bilan do‘stona munosabatlar va madaniy-ma’rifiy aloqalarni rivojlantirish, chet eldagi hamyurtlarimiz bilan yaqin hamda o‘zaro manfaatli munosabatlarni yo‘lga qo‘yishga salmoqli hissa qo‘shayapti. Mamlakatimiz ta’lim muassasalarida o‘qish 7 tilda olib borilmoqda. 9Teleko‘rsatuv va radioeshittirishlar 12 tilda efirga uzatilayotir, gazeta hamda jurnallar 10 dan ortiq tillarda chop qilinayapti. Aytish kerakki, mazkur yo‘nalishdagi islohotlar Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev rahnamoligida butunlay yangicha ma’no-mazmun kasb etib bormoqda. Chunonchi, 2017 — 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlaridan biri Xavfsizlik, diniy bag‘rikenglik va millatlararo totuvlikni ta’minlash hamda chuqur o‘ylangan, o‘zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat etib belgilangan. Bugun shu asosda aholi, ayniqsa, yoshlar ongida insonparvarlik qadriyatlarini, turli millatlar vakillari o‘rtasida o‘zaro hamjihatlikni, yaqin qo‘shnilarimiz bilan do‘stona aloqalarni mustahkamlashga qaratilgan ezgu ishlar olib borilayotir. Mamlakatimizdagi davlat ta'lim muassasalarida o'qitish etti tilda olib boriladi. O'zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi o'z ko'rsatuvlarini o'n ikki tilda namoyish etmoqda, o'ndan ortiq tilda gazeta va jurnallar nashr etilmoqda. Millatlararo munosabatlar va xorijiy mamlakatlar bilan do'stlik aloqalari qo'mitasi qoshida 138 ta milliy madaniy markaz, bundan tashqari, 16 ta konfessiyaga tegishli 2300 ga yaqin diniy tashkilot faoliyat yuritadi. Bu borada yaxlit, chuqur o'ylangan siyosat va uni amalga oshirishga qaratilgan amaliy chora-tadbirlar hayotga tatbiq etilib, millatlararo va dinlararo totuvlikni qo'llab-quvvatlashga e'tibor qaratilmoqda. Bu islohot va o'zgarishlarning negizida konstitutsion huquq va kafolatlar yotganini alohida qayd etish lozim. Shundan kelib chiqib, bu borada quyidagi dalillarni keltirib o'tish zarur. Birinchidan, turli millat va din vakillarining o'z salohiyatini to'laqonli amalga oshirish, ularning huquq va manfaatlarini himoya qilish uchun konstitutsiyaviy kafolatlar belgilangan. Bunda, eng avvalo, fuqarolarning jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e'tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat'i nazar, teng huquq va erkinliklarini, ularning qonun oldida tengligini ta'minlash alohida e'tiborga olingan. Mazkur sohada O'zbekiston Respublikasi davlat siyosatining asosiy tamoyillari sirasiga fuqarolarning teng huquqliligi, ijtimoiy adolat, qonun 9ustuvorligi, millat va elatlarning madaniy, til va diniy qadriyatlari, an'ana va urf- odatlarini o'zaro hurmat qilish kiradi. Konstitutsiyaviy kafolatlar jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishidan qat'i nazar, fuqarolarga jamoat va davlat qurilishida ishtirok etishni ta'minlaydi. Ta'kidlash joizki, O'zbekiston Respublikasining millatlararo va konfessiyalararo totuvlikni o'rnatish siyosati Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi va boshqa xalqaro huquqiy-me'yoriy hujjatlarga to'la mos keladi. Ikkinchidan, millatlararo totuvlik va diniy bag'rikenglikni ta'minlash O'zbekistonning zamonaviy davlat sifatida rivojlanish strategiyasining ajralmas qismi hisoblanadi. Mamlakatimizda 2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha Harakatlar strategiyasiga muvofiq, mazkur sohaga alohida e'tibor qaratilmoqda. So'nggi to'rt yilda millatlararo munosabatlar va din sohasida 50 dan ortiq qonun hujjatlari va 40 ga yaqin qarorlar qabul qilindi. Bu huquqiy hujjatlarning aksariyati fuqarolarning dini va millatidan qat'i nazar, huquq va erkinliklarini kengaytirish, shu jumladan, jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda ishtirok etish imkoniyatini oshirishga qaratilgan. Uchinchidan, Harakatlar strategiyasi doirasida mamlakatimizda millatlararo va konfessiyalararo muloqotni rivojlantirish borasida institutsional yondashuv yo'lga qo'yildi. Jumladan, Prezidentimizning 2018 yil 16 apreldagi “O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Din ishlari bo'yicha qo'mita faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi qaroriga muvofiq, Din ishlari bo'yicha qo'mita huzuridagi Konfessiya ishlari bo'yicha kengashning yangi tarkibi tasdiqlandi. Millatlararo munosabatlar va xorijiy mamlakatlar bilan do'stlik aloqalari qo'mitasining asosiy vazifalari qatoriga davlat organlarining respublika hududida joylashgan milliy madaniy markazlar va do'stlik jamiyatlari bilan o'zaro aloqasi va hamkorligini ta'minlash va yanada rivojlantirish kiritildi. Qo'mita qoshida 9fuqarolarning etnomadaniy talablarini o'rganish, aniqlash va qanoatlantirishga, millatlararo munosabatlarni mustahkamlashga, milliy sabablarga ko'ra, ehtimoliy mojarolarning oldini olishga ko'maklashuvchi Jamoatchilik kengashi tuzildi. Bundan kutilayotgan asosiy natija — mazkur sohada davlat siyosatini amalga oshirish uchun mas'ul bo'lgan davlat organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirishdir. Shu bilan birga, tegishli oliy ta'lim muassasalarida sifatli diniy ta'lim olish imkoniyati kengaymoqda. O'rta, oliy diniy ta'lim, magistratura, boshlang'ich doktorantura va doktoranturani o'z ichiga olgan diniy ta'limning besh bosqichli tizimi shakllantirildi. Islomiy ta'lim muassasalariga talabalarni qabul qilish kvotasi ikki baravar oshirildi. Shuningdek, Toshkent pravoslav seminariyasi va Toshkent xristian seminariyasi o'quv dargohlari ham o'z faoliyatini davom ettirmoqda. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Inson huquqlari bo'yicha Oliy komissari Zeyd Raad Al-Huseyn hamda Evropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining Milliy ozchiliklar bo'yicha Oliy komissari Lamberto Zanierning mamlakatimizga tashrifi chog'ida mazkur sohada olib borilayotgan islohotlar muhokama qilindi va xalqaro mutaxassislar tomonidan bu boradagi o'zgarishlarga yuqori baho berildi. E'tiborli jihati, 2017 yilda mustaqil O'zbekiston tarixida ilk bora mamlakatimizga BMT Inson huquqlari bo'yicha kengashining din va e'tiqod erkinligi bo'yicha maxsus ma'ruzachisi Ahmad SHahid tashrif buyurdi. Uning tavsiyalari asosida 2018 yil 4 may kuni O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi din va e'tiqod erkinligini ta'minlash bo'yicha “Yo'l xaritasi” tasdiqlandi. Mazkur sohada olib borilgan islohotlar doirasida erishilgan muhim natijalardan biri sifatida 2018 yilda AQSH Davlat departamenti O'zbekistonni diniy erkinlik borasida “alohida tashvish uyg'otuvchi mamlakatlar” ro'yxatidan chiqarganini ko'rsatish mumkin. E'tiborli jihati, 2020 yil 13 oktyabr` kuni Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi sessiyasida bo'lib o'tgan saylovlarda O'zbekiston milliy davlatchiligimiz tarixida ilk bor Birlashgan Millatlar Tashkilotining Inson 9huquqlari bo'yicha kengashi a'zoligiga uch yil muddatga — 2021-2023 yillarga saylandi. Mamlakatimiz uchun Birlashgan Millatlar Tashkilotiga a'zo 193 davlatdan 169 tasi ovoz berdi. Bu saylovda eng ko'p ovoz berilgan davlat O'zbekiston bo'ldi. Bu ham yurtimizda millati va dinidan qat'i nazar, inson huquqlarini ta'minlashga qaratilgan, shu jumladan, millatlararo totuvlik va diniy bag'rikenglik sohasida olib borilayotgan siyosatning e'tirofi desak, mubolag'a bo'lmaydi. “Xalqlar, davlatlar, madaniyatlar va insonlar o‘rtasidagi do‘stlik tinchlikni ta’minlash bilan bog‘liq harakatlarga ilhomlantirishi mumkin va madaniy xilma- xillikni hurmat qiladigan jamiyatlar o‘rtasida ko‘priklar o‘rnatish imkoniyatini taqdim etadi” – bu Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 2011 yil 3 maydagi 65/275-sessiyasida Xalqaro do‘stlik kunini tasdiqlash to‘g‘risidagi rezolyusiyasida qayd etilgan. Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoev o‘zining tashabbusi asosida o‘tgan yili jamiyatda barqarorlik, tinchlik va totuvlikni ta’minlash, fuqarolar ongida katta, ko‘p millatli yagona oilaga mansublik tuyg‘usini mustahkamlash, milliy madaniy markazlar va do‘stlik jamiyatlari faoliyatini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash va yanada rivojlantirish, xorijiy mamlakatlar bilan madaniy-ma’rifiy aloqalarni kengaytirish maqsadida 30 iyulni “Xalqlar do‘stlik kuni” deb belgilash bo‘yicha maxsus qonunni imzoladi. Mamlakatimizda millatlararo munosabatlarni yanada uyg‘unlashtirishda 150 ta milliy madaniy markaz katta rol o‘ynamoqda. Ularning ko‘p qirrali faoliyati har tomonlama qo‘llab-quvvatlanmoqda. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis huzuridagi jamoat fondi ushbu maqsadlar uchun zarur mablag‘larni yo‘naltirmoqda, turli subsidiya va grantlar ajratilmoqda. Davlat ta’lim muassasalarida o‘qish 7 - o‘qitish o‘zbek, rus, qoraqalpoq, qozoq, qirg‘iz, tojik va turkman tillarida olib boriladi, O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi ko‘rsatuv va eshittirishlarini 12 tilda ko‘rish va eshitish imkoniyati yaratilgan. 9Xalqlar, davlatlar, madaniyatlar va turli millatlar vakillari o‘rtasidagi do‘stlik, hamkorlik, bag‘rikenglik ularni bir-biriga yanada yaqinlashtiradi, butun jahonda tinchlik va totuvlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Aytish kerakki, 2020 yilda O‘zbekiston Respublikasi tashqi siyosatida milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda keng ko‘lamli islohotlarni amalga oshirish va iqtisodiy modernizatsiyani jadallashtirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratish, O‘zbekiston fuqarolari manfaatlari va huquqlarini har tomonlama himoya qilish, xalqaro iqtisodiy aloqalar tizimida mamlakatimizning o‘rni va rolini hamda jahon hamjamiyatidagi obro‘sini mustahkamlash maqsadida faol ishlar olib borildi. O‘zbekistonning YeOII bilan hamkorlik qilishining sezilarli faollashishi, jumladan, tashkilot huzuridagi kuzatuvchi maqomini olishi har tomonlama mamlakatimizning milliy manfaatlariga javob beradi hamda ijtimoiy-iqtisodiy sohadagi ustuvor va dolzarb vazifalarni amalga oshirishda xizmat qiladi. Buni qo‘yidagi omillar orqali ko‘rsatib o‘tish mumkin. Birinchidan, YeOII mintaqada katta iqtisodiy salohiyatga ega va rivojlanib borayotgan tuzilmalar safiga kiradi . Xususan, ittifoq aholisi soni 185 million nafar, a’zo-mamlakatlar hududi dunyo yer maydonining 14 foizini egallaydi. Butun dunyo tabiiy gaz zaxiralarining 20 foizi, uning eksportining 50 foizi, neft zaxiralarining 8 foizi va eksportining – 18 foizi, ko‘mir zaxiralarning 22 foizi, jahonda ishlab chiqariladigan elektr energiyasining 5,1 foizi Ittifoqga a’zo davlatlar hissasiga to‘g‘ri keladi. Qayd etish lozimki, ittifoq iqtisodiyotining muhim tarmoqlari jadallik bilan modernizatsi ya qilinib, texnologik va yuqori qiymat qo‘shilgan mahsulotlar ishlab chiqaris hga qaratilmoqda. Jumladan, 2019 yilda YeOIIda sanoat ishlab chiqarish hajmi 1,2 trillion dollarini tashkil etdi (2018 yilga nisbatan 2,5% o‘sish). Canoatda qayta ishlash mahsulot hajmi 2018 yilga nisbatan 13,8 foiz o‘sish qayd etildi. Shu bilan birga ittifoq davlatlari o‘rtasida sanoat mahsulotlarining savdo aylanmasi 2018 yilga nisbatan 34,1 foizga oshdi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqish va qayta ishlash hajmi 2019 yilda 120 milliard dollarni tashkil qildi (2018 yilga nisbatan 3,4% o‘sish qayd qilindi). Ittifoq hududida o‘zaro 9tovar aylanmasi o‘tgan 5 yilda 35 foizga oshib, 2019 yilda 62 milliard dollarga yetdi. YeOII chet davlatlar bilan tashqi savdosi aylanmasi 2019 yilda 733,1 milliard dollarni tashkil qildi (eksport 459,3 milliard dollar, import – 273,8 milliard dollar). Ushbu ijobiy iqtisodiy tendensiyalar o‘z navbatida xorijiy mamlakatlarning YeOII bilan hamkorlikni faollashtirishga qiziqishi ortishiga sabab bo‘lmoqda. Xususan, Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi savdo-iqtisodiy hamkorlik o‘rnatish bo‘yicha Erkin savdo hududi (ESH) to‘g‘risidagi shartnomalar imzolash orqali uchinchi mamlakatlar bilan ham hamkorlik qiladi. Bugungi kunga qadar YeOII erkin savdo hududi to‘g‘risida Vetnam (2016 y.), Singapur (2018 y.), Eron (2018 y.), Serbiya (2019 y.) bilan shartnomalar imzolangan. Shuningdek YeOII va Xitoy o‘rtasida savdo-iqtisodiy hamkorlik to‘g‘risidagi bitim bo‘yicha muzokaralar yakunlandi. YeOII bilan erkin savdo hududi va hamkorlik to‘g‘risida memorandumlar imzolagan uchinchi mamlakatlarning yalpi ichki mahsuloti 29,6 trillion dollarni (xarid qobiliyati pariteti bo‘yicha) yoki jahon yalpi ichki mahsulotining 23,2 foizini tashkil etadi. Ittifoqning tashqi sheriklari yalpi ichki mahsuloti hajmi 43,9 trillion dollardan iborat (xarid qobiliyati pariteti bo‘yicha), bu o‘z navbatida jahon yalpi ichki mahsulotining 34,3 foiziga to‘g‘ri keladi. Ushbu salohiyat o‘z navbatida ittifoqni iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishiga zamin yaratmoqda. Xususan, 2019 yil yakunlariga ko‘ra YeOII yalpi ichki mahsuloti, tashkilot tuzilgan 2015 yilga nisbatan 21 foizga oshib, 1,9 trillion dollarni tashkil etdi. Misol uchun Armaniston YaIM 2015 yilda 10,5 milliard dollar bo‘lsa, 2019 yilga kelib 13,6 milliard dollarga yetdi (22% o‘sgan). Qirg‘izistonda esa ushbu davr oralig‘ida YaIM 6,6 mlrd. dollardan 8,4 milliard dollarga ko‘paygan (21% ga ortgan). Butun Ittifoqda aholi jon boshiga YaIM 2015-2019 yillarda 16% o‘sgan (8913 dollardan 10683 dollarga), asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar hajmi 19% oshgan, ishsizlik darajasi esa 12% kamaygan. 9Ikkinchidan, YeOII mamlakatlari geografik joylashuvi va tarixiy aloqalar nuqtai-nazardan O‘zbekistonning asosiy, tabiiy savdo sheriklaridir. Shundan kelib chiqqan holda so‘nggi yillarda O‘zbekiston YeOIIga a’zo-davlatlar bilan hamkorlikni kengaytirib bormoqda. O‘z o‘rnida O‘zbekistonning tanlagan iqtisodiy rivojlanish yo‘li xalqaro va mintaqaviy birlashmalar, shu jumladan YeOII bilan samarali hamkorlikni kuchaytirishni taqozo etadi. Bu, bir tomondan, ushbu Ittifoqda o‘zaro savdo-iqtisodiy aloqalarimiz tobora kengayib borayotgan strategik hamkorlarimiz bo‘lgan Rossiya, Qozog‘iston va Qirg‘iziston davlatlarining a’zo ekanligi, ikkinchi tomondan – kengroq iqtisodiy makonda mahsulotlarimiz raqobatbardoshligini oshirishga imkoniyat yaratilishi bilan bog‘liq. Misol uchun, 2017-2019 yillarda O‘zbekistonning YeOIIga a’zo- davlatlar bilan umumiy tovar ayirboshlash hajmi yiliga 26 foizga oshib, qariyb 10 milliard dollarga yetdi. Bugungi kunda O‘zbekistonning YeOII bilan tashqi savdosidagi ulushi deyarli 30%, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksporti hajmi esa 75% dan ortiqni tashkil qiladi. Bundan tashqari, O‘zbekiston tashqi savdo yuklarining 80% YeOII davlatlari hududi orqali o‘tadi. Uchinchidan , eng muhim omillardan biri – bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi o‘zining tarixiy rivojlanishining muhim bosqichini bosib o‘tmoqda. Oxirgi yillarda mamlakatimiz barqaror iqtisodiy o‘sishini ta’minlash maqsadida iqtisodiyotni modernizatsiyalash, investitsiyalar, zamonaviy texnologiyalar va nou-xaularni joriy qilishga mo‘ljallangan keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilib, yangi istiqbolli bozorlarga chiqish bo‘yicha harakatlar olib borilmoqda. O‘z navbatida, yuqoridagi vazifalarning YeOII doirasida ustuvor yo‘nalishlar sifatida belgilanganligi ushbu tashkilot bilan faol hamkorlik qilishni taqozo etadi. Xususan YeOIIda 2025 yilga qadar O‘zbekiston uchun dolzarb bo‘lgan qo‘yidagi yo‘nalishlar bo‘yicha umumiy, uyg‘unlashgan bozor va makon tashkil qilish, shuningdek, iqtisodiy integratsiyani jadallashtirish rejalashtirilgan. 9Birinchidan , ittifoq hududida energoresurslarning, jumladan gaz, neft va neft mahsulotlarining umumiy bozorini shakllantirish ko‘zda tutilgan. Bunda YeOII a’zo davlatlarning energetika kompaniyalari gaz, neft va elektroenergiyani cheklovlarsiz, birja auksionlarida shakllangan bozor narxlari bo‘yicha yetkazib berish ko‘zda tutilgan. Mutaxassislarning fikricha, energoresurslarning umumiy bozori tashkil qilinishi YeOII davlatlari iqtisodiyotining barqaror rivojlanishiga, aholining turmush farovonligini oshirishga, shuningdek, energetik xavfsizlikni mustahkamlashga va jahon bozorida Ittifoq hududida ishlab chiqarilgan tovarlarning raqobatbardoshligini oshirishga yordam beradi. Ikkinchidan, YeOII hududida yagona transport makonini shakllantirish. Uyg‘unlashgan transport siyosati doirasida quyidagi maqsadlar ko‘zlangan: 1) umumiy transport-logistika xizmati bozorini shakllantirish; 2) Yevroosiyo hududidagi transport koridorlarni salohiyatini oshirish va yangi koridorlar tashkil qilish; 3) transport-logistika infratuzilmasini rivojlantirish bo‘yicha umumiy takliflarni ishlab chiqish va zamonaviy logistika markazlarini yaratish. Transport-logistika sohasini rivojlantirilishi ekspertlarning ta’kidlashicha, YeIIO hududida tovar, xizmat, kapital hamda fuqarolarni hech qanday to‘siqlarsiz aylanishiga salmoqli hissa qo‘shadi. Shu o‘rinda aytish lozimki, ijtimoiy-iqtisodiy o‘sishni barqaror sur’atlarini ta’minlash, kambag‘allikni qisqartish hamda iqlim o‘zgarishlariga moslashishga uchun transport va energetika sohasini rivojlantirish muhim rol o‘ynaydi. Xususan, Osiyo taraqqiyot bankining ma’lumotlariga ko‘ra, Osiyo mintaqasidagi rivojlanayotgan davlatlar ushbu maqsadlarga erishishi uchun 2030 yilga qadar 14,7 trillion dollarni elektroenergiya sohasiga, 8,4 trillion dollar transport-logistikani rivojlantirishga yo‘naltirishlari lozim. O‘z navbatida, YeOII umumiy energetika bozori hamda yagona transport makoniga O‘zbekistonni integratsiyalashuvi nafaqat ushbu sohalardagi hamkorlikni kengaytirishga to‘sqinlik qilayotgan mavjud muammolarni yechishga, shu bilan birga, 9energoresurslardan keng foydalanish imkoniyatini, hamda investitsiyalar va texnologiyalarni jalb qilishga imkon yaratadi. Jumladan, O‘zbekistonning barqaror iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashda yangi transport marshrutlarini yaratish va transport-logistika sohasini modernizatsiyalash orqali mahsulotlarni yirik tashqi bozorlarga olib chiqish muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston geografik nuqtai nazardan dengiz portlardan uzoqda joylashganligi sababli mahsulotlarni eksport qilishda transport-logistika xarajatlari 10-15 foizni tashkil qiladi, yuk tashuvchilarning yo‘ldagi 40 foiz vaqti esa bojxonadagi to‘siqlarda ketadi. Hisob-kitoblarga ko‘ra, Yevrosiyo mintaqasida yuklar tranzitida uyg‘unlashgan tariflarni qo‘llash natijasida ishlab chiqaruvchilar va yetkazib beruvchilarni xarajatlari 221 million dollarga qisqaradi, va bu, o‘z navbatida, eksport va import mahsulot tannarxi kamayishiga olib keladi. Uchinchidan, ittifoq hududida umumiy moliya bozorini tashkil qilish. YeOIIda samarali moliyaviy bozorni shakllantirish maqsadida a’zo davlatlar 2025 yilga kelib: a) milliy qonunchilikni va uni qo‘llash amaliyotini uyg‘unlashtirish; b) qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga solishni takomillashtirish; v) iqtisodiyotning real sektoridagi korxonalarni kreditlash hajmini oshirish; g) iqtisodiyotda davlatning rolini kamaytirish kabi vazifalarni bajarish ko‘zda tutilgan. Bu, o‘z navbatida, iqtisodiy integratsiya jarayonlarini yanada chuqurlashtirib, barqaror rivojlanish uchun qulay shart-sharoit yaratadi. To‘rtinchidan , qishloq xo‘jaligi sohasida uyg‘unlashgan siyosat yuritilishini ta’minlash. Bugungi kunda YeOII a’zo davlatlari qishloq xo‘jaligi sohasidagi turlicha iqtisodiy mexanizmlarni (kreditlash va subsidiyalar taqdim qilish, narxlarni tartibga solish, sug‘urta, soliqqa tortish) amalga oshirmoqda. YeOII makonida agrar sohasidagi ma’muriy to‘siqlarni olib tashlash, mavjud iqtisodiy mexanizmlarni uyg‘unlashtirish, bojxona regulyasiyasini soddalashtirish, veterinariya va fitosanitariya nazoratining yagona qoidalariga amal qilish orqali qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bilan o‘zaro savdo hajmini oshirish hamda boshqa davlatlarga qishloq xo‘jaligi mahsulotini eksportini oshirish maqsad qilingan. 9Shu bilan birga, Ittifoqda biotexnologiya, organik mahsulotlar va yuqori qo‘shilgan qiymatga ega bo‘lgan tayyor qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqish, shuningdek, global iqlim o‘zgarishiga moslashish va genetik jihatdan modifikatsiyalangan mahsulotlarni yaratish sohasidagi izlanishlar olib borish istiqbolli yo‘nalishlar sifatida belgilangan. Beshinchidan, hududlararo sanoat kooperatsiyasini rivojlantirish va yagona innovatsion makon yaratish. YeOIIda endilikda sanoat kooperatsiyasida nafaqat ikkitomonlama hamkorlik, balki ko‘ptomonlama mintaqaviy hamkorlikni rivojlantirish bo‘yicha amaliy harakatlar boshlangan. Bundan asosiy maqsad har bir a’zo-davlatni salohiyatidan kelib chiqqan holda, sanoat kooperatsiyasi jarayonini yanada tezlashtirish va ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni raqobatbardoshligini oshirish, o‘zaro yangi innovatsion texnologiyalar va izlanmalar bo‘yicha almashinuvlarni tizimli yo‘lga qo‘yish, shuningdek, ko‘ptomonlama investitsion loyihalarni amalga oshirishdir. Hozirgi kunda YeOII doirasida sanoat kooperatsiyasini yanada rivojlantirish maqsadida “YeOII sanoat kooperatsiyasi va texnologiyalar transferi tarmog‘i” ning maxsus raqamli platformasi yaratilgan. Ushbu platforma YeOII a’zo davlatlar hududida joylashgan korxonalar va mahsulot yetkazib beruvchilar o‘rtasida o‘zaro hamkorlikni yo‘lga qo‘yish, mavjud innovatsion ishlanmalar va texnologiyalar yordamida texnologik ishlab chiqarish zanjirlarini shakllantirish hamda yagona raqamli ekosistema yordamida mahsulotlarni eksport qilishga xizmat qilmoqda. O‘z o‘rnida aytib o‘tish lozimki, yangi innovatsion va texnologik kashfiyotlarni yaratish uzoq muddatli ilmiy izlanishlar hamda katta mablag‘larni talab qilishi sababli, ittifoqdosh davlatlar mavjud izlanmalardan hamkorlikda foydalanishdan manfaatdordir. Xususan, BMTning Yevropa iqtisodiy komissiyasi ma’lumotlariga ko‘ra, davlatlararo sanoat kooperatsiyasi natijasida yangi mahsulot ishlab chiqarish jarayoni 14-20 oy muddatga qisqaradi, ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish xarajatlari esa 50-70% kamayadi. Ta’kidlab o‘tish lozimki, Yevroosiyo iqtisodiy komissiyasi tomonidan, 2022 yilga qadar 9YeOII davlatlari hududida amalga oshirilishi rejalashtirilayotgan umumiy qiymati 777 mlrd. dollarlik 622 yirik investitsion loyihalar ishlab chiqilgan. Xususan, O‘zbekiston Jahon savdo tashkilotiga kirishi bo‘yicha harakatlarni jadallashtirdi, o‘zaro savdo uchun yanada qulay sharoitlar yaratish va tashqi savdo rejimini maqbullashtirish maqsadida Yevropa Ittifoqi bilan bilan Kengaytirilgan sheriklik va hamkorlik to‘g‘risidagi bitim bo‘yicha muzokaralar, shuningdek, Preferensiyalarining bosh tizimiga (“PBT+”) qo‘shilishi doirasida yakuniy ishlar olib borilyapti. O‘z o‘rnida, bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar samaradorligi, ko‘p jihatdan, jahon xo‘jaligi tizimiga integratsiyalashishga, ayniqsa, hududiy jihatdan yaqin mamlakatlar bilan savdo-iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishiga bog‘liqdir. YeOIIda kuzatuvchi maqomining yana bir afzalligi unda ittifoq talablariga rioya qilish majburiyatining yuklanmasligi, ayni vaqtda Ittifoq bilan hamkorlik istiqbollari mahalliy biznes vakillariga yanada raqobatbardosh bo‘lish uchun o‘z faoliyatlarini takomillashtirish masalasini dolzarblashtiradi. Bundan iste’molchilar va, umuman, modernizatsiyaning yangi bosqichiga chiqishi orqali iqtisodiyot yutadi. 9XULOSA VA TAKLIFLAR Xulosa sifatida shu aytish joyizki, Markaziy Osiyo mamlakatlari tashqi savdosining umumiy hajmida Yevropa Ittifoqi davlatlarining umumiy tovar aylanmasidagi ulushi 21 foiz, eksport 28 foiz va import 14 foizni tashkil etdi. Yevropaning 27 davlatini o‘z ichiga olgan O‘zbekiston bilan Yevropa Ittifoqi hamkorligi mamlakat iqtisodiyoti va ijtimoiy hayotining ko‘plab sohalarini qamrab olgan va 30 yillik tarixga ega. O‘zbekiston Yevropa Ittifoqi bilan hamkorlik imkoniyatlarini kengaytirish maqsadida 2018-yilda Yevropa Ittifoqi bilan yangi Kengaytirilgan sheriklik va hamkorlik to‘g‘risidagi bitimni (EPCA) tuzish bo‘yicha muzokaralarni boshladi. Tomonlar joriy yilning iyul oyida bitimni keyinchalik imzolash va u tugagandan so‘ng kuchga kirishiga kelishib oldi. Mazkur Bitim yangi yo‘nalishlarda hamkorlikni kengaytirish, shuningdek, savdo-iqtisodiy munosabatlarni tartibga soluvchi me’yoriy-huquqiy bazani takomillashtirishni nazarda tutadi. Xususan, iqtisodiy va sarmoyaviy hamkorlik, energetika, transport, atrof- muhit va iqlim o‘zgarishi, raqamli iqtisodiyot, qishloq xo‘jaligi va qishloqlarni rivojlantirish, bandlik va ijtimoiy masalalar, shuningdek, ilmiy tadqiqotlar kabi qator muhim yo‘nalishlarda hamkorlikni kengaytirish rejalashtirilgan. 2017-yildan boshlab Yevropa investitsiya banki va Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki O‘zbekiston bilan hamkorlikni tikladi, bu O‘zbekistonda Yevropa Ittifoqining investitsiya loyihalari soni va ularni moliyalashtirish hajmining sezilarli darajada oshishiga xizmat qildi. 2020-yildan boshlab Yevropa Ittifoqi “O‘zbekiston tashqi savdosiga ko‘maklashish” loyihasini moliyalashtirib kelmoqda. Bu loyiha O‘zbekistonning Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan tartiblarni bajarish uchun texnik yordam ko‘rsatishni ham o‘z ichiga oladi. Yevropalik investorlarning O‘zbekistonda ishlashga qiziqishi ham ortib bormoqda. Shunday qilib, Yevropa davlatlari kapitali ishtirokidagi qo‘shma 9korxonalar soni 2017-yildan buyon 2,4 barobarga oshib, 440 tadan 1052 taga yetdi, ulardan 300 dan ortig‘i 100 foiz Yevropa kapitali ishtirokida. So‘nggi besh yilda O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan tovar ayirboshlash hajmi 50,5 foizga o‘sib, 2,6 milliard dollardan 3,9 milliard dollarga, eksport 39,2 foizga o‘sib, 400,7 million dollardan 557,7 million dollarga, import 52,6 foizga o‘sib, 2,2 milliard dollardan 3,3 milliard dollarga yetdi. Shu bilan birga, o‘zaro savdodagi salbiy saldo 55,6 foizga oshib, 1,8 milliard dollardan 2,8 milliard dollarga yetdi. 2020-yildan boshlab O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan tashqi savdosi statistikasida 2020-yil yanvar oyida Yevropa Ittifoqidan chiqqan Buyuk Britaniya bilan savdo ko‘rsatkichlari va shu sababli O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan savdosi umumiy ko‘rsatkichlari hisobga olinmaydi. 2021-yilda Yevropa Ittifoqi mamlakatlari ulushiga O‘zbekiston umumiy savdo aylanmasining 9,2 foizi, umumiy eksportining 3,3 foizi va jami importining 13 foizi to‘g‘ri kelgan. 9O‘zbekiston Yevropa Ittifoqining bir tomonlama “Umumlashtirilgan imtiyozlar tizimi GSP+” benefitsiari maqomini olish bo‘yicha 27 ta xalqaro konventsiyani ratifikatsiya qilish bilan birga, Yevropa Ittifoqining barcha shartlarini bajardi. Natijada, 2021-yil 10-apreldan Yevropa Ittfoqi O‘zbekistondan GSP+ doirasida import qilinadigan tovarlarga imtiyozli (nol) tariflarni qo‘llashni boshladi. 2021-yil yakunlariga ko‘ra, O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan tovar ayirboshlash hajmi 2020-yilga nisbatan deyarli o‘zgarmagan va 3,9 milliard dollarni tashkil etgan. 2022-yilda O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqi mamlakatlariga eksportini sezilarli darajada oshirish tendensiyasi davom etdi. Shunday qilib, joriy yilning 9 oyi yakunlariga ko‘ra, o‘tgan yilning shu davriga nisbatan O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan tovar ayirboshlash hajmi 14,2 foizga o‘sdi va 3,1 mlrd dollarni tashkil qildi. Bu davrda O‘zbekistondan Yevropa Ittifoqiga eksport 68,1 foizga sezilarli o‘sib, 619,9 mln dollar bo‘ldi. Import esa 5,8 foizga o‘sgan va 2,5 mlrd dollarni tashkil qilgan. Salbiy savdo balansi 5,6 foizga kamayib 1,9 mlrd dollar bo‘lgan. 2021-yilda O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan eksporti va importi tarkibi quyidagi asosiy tovar guruhlari bo‘yicha ifodalandi: Umumiy savdo aylanmasi bo‘yicha Yevropa Ittifoqi mamlakatlari orasida O‘zbekistonning asosiy savdo hamkorlari quyidagilardir:  Germaniya — 765,7 million dollar (umumiy savdoning 19,7 foizi);  Litva — 505 million dollar (13 foiz);  Italiya — 430,3 million dollar (11,1 foiz);  Niderlandiya — 287,6 mln dollar (7,4 foiz);  Fransiya — 280,8 mln dollar (7,2 foiz);  Polsha — 249 mln dollar (6,4 foiz);  Latviya — 232,7 mln dollar (6 foiz);  Chexiya — 199,3 mln dollar (5,1 foiz); 9 Ispaniya — 157,8 mln dollar (4,1 foiz);  Vengriya — 115 mln dollar (3 foiz);  Avstriya — 105,9 mln dollar (2,7 foiz) va boshqalar. O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqi mamlakatlariga eksportining asosiy hajmi Polsha (umumiy eksportning 15,9 foizi), Germaniya (12,9 foiz), Niderlandiya (12,5 foiz), Litva (12,0 foiz), Latviya (9,9 foiz), Italiya (7,2 foiz) kabi mamlakatlarga jo‘natiladi. Yevropa Ittifoqi davlatlaridan O‘zbekiston uchun zarur bo‘lgan mahsulotlarning asosiy yetkazib beruvchilari Germaniya (umumiy importning 20,9 foizi), Litva (13,2 foiz), Italiya (11,7 foiz), Fransiya (7,8 foiz), Niderlandiya (6,6 foiz), Latviya (5,3 foiz) va boshqalar hisoblanadi. O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqi mamlakatlariga eksporti sezilarli darajada oshganiga qaramay, import hajmi eksport hajmidan bir necha baravar yuqori. Masalan, 2021-yilda deyarli 6 barobar ko‘p edi. O‘zbekiston Yevropa Ittifoqi va Yevropa davlatlari bilan hamkorlikni o‘z tashqi siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri deb biladi. So‘nggi yillarda O‘zbekistonning Yevropa mamlakatlari bilan barcha jabhalardagi munosabatlari jadal sur’atlarda rivojlanib borishi natijasida o‘zaro manfaatli hamkorlikning yangi davri boshlandi, deb aytsak bo‘ladi. Birgina misol. Prezidentimizning Fransiya (2018 yil oktyabr), Germaniya (2019 yil yanvar) va Turkiyaga (2017 yil oktyabr va 2020 yil fevral) rasmiy tashriflari tashkil etilib, ularning natijalari bo‘yicha siyosiy, savdo-iqtisodiy, investitsiyaviy, madaniy-gumanitar va boshqa sohalarda salmoqli kelishuvlarga erishildi. O‘z navbatida, GFR Prezidenti Frank-Valter Shtaynmayer (2019 yil may) va Turkiya Prezidenti Rejep Tayyip Erdo‘g‘an (2018 yil aprel) mamlakatimizga javob tashrifini amalga oshirganini alohida qayd etish joiz. Biz Yevropa bilan ikki va ko‘p tomonlama istiqbolli munosabatlarni davom ettiramiz. Savdo-sotiq, investitsiya va moliya, yuqori texnologiyalar transferi, ilm-fan, texnika, ta’lim, ekologiya, sog‘liqni saqlash va madaniyat sohalaridagi hamkorlik, shuningdek, mintaqaviy xavfsizlikni mustahkamlash 9O‘zbekiston — Yevropa munosabatlarining asosiy ustuvor yo‘nalishlari hisoblanadi. — O‘zbekistonning dunyodagi nufuzli xalqaro tashkilotlar, jumladan, BMT, Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti, YuNISEF bilan hamkorligi bugungi global pandemiyaga qarshi kurashda qanday samaralar bermoqda? — O‘zbekistonning nufuzli xalqaro tashkilotlar, shu jumladan, BMT va uning ixtisoslashgan agentliklari bilan samarali hamkorligi pandemiya davrida ham susaygani yo‘q. Joriy yilning iyun oyida Prezidentimiz taklifi bilan ishlab chiqilgan va tasdiqlangan BMT va uning ixtisoslashgan muassasalari bilan hamkorlikni rivojlantirish bo‘yicha tadbirlar rejasi («yo‘l xaritasi») fikrimizning yaqqol isb о tidir. Mazkur hujjat davlatimiz rahbari tashabbuslarini BMT doirasida ilgari surish, respublika va uning vakillari nomzodlarini BMTning saylov organlari a’zoligiga ilgari surish va mamlakatimizning xalqaro maydondagi imijini oshirishga qaratilgan siyosiy-diplomatik tadbirlarni tashkil etish bo‘yicha xalqaro maydondagi faoliyatni jadallashtirish borasidagi sa’y-harakatlarni ko‘zda tutadi. Tadbirlar rejasi sayyoramizdagi eng universal xalqaro tashkilot — BMT va uning ixtisoslashgan muassasalari bilan bundan keyingi hamkorlikni sifat jihatdan yangi pog‘onaga ko‘tarishi shubhasiz. Tashqi savdo yo‘nalishlarini diversifikatsiyalash va ularning xalqaro infratuzilmalar bilan integratsiyalashuviga qaratilgan tadbirlar doirasida O‘zbekistonning JSTga a’zo bo‘lishi uchun salmoqli ishlar olib borilmoqda. Jumladan, joriy yil 29 iyun kuni O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazir o‘rinbosari — investitsiyalar va tashqi savdo vaziri S.Umurzoqov rahbarligida Jahon savdo tashkiloti (JST) bilan ishlash bo‘yicha Idoralararo komissiyasining navbatdagi yig‘ilishi videokonferensiya shaklida o‘tkazildi. Yurtimizda oxirgi uch yilda «Inson manfaatlari hamma narsadan ustun» tamoyili asosida xalqimiz hayotini tubdan yaxshilashga qaratilgan keng ko‘lamli islohotlar xalqaro hamjamiyat tomonidan yuqori baholanmoqda. Jumladan, BMTning Inson huquqlari bo‘yicha Oliy komissari Mishel Bacheletning 2019 yil 9yakuni bo‘yicha taqdim etgan yillik hisob о tida ilk bor O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan islohotlarga alohida ijobiy urg‘u berilgan. Xorijiy sheriklarimiz va xalqaro tashkilotlar bilan muloqot jarayonida O‘zbekistonda inson huquqlari sohasidagi islohotlarning ortga qaytmasligi va davomiyligini alohida ta’kidlab kelmoqdamiz. Mazkur sohada mamlakatimizning nufuzini yanada oshirish maqsadida O‘zbekistonning 2021-2023 yillar mobaynida BMTning Inson huquqlari kengashiga a’zo bo‘lishi masalasi bo‘yicha respublikamizning tegishli vazirlik va idoralari hamda xorijdagi diplomatik vakolatxonalari tomonidan izchil faoliyat amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston Yevropa Ittifoqi bilan munosabatlarda inson huquqlari va qonun ustuvorligi sohasidagi hamkorlikni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratmoqda. O‘zbekistonning ushbu sohada erishgan ijobiy natijalari Yevropa Ittifoqining dunyoda inson huquqlari va demokratiya bo‘yicha yillik hisob о tida (2020 yil iyun oyida e’lon qilingan) ham yuqori baholandi. Hujjatda 2016 yildan boshlab Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tomonidan O‘zbekistonda jamiyatni bosqichma-bosqich liberallashtirish va demokratlashtirishga qaratilgan keng qamrovli islohotlar dasturi, shu jumladan, siyosiy dasturlar amalga oshirilayotgani ta’kidlangan. Respublikaning inson huquqlarini ta’minlash borasidagi yutuqlarini inobatga olgan holda, YeI va unga a’zo davlatlarning aksariyati O‘zbekistonning global siyosiy jarayonlar, jumladan, BMTning Inson huquqlari kengashiga a’zo bo‘lishidagi faol ishtirokini qo‘llab-quvvatlamoqda. Joriy yilning 25 iyun kuni O‘zbekiston raisligida YuNVTOning Yevropa mintaqaviy komissiyasining navbatdagi 65-sessiyasi videomuloqot tarzida tashkil etildi. Tadbir davomida O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri o‘rinbosari, Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi raisi Aziz Abduhakimov 2023 yilda BMT Jahon sayyohlik tashkilotining Ijroiya kengashiga 2021-2023 yillar uchun va Bosh assambleyasining 25-sessiyasini o‘tkazishga O‘zbekiston nomzodini ilgari surish tashabbusini e’lon qildi hamda bu a’zo davlatlar tomonidan iliq kutib olindi. 9FОYDАLАNILGАN АDАBIYОTLАR RО’YXАTI I. О’zbekistоn Respublikаsi Qоnunlаri 1.1. О’zbekstоn Respublikаsi Kоnstitusiyаsi. – T.: “О’zbekistоn”, 2017 1.2. О’zbekstоn Respublikаsi Ta’lim to‘g’risida qonuni 23.09.2020 yildagi O‘RQ- 637-son 1.3. О’zbekstоn Respublikаsining Mehnаt kоdeksi. – T.: “О’zbekistоn”, 2017 II. О’zbekstоn Respublikаsi Prezidentining Fаrmоnlаri vа qаrоrlаri 2.1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 5-oktabedagi PF 6079 sonli “Raqamli O‘zbekiston 2030” strategiyasini tasdiqlash va uni amalga oshirish chora tadbirlari to‘g’risida”gi farmoni. 2.2. “Respublika Oliy ta’lim muassasalarida tahsil olayotgan, ilmiy-tadqiqot faoliyati bilan shug‘ullanayotgan iqtidorli yoshlarni yanada qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risi”da O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 09.09.2021 yildagi PF-6309-son 2.3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi “O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6108-son Farmoni. 2.4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 5-sentabrdagi PF-5538- sonli “Xalq ta’limini boshqarish tizimini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g’risida”gi farmoni. III. О’zbekistоn Respublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining qаrоrlаri 3.1. “ Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim jarayonini tashkil etish bilan bog‘liq tizimni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risi”da O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori, 31.12.2020 yildagi 824-son 3.2. Vazirlar mahkamasining “Oliy ta’lim muassasalariga o‘qishga qabul qilish, talabalar o‘qishini ko‘chirish, qayta tiklash va o‘qishdan chetlashtirish tartibi to‘g‘risidagi nizomlarni tasdiqlash haqida” 2017-yil 20-iyundagi 393-son qaroriga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori, 27.04.2019 yildagi 360-son 9IV. О’zbekistоn Respublikаsi Prezidenti аsаrlаri vа mа’ruzаlаri 4.1. Sh.Mirziyoyev Yangi O‘zbekiston Taraqqiyot Strategiyasi – T.: “О’zbekistоn”, 2022, 211-bet. 4.2. Mirziyоyev Sh.M. Mаmlаkаtimizni 2021-yildа ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlаntirish yаkunlаri vа 2022-yilgа mо’ljаllаngаn iqtisоdiy dаsturning eng muhim ustuvоr yо’nаlishlаrigа bаg’ishlаngаn O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Oliy majlisga Murojaatnomasi – 2022, 24-yanvar. 4.2. Sh.M.Mirziyoyev – “Erkin Va Farovon Demokratik O‘zbekiston Davlatini Birgalikda Barpo Etamiz” T.: “О’zbekistоn”, 2020, 2-bet. 4.3. Shavkat Mirziyoyev. Asarlar. 1-jild. Milliy tаrаqqiyot yo limizni qаtiyat bilаnʼ dаvom ettirib, yangi bosqichgа ko tаrаmiz ʼ – T.: “О’zbekistоn”, 2020, 2-bet. V. Dаrslik, о’quv qо’llаnmаlаr vа mаqоlаlаr tо’plаmi 5.1. G‘.M.Porsaev, B.Sh.Safarov, D.Q.Usmanova . “Raqamli iqtisodiyot asoslari”. Dаrslik. –T.: “Fаn vа texnоlоgiyа”, 2020. 5.2. B.Y.Xodiyev, Sh.Sh.Shоdmоnоv Iqtisоdiyоt nаzаriyаsi. Dаrslik. – T: “Barkamol fayz”, 2017. VI. Fоydаlаnilgаn dоktоrlik, nоmzоdlik, mаgistrlik dissertаsiyаlаr 6.1. Аrаbоv N.U. Mehnаt bоzоri infrаtuzilmаsining rivоjlаnishi (Sаmаrqаnd vilоyаti misоlidа). Iqtisоd fаnlаri nоmzоdlik dissertаtsiyаsi. - T.: TDIU. 2008. – 156 b. 6.2. Nаsimоv D.А. Оliy tа’lim muаssаsаlаri bitiruvchilаrini ishgа jоylаshtirish tizimini tаkоmillаshtirish. Dissertаtsiyа. Iqtisоd fаnlаri nоmzоdi – T.: TDIU, 2009 . – 40 b. VII. Internet sаytlаri 7.1. htpp://www.gоv.uz – О’zbekistоn Respublikаsi hukumаt pоrtаli. 7.2. htpp://www.stаt.uz – О’zbekistоn Respublikаsi Stаtistikа Qо’mitаsi veb-sаyti. 7.3. http://www.Lex.u z . 7.4. http://www.edu.uz 7.5. http://www.ioso.ru 7.6. http://www.samdu.uz 9Adabiyotlar ro'yxati [1] D. conjointe de la C. et du CAEM, "Qo'shma deklaratsiya", 1988 yil. [2] M. Responsible va F. O. R. Immigratsiya, “Yevropa hamjamiyatlarining xabarnomasi”, jild. 21, yo'q. 1993 yil iyun. [3] M. Responsible va F. O. R. Immigratsiya, “Yevropa hamjamiyatlari xabarnomasi”, jild. 22, yo'q. 1993 yil iyun. [4] M. Responsible va F. O. R. Immigratsiya, “Yevropa hamjamiyatlari xabarnomasi”, jild. 25, yo'q. 1993 yil iyun. [5] S. Jamiyat, A. E. Jamiyat, M. Shtatlar, E. Jamiyatlar, E. Atom va E. Jamiyat, “Kengash va Komissiya”, №. Yanvar, 19-20-betlar, 1998 yil. [6] P. Oj, “Kengash va komissiya [2005], jild. 3649, yo'q. 2005 yil sentyabr, 1–30-betlar, 2008 yil. [7] S. Europene, “Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan sheriklik va hamkorlik kelishuvlari”, 2014 y. [8] Yevropa Ittifoqi, “Rasmiy jurnal,” O chirilgan. J. Evr. Ittifoq, jild. 57, b.ʻ 216, 2014, doi: doi: 10.3000/19770677.L_2013.124.eng. [9] O zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligining Huquqiy shartnoma ʻ bo limi P/UZ/CE/uz, “1-7.,”. . ʻ [10] N. Ireland, E. Atomic, E. Community, C. Agreement va N. Ireland, “Faqat ‘Bilish kerak’’ asosida tarqatish - jamoat joylarida o'qimang yoki ochiq olib yurmang. Saqlash va uzatishda xavfsiz saqlanishi va shifrlangan bo'lishi kerak. Nusxalarni maydalash yoki xavfsiz o chirish orqali yo q qiling. To liq foydalanish ʻ ʻ ʻ bo yicha ko rsatmalar https://europa.eu/!db,’” 2020. ʻ ʻ [11] Kengash va Komissiya, “Yevropa Ittifoqi va Ozarbayjon o rtasidagi ʻ PCA”, jild. 2104, 32–101-betlar, 1999, [Onlayn]. Mavjud: http://eur- lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:31999D0614&from=EN. [12] M. O zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi, “Rasmiy veb-sahifa/ ʻ O zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi,” O zbekiston Respublikasining ʻ ʻ Yevropa davlatlari bilan hamkorligi, 2021. https://mfa .uz/uz/pages/Yevropa- mamlakatlari bilan. [13] V. Klyuver va T. Smolenska, “O zbekiston MDH erkin savdo hududiga ʻ qo shildi”, O zbekiston MDH erkin savdo hududiga qo shildi, 2020-yil. ʻ ʻ ʻ

O‘ZBEKISTON VA YEVROPA DAVLATLARI O‘RTASIDA SAVDO, INVESTITSION VA IQTISODIY ALOQALARNI RIVOJLANISHNING MUHIM MASALLARI MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………. 4 I – BOB. XALQARO HAMKORLIK, SAVDO VA IQTISODIY- SIYOSIY JARAYONLARNING SHAKILLANISHI VA NAZARIY ASOSLARI. 1.1-§. Xalqaro savdo va iqtisodiy munosabatlarni shakillanishi va rivojlanishining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va mazmuni ………..………….… 10 1.2-§. Xalqaro savdo, iqtisodiy va invsestitsion aloqalarning rivojlanishi O‘zbekiston iqtisodiyot rivojlanishidagi o’rni va ahamiyati……………….…. 18 1.3-§. Mamlakatimiz iqtisodiyotiga xalqaro hamkorlik va investitsiyalarni jalb qilish masalalari va ularning tashqi savdoni rivojlanishidagi xususiyatlari... 24 II – BOB. O‘ZBEKISTON VA YEVROPA DAVLATLARI O‘RTASIDA SAVDO, INVESTITSION VA IQTISODIY ALOQALAR RIVOJLANISHI HOLATI VA TAHLILI. 2.1-§. O‘zbekiston Jahon savdo tashkiloti va Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan istiqbolli shartnomalar va rejalar……………………………………….... 34 2.2-§. O‘zbekistonning Yevropa rivojlangan mamlakatlari bilan sherikchilik aloqalari, inson huquqlari va qonun ustuvorligi sohasidagi hamkorlikni rivojlantirish masalalari………………………………………………………... 44 III – BOB. YEVROPA DAVLATLARI BILAN SAVDO, INVESTITSION VA IQTISODIY ALOQALAR NING ISTIQBOLLARI. 3.1-§. O‘zbekiston va Yevropa Davlatlari o‘rtasida savdo, investitsiya va iqtisodiy aloqalarning tashqi savdo aylanmas i ……………………………….... 55 3.2-§. Xaqaro hamkorlik, millatlararo totuvlik, do‘stlik va qo‘shnichilikni istiqbolli rivojlanishdagi o‘rni va ahamyati ……………………………………. 64 XULOSA VA TAKLIFLAR………………………………………………… 76 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………………. 82

9KIRISH Dissertаtsiyа mаvzusining dоlzаrbligi. O‘zbekiston Respublikasi va Yevropa o‘rtasida tashqi savdo aylanmasi hajmi 2021 yilda 17 425,0 milliard dollarni tashkil etdi, tovarlar bo‘yicha 16 413,9 hamda xizmatlar bo‘yicha 1011,1 milliard dollarni tashkil etgan. Hozirgi jahon iqtisodiyotida integratsiya jarayoni jadal rivojlanmoqda. Mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy, savdo va investitsion munosabatlar rivojlanshi rivojlangan davlatlar bilan sherikchilik aloqalarini yo‘lga qo‘yish, investitsion va savdo aloqalarini rivojlantirish ana shu integratsiya jarayonlarini aks ettiradi. Bаrchа sоhаlаr mamlakatimiz iqtisodiyotini rаqаmlаshtirish, mоdernizаsiyа vа diversifikаtsiyа qilish, eksport va import hajmini jаdаl sur’аtlаrdа rivоjlаntirish ustuvоr vаzifаlаrdаn biri hisоblаnаdi. Raqamli texnologiyalarining paydo bo‘lishi va tarqalishi global iqtisodiyotga shu qadar ta’sir ko‘rsatdiki, yangi bir hodisa – raqamli iqtisodiyot paydo bo‘ldi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari ta’siri ostida odamlarning turmush tarzi o‘zgara boshladi, foydalanuvchilar o‘rtasidagi aloqalar o‘zgardi – turli jug‘rofiy mintaqalar, faoliyat sohalari va boshqalardagi odamlar o‘rtasida aloqa o‘rnatish imkoniyati paydo bo‘ldi. Bu raqamli iqtisodiyotning asosi bo‘lgan axborot aloqalarining jadal o‘sishiga olib kelmoqda. O zbekiston va Yevropa Ittifoqiʻ o rtasidagi ʻ ikki tomonlama diplomatik munosabatlardir hisoblanadi. O zbekiston Respublikasining ʻ Yevropa Ittifoqi bilan munosabatlarining boshlanishi 1992-yil 15-aprelda O zbekiston Respublikasi ʻ hukumati va Yevropa hamjamiyatlari komissiyasi o rtasida o zaro anglashuv ʻ ʻ memorandumining imzolanishi bilan asos solingan. 1994-yil 16-noyabrda tomonlar o rtasida diplomatik munosabatlar o rnatildi. ʻ ʻ Yevropa Ittifoqi va O zbekiston o rtasida Sheriklik va hamkorlik ʻ ʻ to g risidagi bitim 1996-yil iyun oyida Florensiyada davlat rahbarlari darajasida ʻ ʻ

9imzolangan. Amaldagi Kengaytirilgan sheriklik va hamkorlik to g risidagi bitimʻ ʻ 2022-yil 6-iyulda imzolangan Xuddi shuning uchun hаm dаvlаt sherikchilik munosabatlarini rivojlantirish mаqsаdidа respublikаmiz rаhbаri tоmоnidаn bir qаnchа qаrоrlаrni qаbul qildi. Mаsаlаn, О‘zbekistоn Respublikаsi Prezidentining 2020-yil 28 - yanvar dаgi PF-60-son “ 2022 — 2026 yillarga mо ‘ ljallangan yangi О ‘ zbekistоnning Taraqqiyоt Strategiyasi” to‘g’risidagi farmoni. 1 О‘zbekistоn Respublikаsi Prezidentining 2020-yil 10-оktyаbrdаgi “Rаqаmli О’zbekistоn — 2030” strаtegiyаsini tаsdiqlаsh vа uni sаmаrаli аmаlgа оshirish chоrа-tаdbirlаri tо’g’risi” dа fаrmоni. 2 О‘zbekistоn Respublikаsi Prezidentining 2020-yil 6-aprildаgi “ Tashqi savdo faoliyati ishtirokchilarini qo‘llab-quvvatlashning qo‘shimcha chora- tadbirlari to‘g‘risi” dagi Farmoni. 3 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2022 yil 31-dekabrdagi 733-sonli “O‘zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy faoliyatini tartibga solish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risi” dagi q arori. 4 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2022 yil 8-iyuldagi Fransiya taraqqiyot agentligi ishtirokida “Yashil iqtisodiyotni rivojlantirish dasturi” va opek xalqaro hamkorlik jamg‘armasi ishtirokida “O‘zbekistonning o‘tish davridagi rivojlanish siyosatini jadallashtirish” loyihalarini amalga oshirish, shuningdek, davlat tashqi qarzlariga xizmat ko‘rsatish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori. 5 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2022 yil 7-iyundagi 306- sonli “Xorijiy va mahalliy investorlarning investitsiya loyihalari tashqi infratuzilmasini yaratish xarajatlarini davlat tomonidan qoplab berish tartibi to‘g‘risi” dagi nizomni tasdiqlash haqida qarori. 6 1 https://lex.uz/uz/docs/-5841063 2 https://lex.uz/docs/5841063 3 https://lex.uz/uz/docs/-5941729 4 https://lex.uz/uz/docs/-6337000 5 https://lex.uz/uz/docs/-6303230 6 https://lex.uz/docs/-6049663

9Evropa Ittifoqi (EI) iqtisodiy va siyosiy ittifoq sifatida murakkab siyosiy va huquqiy tabiatga ega tuzilmadir. Shu bilan birga, Evropa Ittifoqi ham an'anaviy xalqaro tashkilotlar, ham davlatlar va davlatga o‘xshash tuzilmalardan farqli jihatlarga ega. Bugungi kunda, bizning nuqtai nazarimizdan, u federativ davlat imidjini bosqichma-bosqich rivojlantirib borayotgan konfederativ xususiyatlarni o'zida mujassam etgan davlatga o'xshash xalqaro tashkilotning o'ziga xos namunasini tashkil etadi. Shu jihatdan Markaziy Osiyo davlatlarining Yevropa Ittifoqi bilan o‘zaro munosabatlari boshqa xalqaro tashkilotlar bilan munosabatlaridan farq qiladi. Ushbu tadqiqotning maqsadi - Sheriklik va hamkorlik to‘g‘risidagi bitimlarni va ulardagi kamchiliklarni o‘rganish orqali Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo respublikalari o‘rtasidagi ikki tomonlama munosabatlarning huquqiy jihatlariga umumiy nuqtai nazar berishdan iborat hamda Yevropa Ittifoqi bilan o‘zaro savdo-iqtisodiy munosabatlarini yanada kengaytirish va rivojlantirish yo‘llarining asosiy yo‘nalishlarini ochib berish. Yevropa Ittifoqi va O‘zbekiston, shuningdek, Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligining (MDH) boshqa respublikalari nomidan Yevropa hamjamiyatlari o‘rtasida imzolangan Sheriklik va hamkorlik to‘g‘risidagi bitimlar o‘ziga xos tarixga ega. "Sovuq urush" davrida mafkura tufayli Yevropa hamjamiyatlari va O'zaro Iqtisodiy Yordam Kengashi (Komekon) munosabatlari uzoq vaqt davomida boshi berk ko'chada edi. Evropa hamjamiyatlari va Komekon o'rtasidagi diplomatik munosabatlar 1988 yil 25 iyunda Lyuksemburgda Evropa Iqtisodiy Hamjamiyati va Komekon o'rtasida qo'shma deklaratsiya imzolangandan keyingina o'rnatildi. [1] 1988-yil sentabrda diplomatik munosabatlar o rnatilgandan so ng,ʻ ʻ YEIH-SSSR munosabatlari EEC-Komekkon doirasidan chiqib, ikki tomonlama asosga aylandi. Shundan so'ng, Evropa Kengashi SSSR bilan munosabatlarga oid Evropa Komissiyasining takliflarini ma'qullaydigan rezolyutsiyani qabul qildi. [2] . Savdo-iqtisodiy hamkorlik to g risidagi bitimlarni tuzish bo yicha 1988- ʻ ʻ ʻ yildan boshlangan uzoq muzokaralardan so ng “Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyati va ʻ Atom energiyasi bo yicha Yevropa hamjamiyati hamda Sovet Sotsialistik ʻ

9Respublikalar Ittifoqi o rtasida savdo-iqtisodiy va tijorat hamkorlik to g risidagiʻ ʻ ʻ Bitim” vazir tomonidan imzolandi. SSSR tashqi ishlar vaziri E.Shevarnadze va 1989-yil 18-dekabrda YeIH Kengashining o sha paytdagi raisi R.Duma (YEOIH ʻ SSSR bilan yadroviy hamkorlikni o rnatish to g risidagi bitimga kiritilgan edi) ʻ ʻ ʻ [3] . Ushbu maqsadga erishish uchun ishda quyidagi vazifalar qo‘yilgan: - mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro savdo-iqtisodiy aloqalarning nazariy jihatlariga to‘xtalib, xususan, savdo-iqtisodiy aloqalarning tasnifi va tavsifini tasniflash va tavsiflash; -tashqi savdo siyosati va strategiyasining ahamiyatini ko‘rsatib berish; - tashqi savdo-iqtisodiy munosabatlarni tartibga solish usullarini aniqlash; - O‘zbekiston va YI savdo-iqtisodiy aloqalarining tashkiliy huquqiy asoslarini ko‘rsatib berish; - O‘zbekiston va YI savdo aylanmasining o‘zgarish natijalarini tahlil qilish; - O‘zbekiston va YI savdo-iqtisodiy aloqalarini rivojlantirish yo‘nalishlari imkoniyatlarini aniqlash. Mаgistrlik dissertаtsiyаsi mаvzusining о‘rgаnilgаnlik dаrаjаsi. O‘zbekiston va Yevropa mamlakatlari ni ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlаntirish bоrаsidаgi strаtegiyа vа mexаnizmlаr mаmlаkаtimiz vа xоrijlik оlimlаrning ilmiy tаdqiqоt ishlаridа keng о‘rgаnilgаn. Xоrijlik оlimlаrdаn M.Pоrter, U.Izаrd, V.Kristаller, F.Perru, R.N.SHniper, V.M.SHtulberg, А.Veber, А.Lyоsh, T.Xegerstrаnd, А.G.Grаnberg, О.V.Kuznetsоvа, N.I.Kоlоsоvskiy, А.Аlonso, А.Ogle, А.Аminian, X.Аyala, V.Bramvell, B.Leyn, R.Batler, J.Kukier, Ye.Matteus, E.Boo, X.Tseballos- Laskureyn, V.Аdriana, kabi olimlar tomonidan atroflicha o‘rganilgan 1 1 Boo, E., Ecotourism: The Potentials and Pitfalls. Volumes 1-2. World Wildlife Fund. Washington, 1990.; Lascurain, H. , Integrating Biodiversity into the Tourism Sector: Best Practice Guidelines. 2001.; Adriana B. Environmental supply chain management in tourism: The case of large tour operators. Journal of Cleaner Production, 17, 2009. –P. 1385-1392.; Alonso, A.D., Ogle, A. Tourism and hospitality small and medium enterprises and environmental sustainability. Management Research Review, 33, 2010. –P. 818-826.; Aminian, A. Environmental performance measurement of tourism accommodations in the pilgrimage urban areas: The case of the Holy City of Mashhad. Procedia – Social and Behavioral Sciences, 35, 2012. –P. 514-522.; Ayala, H. Ecoresort: A ‗Green‘ master plan for the international resort industry. International Journal of Hospitality Management, 14, 1995. – P. 351-374.; Bramwell, B., Lane, B. Towards innovation in sustainable tourism research? Journal of Sustainable Tourism, 20(1), 2012. –P. 1-7.; Butler, R.W. Tourism and the environment: A geographical perspective. Tourism Geographies: An International Journal of Tourism Space, Place and Environment, 2, 2000. –P. 337–358.; Cukier, J.

O'xshashlar

Markaziy Osiyo davlatlari oʻrtasidagi savdo va iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi
IQTISODIYOTDA XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB ETISHDA ERKIN IQTISODIY ZONALARNI TUTGAN O‘RNI
JAHON BANKLARI BILAN HAMKORLIKDA ISHLASHNI RIVOJLANTIRISH YO‘LLARI
Mustaqillik yillarida O’zbekiston Braziliya munosabatlari
O’zbekistonning Osiyo va Tinch okeani havzasi mamlakatlari bilan hamkorlik aloqalari