JAHON BANKLARI BILAN HAMKORLIKDA ISHLASHNI RIVOJLANTIRISH YO‘LLARI MUNDARIJA: KIRISH 3 I-BOB. JAHON BANKLARINING HUQUQIY FAOLIYATI VA NAZARIY ASOSLARI HAMDA AHAMIYATI ................................. 13 1.1. Jahon banklari faoliyatining rivojlanish tendensiyalari ................ 13 1.2. Jahon banklarining nazariy asoslari va mohiyati ............................ 26 1.3. Jahon banklari faoliyatining moliyaviy mexanizmi....................... 34 II-BOB. YEVROPA TIKLANISH VA TARRAQQIYOT BANKI MAMLAKATIMIZDA FAOLIYAT YURITAYOTGAN TIJORAT BANKLARINING HAMKORLIK MASALALARI TAHLILI 54 2.1. Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki bilan hamkorlik aloqalarini mustahkamlashning huquqiy asosi.................................................. 54 2.2. Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki hamda Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy bankining hamkorligi bo‘yicha moliyaviy faoliyati tahlili................................................................................................. . 59 2.3. O zsanoatqurilishbank hamda Yevropa tiklanish va taraqqiyotʻ banki o rtasidagi hamkorlik istiqbollari......................................... ʻ 66 III-BOB. JAHON BANKLARI BILAN HAMKORLIKDA ISHLASHNI RIVOJLANTIRISHDAGI MUAMMO VA YECHIMLAR0........................................................................................ 70 3.1 Jahon banklari bilan xalqaro hamkorlikning yangi tendensiyalari. natijalar va istiqbollar....................................................................... 70 3.2. Jahon banklarining xalqaro hamkorligi yo‘nalishlari................... 75 3.3. O‘zbekistondagi Tijorat banklarining jahon banklari bilan hamkorligi rivojlantirish masalalari................................................ 79 XULOSA VA TAVSIYALAR................................................................. 85 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR................................................. 91 ILOVALAR.............................................................................................. 97 2

KIRISH Mavzuning asoslanishi va dolzarbligi. Globallashuv davlatlarlar orasidagi integratsiya jarayonlarini ham jadallashtirdi. Bu jaryonlar ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, madaniy va gumanitar, umumiy qilib aytganda davlat hamda jamiyat hayotining barcha sohalarida o z ifodasini topyapti. Bu kabi tendensiyalar,ʻ moliyaviy mexanizmlar, tijorat banklari, moliya bozorlari, xususan, investitsiyalar oqimi holatini mutlaqo o zgartirib yubordi. ʻ Hozirgi davrda, qaysiki mamlakatlar faol investitsiya siyosatini yurig‘izayotgan bo lsa, o z davlati iqtisodiyotining barqaror o sishiga ʻ ʻ ʻ erishayotgani hech kimga sir emasligi ma’lum bo’ldi. O‘zbekiston respublikasi prezidenti SH.Mirziyoyev ta kidlab o‘tganidek, ʼ “Investitsiya – bu iqtisodiyot drayveri, o zbekcha aytganda, iqtisodiyotning yuragi, ʻ desak, mubolag a bo lmaydi. Investitsiya bilan birga turli soha va tarmoqlarga, ʻ ʻ hududlarga yangi texnologiyalar, ilg or tajribalar, yuksak malakali mutaxassislar ʻ kirib keladi, tadbirkorlik jadal rivojlanadi” 1 . O zbekistonning suveren davlat obligatsiyalarini xalqaro moliya bozorlariga ʻ chiqarildi. Bu borada “Citibank”, “J.P.Morgan”, “Deutsche Bank” kabi yetakchi xalqaro investitsiya banklari bilan hamkorlik aloqalari olib borilmoqda. So’ngi yillarda bank va moliya tizimida jadal davom ettirilayotgan chuqur o‘zgarishlar avvalo ushbu sohaga zamonaviy bozor mexanizmlarini keng joriy etishda namoyon bo lmoqda. O z navbatida bu jabhada uzoq yillar mobaynida ʻ ʻ bank kapitalining asosiy ulushi davlatga tegishli bo lib kelgandi. Bu esa bank ʻ sektorida sog lom raqobatga to siq bo lib, xizmat ko rsatish sifatiga o’zining salbiy ʻ ʻ ʻ ʻ ta sirini ko rsatib kelayotgan edi. ʼ ʻ Binobarin, oxirgi yillarda banklar faoliyati, ayniqsa, ularning investitsion jarayonlardagi ishtirokini kengaytirishga qaratilgan muhim tashkiliy o zgarishlar ʻ amalga oshirilmoqda. Prezident SH.Mirziyoyevning topshirig i bilan hukumat va ʻ 1 Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. 3

Markaziy bank xalqaro moliya tashkilotlari ko magida bank-moliya tiziminiʻ rivojlantirish bo yicha uzoq muddatli rivojlanish strategiyasini ishlab chiqdi. ʻ Shu asnoda respublikamizdagi bank tizimiga xususiy va xorijiy kapitallar kirib kelmoqda. Natijada davlat banklari ulushi bosqichma-bosqich kamayib bormoqda va sohada raqobat muhitini yaxshilash, tijorat banklari faoliyatini, kreditlash sifati va madaniyatini, ayniqsa, ularning investitsion aktivligini har tomonlama oshirishga xizmat qiladi. Ushbu sohada moliya bozorlarini, jumladan, valyuta va fond bozorini yuksaltirish, yangi moliyaviy instrumentlarni joriy qilish orqali va obligatsiyalar chiqarish yordamida, bank xizmatlari sifati va sonini oshirish, ilg or texnologiyalar ʻ yordamida bank tizimini ravnaq toptirishga alohida e tibor qaratilmoqda. ʼ investorlar uchun ham keng va qulay sharoitlar yaratib berilyapti. Bu yo ldagi ʻ birinchi qadam albatta valyuta bozorini erkinlashtirish borasidagi olib borilayotgan ishlar hisoblanadi. Aynan ushbu olib borilayotgan islohotlar tijorat banklarining investitsiyaviy faoliyati samaradorligini oshirish, institutsional asoslarini takomillashtirishga yordam bo lyapti. ʻ Ushbu amaliy ishlar “Harakatlar strategiyasi”da belgilab bergan ustuvor yo nalishlariga mos ravishda olib borilmoqda. Ushbu amaly ishlar natijasida ʻ banklarning kapitallashuv darajasi va depozit bazasini oshirish, bank tizimi islohotlarini chuqurlashtirish, barqarorligini ta minlash, ularning moliyaviy ʼ barqarorligi hamda ishonchliligini mustahkamlash, istiqbolli investitsiya loyihalari va kichik biznes shuningdek xususiy tadbirkorlik subyektlarini kreditlashni kengaytirish mustahkamlab qo yilgan. ʻ Yuqoridagi fikrlarni xalqaro va mahalliy ekspertlar ham tasdiqlaydi. Tadqiqotchilarning takidlashlaricha, mamlakat iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida xo jalik yurtuvchi subyektlarining asosiy kapitalini yangilash va ʻ texnologik jihatdan yuqori bosqichga ko tarishni investitsiyalarsiz tasavvur qilib ʻ bo lmaydi. Shu sababdan ham, xo jalik yurituvchi subyektlari moliyaviy oqimlarni ʻ ʻ 4

diversifikatsiya qilish, xo jalik tuzilmalarini takomillashtirishga qaratilganʻ investitsion faoliyatni rivojlantirish zaruratga aylanib boryapti. Masalan, J. Keyns “investitsiyalash deganda biror shaxs yoki korporatsiya tomonidan qandaydir eski yoki yangi mulkni xarid qilish tushuniladi. Ba zida bu ʼ atama fond birjasida qimmatli qog ozni xarid qilish bilan ham chegaralanishi ʻ mumkin. Umuman olganda, yangi investitsiyalar qayta investitsiyalashdan farqli o laroq, istalgan turdagi kapital mulkni daromad hisobidan xarid qilishni ʻ anglatadi” deya ta kidlab o tgan ʼ ʻ 2 . Mazkur qamrovda esa tijorat banklari katta o rin tutadi desak mubolaqa ʻ bo lmaydi. Chunki bank investitsiyalari o ziga xos iqtisodiy mazmun kasb etadi. ʻ ʻ Mamlakatimizda ham tijorat banklarining investitsion siyosatini aynan shulardan kelib chiqib zamon talablariga moslashtirish qat iy talab etilyapti. Bunda ʼ ularning investitsion faoliyatning maqsadli mo ljallari tizimini tashkil etish va ʻ mazkur maqsadlarga erishish usullarini erkin tanlash uchun imkoniyat berilyapti. Institutsional jihatdan qaraganda, bu investitsion faoliyatni tashkil etish va boshqarish bo yicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda deganidir. ʻ Aynan shu nuqtayi nazardan tijorat banklarimizning muayyan faoliyati investitsion aktivlarning muvofiq tarkibi va hajmini ta minlash, tavakkalchilikning maqbul ʼ darajasida aktivlar daromadliligini oshirishga yo naltirilishi kerak. O z navbatida ʻ ʻ bank resurs bazasini kengaytirish va bank resurslari saqlanishini ta minlash ham ʼ istiqbol maqsadlari qatoridan joy olishi lozim. Shundagina investitsion qo yilmalarning likvidliligi, xavfsizligi va daromadliligi hamda o sib borishi uchun ʻ ʻ pragmatik sharoit yaratiladi. Shu o rinda investitsiya yo nalishida tijorat banklarini ʻ ʻ rag batlantiruvchi omillar bo yicha quyidagi takliflarni keltirib o tish mumkin: ʻ ʻ ʻ raqobatdagi ustunlikni oshirish, resurs bazasini kengaytirish hisobiga kreditlash hajmini oshirish, kredit portfeli tavakkalchiliklarini diversifikatsiyalash asosida 2 G‘ozibekov D.G‘., Nosirov E.I. O‘zbekiston iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish. Risola. - T.: «IQTISOD-MOLIYA», 2007. - 96 b. 5

tavakkalchilik darajasini kamaytirish, kredit qaytmasligi tavakkalchiligini kamaytirish. Demak, hali oldinda qiladigan ishlar ko p. Masalan, mamlakatimizʻ banklarida hamon qisqa muddatli manbalarni qisqa muddatli aktivga yo naltirish ʻ ko lami kattaligicha to g ri kelmoqda. Shunday ekan, tijorat banklarining uzoq ʻ ʻ ʻ muddatli aktivlarga qo yilma qilish imkoniyatlarini kengaytirish zarur. Hozirgi ʻ kunda respublikamiz banklarining fond bozoridagi operatsiyalari ko lami ʻ kichikligicha qolmoqda. Bu miqyosni tubdan qayta ko rib chiqish maqsadga ʻ muvofiq. Tijorat banklari likvidlilikni samarali boshqarish, investitsion portfel tarkibini oqilona shakllantirish yo lidagi ayrim to siqlarni bartaraf etish davr ʻ ʻ talabidir. Buning uchun esa zarur institutsional va huquqiy poydevor yaratilib, takomillashtirib borilyapti. Yangi tahrirda qabul qilingan “Banklar va bank faoliyati to g risida”gi, O zbekiston Respublikasining Markaziy banki ʻ ʻ ʻ to g risida”gi qonunlar, davlatimiz rahbarining “Inflyatsion targetlash rejimiga ʻ ʻ bosqichma-bosqich o tish orqali pul-kredit siyosatini takomillashtirish ʻ to g risida”gi, “Tashqi beg araz ko mak mablag larini jalb etish mexanizmlarini va ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ donorlar bilan ishlashni takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida”gi, “2017– ʻ ʻ 2021-yillarda O zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor ʻ yo nalishi bo yicha Harakatlar strategiyasini “Ilm, ma rifat va raqamli ʻ ʻ ʼ iqtisodiyotni rivojlantirish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to g risida”gi farmonlari, “Oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish davlat dasturlari ʻ ʻ doirasida amalga oshirilayotgan loyihalarni kreditlash tartibini takomillashtirishning qo shimcha chora-tadbirlari to g risida”gi qarorlari va ʻ ʻ ʻ boshqa shu kabi muhim hujjatlar tijorat banklarining investitsion faoliyati samaradorligini oshirishga ham turtki beradi. Zero, har qanday islohot natijasi xalqimiz uchun farovon va munosib turmush sharoitini yaratishga xizmat qilishi darkor. Davlatimiz rahbari ta kidlaganidek, “Odamlarimiz yetarli daromad topishi uchun eng qulay biznes va ʼ 6