OILADAGI NIZOLI VAZIYATLAR VA ULARNI BOSHQARISH USULLARI M U N D A R I J A: KIRISH …………………………………………………………………. 5 I BOB. OILAVIY NIZOLAR MOHIYATI, NAZARIY ASOSLARI VA HAL QILISHNING PSIXOLOGIK USULLARI ............... ......... 10 1.1. Konflikt mazmuni, mohiyati va oilaviy konflikt lar ..... ......... .. … 10 1.2 Konflikt ishtirokchilarning ruxiy tiplari va ularni boshqarish usullari ... 19 1.3. Oilaviy nizo turlari, uning ko’rinishlari va kelib chiqish sabablari 24 II BOB. OILAVIY NIZOLARNI BARTARAF ETISHGA DOIR TRENINGLAR VA ULARNI TO’G’RI QO’LLASHNING PSIXOLOGIK SHART-SHAROITLARI 28 2.1.Oilaviy nizolarning vujudga kelish motivlari …….......... …………… 28 2.2. Oilaviy nizolarni bartaraf etishga doir aniq psixologik usullar, tavsiyalar …......................................................................... ……….. 40 2.3. Oilaviy nizolarni bartaraf etishga yo’naltirilgan treninglar 48 XULOSA…………………………………………………………….. 58 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………………. 62 ILOVALAR…………………………………………………………. 6 4 3

KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Har bir halq va milliy an’analar tarkibida yoshlarni oilaviy turmushga tayyorlash masalalariga alohida e’tibor qaratilgan. Ammo zamonaviy jamiyatlardagi keskin o’sish sur’atlari hamda insonning juda katta ijtimoiy faoliyatining uning oilasi va oila a’zolari munosabatlariga bo‘lgan kuchli ta’siri asosida milliy an’analar hamda dolzarb va yangitdan vujudga kelayotgan savollarga to‘liq javob bera olmaydi. Shu bois, milliy an’analarni oilaviy turmush borasidagi umumbashariy nazariy bilimlar bilan qo‘shib olib borish talab etiladi. Oila beqiyos milliy va umumbashariy qadriyatlardandir. Oila jamiyatning eng kichik ijtimoiy birligi, uning asosi hisoblanadi. Shu bilan birga oila yuksak darajadagi insoniy qadriyatlar tizimini shakllantiruvchi institut va ma’naviy ahloqiy tarbiya o‘chog‘i hamdir. Aynan oilada ko‘pchilik gumanitar qadriyatlar tarbiyalanadi, o’stiriladi va targ’ib qilinadi. Mamlakat aholisining yarmidan ko‘proq qismini yoshlar tashkil qilishi, o’sib borayotgan yosh avlodni jamiyatda mustaqil yashashga tayyorlash vazifasining dolzarbligi yoshlarni jamiyat hayotiga va oilaviy turmushga tayyorlash ishlarini jadallashtirishni talab etdi. Insonlarning o’zaro munosabatlarida keskinliklarning o’sib borayotganligi, zamonaviy ziddiyatlarning inson tafakkuri va ongiga ta’sir etishi orqali uning psixologik holatida salbiy va asabiy oqibatlarning vujudga kelishi, yosh oilalardagi ajrim holatlarning muntazam o‘sib borayotganligi, bolalar va o’smirlardagi agressiya holatlarining vujudga kelayotganligi kabi muammolar O’quvchi-yoshlarni oilaga tayyorlash vazifasini to‘laqonli olib borish talabini kun tartibiga qo‘yadi. Inson o’z hayotida bolalik davridanoq boshqa insonlar bilan turli ijtimoiy munosabatlarga kirishadi. Inson hayoti boshqalar bilan bo ‘ ladigan turli munosabatlarning uzluksizligidan iborat bo’lgan jarayondir. Ana shu munosabatlar esa har doim ham bir tekis, silliq va tinch davom etavermaydi. Hayotning bir tekis davom etishini turli nizo va ziddiyatlar buzib turadi. Insonning jamiyatdagi yashash tarzini turli ziddiyatlarsiz tasavur etib bo ‘ lmaydi. Turli nizo va ziddiyatlar bilan umr davomida, har qanday yoshda, har joyda, har qanday vaziyatda to’qnash kelish mumkin. Nizolar uyda, maktabda, ko’chada, 4

o ‘ quvchilar orasida, ota-onalar va farzandlar, xodim va uning rahbariyati orasida, jamoa a’zolari o’rtasida sodir bo’lishi mumkin. Konfliktlar, odatda, ko ‘ p vaqt odamlar birga bo’ladigan hollarda, ya’ni ular uzoq muddat bir-birlari bilan psixologik va ruhiy muloqotda bo’ladigan holarda, ular ma’lum muddat o’zaro birga bo’lishga majbur bo’lgan paytlarida ko’proq sodir bo’ladi. Kishi hayotining ko’p vaqtini o’z oilasida, oila azolari davrasida o’tkazadi. Oiladagi o ‘ zoro munosabatlar hamisha ham bir tekis bo’lmaydi, buni oilaviy nizolar, yani konfliktlar buzib turadi. Oilaviy nizolar har qanday oilada bo’lishi mumkin bo’lgan tabiiy hadisa hisoblanadi. Hech bir oila bundan to’la muhofazalangan emas. Chunki konfliktlar ba’zan qo’qqisdan, hech kutilmagan holda vujudga kelishi hamda inson hayot tarzini tubdan o’zgartirib yuborishi mumkin. Har bir oila a’zolari konfliktlar bilan to’qnash kelishi aniq bo’lganligi sababli konfliktlar haqida keng bilimlarni tarbiyalash va shakllantirish muhim pedagogik ahamiyat kasb etadi. Shu bois oilaviy konfliktlar to ‘ g ‘ risida ham nazariy bilimlar, ham amaliy ko’nikmalarga ega bo’lish hozirgi zamonda yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash dolzarb vazifalaridandir. Konfliktlarning oila hayotidagi doimiy va umumiy hodisa sifatida tan olinishi har qanday konfliktning u ro’y berishi mumkin bo’lgan ko’lamda, shaklda va tanglik darajasida muqarrar tarzda namoyon bo’lishini keltirib chiqarmaydi. Oilaviy konfliktlarni tartibga solish muammosi konfliktli vaziyat sabablariga ta’sir etish, konfliktning salbiy oqibatlarini tugatish yoki konflikt natijalaridan foydalanish maqsadida konfliktning borishini muayyan yo’nalishga solish imkoniyatiga asoslanadi. Oilaviy nizolarni tartibga solish muammosi ma’lum darajada oilaviy jarayonlarni boshqarish muammosining bir qismini tashkil etadi. Fan tomonidan uni boshqarish haqida ishlab chiqilgan asosiy g’oyalar konfliktli vaziyatlarni boshqarishning aniq usul va yo’llarini topishda katta ahamiyatga ega. Mazkur malakaviy bitiruv ishimizning mavzusini ham yuqoridagi bayon qilingan fikrlardan kelib chiqib, « Oilaviy nizolarni bartaraf etishda psixotreninglardan foydalanish » deb nomladik. 5

Bizning konflikt borasidagi tasavvurimiz uning faqat bir tomoniga yo’naltirilgandir. Biz odatda konfliktning faqat bir qirrasini ko’rishga o’rganganmiz. U ham bo ‘ lsa, konfliktda odamlar ziddiyatga kirishib, o’zaro urush, nizo, janjallar chiqarishidir. Ammo har doim ham shunday bo’laveradimi?! . Konflikt faqat bir tomondan iborat bo’la olmaydi . Konfliktda, uning qanchalik murakkab bo ‘ lishiga qaramay, har vaqt ikki tomon – buzg ‘ unchilik va yaratuvchanlik mavjud bo’ladi. Shu bois, konfliklarning murakkab xususiyatlari ularda vayron etish va yaratuvchanlik, zo’ravonlik va hamkorlik qirralarining ham mavjudligini ko’rsatadi. Malakaviy bitiruv ishining metodologik nazariy asoslari: Sharq va g ‘ arb mutafakkirlarining konfliktlar to ‘ g ‘ risidagi fikrlari, ijtimoiy konfliktlar ularning yechimi oid yondashuvlar. Malakaviy bitiruv ishining maqsadi: O ‘ quvchilarda oilaviy nizolar, uning mazmuni, mohiyati va mazmuni to’g’risida ijtimoiy tasavvurlarini kengaytirish. Oilaviy nizolarni bartaraf etishga doir treninglarni qo’llashning aniq taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Malakaviy bitiruv ishining obyekti: Oilaviy munosabatlar jarayonida konfliktlar tabiatini psixologik jihatdan o ‘ rganish va yaratuvchanlik imkoniyatlarini rivojlantirish jarayoni. Malakaviy bitiruv ishining predmeti: Oilaviy munosabatlar jarayonidagi nizolarni o ‘ rganishning mazmuni,shakli, usullari, metod va vositalari. Malakaviy bitiruv ishining ilmiy farazi: (gipotezasi) Agar oilaviy nizo va uning tabiatini hisobga olgan holda oilaviy munosabatlarga kirishish jarayonini va oilaviy nizolarni tartibga solishda psixologiktreninglardan foydalanilganda va quyidagi psixologik vazifalarni amalga oshrilganda ijobiy natijalarga erishish mumkin: -birinchidan, konfliktlar mazmuni, mohiyati, insonlarning konfliktlar to’g’risida qarashlarini atroflicha o’rganilib chiqilganda; -ikkinchidan, oilaviy nizolarni psixologik jihatdan o’rganishni taminlaydigan yaxlit metodik majmualar ishlab chiqilganda; 6

-uchinchidan, oilaviy nizolarni bartaraf etishda treninglardan foydalanishning aniq dastur va rejalarini ishlab chiqilganda va h.k. Malakaviy bitiruv ishining maqsadi va ilgari surilgan ilmiy gipotezasiga asoslanib ishimizning vazifalarini quyidagicha belgiladik: 1. Mavzuga oid pedagogik, psixologik, sosiologik yo’nalishdagi ilmiy va uslubiy adabiyotlar o’rganish, tahlil qilish va umumlashtirish. 2. Oilaviy azolarining o’zaro munosabatlardagi oilaviy nizolarni atroflicha o’rganish. 3. Nizolarning rivojlanishiga doir malumotlar xaritasini tuzib chiqish, chuqur tahlil qilish va aniq metodik tizim ishlab chiqish. 4. Nizolarni psixologik jihatdan hal qilishda treninglardan foydalanish usullari, shakli, vositalari tizimini yaratish. 5. Kishilarning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda nizo ishtirokchilarining ruhiy tiplarini tasniflash darajasini aniqlash. Tanlangan metodlar: 1. Anketa , suhbat , savol - javob 2. Oilaviy nizolarni faollik shakllarida kuzatish. 3. Psixologik eksperement. Mazkur malakaviy bitiruv ishi, nizolar ularning yechimini psixologik o ‘ rganishga doir ko ‘ plab topshiriqlar va ko ‘ rsatmalar sistemasini o ‘ z ichiga olgan bo’lib ular kollejga psixologik xizmat ko’rsatish maqsadida bajarilgan va o ‘ qituvchiga metodik yordam sifatida, o ‘ quvchi shaxsini hari tomonlama rivojlantirishga xizmat qiladi deb o ‘ ylaymiz. Malakaviy bitiruv ishimizning asosiy mazmuni: ishimiz o ’ z rejasida ko ‘ rsatilganidek kirish, ikki bob, olti paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro ‘ yxatidan iborat. Ishning kirish qismida mavzuning dolzarbligi, o ‘ rganilgan darajasi, ishimizning maqsadi va vazifalari, obyekti va predmeti asoslangan, mavzuning metodologik asosi, hamda tanlangan metodlar bayon etilgan. Malakaviy bitiruv ishining birinchi bobi « Oilaviy nizolar mohiyati, nazariy asoslari va hal qilishning psixologik usullari» deb nomlanib, Ushbu bobda biz 7