logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. OLACHIPOR KARRAK (SILYBUM MARIANUM (L.) GAERTN) NING BA’ZI BIOLOGIK XUSUSIYATLARI

OLACHIPOR KARRAK (SILYBUM MARIANUM (L.) GAERTN) NING BA’ZI BIOLOGIK XUSUSIYATLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

7058.59375 KB
Ko'chirib olish
OLACHIPOR KA RR AK ( SILYBUM MARIANUM (L.) GAERTN) NING BA’ZI BIOLOGIK XUSUSIYATLARI MUNDARIJA KIRISH ...........................................…………………………………........….... ...... 1 . BOB. OLACHIPOR KARRAK ( SILYBUM MARIANUM (L.) GAERTN) NING O’RGANILISH TARIXI VA XALQ XO’JALIGIDAGI AHAMIYATI 1.1. Olachipor karrakning o’rganilish tarixi............................................................... 1.2. Olachipor karrakning kimyoviy tarkibi va yetishtirish texnologiyasi................. 2 . BOB. TADQIQOT SHAROITLARI, OBYEKTI VA USLUBLARI 2.1. Tadqiqot sharoitlari............................................................................................... 2.2. Tadqiqot obyektlari............................................................................................... 2.3. Tadqiqot uslublari................................................................................................. 3 . BOB. OLACHIPOR KA RR AK ( SILYBUM MARIANUM (L.) GAERTN) NING ONTOGENEZI, GULLASH BIOLOGIYASI VA URUG’ MAHSULDORLIGI 3.1. Olachipor ka rr ak ning urug`i ni dala sharoitida unishi... ....................................... .. 3.2. Olachipor ka rr ak ning ontogenezi……………… ……………………………….. 3.3. Olachipor ka rr ak ning fenologik xususiyatlari............. ......................................... . 3.4. Olachipor ka rr ak ning gullash biologiyasi.................... .......................................... 3.4.1. Chang donalarining morfologiyasi, hayotchanligi va changlanishi....... ............. 3.5. Olachipor ka rr ak ning potensial va real urug’ mahsuldorligi……........ ……....... .. 1 XULOSALAR ……………………….........…………….…….……......... ............. TAVSIYALAR ………………..........................................…………............ ............. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ............................................. KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzu si ning asoslanishi va uning dolzarbligi . Dorivor o‘simliklarni introduksiya qilish va ularni ko‘paytirish va dori-darmon ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan xomashyoni mahalliy sharoitda etkazib berish hozirgi kunning dolzarb muammolaridan biridir. Hozirgi kunda dunyo aholisi sonining ortishi, o’z navbatida, oziq-ovqat va dori-darmon mahsulotlariga bo’lgan talabni yanada oshirmoqda, shu bilan bir vaqtda, kishi organizmining barcha zarur moddalarga bo’lgan ehtiyojining to’liq ta’minlanishi ham faqat yetarli miqdorda oziqlanishga bog’liq bo’lmasdan, balki oziq-ovqatning xilma-xilligi ozuqabop o’simliklar hisobiga boyitishni ham taqozo etadi . Ana shunday o’simliklardan biri olachipor karrak ( Silybum marianum ) hisoblanadi. Olachipor karrak O’zbekiston uchun istiqbolli qimmatbaho o’simlik bo’lib, undan oziq-ovqat, farmasevtika sanoati uchun xomashyo sifatida muhim ahamiyatga egadir. Farmasevtik nuqtai nazardan olachipor karrakning dorvorlik xomashi uning to’la pishish davrida yig’ilgan mevalari hisoblanadi. Aynan shuning uchun ham bu o’simlik dorivor ekin sifatida yetishtiriladi [55] . Olachipor karrakning kimyoviy tarkibi, ekish muddatlari va me’yorlari hamda hosildorligi va kimyoviy tarkibini o‘rganishga qaratilgan tadqiqotlar V.A.Kurkin [39], N.V.Nikolaychenko [65, 66], G.S.Ananikyan [3], A.S.Chubarovalar [103], D.V.Rosixin [80], A.Sh.Ramazanovlar [75] tomonidan olib borilgan. Respublikamiz miqyosida S.marianum L. ning urug‘ va biomassa hosildorligiga mineral o‘g‘itlarning ta’sirini, ayrim bioekologik xususiyatlarini, urug‘larning unuvchanligi va o‘sish energiyasini ruderal 2 o‘simliklar qoplamida tutgan o‘rni va tabiiy zahiralarini hamda anatomik tuzilishini, quruq ekstrakt ishlab chiqish texnologiyasini B.A.Nigmatullaev [62], U.K.Abduraximov [1] tadqiq qilganlar. Ammo adabiyotlardagi bu ma’lumotlar respublikamiz sharoitida ushbu istiqbolli dorivor va introdutsent o‘simlik – S. marianum ni keng miqyosda etishtirishga tavsiya berish imkonini bermaydi. Shu sababdan, respublikada, xususan Samarqand viloyati sharoitida olachipor karrakning o‘ziga xos biologik xususiyatlarini inobatga olgan holda uning ontogenezini davr va bosqichlarini, fenologik xususiyatlarini, gullash biologiyasi va urug’ mahsuldorligini o’rganish dolzarb ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Tadqiqot obyekti va predmeti: Tadqiqotlar olachipor karrak ( Silybum marianum (L.) Gaertn) larining biologik xususiyatlariga qaratilgan. Tadqiqot predmeti – Samarqand viloyati sharoitida introduksiya etilgan olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning fenologiyasi, morfologiyasi, antekologiyasini o’rganish. Tadqiqot maqsadi va vazifalari: Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning ba’zi biologik xususiyatlarini o’rganish. Tadqiqot vazifalari quyidagilar : - o’simlik to’g’risida adabiy manbalar asosida ma’lumotlar to’plash va ularni tahlil qilish; - o’ simlikning sistematik h olati va tar q alishini o’rganish; - o’simlik urug’ining dala sharoitida unishi; - o’ simlikning ontogenezini o’rganish ; - o’ simlikning feno logik xususiyatlarini o’rganish ; - o’simlikning gullash biologiyasini o’rganish; - o’simlikning urug’ mahsuldorligini o’rganish. Ilmiy yangiligi: Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ni dala sharoitida urug’ unuvchanligining biologik xususiyatlari aniqlanadi. O’simlikning ontogenezini davr va bosqichlari, gullash biologiyasi, to’pgullarining morfologiyasi, chang donachalarining hayotchanligi va morfologik tuzilishi 3 o’rganiladi. Gullarning sutkalik va mavsumiy gullash ritmi hamda potensial va real urug’ mahsuldorligi aniqlan a di. Tadqiqotning asosiy masalalari farazlari: Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning morfologiyasi, gullash biologiyasi, fenologiyasi, urug’ mahsuldorligi va introduksiyasiga oid masalalar ko’rib chiqildi va biologik qonuniyatlar o’rganildi. Tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi (tahlili): Ilmiy adabiyotlarda to’liq bo’lmagan ma’lumotlar mavjud bo’lib, bu esa olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning to’liq tavsifini bermaydi. Introduksiya sharoitida olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning urug’ini dala sharoitida unishi, ontogenezining davr va bosqichlaridagi o’zgarishlar, gullash biologiyasi, sutkalik va mavsumiy gullash ritmi, urug’ mahsuldorligi potensial va real urug’ mahsuldorligi to’g’risidagi tadqiqotlar to’liq o’rganilmaganligi adabiyotlarda ko’rsatib o’tilgan. Tadqiqotda qo’llanilgan metodikaning tavsifi: Ilmiy izlanishlarni bajarishda asosan, morfologiya, biologiya, ontogenez, antekologiya, fenologiya, introduksiya, biometrik va statistik metodlardan foydalanildi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati: Ko’p tomonlama foydali bo’lgan o’simlik esa olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning ba’zi biologik xususiyatlari o’rganildi. Tajriba natijalariga ko’ra sharoiti yangi bo’lgan o’simliklarni mintaqada introduksiyalashda qo’llanildi. Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ni shu ma’lumotlar asosida uning urug’ining dala sharoitida unishi, fenologik xususiyatlari, ontogenezini va gullash biologiyasini o’rganish hamda sistematik holati va tarqalishini o’rganish mumkin bo’ladi. Ishning aprobasiyasi. Tadqiqot natijalari quyidagi ilmiy konferensiyalarda va anjumanlarda muhokama qilindi. 2019-2022 yillar oralig’ida Samarqand davlat universiteti bakalavr talabalari va magistrantlarining ilmiy anjumanida; Zamonaviy biologik ta’limni rivojlantirishda fan, ta’lim va ishlab chiqarishning integratsiyasi // Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. Jizzax. 2022 yil anjumanlarida ma’ruzalar qilindi. 4 Maqolalar. Dissertatsiya mavzusi bo’yicha quyidagi ishlar chop etilgan: 1. B.M. Doniyorova, Z.A. Rasulova, Sh.O. Ne’matov, M.U. Sherqulov . Silybum marianum (L.) Gaertn. ning ontogenezi. // Zamonaviy biologik ta’limni rivojlantirishda fan, ta’lim va ishlab chiqarishning integratsiyasi mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. Jizzax. 2022. B. 65-67. 2. B.M. Doniyorova, Z.A. Rasulova, O.M. Umirzoqova, M.N. Xoliqova. Silybum marianum (L.) Gaertn. ning fenologik xususiyatlari. Zamonaviy biologik ta’limni rivojlantirishda fan, ta’lim va ishlab chiqarishning integratsiyasi // mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. – Jizzax. 2022. 25-28 b. 3. B.M. Doniyorova, Z.B. Nomozova. Ontogenez Silybum marianum (L.) Gaertn. Международный научн ый журнал “Вестник науки”. Выпуск №5(50). Т.4. -Тольятти. 2022. - С. 243-247. Ish tuzilmasining tavsifi: M agistrlik dissertatsiya ishi 78 betdan iborat bo’lib, kirish, adabiyotlar sharhi va tahlili, asosiy qism (tadqiqot obyekti, uslublari va tadqiqot natijalari), xulosalar, tavsiyalar, adabiyotlar ro’yxatidan va jadval, rasmlarlan iborat. Dissertatsiya da 123 ta adabiyotlardan foydalanilgan bo’lib, shundan 10 tasi chet el adabiyotlaridan iborat. 5 1 . BOB. OLACHIPOR KARRAK ( SILYBUM MARIANUM (L.) GAERTN) NING O’RGANILISH TARIXI VA XALQ XO’JALIGIDAGI AHAMIYATI. 1.1. Olachipor karrakning o’rganilish tarixi. Hozirgi vaqtda dorivor preparatlarning 60% dan ko‘prog‘i tabiiy o‘simliklar xomashyosiga to‘g‘ri keladi. Demak, dorivor o‘simliklarni introduksiya qilish, mahalliy florada mavjud bo‘lgan turlarni muhofaza qilish hamda ularni ko‘paytirish, mahalliy dori-darmon ishlab chiqarishni rivojlantirishdagi muhim vazifalar qatoriga kiradi [89]. Abu Ali ibn Sinoning “Tib qonunlari” asarida jami 590 ga yaqin dorivor o‘simliklar nomi tilga olingan. Keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlar davomida ularning soni 520 dan ortiq ekanligi aniqlandi. Ulardan 178 turi O‘zbekiston hududida o‘sishi hamda 110 turi yovvoyi holda, 68 turi madaniy holda o‘sishi aniqlangan [88, 98]. Dorivor o‘simliklar va ularning shifobaxsh xususiyatlari to‘g‘risida qadimgi Rim qomusiy olimi Selsa eramizdan avvalgi I asrda bergan ma’lumotida, o‘simliklarning ayrimlari kishilarni o‘ldirsa, ayrimlari ularga kuch-quvvat berishini ko‘rsatgan. “Avesto” esa yuzdan ortiq o‘simliklarning shifobaxsh xususiyatlarga ega ekanligini ko‘rsatadi. Uning ma’lumotiga ko‘ra, isiriq - tinchlantiruvchi, umumiy quvvatlantiruvchilarga - uzum, mevalar, shakarqamish kabilarni ko‘rsatib o‘tadi. SHular qatorida dezinfeksiyalovchi o‘simliklarga - piyoz, sarimsoq piyozlarni keltiradi. SHunday qilib, o‘simliklar yordamida davolash va ulardan foydalanish rivojlanib kelmoqda. Hozirgi kunga kelib, o‘simliklar bilan davolash, turli malhamlar tayyorlash va turli gigienik krem, odekolon va boshqalarni tayyorlash ham ortib bormoqda. Natijada davolashning xalq tabobati, an’anaviy 6 tabobat va ilmiy tibbiyotda ishlatilib kelinayotgan shifobaxsh o‘simliklarga bo‘lgan talab so‘nggi yillarga kelib yanada ortdi [77]. Bu esa ayrim tabiatda kam tarqalgan o‘simliklarning yo‘qolib ketish xavfini yanada oshirmoqda. Buni O‘zbekiston Respublikasi “Qizil kitobi”ning 1998 yilgi nashrida 301 tur, kiritilgan, 2006 yilgi nashrida zamburug‘lar bilan 305 tur, 2009 yilgi nashrida esa 324 tur kiritilganligidan ham bilsa bo‘ladi [91, 92, 93]. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan dastlabki yillardayoq, tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida qonunlar chiqarildi. Hozirgi kunda O‘zbekiston florasida 4344 tur [96] yuksak o‘simliklar tarqalgan. Professor X.X. Xolmatovning bergan ma’lumotiga ko‘ra, 4500 turdan 577 tur o‘simliklar insonlar hayotida shifobaxsh xususiyatga ega ekanligi alohida qayd etilgan. Bu o‘simliklar qadimdan tabiblar tomonidan ishlatilib kelinadi va ko‘pgina qadimiy manbalarda keltirilgan [97]. XX asrga kelib ilmiy qarashlar va ilmiy tadqiqotlar ko‘payishi natijasida dorishunoslik alohida fan sifatida rivojlana boshladi. O‘simliklarning ilmiy nomlari, ularning to‘liq morfologik va anatomik tuzilishlari, geografik tarqalishi, kimyoviy jihatlari va bioekologik xususiyatlari to‘liq o‘rganila boshlandi. O‘simlikdan ajratib olingan moddalar farmakologik jihatdan o‘rganilishi bilan bir qatorda uning toksikologik jihatlari ham o‘rganila boshlandi. Ayniqsa, O‘zbekistonning dorivor o‘simliklarini o‘rganish bo‘yicha qator 10 yilliklar davomida O‘zR FA Botanika institutida Q. Xojimatov [99] tomonidan keng qamrovli ilmiy ishlar olib borilgan. Dorivor o‘simliklarning kimyoviy tarkibini o‘rganib, ulardan biologik faol moddalarni individual holda ajratib olib, preparat shaklida ishlab chiqishga ixtisoslashgan institutlardan biri O‘zR FA O‘simlik moddalari kimyosi instituti jahon miqyosida samarali hissa qo‘shib kelmoqda. Fransiyaning “Kristian dior” va “Gerlen” kompaniyalariga institut tomonidan ishlab chiqilgan “Jistenin” biologik aktiv qo‘shimchasi, “Latoksan” firmasiga 120 ga yaqin bioreaktiv eksport qilinmoqda [81]. SHuningdek, ushbu sohada O‘zR FA Bioorganik kimyo 7 institutida ham salmoqli ishlar olib borilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Farmatsevtika institutining professori X.X. Xolmatov tomonidan O‘zbekiston dorivor o‘simliklarini o‘rganishga katta hissa qo‘shib kelinmoqda [97, 98]. Rastoropsha – Silybum marianum L. bir yillik yoki ko‘p yillik diploid o‘simlik bo‘lib, murakkabguldoshlar oilasiga (Asteraceae) mansubdir [58]. Rastoropshaning vatani - Janubiy Evropa hisoblanadi. Tarqalish areali – G‘arbiy Evropa, Kichik va O‘rta Osiyo, SHimoliy Amerika, Markaziy Afrika va Janubiy Avstraliyani qamrab oladi [110]. Rastoropsha o‘simligi Rossiyaning Evropa qismining janubiy rayonlarida, Kavkaz, O‘rta Osiyo, Ukrainaning janubida va G‘arbiy Sibirda tarqalgan [104]. Hozirgi vaqtda rastoropsha o‘simligi Rossiyaning Krasnodar o‘lkasida, Povolje va Moskva viloyatlarida etishtiriladi. Ozarbayjon tuproq iqlim sharoitlarida ham muvaffaqiyatli sinalgan. Mahsulotning ayrim qismi eksport qilinadi [122]. Farmatsevtik nuqtai nazardan rastoropshaning dorivorlik homashyosi uning to‘la pishish davrida yig‘ilgan mevalari hisoblanadi. Aynan shuning uchun ham ushbu o‘simlik dorivor ekin sifatida etishtiriladi [ 55 ]. Poyasi – to‘g‘ri yoki shoxlangan, burushiq, silindrsimon, yalang‘och yoki yuzasi unsimon qoplama bilan qoplangan kuchsiz to‘rsimon-tukli, balandligi 1-1,5 m. Uning faol o‘sishi shonalash fazasiga to‘g‘ri keladi [ 20 ]. Barglari – o‘tkir tishli parraklarga ega, parsimon-parraknamo yoki parsimon- ajralgan ko‘rinishda, yashil, yaltiroq, katta oq dog‘larga ega; barglarining to’pbarglari (rozetkasi) – bandli, yotiq-poyasimon, asosiy poyani o‘rab turadi. Pastdagi barglar yirik, uzunligi 80 sm gacha, eni 30 sm gacha, rozetkalarga yig‘ilgan, to‘lqinsimon, o‘simlik katta meduzani eslatadi [ 31 ]. Barglari ildiz bo‘g‘zida joylashgan yoki ostki poya barglari barg bandi bilan o‘ralgan, qolganlari bandsiz, poyani o‘rab turadi, uzunlashgan yoki uzun ovalsimon, eng yuqoridagilari lansetsimon, keng patsimon qirqilgan, chekkalari o‘yiq tishsimon, tishli, u ustki tomondan tikonlar bilan qoplangan, tikonlari atrofi oq dog‘lar bilan qoplangan, yorqin rangda [ 32 ]. 8 O‘simlik barg plastinkasi uchun dorsiventral tipdagi tuzilish xos. Katta barglarining yuqori epidermis h ujayralari tashqi tomonga bo‘rtib chiqqan ko‘rinishda, ustki tomondan parenximalashgan. Barg og‘izchasi – ustitsa apparata tuzilishi – anomotsitli , k am tuklangan. O‘simlik tashlandiq joylarda, yo‘l bo‘ylarida, quruq erlarda o‘sadi, tomorqalarda ham manzarali ham dorivor o‘simlik sifatida ko‘paytiriladi [ 26 ]. To‘pguli – diametri 3-6 sm bo‘lgan savatcha, cho‘zinchoq, ko‘pincha sharsimon, novda va shoxchalarning uchida bir donali. O‘rami cherepitsali, ignali yoki o‘tkir yashil bargchalardan iborat. Gulo‘rni yassi, etli. To‘pgulda 80 dan 100 tagacha gullar shakllanadi. Bu gulchalarning hayoti 2 kun [ 66 ]. Gul savatchalari o‘rtacha kattalikda yoki yirik, uzunligi 3-6 sm, uzunchoq, ko‘proq sharsimon, ingichka gulpoyada yakka joylashgan; savatcha bargchalari kuchsiz tuklangan yoki silliq, ustma-ust joylashgan; chetki va o‘rta bargchalari savatcha asosiga birikkan, ustki bargchalari uzunlashgan, uchki qismi uzun tikon bilan qoplangan, chetlari qattiq va ular 4-6 tikonchalar bilan ta’minlangan; gullari ko‘p sonli, pushti, siyo h rang yoki oq rangda [ 36 ]. Gul o‘rni yassi, etdor. Naysimon gullari o‘troq, yorqin pushti – siyo h rangda, ammo to‘q pushti, xatto oq rangda bo‘lishi mumkin. Gullash davomida 80 dan 100 tagacha gullar shakllanishi mumkin, ularning xayotchanligi ikki sutkadan oshmaydi. Bir to‘pgulning gullash davomiyligi o‘rtacha 26 kunga cho‘zilishi mumkin. To‘pgulda gullarning ochilishi markazdan boshlanadi. Ularning h idi – asal-jasminli, anchagina yoqimli [ 25 ]. Gullari – naysimon, binafsharang, pushti rang, kamdan-kam xolatda oq. Bitta to‘pgulning gullashi o‘rtacha 2-6 kun davom etadi [1 18 ]. To‘pgulda gullarning joylashuvi – markazdan tarqalishi kuzatiladi. Uning xushbo‘yi h idi asal-yasminli, muattar [ 74 ]. Rastoropsha uchun gulchangi shamol yordamida tarkalishi xos emas. Germaniyada maxsus o‘tkazilgan tajribalarga muvofiq, changlanishdan 2 soat o‘tgach, to‘pguldagi gullarning 25% da meva tuguladi va 90-100% mevalarni o‘z-o‘zidan changlanish ta’minlaydi [ 51 ]. 9 Barglarining chetlari, novdasida va gul bandida o‘tkir sariq tikanlari bor. Gultoji binafsharang, qirmizi, pushti, ba’zan oq, naysimon, gultojning naychasi ingichka naysimon, uzunchoq, halqumchasi k alta, kengaygan, qo‘ng‘iroqchasimon. Rastoropshaning gullashi va mevalarining etilishi juda uzoq davom etadi – birinchi gullar iyulda paydo bo‘ladi, oxirgilari – sentyabrning oxirida. Birinchi mevalari iyul oyining oxirida etiladi, oxirgilari esa – oktyabrda [ 48 ]. Urug‘lari uzunligi 7 mm gacha, ellipssimon yoki teskari tuxumsimon, to‘q- jigarrang yoki qora, uzun chiziqli yoki oqmarmar-dog‘li. H idsiz , t a’mi bir oz achchiqroq [1 09 ]. Etilgan urug‘lari uzoq vaqt mobaynida o‘z unuvchanligini yo‘qotmaydi. H atto ular 1,5-2 yil mobaynida saqlanganda unuvchanligini pasaymaganligi kuzatganlar. Unuvchanligining yaxshi saqlanishi 3-4 yilgacha kuzatiladi, undan oshganda unuvchanligini keskin pasayishi yuz beradi [1 1 1]. YAngi terilgan urug‘lar 30 kun mobaynida tinim davrida bo‘ladi. O‘simlik urug‘lari unuvchanligini, oshirish uchun maxsus qayta ishlash talab etilmaydi, ammo saqlashdagi past h arorat urug‘larni ekish sifatini oshiradi [1 23 ]. Mevasi – urug‘lari kokilli, ellipssimon yoki teskari tuxumsimon, uzunligi 8 mm gacha, eni 2-4 mm, qalinligi 1-3 mm, ozgina yapaloq, tuksiz, yaltiroq, to‘q jigarrang yoki qora, uzun-uzun cho‘zinchoq qo‘ng‘irsimon dog‘larga ega. Urug‘chalarda gulkosaning qo‘shimchalaridan shakllangan uchar kokilchalar ularni shamol yordamida ko‘chishiga yordam beradi. Aniqlanishicha, bir to‘pguldagi urug‘chalarning og‘irligi o‘zlarining qobik massasi bilan deyarli tengdir . 1,8 – 2,0 mm bo‘lgan mevalarda qobiqning massasiga umumiy og‘irlikning 47,94%; 2,0 – 2,2 mm bo‘lgan urug‘chalarnikiga esa – 45,67%. Urug‘chalarning qobiqlari 95% ga flavolignanlarga boydir [ 87 ]. Tomir tizimi – o‘qildiz, ildizlarning asosiy qismi 0-50 sm lik qavatda joylashadi [ 7 2]. Rastoropsha turli tuproq-iqlimli h ududlarda o‘sadi. Yorug‘liq va issiqsevar o‘simlik, q urg‘oqchilikka chidamli [ 1 3]. O‘sish xususiyatlari atrof muhit sharoitlariga juda bog‘liqdir. O‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishi h ar xil tezlik bilan sodir bo‘ladi va natijada 10 o‘simliklar vegetatsion massasining og‘irligi, generativ organlarining soni va massasi bo‘yicha, urug‘larining etilish muddatlari bo‘y i cha farq qiladi [ 3 7]. Qurg‘oqchilik sharoitlarida hosildorlik pasayishining asosiy sababi bu o‘stiruvchi jarayonlarning bosib turilishidir. Natijada uning reproduktiv a’zolari va butun bir o‘simlikning o‘lchami kamayib ketadi [7 9 ]. Rastoropsha – Silybum marianum L. juda tez o‘sadi, yoz o‘rtalarida o‘simlik maksimal kattalikka etadi, gul savatchalari markaziy poyadan shakllanadi. Poyada yangi gul savatchalarni paydo bo‘lishi sovuq tushgangacha davom etaveradi [ 9 4]. O‘simlik urug‘lari avgust oxirlaridan asta-sekinlik bilan etilib boradi, shunga ko‘ra urug‘lari oktyabr oyigacha bir-necha marotaba terib olinadi. Savatchalar chetlari qurishi boshlanganda urug‘lari pishgan h isoblanadi. Bunda savatchalari kesib olinadi, quritiladi va undan urug‘lar chiqarib olinadi. Quruq urug‘lar kanop xaltachalarda, yaxshi shamollaydigan xonalarda saqlanadi (urug‘larning unuvchanligi 3 yilgacha saqlanadi) [ 8 3]. Rastoropsha zararkunanda va kasalliklar bilan zararlanmaydi [1 19 ]. Vegetatsion davrning davomiyligi u yoki bu hududda xo‘jalikda foydalanishning muddatlarini va muayyan ekinni etishtirish imkoniyatini belgilab beradi. O‘sish va rivojlanish xususiyatlarini o‘rganish rastoropshani belgilangan hududdagi vegetatsion davrini aniqlashga yordam berdi, ya’ni, yilning kelishiga qarab, Penza viloyati sharoiti uchun 90 dan 106 kungacha, Samara sharoitida – 68 dan 95 kungacha [ 33 ]. Rastoropsha rivojlanishining vegetatsion davri ancha uzun. Unib chiqishdan g‘unchalash davrigacha o‘rtacha 53 kun o‘tadi. Rastoropsha odatda iyul oyining ikkinchi o‘n kunligida gullaydi. Urug‘larning yoppasiga etilishi odatda avgustning birinchi o‘n kunligiga to‘g‘ri keladi va iqlim sharoitlaridan kelib chiqqan h olda 20 iyuldan 5 sentyabrgacha o‘zgarib turadi. Gullashdan urug‘larning to‘liq etilishigacha bo‘lgan havoning faol harorat yig‘indisi o‘rtacha 1618 0 С va 1350 0 С dan 1870 0 С gacha o‘zgarib turadi [ 2 2]. Rastoropshaning o‘sish xususiyatlari vegetatsiya davridagi o‘sish suratlarida ham, yig‘ish davridagi o‘simlikning umumiy balandligida ham namoyon bo‘ladi. 11 Vegetatsiyaning boshida rastoropsha yuqoriga sekin o‘sadi va o‘n kunlikda 10,4 sm ni tashkil qiladi [ 19 ]. Vegetatsiyaning ikkinchi yarmida (shonalash – gullashning boshlanishi) o‘sish suratlari ancha tezlashadi. Bu davrda tomir tizimining shakllanishi sodir bo‘ladi. O‘simlikning eng yuqori o‘rtacha kunlik o‘sish shonalash davriga to‘g‘ri keladi – har o‘n kunda 21,3 sm. Bu davrdan boshlab o‘simlikning yuqoriga o‘sishi asta-sekin pasayib boradi va h ar o‘n kunda 8,1 sm gacha o‘sadi. Eng past o‘sish surati meva hosil qilish- urug‘larni etilish fazasida kuzatiladi, ya’ni - 3,2 sm. Yig‘ishtirib olish davriga kelib o‘simlikning o‘rtacha balandligi 95-126 sm ni tashkil qiladi [ 49 ]. Rastoropshaning o‘sishi va rivojlanishiga agrotexnik usullar ham ta’sir qiladi: ekish usuli, urug‘ ekish me’yori, oziqlantirish rejimi, erga ishlov berish usullari, shu bilan birga meteorologik sharoitlar va boshqalar [ 65 ]. Meva elementlarining yaruslanishi urug‘lik rastoropshasining tuzilishiga xosdir: birinchi yarusni markaziy novda va shoxlanishning birinchi qator savatchalari egallaydi, ikkinchi va keyingi yaruslarda (jami 4 yarus) – yuqoriroqdagi shoxchalarning savatchalari egallaydi. Mevalarning asosiy hosili (80% gacha) ikkita yuqoridagi yaruslarning savatchalari beradi. Mevalar bir vaqtda etilmaydi va birinchi bo‘lib markaziy savatchalardagi markaziy urug‘chalari to‘liq etiladi, undan keyin birinchi qator shoxchalardagi savatchalarning urug‘chalari etiladi. SHoxlanish qatori oshishi bilan urug‘chalar shunchalik kech etiladi [5 0 ]. Rastoropshaning biologik o‘ziga xosligi bu o‘simlikning qalinligiga qarab urug‘lik butasining morfologik o‘zgaruvchanligidir. O‘simlik qalinligining oshishi bilan shoxlanish qatorlarining soni va yaruslilikning kamayishi isbotlangan. 1 m 2 da o‘rtacha 20 ta o‘simlik bo‘lganida, har bir o‘simlikda eng yuqori yarusda joylashgan 3-5 ta savatcha bir vaqtning o‘zida etiladi, bu esa hosilni yig‘ishtirishdagi yo‘qotishlarni kamaytirish imkonini beradi [ 70 ]. Rastoropsha yorug‘likka nisbatan juda sezgir. Yorug‘lik etishmovchiligida yoki uning spektral tarkibi keskin o‘zgarganda, rastoropsha o‘simligi o‘sishda 12 kechikishni boshlaydi, rivojlanishning generativ fazasiga o‘tmaydi, va natijada urug‘ mahsuldorligi keskin pasayadi [1 1 4]. Rastoropsha rivojlanishining vegetatsion davri ancha uzun hisoblanadi. O‘rta Povolje sharoitlarida o‘tkazilgan ko‘p yillik kuzatishlarga ko‘ra uning davomiyligi 53 kunni tashkil etadi [12 1 ]. Moldova Fanlar akademiyasi Botanika institutining kolleksion tajriba uchastkasida rastoropshaning biologik xususiyatlari o‘rganish davomida olimlar rastoropsha faqat urug‘idan ko‘payishi mumkin degan xulosaga kelganlar. Ular osongina rivojlanadi va etishtirish jarayonida agrotexnik tadbirlarni tanlamaydi [ 84 ]. Generativ davr o‘rtacha kunlik harorat yuqori bo‘lgan iyul-avgust oylarida o‘tadi. SHonalashdan gullashgacha bo‘lgan davr eng qisqasidir (4-8 kun). Qoidaga ko‘ra, bu hodisa kun davomiyligi 17 soat bo‘lganida, havo harorati yukori va yog‘inlar mikdori kam bo‘lganda sodir bo‘ladi. Gullashning boshlanishidan mevalarni yoppasiga etilishigacha 20-40 kun o‘tadi [8]. Rastoropshaning urug‘lari +8+10 0 С haroratda o‘nib chiqadi, optimal harorat +20 0 С , minimal harorat -10 0 С hisoblanadi. Etilgan urug‘larning laboratoriya unuvchanligi 90% dan oshadi, dala unuvchanligi – 70-80%. Qurg‘oqchilik va issiq bo‘lgan yillarda rastoropsha urug‘larining unib chiqishi, sovuq va nam bo‘lgan yillarga karaganda, ikki barobar tezrok va bir vaqtning o‘zida sodir bo‘ladi. Maysalar, -5 0 С gacha bo‘lgan qisqa muddatli havo haroratining pasayishini yaxshi o‘tkazadilar [ 5 2]. Rastoropshani sovuq davri 150 kundan ko‘p bo‘lmagan, barcha hududlarda etishtirish mumkin. Biologik o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘ra, rastoropsha joy tanlamaydigan mo‘‘tadil iqlimga mos o‘simlikdir. Yorug‘liksevar, qurg‘oqchilikka chidamli o‘simlik. O‘rta Povolje sharoitida vegetatsion davri 95-103 kunni tashkil qiladi [10 8 ]. Bahoriy ekishda maysalar 6-14 kundan so‘ng paydo bo‘ladi. May- iyun oylarida rozetkalar shakllanishi boshlanadi, va ularning markazida shonalar paydo bo‘ladi. Yoppasiga shonalash fazasida (iyul) shoxchalarning intensiv o‘sishi kuzatiladi. Yoppasiga gullash davri – iyul-avgust [ 60 ]. Rastoropshaning gullash va mevalarining etilish davri ancha uzun, ayniqsa, keng qator qilib ekilganida – birinchi gullar iyulning boshida paydo bo‘ladi, oxirgi gullarni esa sentyabrning 13 oxirlarida ham uchratish mumkin. Birinchi mevalar avgustning o‘rtalarida etiladi, oxirgilari – sentyabrning oxirida pishadi [12 0 ]. Xalq tabobatida rastoropsha (olao‘t) o‘simligi o‘rta asrlardan beri ishlatilib kelishiga qaramasdan, uning dorivorlik xususiyatlarini bioekologik va agronomik nuqtai nazardan o‘rganish hozirgi vaqtda O‘zbekiston sharoitida nisbatan yaqin yillarda boshlandi. Yuqorida keltirilgan adabiyot ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, rastoropsha (olao‘t) – S. marianum L. ning biologik, fiziologik va biokimyoviy xususiyatlari O‘zbekiston iqlim sharoitida o‘rganilmagan. Xususan, Xorazm viloyati tuproq-iqlim sharoitida bu o‘simlikni ko‘niktirish, iqlimlashtirish va dorivorlik xususiyatlarini va ularning morfologiyasi, biologiyasi, ekologiyasi, ayrim fiziologik xususiyatlari, kimyoviy tarkibi va hosildorligini o‘rganish zarurdir [1]. 1.2. Olachipor karrakning kimyoviy tarkibi va yetishtirish texnologiyasi. Rossiya Federatsiyasining rasmiy farmakopeyasida dorivor o‘simlik xom ashyosi sifatida rastoropshaning to‘liq pishgan va quritilgan mevasi hisoblanadi [17]. Hozirgi vaqtda ushbu o‘simlik mevalari noyob kimyoviy tarkibga ega bo‘lib, o‘zida silimarin deb nomlangan flavolinganlar majmuasini mujassamlashtirgan. Ushbu flavolignanlar o‘tkir jigar kasalliklarida ishlatiladi. Shuningdek, rastoropsha mevalari tarkibidagi moy yara va kuygan joylarni tez bitkazuvchi va qayta tiklovchi vosita sifatida tibbiyotda qo‘llaniladi (Natursil dori vositasi) [117]. Zamonaviy farmatsevtika ishlab chiqarish sanoatida rastoropsha moyi asosan sovuq presslash yo‘li orqali olinadi. [41]. Zamonaviy tibbiyotda rastoropsha xom ashyosi o‘tkir surunkali gepatit, serroz va o‘t yo‘llarining shikastlanishlarini davolash uchun ishlatiladi [42]. O‘t haydovchi va yallig‘lanishga qarshi vosita sifatida xalq tobobatida keng qo‘llaniladi. Urug‘laridan tayyorlangan damlama gepatit va o‘t qopi kasalligida yaxshi yordam beradi [ 34 ]. SHuningdek, taloq va bavosil kasalliklarida ham yordam beradi [ 1 0]. Oldingi vaqtlarda rastoropsha mevalari boshqa bir 14 farmatsevtik nom fructus semen Cardui bilan o‘t pufagi, sariq, surunkali yo‘tal, ich qotishi, kolit kasalliklarida ham tavsiya qilingan [ 11 ]. Qo‘llash mumkin bo‘lmagan holatlar va nojo‘ya ta’sirlari kuzatilmagan [9]. Rastoropsha moyidan qolgan kunjara odatda tashlab yuborilmaydi va ikkilamchi qayta ishlash uchun xom ashyo bo‘lib xizmat qiladi. [8 0 ]. Rastoropsha mevalarining boshlang‘ich ekstrakti asosida uzoq bosqichli tozalashdan so‘ng gepatoprotektor faolligiga ega bo‘lgan – Legalon, Silimar, Karsil, Fosfonsiale kabi dori vositalari olinadi [6]. Rastoropsha mevasining tarkibiga 200 ga yaqin biologik faol birikmalar kiradi. Ular tarkibiga quyidagi moddalar kiradi: yog‘lar (20- 30%) (tarkibi linolen – 56,57%, olein – 20,73%, palmitin – 8,01%, stearin – 4,79%, araxin – 2,70%, begenin – 2,09%, nonadetsil – 1,11%, lignotseril – 0,69%, miristin – 0,09% yog‘ kislotalaridan iborat); flavonoidlar (tarkibi flavonol (kempferol), digidroflavon (taksifolin) va degidrokempferol sinflaridan iborat) [ 56 ]. Rastoropshaning eng qimmatli moddalaridan biri flavonoid va fenilpropanoidlar jumlasiga kiruvchi noyob moddalarni – flavolignanlarni saqlashidir. Ularga silibin, silidianin, silikristin, tritsik ketonlar va adaptogen tabiatga ega bo‘lgan benzofuranlar kirib, bu moddalar o‘simlikning gepatoprotektorlik xususiyatini belgilab beradi [ 71 ]. Olimlar tomonidan flavolignanlar va urug‘ o‘lchamlari (eni va uzunligi) o‘rtasida bog‘lanishlar mavjudligi aniqlangan. Urug‘lar qanchalik uzun bo‘lsa uning po‘stlog‘i shunchalik yupqa va o‘z-o‘zidan unda flavolignanlarning to‘planishi xam shunchalik kam bo‘ladi [ 112 ] Kanada olimlarining ilmiy tadqiqotlarida urug‘lar tugulgandan boshlab to ularning pishishigacha mos ravishda ularning ranglari och jigarrangdan yorqin-qora ranggacha o‘zgarishi, tarkibidagi flavolignanlar miqdori esa 0,71 dan 21,32 mg/g gacha oshishi kuzatiladi [1 1 1]. Belorusiya davlat universiteti ilmiy tadqiqotchilari tomonidan Evropaning turli Botanika bog‘larida etishtirilgan S. marianum L. (Gaertn.) urug‘lari tarkibidagi flavonoidlarning miqdorlari solishtirilib o‘rganilgan: Jumladan, Polshada – 3,5-2,93%, Germaniyada – 3,44-1,69%, Sloveniyada – 2,93%, Italiyada 15 – 2,9%, Belgiyada – 2,64%, Shveysariyada – 2,51%, Ruminiyada – 2,47%, Fransiyada – 2,4% va Belorussiya Markaziy Botanika bog‘ida – 2,0%. Urug‘dagi bunday polimorfizm holati ularning turlicha sifati bilan aloqadorligi taxmin qilingan [1 01 ]. A.S.Shekatixinaning ta’kidlashicha, S. marianum L. da flavoligninlari bilan farqlanadigan ikkita guruhi farqlanadi. Xemoguruh I – silibinin saqlovchi va Xemoguruh II – silidianin saqlovchi. Xemoguruhlar o‘zlarida yashash muhiti shart-sharoitlari o‘zgaruvchanligiga nisbatan javob reaksiyalarini namoyon etadi [1 05 ]. Rastoropsha mevalaridan silimarin deb nomlangan flavanoidli substansiya ajratib olingan. Mazkur o‘simlik mevalarida flavonoidlarning taqsimlanishini o‘rganish natijasida ma’lum bo‘ldiki, ular asosan qobiqda (7,1% gacha) ko‘proq, urug‘ning o‘zida esa juda kam (0,12% gacha) uchrashi kuzatilgan [54]. Flavolignanlar – bu, o‘zining tarkibida S6-S3 (asosan koniferil spirti) qo‘shimcha fragmenti mavjud bo‘lgan va tabiiy birikmalarning uncha katta bo‘lmagan guruhini tashkil qiladigan flavanoidlardir. Barcha flavolignanlar 6 ta oiladan topilgan bo‘lib, ularning ko‘pchiligi (12 ta birikmasi) rastoropshaning mevalaridan ajratib olingan [1 0 7]. S. marianum L. barglari quyidagicha flavonoidlar saqlaydi: apigenin, lyuteolin, kempferol va ularning glikozidlari; β -sitosterol va uning glikozidlari. Silimarin rastoropsha barglarida topilmagan [1 0 6]. Rastoropsha mevasining tarkibida 0,1% gacha efir moylari, smolalar, shilimshiq, biogen aminlar (tiramin va gistamin); jumladan, kvarsetin flavanoidi, mis, rux va selen mikroelementlari, 15-17% protein, 26% kletchatka, suvda (V guruhi) va yog‘da eruvchan (A, D, E, K) vitaminlar, mono- va disaxaridlar, mikroelementlar (mis, rux, selen), ozuqaviy to‘qimalar va fermentlar, fenolli birikmalar, jumladan 2-3% flavolignanlar (silibinin, silikristin, silidianin), azotli birikmalar: betanin, smolalar, 0,1% gacha efir moyi va boshqa moddalar uchraydi [ 59 ]. 16 Rastoropsha mevalari yog‘li moylarining tarkibida quyidagi kislotalar mavjud: linol kislotasi – 52-62%, olein kislotasi – 18-25%, hamda miristin, palmentin, sterin, begen, araxin kislotalari va tokoferollar [ 82 ]. S.marianum L. barglari quyidagicha flavonoidlar saqlaydi: apigenin, lyuteolin, kempferol va ularning glikozidlari; β -sitosterol va uning glikozidlari. Silimarin rastoropsha barglarida topilmagan. Rastoropsha mevasining tarkibida 0,1% gacha efir moylari, smolalar, shilimshiq, biogen aminlar (tiramin va gistamin); jumladan, kvarsetin flavanoidi, mis, rux va selen mikroelementlari, 15- 17% protein, 26% kletchatka, suvda (V guruhi) va yog‘da eruvchan (A, D, E, K) vitaminlar, mono- va disaxaridlar, mikroelementlar (mis, rux, selen), ozuqaviy to‘qimalar va fermentlar, fenolli birikmalar, jumladan 2-3% flavolignanlar (silibinin, silikristin, silidianin), azotli birikmalar: betanin, smolalar, 0,1% gacha efir moyi va boshqa moddalar uchraydi [59]. Rastoropsha mevalari yog‘li moylarining tarkibida quyidagi kislotalar mavjud: linol kislotasi – 52-62%, olein kislotasi – 18-25%, hamda miristin, palmentin, sterin, begen, araxin kislotalari va tokoferollar. Belgilangan birikmalar guruhining mavjudligiga nisbatan, faqatgina rastoropsha moyiga xos bo‘lgan, o‘ziga xos jihatlarni qayd etish lozim. Ya’ni, uning tarkibida kungaboqar va zaytun moylari tarkibidagi kabi yuqori biologik α -tokoferollarning ko‘pligidir. U nafaqat E vitaminiga nisbatan organizmning elementar talabini ta’minlovchi manba, balki, adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra, ozuqa mahsuloti barqarorligining omilidir. Bundan tashqari, rastoropsha moyining tarkibida, boshqa ozuqaviy moylarga nisbatan, R-karotinnig katta miqdorda mavjud bo‘lganligidir [84]. Flavanoidli preparatlar o‘t-safro haydash ta’sirining qiyosiy tahlili shuni ko‘rsatadiki, o‘t suyuqligining chiqish tezligi, tarkibida rastoropsha flavanoidlarining kompleksi bo‘lgan silibor preparatlari hamda skumpiya barglaridan olingan flavonolli aglikonlarning 23 yig‘indisini tashkil qiluvchi flakumin ta’sirida juda intensiv ravishda tezlashadi. 17 Hozirgi vaqtda rastoropsha flavonoidli birikmalarining gepotoprotektorlik ta’siri nisbatan kuchli deb tan olingan. Rastoropsha preparatlarining kuchli gepatoprotektiv ta’siri, ularni klinik amaliyotda, nafaqat jigarning zararli shikastlanishlarini davolash uchun keng qo‘llaniladi. Ular o‘tkir virusli gepatit va jigarning yog‘li infiltratsiya terapiyasida muvaffaqiyatli qo‘llanilib kelinadi [102]. Rastoropsha lignanli birikmalarining to‘plami shishga qarshi ta’sir, adaptogenik, mustahkamlovchi, antigemorragik, gepatoprotektiv, antimikrob ta’sirlarni ta’minlaydi. Farmakologik ta’sirning bu bloki uning preparatlarini keng profilaktik foydalanish imkoniyatida mavjuddir. Rastoropshadan qilingan bioqo‘shimchaning tarkibiga kirgan profilaktik dori vositalari inson organizmiga kirib so‘rilish xususiyatiga qarab gepatoprotektorlik ta’sirini amalga oshiradi. Ya’ni, jigar hujayralar reparatsiyasini ta’minlaydi, ularni erkin radikallar va zaharli moddalarning salbiy ta’siridan to‘sib turadi [ 60 ]. Hozirgi vaqtda ushbu o‘simlik mevalarining kimyoviy tarkibi faol o‘rganilmoqda, chunki kelib chiqishi, yashash sharoiti yoki o‘stirish muhitlaridan kelib chiqib rastoropsha o‘simligi mevalarining kimyoviy tarkibi turlicha bo‘lishi mumkin, ya’ni uning tarkibida biologik faol birikmalar saqlovchi kimyoviy moddalar sifat va miqdoriy jihatdan farq qilishi aniqlangan [ 74 ]. Rastoropsha biologik faol moddalarining ta’sir mexanizmi ko‘p qirralidir. Shu sababli, rastoropsha preparatlari o‘z ta’sirining turlitumanligi tufayli, nafaqat gepatoprotektiv vositalar, balki universal membrano- va organoprotektorlardir. Fitokimyoviy tarkibi rang-barang bo‘lishi va farmakologik ta’siriga ega bo‘lishiga qaramasdan, butun dunyoda 24 rastoropshaning xom ashyosi asosan gepatoprotektor sifatida ishlatiladi. Rastoropsha mevalaridan olingan dorilar ta’siri va tarkibi yaqin bo‘lgan preparatlar bir necha davlatlarda har xil nomlar ostida ishlab chiqariladi. Masalan, legalon (Germaniya), karsil (Bolgariya), silibor (Ukraina), silegon (Vengriya), leprotek (Yugoslaviya), silibor (Rossiya) [ 82 ]. Belgilangan birikmalar guruhining mavjudligiga nisbatan, faqatgina rastoropsha moyiga xos bo‘lgan, o‘ziga xos jihatlarni qayd etish lozim. Ya’ni, 18 uning tarkibida kungaboqar va zaytun moylari tarkibidagi kabi yuqori biologik α - tokoferollarning ko‘pligidir. U nafaqat E vitaminiga nisbatan organizmning elementar talabini ta’minlovchi manba, balki, adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra, ozuqa mahsuloti barqarorligining omilidir. Bundan tashqari, rastoropsha moyining tarkibida, boshqa ozuqaviy moylarga nisbatan, R-karotinnig katta miqdorda mavjud bo‘lganligidir [ 35 ]. Flavanoidli preparatlar o‘t-safro haydash ta’sirining qiyosiy tahlili shuni ko‘rsatadiki, o‘t suyuqligining chiqish tezligi, tarkibida rastoropsha flavanoidlarining kompleksi bo‘lgan silibor preparatlari hamda skumpiya barglaridan olingan flavonolli aglikonlarning yig‘indisini tashkil qiluvchi flakumin ta’sirida juda intensiv ravishda tezlashadi [1 13 ] . Hozirgi vaqtda rastoropsha flavonoidli birikmalarining gepotoprotektorlik ta’siri nisbatan kuchli deb tan olingan. Rastoropsha preparatlarining kuchli gepatoprotektiv ta’siri, ularni klinik amaliyotda, nafaqat jigarning zararli shikastlanishlarini davolash uchun keng qo‘llaniladi. Ular o‘tkir virusli gepatit va jigarning yog‘li infiltratsiya terapiyasida muvaffaqiyatli qo‘llanilib kelinadi [78, 123]. Rastoropsha lignanli birikmalarining to‘plami shishga qarshi ta’sir, adaptogenik, mustahkamlovchi, antigemorragik, gepatoprotektiv, antimikrob ta’sirlarni ta’minlaydi. Farmakologik ta’sirning bu bloki uning preparatlarini keng profilaktik foydalanish imkoniyatida mavjuddir [ 3 9 , 104 ]. Rastoropshadan qilingan bioqo‘shimchaning tarkibiga kirgan profilaktik dori vositalari inson organizmiga kirib so‘rilish xususiyatiga karab gepatoprotektorlik ta’sirini amalga oshiradi. Ya’ni, jigar hujayralar reparatsiyasini ta’minlaydi, ularni erkin radikallar va zaharli moddalarning salbiy ta’siridan to‘sib turadi [ 3 8] . Hozirgi vaqtda ushbu o‘simlik mevalarining kimyoviy tarkibi faol o‘rganilmoqda, chunki kelib chiqishi, yashash sharoiti yoki o‘stirish muhitlaridan kelib chiqib rastoropsha o‘simligi mevalarining kimyoviy tarkibi turlicha bo‘lishi 19 mumkin, ya’ni uning tarkibida biologik faol birikmalar saqlovchi kimyoviy moddalar sifat va miqdoriy jihatdan farq qilishi aniqlangan [ 85 ]. Rastoropsha biologik faol moddalarining ta’sir mexanizmi ko‘p qirralidir. Shu sababli, rastoropsha preparatlari o‘z ta’sirining turli tumanligi tufayli, nafaqat gepatoprotektiv vositalar, balki universal membrano- va organoprotektorlardir. Fitokimyoviy tarkibi rang-barang bo‘lishi va farmakologik ta’siriga ega bo‘lishiga qaramasdan, butun dunyoda rastoropshaning xom ashyosi asosan gepatoprotektor sifatida ishlatiladi [ 76 ]. Rastoropsha mevalaridan olingan dorilar ta’siri va tarkibi yaqin bo‘lgan preparatlar bir necha davlatlarda har xil nomlar ostida ishlab chiqariladi. Masalan, legalon (Germaniya), karsil (Bolgariya), silibor (Ukraina), silegon (Vengriya), leprotek (Yugoslaviya), silibor (Rossiya) [ 95 ]. So‘ngi yillarda VILAR da (Butunrossiya dorivor va xushbo‘y o‘simliklar ilmiy tadqiqot instituti) rastoropsha mevalari asosida tibbiyotda keng foydalanishga ruxsat etilgan bir nechta samarali davolovchi preparatlar: silimar, kamadol, sibektan yaratilgan va ishlab chiqarishga tavsiya etilgan [ 32, 36 ]. Rastoropsha “Essensiale” dori preparatidan kam emas, lekin 8-10 barobarga arzonroq. Rastoropsha urug‘laridan qilingan un – “Silibor”, “Karsil” va “Legalon” kabi jigar preparatlarining birlamchi asosi hisoblanadi [ 32, 102 ]. Xarkovlik (Ukraina) bir guruh olimlar tomonidan o‘tkazilgan ilmiy tadqiqot ishlarida rastoropsha er ustki qismining tarkibida kondesatsiya qilinadigan va gidrolizlanadigan oshlovchi moddalar, polisaxaridlar, flavanoidlar, aminokislotalar, organik kislotalar, tokoferollar mavjudligi aniqlangan. Bunda, namunalar unib chiqish fazasidan gullash fazasigacha rentgen flouressent usuli yordamida tadqiq qilingan. Bu usul yordamida, uning tarkibida 29 ta element mavjudligi isbotlangan va ularning orasida eng muhim Sa, Mn, Zn, Cu, Co, Cr va Mo kabi mikro va makro elementlar borligi aniqlangan. Shu bilan birga, rastoropsha er ustki qismida o‘simlikning gullash davrida barglardagi quyidagi elementlar miqdori, jumladan, Fe – 4,8 barobarga; Ca – 3,7 20 barobarga; Ag – 2,3 barobarga; Cl – 2,2 barobarga keskin oshganligi kuzatilgan [ 6 9]. Bu holat, rastoropsha o‘simligini istiqbolli o‘simlik sifatida kelgusida yanada chuqurroq o‘rganish kerakligini ko‘rsatadi. Bu nafaqat, rastoropshani tibbiyotda foydalanish, balki funksional ozuqaviy mahsulotlar, hamda chorvachilik uchun istiqbolli dorivor, em-xashak o‘simlik sifatida qo‘llash katta qiziqish uyg‘otadi [4 3 ]. Rossiyada rastoropshaning moyi, ozuqaviy mahsulot sifatida juda keng tarqalmoqda. Bunda, uning asosida sog‘lom ovqatlanish yoki shifobaxshprofilaktik oziqlanish uchun emulsion mahsulotlar yaratilmoqda. Ular ekoprotektor, adaptogen va reparant xossalariga egadir [3 0 ]. So‘ngi paytda yem-xashak sifatida rastoropshaning shrotidan foydalanish keng tarqalmoqda. Rastoropsha shroti bu farmatsevtika sanoatining ikkilamchi mahsuloti bo‘lib, tarkibida 24% gacha xom protein va 6,6% gacha xom yog‘lar bo‘lgan, yuqori oqsilli yem-xashaklarga kiradi. Aminokislotalik tarkibi bo‘yicha uning oqsili yuqori biologik qiymatga ega, dukkakli va moyli o‘simliklar oqsilidan qolishmaydi, lizin miqdori bo‘yicha esa – soya oqsilidan yuqori turadi [ 27 ]. Bundan tashqari, shrotning tarkibida silimarinlar – biologik faol flavolignanlar mavjud bo‘lib, ular jigar hujayralarining qayta tiklanishiga yordam beradilar. Aniqlanishicha, ikki hafta davomida etanol qo‘shilgan o‘tkir va yog‘li ozuqa bilan boqilgan sichqonlarning emiga shrotning qo‘shilishi natijasida, tirik vaznining oshishiga yordam bergan va qonining biokimyoviy ko‘rsatkichlarini yaxshilagan [5 3 ]. Rastoropsha – bu, gektaridan 50-70 kg asal bera oladigan, qimmatbaho yozgi asalga boy o‘simlikdir. Asalga boy o‘simlik sifatida, kungaboqarga e’tibor qaratilgani kabi, rastoropshaga ham shunday e’tibor qaratiladi. Rastoropshaning to‘pgullarida har doim asalarilar ko‘p bo‘ladi [ 63 ] Rastoropshaning kimyoviy tarkibi hozirgi vaqtga qadar kam o‘rganilgan [ 16 ]. 21 Adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, rastoropsha mevalarining biologik faol birikmalar tutgan kimyoviy tarkibi, shuningdek, uning farmakologik jihatlarini o‘rganish olimlar tomonidan alohida qiziqish uyg‘otmoqda. Ma’lumki, almashlab ekishdagi h ar bir qishloq xo‘jalik ekinining maxsuldorligi uning o‘tmishdoshi bilan belgilanadi. Qora tuproqlardagi xamda kashtan (qo‘ng‘ir) tuproqlardagi o‘tmishdoshlarning agrotexnik ahamiyati, avvalo, qoldiq zaxira namligi, olib chiqiladigan ozuqaviy moddalar va begona o‘tlar bilan ifloslanish darajasi bilan belgilanadi [2]. Shu sababli, o‘tmishdoshni tanlash orqali, ko‘p jixatdan, rastoropshaning urug‘ hosili sifatini ham, miqdorini ham belgilab beradi. Rastoropsha, intensiv ekin sifatida, faqat eng yaxshi o‘tmishdoshlardan keyin etishtirilgandagina yuqori hosilni shakllantiradi [ 46 ]. I.A.Voronova tomonidan o‘tkazilgan ilmiy tadqiqotlarda o‘zining o‘zgaruvchan iqlim sharoiti bilan xarakterlanadigan Povoljening quruq cho‘lida, tuproq-iqlim sharoitidan tashqari, rastoropsha urug‘larining sifatiga o‘tmishdosh o‘simliklar ham ta’sir qiladi. Shu sababli, qishloq xo‘jalik ekinlarini etishtirish texnologiyasinining asosiy elementlarini ishlab chiqishda ham, dehqonchilik tizimida ham, tuproqlarning turli tiplari va relefdagi joylashuvida almashlab ekishga aloxida o‘rin ajratiladi [ 1 2]. Urug‘ning sifatiga iqlim sharoitlari, jumladan, yog‘inlar va issiqlik bilan ta’minlanishi ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Rastoropsha uchun eng yaxshi o‘tmishdosh bu – ekilmagan shudgor (dam berilgan er) va kuzgi bug‘doydir. Ular o‘z navbatida, nafaqat, katta miqdordagi urug‘ hosilini olish, balki uning sifat ko‘rsatkichlarining oshishini ham ta’minlab beradi [ 5 7]. Rastoropshani erta bahorda boshqa bahorgi ekinlar kabi ekish lozim. Urug‘larning unuvchanligi kamida 70-80%, tozaligi jihatidan kamida 94- 96% bo‘lib, ular birinchi yoki ikkinchi sinfga mos kelishlari kerak. Urug‘larga ekishdan olin ishlov berish talab qilinmaydi. Ochiq grunt joylarida qator orasi 45-50 sm, ekish chuqurligi 2-4 sm va ekish me’yori 27 gektariga 18-20 kg, hamda o‘simliklar orasidagi masofa 22-25 sm bo‘lishi talab etiladi [ 14 ]. 22 A.N.Kshnikatkinaning ta’kidlashicha, rastoropsha o‘simligini etishtirish davomida uning o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olgan holda etishtirish maqsadga muqofiqdir. Chunki, rastoropsha mevalarining gullashi va pishishi uzoq davom etadi, jumladan birinchi gullari iyun oyida paydo bo‘la boshlasa, oxirgisi sentyabr oylariga to‘g‘ri kelishi mumkin. Shuningdek, birinchi mevalari avgust oyining boshlarida pishgan bo‘lsa, oxirgilari oktyabr oyining o‘rtalarida pishadi [ 44 ]. V.Ya.Xomina va V.A.Tarasyuklarning fikricha, rastoropshani kuzda unumdor tuproqqa ekish zarur, urug‘larni chuqurroqqa tashlab bahorda yangi chiqqan maysalarni, qator oralari 45 sm bo‘lgunga qadar, siyraklashtirish lozim [1 0 0]. Qishloq xo‘jaligi ekinlarini etishtirish texnologiyasida innovatsion usullardan foydalanganda ularning obyektiv baholanishi va agrotexnologik usullardan foydalanishning energetik samaradorligini aniqlash muhimdir [ 4 5]. Energetik samaradorlik nuqtai nazaridan, rastoropshani dorivor galega o‘simligi bilan birga ekilganda samarali etishtirish 4,28 bioenergiya koeffitsientiga teng bo‘lgan. Organik o‘g‘itlardan foydalanish ushbu ko‘rsatkichni 2,02 – 2,85 birlikgacha kamaytiradi. Rastoropshani yoppasiga ekish usulida ekishning eng maqbul davri may oyining ikkinchi o‘n kunligidir, urug‘ hosildorligi esa tabiiy fonda gektariga 1,03 tonna bo‘lgan. Mineral o‘g‘itlar nisbatida N30P60K60 bo‘lganda urug‘ hosildorligi gektariga 1,22 tonnaga oshganligi kuzatilgan. Eng yuqori energetik samaradorlik mineral o‘g‘itlar N30P60K60 nisbatida qo‘llanilganda 42,40 – 44,18 gDj/ga, hamda erta bahorda ekilganda 2,07 – 2,15 birlikdagi bioenergiya koeffitsenti aniqlangan. Bundan tashqari rastoropshani ekishdan oldin urug‘larini fiziologik faol moddalar bilan yuqtirilganda 2,99 – 3,85 birlikkacha bioenergi koeffitsenti oshganligi kuzatilgan. Eng yuqori bioenergetik samaradorlik urug‘larni “Agrika” 28 biopreparati bilan “Siliplant” va natriy gumati bilan ishlov berilganda (3,85) olingan. Ukrainalik olimlarning fikricha [2 9 ], rastoropshaning hosildorligi qator orasiga, o‘simliklar soniga, yig‘ishtirish usullariga va tuproq-iqlim sharoitlariga 23 bog‘liq. Rastoropsha urug‘laridan olingan eng yuqori hosildorlik qator orasi 30 sm va ekish me’yori gektariga 333 ming donani tashkil qilgan variantda kuzatilgan bo‘lib, 1, 68 t/ga ni tashkil qilgan hamda nazorat variantga nisbatan 0,58 t/ga yuqori bo‘lgan. N.M.Tyutyuma va A.F.Tumanyan tajribalarida [ 90 ], rastoropsha urug‘larini ekishdan oldin hamda shonalash davrida agrokimyoviy vositalardan Albit, Siliplant va kaliy yoki natriyli guminlar bilan ishlov berilsa anacha samarali ekanligi aniqlangan bo‘lib, bunday usulda 29 urug‘ hosildorligi 20,8 – 41,4% ga oshganligi kuzatilgan. Shuningdek, ushbu usullar bilan rastoropsha o‘simligi etishtirilganda hudud agrotsenozining fotometrik ko‘rsatkichlari va urug‘ hosildorligi oshganligi aniqlangan. SHu bilan birga, rastoropsha urug‘ining biologik qiymati aminokislotalar, flavolignanlar, vitaminlar, mikroelementlar sonining ko‘payishi hamda og‘ir metallar tarkibining kamayishi qayd etilgan. Yuqorida qo‘rsatib o‘tilgan omillar ta’siri hisobiga rastoropsha urug‘ining tarkibidagi yog‘ miqdori 2,3 – 5,0% ga oshgan, kistota miqdori esa ozgina pasaygan. Urug‘ tarkibidagi oqsillarning maksimal miqdori 25,8 – 30,4% gacha oshganligi isbotlangan. Rastoropsha o‘simligini Shimoliy Kavkaz tuproq-iqlim sharoitlarida etishtirish bo‘yicha o‘tkazilgan ilmiy tadqiqot ishlarida [ 2 3] esa urug‘larni “Raundap” agrokimyoviy preparat bilan ishlov berilganda kutilgan natijani bermagan, ya’ni hosildorlik pasaygan, yuqori savatdagi urug‘lar osongina maydalanib ketgan. S. marianum L. urug‘larini yig‘ish avgust – sentyabr oylarining oxirida, novdadagi yon savatchalarining atrofi qurishi bilan boshlanadi. Yer ustki qismini kunning biringchi yarmida kombayn yordamida o‘riladi, yig‘ilgan massa soyada quritiladi va maydalanadi. Mevalari er ustki qismidan ajratiladi va quritish uskunalarida oxirigacha quritiladi. Xomashyo sifatida kuzda yig‘ilgan pishgan va quritilgan urug‘lari ishlatiladi [ 47 ]. 24 Rastoropsha Rossiyada (Samara, Ulyanovsk va Penza viloyatlari) va MDH da (Ukraina) ko‘paytiriladi. [ 40 ]. Evropa mamlakatlarida S. marianum L. bir yillik ekin sifatida o‘stiriladi. May oyining o‘rtalarida (15.05) ekilgan urug‘lar unib 31 chiqqanidan keyin iyun oyi ichida to‘pbarglar holida bo‘lib iyul oyida o‘sishni boshlaydi va sentyabr oyigacha ularning bo‘yi 1,5 metrdan oshib ketadi. Sentyabr oyining boshlarida o‘rib olinadi va quritib maydalanadi. Urug‘ hosildorligi gektariga o‘rtacha 4,35 s. ni tashkil qilgan [21]. Yangi dorivor preparatlar manbai bo‘lgan S. marianum L. – rastoropsha shunday o‘simliklardan hisoblanadi. Uni o‘stirish texnologiyasini ishlab chiqish va ekin maydonlarini tashkil qilish dorivor xom ashyoning ko‘payishiga olib keladi. Toshkent sharoitida urug‘ ekishning mo‘‘tadil vaqti kuzning dastlabki oylari hisoblanadi. Sentyabr oyining birinchi yarmi optimal hisoblanadi. Gektariga 10-12 kg urug‘ sarflanadi [ 63 ]. Urug‘larni, tuproq sharoitiga qarab, qator oralig‘i 60 yoki 70 sm kenglikda egat olinib, pushtaga ekiladi. Urug‘larni ekish chuqurligi 1,5-2,0 sm. hisoblanadi. Ekiladigan urug‘larga hech qanday ishlov berish shart emas. Ekish uchun tayyorlangan urug‘lar yaxshilab barcha begona jismlardan tozalanishi shart. [ 64 ]. B.A.Nigmatullaev tomonidan o‘tkazilgan tajribalarda Toshkent shahrida, urug‘dan unib chiqqan o‘simliklar birinchi yilda poya hosil qilmay, to‘p-murakkab barglar hosil qilinganligi kuzatilgan. To‘p – murakkab barglari qor tushib havo harorati -5-7 0 S sovuqqacha bardosh berib saqlanishi mumkin. S. marianum L. er ustki poya qismi qishgi sovuqqa chidamli bo‘lib, bahorgacha ko‘m-ko‘k saqlanadi. Ikkinchi yilda mart oyining boshlanishidan to‘p-murakkab barglar yana hosil bo‘la boshlaydi. Mart oyining ikkinchi yarmidan poya hosil qiladi va u tez o‘sa boshlaydi. Ularning uzunligi 20-24 sm, eni 7,0-7,5 sm ni tashkil qilgan. May oyida 130-140 sm, iyun oyining oxiriga borib ularning bo‘yi 150-160 sm ni tashkil qilgan [ 6 1]. S. marianum L. ekiladigan maydon suvga yaqin bo‘lgani ma’qul. Bu o‘simlik mineral o‘g‘itlar va gumusga talabchan. Ekish uchun mo‘ljallangan 32 25 maydonni o‘tdan yaxshilab tozalab, chuqur shudgor qilish va sixli mola yurgizib begona o‘t ildizlaridan yaxshilab tozalash zarur [ 62 ] . Mineral o‘g‘itlardan samarali foydalanish hisobiga Toshkent sharoitida o‘stirilgan S. marianum L. ning hosildorligini oshirish mumkinligi ilmiy asoslangan. Har bir gektar maydonga azot va fosforli mineral o‘g‘itlaridan 100 kg dan, kaliyli mineral o‘g‘itidan esa 50 kg dan barish yaxshi natija beradi. S. marianum L. ning gullagan davrida er ustki qismidan, quruq massa hisobida har gektar maydondan 74-89 s dan hosil olingan. Urug‘ olish uchun o‘simlikning pishish davrida o‘rib olinadi va uning urug‘ hosildorligi 10-12 s ni tashkil qilgan [61]. Xomashyo uchun urug‘ olish, o‘simlik urug‘larining pishish davrida o‘rib olinadi. O‘simlikni o‘rish ishlarini, katta maydonlarda, o‘t o‘rish mexanizmlaridan foydalanib bajarsa bo‘ladi. O‘rib olingan mahsulot tezda alohida maydonchada, ochiq havoda quritiladi. YArim quritilgan mahsulotni soya joyga olib o‘tkazish yoki xom ashyo ustini soyalatish quritish talab etiladi. Xomashyo yanchilib, urug‘lari ajratiladi [15]. 26 2. BOB. TADQIQOT SHAROITI, OBYEKTI VA USLUBLARI. 2.1. Tadqiqot sharoiti . S. marianum L. introduksiya qilish maqsadida tajribalar tuproq tarkibi bir xil bo’lgan sharoitda o’tkazildi: Samarqand davlat universiteti Biologiya fakultetining tajriba maydoni va Kattaqo’rg’on tumanida joylashgan. Iqlimi. Samarqand viloyatining iqlimi o’ziga xos bo’lib, havo haroratining kecha-kunduz va mavsumiy o’zgarib turishi, quyosh radiasiyasining kuchliligi, havoning quruqligi va kam bulutliligi bilan xarakterlanadi. Tabiiy iqlim sharoitining o’ziga xos omillaridan tekisliklarning pastligi, okeandan uzoqligi va murakkab orografiyaga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Relyefning bunday murakkab va notekisligi sababli har bir hudud o’ziga xos tabiiy sharoitga ega. Samarqand meteostansiyasining ko’p yillik ma’lumotlariga ko’ra, havoning yillik o’rtacha harorati 13,1 0 C ga teng. Eng issiq oyi (iyul) o’rtacha harorati +26,6 0 C , o’rtacha sovuq harorat (yanvar) 2,3-6,4 0 C teng. Ba’zi yillari bahor paytidagi sovuq 27 -5 va -20 0 C (mart) gacha yetadi. Kuzgi sovuq havo noyabr oyining boshida kuzatiladi. Sovuqsiz, ya’ni mo’tadil va issiq kunlar 206 kundan 214 kunga to’g’ri keladi. Qish qisqa bo’lib, ob-havo tez o’zgaruvchan. Qor qoplami tez erib ketadi. Ba’zan qish faslida ham havo isib ketib o’simliklar vegetasiyasini boshlashi mumkin. Ko’p miqdordagi yog’ingarchilik mart, aprel oylariga to’g’ri keladi. Yoz faslida yog’ingarchilik deyarli bo’lmaydi, yillar mobaynida kuzatilganda, yog’ingarchilik miqdori keskin farq qiladi, ya’ni atmosfera yog’ingarchiligi miqdori 251 mm dan 503 mm gacha bo’lishi qayd qilingan. Bahor faslida 172 mm, eng kam miqdordagi yog’ingarchilik esa yoz faslida 12-13 mm ga teng bo’ladi. Shuningdek, qish faslida yog’ingarchilik 92 mm, kuzda esa 42 mm gacha yetishi mumkin. Yozda bo’ladigan yog’in miqdori juda kam bo’lganligi sababli tuproqning yuza qisminigina namlaydi, bu vaqtda havoning namligi 30-40%, qish faslida esa 70-80% ni tashkil etadi. Yoz faslida harorat keskin ko’tarilishi munosabati bilan havoning nisbiy namligi juda pasayadi va kuchli shamol esishi kuzatiladi hamda namlik sezilarli darajada bug’lanadi, ya’ni namlikning bug’lanishi tushishidan yuqori bo’ladi. Q urg’oqchili k may oyining birinchi yarmidan to iyunning boshlanishigacha kuzatiladi. Yozda g’arb tomondan issiq va quruq shamol esib, «garmsel» paydo qiladi. Garmsel odatda havo haroratining sezilarli darajada oshishiga sababchi bo’lib, havoning nisbiy namligi 13%, hatto ba’zan 7-8% gacha tushadi. Bularning ta’siri qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligining keskin kamayishiga olib keladi. Samarqand viloyatining iqlimi keskin kontinental bo’lib, yoz va qishda tez o’zgaruvchandir. Eng xarakterli xususiyati yozda haroratning juda yuqori bo’lishidir. Yil bo’yi bo’ladigan yog’ingarchilik asosan yomg’ir holatida tushadi. Qor qoplami odatda 30-40 kun saqlanadi, ayrim yillardagina ko’proq bo’lishi mumkin. Bahor i qisqa, ob - havosi beqaror, ya’ni o’zgaruvchanligi bilan xarakterlanadi. Harorat martning ikkinchi yarmida ko’tariladi. Ko’p hollarda sovuq 28 havo yana qayta takrorlanadi va mart oyining oxiri yoki aprel oyining boshlarida ancha soviydi, ya’ni mart oyida -6,5 0 S bo’ladi. Qishda yanvar oyining o’rtacha harorati +12 0 S, eng sovuq havo yanvar oyida kuzatilib - 25 0 C gacha yetishi mumkin. Yozi uzun quruq va juda issiq. O’rtacha yillik harorat +13+15 0 C eng issiq oy iyul bo’lib, soyada 42 0 C gacha ko’tariladi. Avgust oyidan boshlab harorat pasayib boradi. Birinchi sovuq oktyabr oyining birinchi yarmida kuzatiladi. Sovuqsiz kunlar davomiyligi 180-223 kun. Vegetatsion davrning o’rtacha harorati (mart- oktyabr) 18,1 0 C . Yilning 200-240 kunida harorat +5 0 C dan yuqori, harorat +10 0 C dan yuqori kunlar soni - 150-185 kun. Foydali harorat miqdori 4000-4300 0 C ni tashkil qiladi. Havo harorati tuproq harorati bilan chambarchas bog’liq. Masalan: mart oyida tuproq yuzasidagi o’rtacha harorat +7+9 0 C bo’lib, (ba’zi yillarda) bahorgi sovuq paytiga kelib –10 0 C sov i ydi. Shuningdek, ba’zi yillarda tuproq yuzasi mart oyida +30 0 C, aprelda +40 0 C gacha bo’lishi kuzatiladi. Tuprog’i. Olachipor karrakning o’sishi va rivojlanishiga ta’sir etadigan eng muhim omillar - tuproqning mexanik va kimyoviy tarkibidir. Tajriba maydoni uchun bir xil relyefda mexanik tarkibi bir xil bo’lgan va bir xil unumdor tuproqlar tanlandi. SamDU B iologiya fakultet ining tuprog’i tipik bo’z tuproq. O’zbekiston tuproqlari, shu jumladan Samarqand viloyati hududida tarqalgan tuproqlarning hosil bo’lishi ularning fizik va kimyoviy xossalari, genezisi va unumdorlik darajalari bir qancha olimlar tomonidan chuqur o’rganilgan hamda tahlil etilgan [27]. Tuprog’ tipik bo’z tuproq bo’lib, uning yuza qismi juda o’zgaruvchan, ya’ni dengiz sathidan 400-500 dan 600-800 m gacha bo’lgan balandlikda. Bu yerlarning tuprog’i tog’ oldi-adir mintaqasi jinslaridan tashkil topib, ular mayda qum-tuproqli toshqotishma, shag’alli, prolyuvial, dellyuvial va elyuvial tarkibidan iboratdir. Tipik bo’z tuproq yuqori karbonatli tuproq bo’lib, quruq iqlimli mintaqada tuproq hosil qiluvchi muhit hisoblanadi. Tipik bo’z tuproqda kolloid moddalar 29 miqdori (9-12%) kam va suvni tutib turish xususiyati past. pH 7-8 bo’lib, hajm og’irligi (1,17-1,25 g/sm 3 ), alohida og’irligi yuqori bo’lib, 54-57% ni tashkil etadi. Namlik miqdori tuproq mexanik tarkibiga ko’ra 18 dan 24% gacha o’zgarib turadi. Suvni o’tkazuvchanlik xususiyati yuqori, tuproqda to’planadigan chirindi miqdori 2-2,5% gacha yetadi. Tipik bo’z tuproqlarda umumiy azot miqdori 0,08- 0,12% ga, fosfor 0,15-0,30% ga teng. Fosfor tuproqning turli qatlamlarida turlicha bo’lib, yuza qismida (30-50 sm) 0,2-0,3%, pastki qatlamda esa 0,12-0,15% uchraydi, kaliyning umumiy miqdori esa 2,0 –2,5% ni tashkil etadi. Karbonatlar to’planish miqdorining eng ko’p 22,13%, 80-100 sm chuqurligida bo’lib, 0,5 sm qatlamda 4,31% ni tashkil etadi. Yutilgan kalsiy va magniy miqdori - 23-24 mg/kg. Yutilgan magniy miqdori tuproq qatlamining chuqurlanishi bilan oshib boradi. Mexanik tarkibi - og’ir loy tuproq, hajm og’irligi 1,20-1,60, solishtirma og’irligi 2,43-2,26, umumiy g’ovaklik 48,51%, yuqori gigroskopikligi 2,6-5,4%, kapilyar namligi 21-24%, to’liq namligi 30-36%, aeratsiyasi 19-34%. Tajribalarimiz 2019-20 2 2 yillar davomida Samarqand viloyatining bo’z tuproqlarida o’tkazildi. Ma’lumotlardan ko’rinadiki, SamDU Biologiya fakulteti tuprog’i tipik bo’z tuproq hisoblanadi. “O’zgiprozem” ma’lumotiga ko’ra, Samarqand viloyatining sug’oriladigan (48,6%) yerlarida tipik bo’z-tuproq, (8,6%) och bo’z tuproq, (40,4%) o’tloq- botqoq tuproq (2,1%) uchrab, ular deyarli sho’rlanmagandir. Tajriba o’tkazilgan xo’jalik hududidagi tuproq tarkibida gumusning miqdori 1% dan oshmaydi. Tajriba maydonchasida uzoq muddat surunkasiga g’o’za ekish hamda agrotexnik qoidalarining yetarli qo’llanmasligi natijasida tuproq unumdorligi ancha pasayib ketgan. Keltirilgan jadvaldan ko’rinib turibdiki, yuqori tuproq qatlamida (0-20 sm) gumus va harakatchan ozuqa elementlar miqdori ko’proq bo’lib, pastki qatlamda esa ularning miqdori keskin pasayib ketadi. Agar tuproqning 0-20 sm qatlamida gumus miqdori 0,79%, harakatchan fosfor 9,1% mg/kg tuproqda bo’lgan bo’lsa, 30 20-40 sm chuqurlikda esa bu ko’rsatkichlar mutanosib ravishda 0,72 va 6,5 mg/kg tuproqda bo’lgan. Ana shunday tarkibidagi gumus va ozuqa elementlari bo’lgan tuproqlar past unumli hisoblanib, bunday tuproqlar Samarqand viloyatining barcha bo’z tuproqlariga xos xususiyatdir. Mexanik tarkibi bo’yicha tajriba maydoni tuprog’i og’ir qumoq bo’lib, unda kichik loy zarrachalari ko’p. Tajriba maydoni tuprog’ining mexanik tarkibida o’lchami 0,01 dan to 0,001 mm gacha bo’lgan loy fraksiyasi ko’proq uchraydi. 0,20 sm qatlamida 0,01 mm dan fraksiyali loy 48,61%, 20-40 sm chuqurlikda fizik loy hissasi to 50,89% gacha ko’payadi. Yuqori (0-20 sm) qatlamda yirik fraksiyali (kattaligi 0,25-0,05 mm bo’lgan) loy qismi ko’proq uchraydi. Shu sababli tuproqning bu qismi ko’chuvchan bo’lib, ekinlar sug’orilganda suvning ko’proq shimilishini ta’minlaydi. Tuproqning yirik va kichik fraksiyalarining ana shunday qatlamlari bo’lib, ularning tarqalishi Samarqand viloyatining barcha tipik tuproqlari uchun xosdir. Yuqoridagilardan shunday xulosaga kelindiki, bu o’simlik o’z vatanida o’sgan yovvoyi ajdodlari va hozirgi vaqtda madaniylashtirilgan hollarda ham turli ekologik sharoitlarda, ya’ni doimiy yog’ingarchilik tufayli namgarchilik katta bo’lgan, qurg’oqchil va qisman bo’lsada ba’zan qish faslida -7 0 C gacha sovuq bo’ladigan mintaqalarda o’sgan va ularda ekologik plastiklik xususiyatlari paydo bo’lgan. Shu sababli ham ular uchun yangi bo’lgan mintaqalarda artishok yaxshi o’sib, ko’p miqdorda yer ustki massasi va urug’lar hosil qiladi. 2.2. Tadqiqot obyekti. Silybum marianum – Oddiy olao‘t, ikki pallalilar sinfiga, Asteraceae (Qoqio‘tdoshlar) oilasiga mansub. Yunon tilida “silybon” – shingil, shoda ma’nosida oziq ovqatga ishlatiladigan tikanli bir o‘tni nomi. Tur nomi ma’buda Mariya sharafiga berilgan. O‘simlik yaprog‘i ola-bula dog‘li bo‘lgani uchun “olao‘t” deyilgan. Bir va ikki yillik o‘t o‘simlik. 31 Poyasi 100-155 (180) sm bo‘lib, yo‘l-yo‘l ariqchalari bo‘lib, o‘rgimchak to‘rlarisimon tukchalar bilan qoplangan. Poyasi serbarg, asosidan boshlab shoxlangan bo‘lib, ular bittadan savatcha bilan tugaydi. Barglari yupqa, och yashil, oq dog‘lari bo‘lib, ikkala tomonidan juda qisqa tuklar bilan qoplangan, ildiz oldi barglari bandi patsimon qirqilgan, yon bo‘laklari tuxumsimon uchburchak shaklli, chetlari tikonli tishsimon. Poyadagi barglari sekin-asta kichrayib borib, uzunchoq lansetniksimon, o‘troq, qisqacha pastga egilgan, chetlari tikanli tishsimon. Savatchasining diametri 3-4 sm, sharsimon, silliq, gomogam. Qoplovchi barglari ustma-ust joylashgan, chetlari kipriksimon tikanli, o‘tkirlashgan, tuxumsimon. O‘rtadagi qoplovchi barglari o‘tkirlashib, lansetniksimon shaklda, chetlari qirqilmagan, yuqoriga borgan sari sekin-asta o‘tkirlashib qisqa va uchi ingichka. Gullari naysimon, ikki jinsli. Gultoji barglari siyohrang, beshta bir-biri bilan birikkan bargchalardan iborat. Changchilari beshta bo‘lib pastki qismi birlashgan, tukli. Gul o‘rni go‘shtli, yupqa parchasimon bo‘rtgan. Mevasi-pista. Shakli teskari tuxumsimon (ovalsimon), to‘rt qirrali, qattiq, tuksiz, silliq, yaltiroq, uzunligi 5-8 mm, eni 3-4 mm, yuqori qismi qadoqsimon. Rangi och kulrangdan, to to‘q jigarranggacha. Kosachabargi kokilcha shaklida pishgan urug‘da saqlanib qoladi. Aprel, may oyida gullab, may-iyunda meva tugadi [61, 63]. 2.3. Tadqiqot uslublari. Dala sharoitida urug’larning ekish muddati, me’yori va ekish chuqurligini aniqlash va unib chiqishini o’rganish 2019 yilda olib borildi. Tajriba uchun kichik maydoncha ajratildi. Samarqand davlat universiteti Biologiya fakultetining tajriba maydonchalari kuzda 25-30 sm chuqurlikda shudgorlandi. Urug’lar 1, 2, 3, 4 sm chuqurliklarda ekildi. Tajriba uchun o’simlik tanlab olindi va ontogenezning davr hamda bosqichlari 2019 – 2022 yillar davomida o’rganib borildi. O’simliklar organlarining morfologik tuzilishi va fenologik kuzatishlari I.N.Beydeman [7] , G.E. Shuls [10 6 ] usuli yordamida olib borildi. Bunda o’simlik 32 vegetasiyasining boshlanishi, g’unchalash, gullash, mevalash, meva yetilishining boshlanishi, to’liq yetilish muddatlari aniqlandi. O’simliklarning ontogenezini o’rganishda Ye.L. Nuximovskiy [67, 68] tavsiya etgan usullardan foydalanildi. To’plangan ma’lumotlar kompyuterda Microsoft Excel programmasida V.S. Gorya [ 1 8] ning matematik statistika metodi asosida qayta ishlandi. Vegetativ va generativ organlarining tuzilishini I.G. Serebryakov [86], shuningdek “ Atlas po opisatelnoy morfologii v i sshix rasteniy ” [4], gullash biologiyasi A.A. Kazakova [28], sutkalik va mavsumiy gullarning ochilishini A.N.Ponomarevlar [73] taklif etgan usullar yordamida o’rganildi. Chang donachalarining hayotchanligi va fertilligi I.P. Diakonning [24] yodli asetokarmin usulida o’rganildi. Ko’p yillik o’simliklarda urug’ mahsuldorligi O.A. Ashurmetov [5] usullarida aniqlandi. 3 . BOB. OLACHIPOR KA RR AK ( SILYBUM MARIANUM (L.) GAERTN) NING ONTOGENEZI, GULLASH BIOLOGIYASI VA URUG’ MAHSULDORLIGI. 3.1. Olachipor ka rr ak ning urug`i ni dala sharoitida unishi. Introduksiya qilinadigan har bir yangi o‘simlikni o‘stirish uchun uning individual taraqqiyoti (ontogenezini) qonuniyatlarini o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Olachipor karrak ning urug‘lari kokilli, ellipssimon yoki teskari tuxumsimon, uzunligi 8 mm gacha, eni 2-4 mm, qalinligi 1-3 mm, ozgina yapaloq, tuksiz, yaltiroq, to‘q jigarrang yoki qora, uzun-uzun 33 cho‘zinchoq qo‘ng‘irsimon dog‘larga ega. Urug‘larda gulkosaning qo‘shimchalaridan shakllangan uchar kokilchalar ularni shamol yordamida uchishiga yordam beradi [4, 90, 91]. (3.1-rasm). Olachipor karrak ning ontogenezini o‘rganish natijasida ma’lum bo‘ldiki, ularni urug‘larining unuvchanlik xususiyati yuqori bo‘lib, ekish oldidan skarifikatsiya yoki stratifikatsiya qilish shart emas. 3.1-rasm. Olachipor karrak urug‘larining tashqi tuzilishi Bizning tajribalarimiz ko‘rsatishicha, urug‘larni mart oyida 3-4 sm chuqurlikda ekilganda unuvchanlik 90% ga teng. Olachipor karrak urug‘larini ekish uchun 2 m 2 maydon tanlandi. O‘simlikning urug‘larini ekish besh muddatda kuzda - oktyabr va noyabr hamda bahorda - fevral va mart , aprel oylarida o‘tkazildi (3. 1 -jadval). Urug‘larni ekish oldidan sug‘orilib, yer etilgandan so‘ng o‘tkaziladi. Tajriba maydonida o‘simliklar ga ishlov berilib, tuproq yumshatib chopiq qilindi. Tajriba maydonini begona o‘tlardan tozalab, ishlov berildi. Jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinadiki, olachipor karrak urug‘larining dala sharoitida unuvchanligi ancha yuqori. Qaysi faslda ekilishidan qat’iy nazar, urug‘larning unib chiqishi tajriba maydonida ham bir-biridan kam farq qiladi. Oktyabrda ekilgan urug‘larning unib chiqishi tajriba maydonida 78% ni tashkil etib, mart oyida ekilgan urug‘lardan 15-16% ga kam bo‘ladi. Binobarin, 34 olachipor karrak urug‘ini mart oyida ekish eng qulay vaqt bo‘lib, unib chiqish darajasi tajriba maydonida 90% ni tashkil etdi. 3. 1 -jadval Olachipor ka rr ak urug‘larining dala sharoitida unib chiqishi ga ekish muddatlarining ta’siri (n= 1 00) Ekish muddati 1 m 2 da unib chiqqan urug‘lar dona % 22. 10. 2020 78± 2,9 78 14. 11. 2020 75± 3,1 75 22. 02.20 21 82± 2,7 82,5 9. 03. 20 21 90± 2,2 90 04. 04. 20 21 70± 3,2 70 Tajriba maydon haydalma qatlami granulometrik tarkibi, fizik-kimyoviy xususiyati va u erdagi gumus miqdorining ko‘pligi bilan farq qiladi, ya’ni urug‘lar unib chiqishi uchun qulay sharoit hisoblanadi. Shunga ko‘ra, urug‘lar unuvchanligi ham yuqori. Aprel oyida ekilgan urug‘lar unish qobiliyatini kam bo‘lishining asosiy sababi, havoning tez isib, tuproq haroratining ko‘tarilishiga olib kelib, urug‘larning tezda qurib qolishi kuzatildi. Maysalarning hayotchanligi o‘simlikning o‘sayotgan sharoitiga, ularning zichligiga hamda urug‘larni ekish me’yoriga bog‘liq. Bundan tashqari o‘simliklarning hayotchanligi yashash muhitiga qanchalik moslashishiga bog‘liq bo‘ladi. O‘tkazilgan tajriba natijalari ko‘rsatishicha, tajriba maydonida gektariga 6 kg urug‘ ekilganda, unib chiqqan urug‘lar 85,2%, hayotchanligi 78,4% ni tashkil etadi. Qolgan variantlarda maysalarning, so‘ngra o‘simliklarning hayotchanligi ancha kam bo‘ldi. Gektariga 8 kg urug‘ ekilganda tajriba maydonda 81,2% urug‘lar unib chiqdi. Tajribalarning ko‘rsatishicha, gektariga 6 kg urug‘ ekilganda o‘simliklarning saqlanib qolishi tajriba maydonida 78,4% ni tashkil etdi. O‘simliklarning 35 hayotchanligini kamayishiga tajriba maydonida yozning yuqori harorati (iyun, iyul) ta’sir etadi. Olachipor karrak urug‘larining unib chiqishiga ekish chuqurligi ham ta’sir etuvchi muhim omillardan biri hisoblanadi. Buni o‘rganish maqsadida urug‘larni 1 sm, 2 sm, 3 sm, 4 sm, 5 sm chuqurliklargacha ekildi (3.2-jadval). 3.2-jadval Olachipor karrak urug‘larining unib chiqishiga ekish chuqurligining ta’siri (n=100) Jadvalda keltirilgan ma’lumotlarning ko‘rsatishicha, olachipor karrak urug‘larining unib chiqishi tajriba maydoni uchun 3-4 sm chuqurliklar qulay bo‘lib, 87-90% urug‘lar unib chiqib qulay sharoit hisoblanadi. Chunki ana shu chuqurlikdagi namlik va harorat miqdori urug‘larning unib chiqishi uchun etarli bo‘ladi. Undan chuqurroqqa ekilgan sari urug‘larning unib chiqishi sekinlasha boshlaydi. Tajriba maydonida ham kuzda (oktyabr) ekilgan urug‘lar 8-10 kunda, bahorda (mart) esa 4-8 kundan so‘ng unib chiqa boshlaydi. Kuzda ekilgan urug‘lardan unib chiqqan maysalar 6-7 ta barglar hosil qilib qishlaydi. YOsh o‘simliklar kech kuz va erta bahorgi qisqa muddatli sovuqlarga chidamsiz bo‘lib, bir qismi (25-30%) zararlanib nobud bo‘ladi. Saqlanib qolgan o‘simliklarning uchki kurtagidan erta bahorda yangi barglar hosil bo‘ladi va vegetatsiyasini davom ettiradi. 36Urug‘larni ekish chuqurligi (sm) Unib chiqqan urug‘lar soni Dona % 1 40± 4,9 40 2 62± 4,9 62 3 87± 3,4 87 4 90± 3,0 90 5 72± 4,5 7 2 3.2. Olachipor karrakning ontogenezi. O‘simliklarning tashqi va ichki tuzilishlarini, rivojlanish qonuniyatlarini aniqlash morfologiya va anatomiya fanining asosiy vazifalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. O‘simliklarni ontogenez bosqichlari bo‘yicha o‘rganishda ularni organlarining shakllanishi va rivojlanishi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatini anatomik tuzilishiga bog‘lagan holda aniqlanadi [67, 86]. Ontogenez deganda har bir tirik organizmning individual rivojlanishi tushuniladi. Ontogenezning boshlang‘ich davri deb zigota yoki boshqa turli boshlang‘ich hujayralarning (spora, gameta) paydo bo‘lishi yoki vegetativ o‘sishning boshlang‘ich davri tushunilsa, oxiri esa organizmlarning tabiiy nobud bo‘lishigacha bo‘lgan davri tushuniladi [ 67, 68, 86 ]. Ba’zi individlar ontogenezining oxirida nobud bo‘lmasdan, vegetativ yo‘l bilan ko‘payib hayotini davom ettirishi mumkin, natijada asosiy ona organizm yangi avlodni vujudga keltirib, o‘zi nobud bo‘ladi. Shunday qilib, ontogenezning tugallanishi shu turga xos bo‘lgan genetik dasturning tugallanishidir. Ontogenez davrida organizmning o‘sishi va organlar ning shakllanishi vujudga keladi, ma’lum tartibda biokimyoviy, fiziologik, morfologik jarayonlarning borishi kuzatiladi. Individlarning taraqqiyoti jarayonida, barcha ontogenetik va yoshga bog‘liq bo‘lgan o‘zgarishlar yuz beradi; 1- moddalar va energiya almashinish, 2-gistogenez va organogenez, 3-kuchli o‘sish va qismlarga bo‘linish, 4-tiklanish va ko‘payish, 5-qarish va yosharish. Yuqoridagi shu tushunchalarga asoslanib E.L.Nuximovskiy [ 67, 68 ] ontogenezni 4 ta davrga 10 ta o‘sish bosqichlariga ajratadilar. Ularning klassifikatsiyasini I.G. Serebryakov [86] to‘ldiradi. I – latent (urug‘), II – virginil (maysa, yuvenil, immatur va voyaga etgan vegetativ bosqich), III – generativ (yosh, o‘rta va qari), IV – senil. Olachipor karrakning ontogenezini o‘rganishda yuqoridagi klassifikatsiyaga asoslanildi. 37 O‘simliklarning ontogenezini o‘rganishda E.L.Nuximovskiy [5] tavsiya etgan usuldan foydalanildi. Unga ko‘ra, ontogenez latent, virginil (maysa, yuvenil, immatur), generativ davrlarni o‘z ichiga oladi. Latent davri. Silybum marianum urug‘larining shakli ovalsimon, qirrali, qattiq, tuksiz, silliq, uzunligi 5-7 mm, eni 3-4 mm kattalikda bo‘lib, ko‘ndalang kesimi ellipsimon, rangi sarg‘ish, och jigarrangdan to‘q jigarranggacha, ba’zan kulrang. Popukchasining uzunligi 1-1,5 sm bo‘lib, sutsimon oqish rangli [67]. 3.2-rasm. Olachiror karrak ( Silybum marianum ) ning urug‘ini tuzilishi. Virginil davri. Maysa bosqichi (p) . Silybum marianum urug‘larining unishi er ustki bo‘lib, asosiy ildizchaning paydo bo‘lishidan boshlanadi. Bu ildiz 5-6 sm chuqurlikka etganda gipokotil urug‘palla barglarni er ustiga olib chiqadi. Urug‘palla barglar 2 ta etli, bo‘yiga cho‘zilgan, teskari tuxumsimon, to‘q yashil rangli, silliq. Urug‘palla barglar uzunligi 3-4 sm, eni 2-2,3 sm ga etadi (3.3 - rasm). Birinchi bargi uzunchoq, nashtarsimon bo‘lib, chetlari to‘lqinsimon qirqilgan. O‘simlikning o‘sish davrida keyingi paydo bo‘lgan barg yaprog‘ining chetlari ham to‘lqinsimon qirqilgan bo‘ladi. Barglarning paydo bo‘lishi o‘rtacha 8- 10 kunga to‘g‘ri keladi. O‘simliklarning 3-4 dona bo‘lganda, urug‘palla barglari qurib to‘kiladi va maysa bosqichi nihoyasiga etadi (3.4-rasm). 38 3.3 - rasm. Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning maysa bosqichi. Yuvenil bosqichi (j). Silybum marianum ning er ustki va y er ostki organlarida morfologik o‘zgarishlar yuz beradi. Bu bosqichning boshlanishida o‘simlik barglarining uzunligi 14-20 sm, eni 6-8 sm bo‘ladi. O‘simlikda yuvenil va immatur bosqichlari bir-biridan barg yaprog‘ining to‘lqinsimon qirqilganlik darajasini murakkablashuvi va barglar soni bilan farq qiladi. Barg yaprog‘ining har bir qirqilgan uchida tikanchalar paydo bo‘ladi (3.5-rasm). 39 3.4 - rasm. Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning maysa bosqichida 1-2-chinbarglarning rivojlanishi. 40 3.5 - rasm. Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning yuvenil bosqichi. Immatur bosqich (im) . Bu bosqichda o‘simlikning barglar soni 9-10 dona bo‘lib, bu barglarning uzunligi 20-25 sm, eni 8-10 sm ga etadi. Barg yaprog‘i 4-5 bo‘lakkacha qirqiladi, bunda qirqilganlik darajasi bargning asosiy tomirigacha etib 41 bormaydi. Bu bosqichda poya hosil bo‘lib, o‘simlikda yon novdalar hosil bo‘la boshlaydi. Ularning uzunligi aprel oyida 6-10 sm ga, may oyida esa 20-35 sm ga etdi (3.6.-rasm). 3.6 - rasm. Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning immatur bosqichi. Generativ davr (g) . Bu davrda o‘simlikda generativ novdalar shakllanadi. Asosiy generativ novda ortotrop holatda o‘sib, birinchi bo‘g‘imlar oralig‘i juda qisqa bo‘lganligidan, to‘pbarglarni hosil qiladi. O‘simlikda poyaning uzunligi 40- 52 sm gacha etadi. Poyaning yuqorigi yarusidagi barg qo‘ltiqlarida yon novdalar paydo bo‘lib, ularning har biri savatcha to‘pguli bilan tugallanadi. To‘pgullarda gullar akropetal (markazga intiluvchi) tarzda ochila boshlaydi. Er ustki va er ostki 42 organlarining faol o‘sishi bahor faslining oxiri va yoz faslining boshlanishiga to‘g‘ri keladi. Har bir tup o‘simlikda birinchi va ikkinchi tartibli novdalar hosil bo‘ladi. Keyinchalik havo haroratining ko‘tarilishi bilan novdalar juda tez o‘sib, may oyining oxiriga kelib, o‘simliklarning balandligi 55-70 sm ga etadi. O‘simlik ning gullash fazasida gul a’zolarining etilib, gullarning ochilishi, changlanish va urug‘lanish jarayonlari bo‘lib o‘tgandan keyin savatchada urug‘lar etila boshlaydi. Mana shu paytda poya asosidagi to‘pbarglari birin-ketin qurib to‘kila boshlaydi (3.7-rasm). 43 3.7 - rasm. Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning generativ davri. 44 Demak, Silybum marianum ning ontogenezi latent, virginil va generativ davrlarni o‘z ichiga oladi. Tajriba natijalariga ko‘ra, o‘simlik ontogenezning virginil va generativ davrlarni va uning barcha bosqichlari to‘liq o‘tishi o‘rganildi. 3.3. Olachipor karrakning fenologik xususiyatlari. Dorivor o‘simliklarni introduksiya qilish va ularni ko‘paytirish va dori- darmon ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan xom-ashyoni mahalliy sharoitda etkazib berish hozirgi kunning dolzarb muammolaridan biridir. Ana shunday o‘simliklardan biri olachipor karrak - Silybum marianum hisoblanadi. Silybum marianum istiqbolli qimmatbaho dorivor o‘simlik bo‘lib, undan oziq-ovqat, farmatsevtika sanoati uchun xomashyo sifatida muhim ahamiyatga egadir. Tibbiyotda o‘simlikning xom ashyosi o‘tkir surunkali gepatit, serroz va o‘t yo‘llarining shikastlanishini davolash uchun ishlatiladi. O‘t haydovchi va yallig‘lanishga qarshi vosita sifatida xalq tobobatida keng qo‘llaniladi. Urug‘laridan tayyorlangan damlama gepatit va o‘t qopi kasalligida yaxshi yordam beradi. Shuningdek, taloq va bavosil kasalliklarida ham yordam beradi. Silybum marianum mevasining tarkibida 0,1% gacha efir moylari, smolalar, biogen aminlar (tiramin va gistamin); jumladan, kvarsetin flavanoidi, mis, rux va selen mikroelementlari, 15-17% protein, 26% kletchatka, suvda (V guruhi) va yog‘da eruvchan (A, D, E, K) vitaminlar, mono- va disaxaridlar, mikroelementlar (mis, rux, selen), ozuqaviy to‘qimalar va fermentlar, fenolli birikmalar, jumladan 2-3% flavolignanlar (silibinin, silikristin, silidianin), azotli birikmalar: betanin, smolalar, 0,1% gacha efir moyi va boshqa moddalar uchraydi. 45 O‘simliklarning fenologik fazalaridagi kuzatishlarni vegetatsiyasining boshlanishi, g‘unchalash, gullash, mevalash (meva etilishining boshlanishi, to‘liq etilish muddatlari) fazalari aniqlandi. Silybum marianum – Asteraceae (Qoqio‘tdoshlar) oilasiga mansub. Bir yillik o‘t o‘simlik. Poyasi 100-155 (180) sm bo‘lib, yo‘l-yo‘l ariqchalari bo‘lib, o‘rgimchak to‘risimon tukchalar bilan qoplangan. Poyasi serbarg, asosidan boshlab shoxlangan bo‘lib, ular bittadan savatcha bilan tugaydi. Barglari yupqa, och yashil, oq dog‘lari bo‘lib, ikkala tomonidan juda qisqa tuklar bilan qoplangan, ildiz oldi barglari bandi patsimon qirqilgan, yon bo‘laklari tuxumsimon uchburchak shaklli, chetlari tikonli tishsimon. Poyadagi barglari sekin-asta kichrayib borib, uzunchoq lansetniksimon, o‘troq, qisqacha pastga egilgan, chetlari tikanli tishsimon. Savatchasining diametri 3-4 sm, sharsimon, silliq, gomogam. Qoplovchi barglari ustma-ust joylashgan, chetlari kipriksimon tikanli, o‘tkirlashgan, tuxumsimon. O‘rtadagi qoplovchi barglari o‘tkirlashib, lansetniksimon shaklda, chetlari qirqilmagan, yuqoriga borgan sari sekin-asta o‘tkirlashib qisqa va uchi ingichka. Gullari naysimon, ikki jinsli. Gultoji barglari siyohrang, beshta bir-biri bilan birikkan bargchalardan iborat. Changchilari beshta bo‘lib pastki qismi birlashgan, tukli. Gul o‘rni go‘shtli, yupqa parchasimon bo‘rtgan. Mevasi-pista. Shakli teskari tuxumsimon (ovalsimon), to‘rt qirrali, qattiq, tuksiz, silliq, yaltiroq, uzunligi 5-8 mm, eni 3-4 mm, yuqori qismi qadoqsimon. Rangi och kulrangdan, to to‘q jigarranggacha. Kosachabargi kokilcha shaklida pishgan urug‘da saqlanib qoladi. Aprel, may oyida gullab, may-iyunda meva tugadi. Silybum marianum vegetatsiyasini yil mobaynida davom etkazadi. 2020- 2021 yillarda olib borgan kuzatishlar natijasida fenologik fazalari o‘rganildi. Rivojlanish fazalarining boshlanishi va davomiyligi dastavval o‘simlik turining biologik xususiyatiga bog‘liq, lekin ob-havo harorati va yog‘ingarchilik miqdoriga nisbatan ham o‘zgarib turadi. Haroratning pastligi, ya’ni 2020 yilda may oyida 18 0 S, iyunda 23 0 S bo‘lishi, yog‘ingarchilik bo‘lganligi munosabati bilan nisbiy 46 namlikning may oyida 60%, iyun oyida 50% bo‘lishi g‘unchalash va gullash fazalarining davomiyligi uzoq bo‘lganligini, shunga ko‘ra mevalash ham 2020 yilga nisbatan 10 kunga cho‘zilishini ko‘ramiz. 2020 yilda g‘unchalash 5 - may, gullash 10 - iyun, mevalash 17 - iyundan boshlandi. 2021 yilda esa g‘unchalash 15 - may, gullash 14 – iyun, mevalash 22 - iyundan boshlandi. 2020-2021 yillarda yanvardan aprel oyigacha harorat yuqori bo‘lsada, yog‘ingarchilik deyarli bo‘lmaganligi sababli fenologik fazalarning almashinuvi sust bo‘lgan. Yosh o‘simliklarda paydo bo‘ladigan birinchi va ikkinchi tartib novdalar hamda ularda yuzaga keladigan savatcha to‘pgullar soni kam bo‘ladi, shu sababli ham rivojlanish fazalari o‘simliklarda qisqaroq vaqt ichida o‘tadi. 3.8 - rasm. Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning vegetatsiya fazasi. 47 3.10 - rasm. Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning g‘unchalash fazasi. 48 Oylar yillar Yanvar Fevral Mart Aprel May Iyun Iyul Avgust 2020 2021 - vegetatsiya - gullash - g’unchalash - mevalash 3 .9 – rasm. Olachipor karrak ( Silybum marianum (L.) Gaetn ning fenospektri. 49 3.11 - rasm. Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning gullash fazasi. 3.11 - rasm. Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning mevalash fazasi. 50 Demak, Silybum marianum istiqbolli qimmatbaho dorivor o‘simlik undan oziq-ovqat, farmatsevtika sanoati uchun xomashyo sifatida muhim ahamiyatga ega. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, o‘simlikda fenologik fazalarning rivojlanish bosqichlari (vegetatsiya, g‘unchalash, gullash, mevalash) to‘liq o‘tishi o‘rganildi. 3.4. Olachipor karrakning gullash biologiyasi. Introduksiya qilinadigan har bir o’simlikning seleksiya si va urug’chili giga doir hamda taksonomik v a filogenetik masalalarini hal etish uchun uning gullash biologiyasi va urug’ mahsuldorligini o’rganish lozim. Shunga ko’ra, olachipor karrak ning gullash biologiyasi, urug’lanish i va urug’lar i ning yetilish jarayonlari o’rgan il di. To’pgullarining morfologiyasi. olachipor karrakning savatcha - t o’pgul i morfologik tuzilishi jihatdan quyidagicha: yirik, diametri 1 0 - 16 sm, uzunligi 8-1 0 sm, ko’pgulli, gomogamli, gomoxromli gullar to’plamidan tashkil topgan bo’lib, sharsimon yoki uchki tomoni biroz cho’zinchoq. S avatcha - to’pgulini tashqi tomondan qoplab turuvchi o’rama bargchalar soni 15 - 20 dona bo’lib, ular savatcha - to’pgulini 6 - 8 doira hosil qilib o’rab turadi. Doiraning har bir halqasida 4 - 6 tacha o’rama bargchalar joylashadi. Har bir doiraning o’ rama bargchalari biri - ikkinchisini ustida cherepisa singari joylashadi . O’ rama bargchalar pastki qismining yoni biroz ensizlashgan, shakli deyarli to’g’ri, yuqori qismi cho’zilib, uchi qattiq tikanchali, ba’zan tikansiz chekkalari biroz qavariq (3.12- rasm ) . Olachipor karrakning savatchalarini tashqi qavatidagi o’rab turgan o’ rama bargchalar i ning uzunligi 2,0-2,2 sm, eni 0,3 sm bo’lib, konussimon uchki qismi ancha ingichkalashgan va ba’zilarida qisqa tikanchali; o’rama barg tashqi yuzasining rangi qoramtir qizg’ish, kumushsimon oqimtir tukchalar bilan qoplangan, salgina sirtqi tomonga egilgan. Savatchaning o’ rta qismida gi o’rama barg chalar ning uzunligi 3,3-3,6 sm, eni 1,5-1,8 sm, yuqori qismi juda ham siqilib, uchki qismi alohida bo’lakcha holida shakllanib va ichki tomonga egilganroq bo’lib joylashadi. 51 Savatchaning eng ichki doirasida joylashgan o’ rama bargchalar ning uzunligi 3,8-4,0 sm, asos qismi ning uzunligi 3 sm, eni 1 sm bo’lib , och yashil rangda, o’rta qismi ning uzunligi 0,5-0,7 sm, eni 1,4-1,6 sm oq rangda, uchki qismi ning uzunligi 1,0-1,2 sm , eni 0,4 sm pushti rangda, o’ rama bargcha lar ning eng yuqorida ya’ni gul yaqinida joylashgan larining ichki qismi silliq va yaltiroq, tashqi qismi dag’al, ya’ni notekis. Savatchadagi g ul larni bevosita o’rab turadigan eng ichki doiradagi o’ rama bargchalar ning uzunligi 3,2-3,6 sm, eni 0,2-0,5 sm, ch o’zinchoq shaklida, o’rtasida bo’ylama pushti rangli chizig’i bo’lib qolgan qismi rangsiz . 52 3.12 - rasm. Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning s avatcha to‘pguli. Savatchaning t ashqi tomon i da joylashgan o’rama barg chalar n i ng uzunligi 1,6-2,8 sm, eni 1,0-1,6 sm , shakli ovalsimon bo’lib, oqimtir yashil rangda, ba’zilarida uchki tomoni ingichkalashgan, rangi esa qizg’ishroq, deyarli silliq, tukchalari kam va siyrak qisman tashqariga egilgan. O’rta qismida joylashgan o’ rama bargchalari ning uzunligi 2,8 - 4,2 sm, eni 0,8-1,1 sm gacha, asosidan boshlab to 2,5-3,3 sm gacha eni bir xil bo’lib, silindrsimon shaklda, rangi oq yoki oqimtir yashil, uchki qismi ning uzunligi 1,0- 1,5 sm alohida bo’lakcha ko’rinishda, ba’zilarida esa uchi biroz ingichkalashgan, ko’pchiligida cheti tekis pushti rangli. Savatchaning eng sirtqi va ichki tomonda joylashgan o’rab turgan bargchalari tajriba maydonda o’sganlari bilan deyarli bir xil shakl va kattalikda, lekin bularning o’rta qismida rangli chizig’i yo’q, faqat uchki qismi pushti tusda. Umuman olganda , o’ rama bargchalarning rangi tajriba maydonlarda o’stirilgan o’ simli k lar da ko’proq pushti rang bo’lishi kuzatildi. Savatchadagi gullarning ochilish tartib ini kuzatganimizda, avvalo, savatcha chekkasida o’rnashgan gullar ochiladi va gullash markazga intiluvchan yo’nalishda 53 davom etadi. Bir tup o’simlikning savatchalaridagi gul lar ning ochilish jarayoni birinchi tartibli novda dan boshlanadi va shundan so’ng ikkinchi va uchinchi tartibdagi savatcha larning gullari ketma-ket ochiladi. Gullashning birinchi kunida monosiklik novdada ochilgan gullar soni juda kam bo’lib, gullarning umumiy soniga nisbatan 0,6-1,5% ni tashkil etadi. Bitta savatchadagi gullarning eng ko’p ochilishi gullashning 2-3- kunlariga to’g’ri keladi. Birinchi tartibli novdadagi savatcha gullar i ning ochilishi 10 iyundan 2 0 iyungacha davom etdi. Shundan keyin gullash kamayib boradi va 15 avgustda tamoman to’xtaydi. Yon shoxlardagi savatcha - to’pgullarning ochilishi birinchi tartibli novdaning pastki qismida joylashgan savatchalarning gullari ochilishi bilan boshlanadi. U ndan ke yin navbatdagi savatchalarning ochilishi shu yo’sinda davom etadi. Bu jarayon muayyan ob - havo sharoitiga ko’ra bir tup o’simlikda 15 - 20 kun davom etadi. Gultojibargi beshta, o’zaro qo’shilib, to’g’ri naycha hosil qilgan, uzunligi 1,76±0,01 sm, naychaning pastki qismi yuqorisiga (3.13-rasm) nisbatan ingichkaroq gultojibarglarning uchi qo’shilmagan besh bo’lakli, bo’lakchalarning uzunligi 1,6±0,01 mm, eni 0,7±0,04 mm ga teng. Naycha qismi to’g’ri, uzun, tuksiz, silliq bo’lib, uchki qismi kengaygan. Gultojibarg naychasining yarmidan ko’prog’i rangsiz yoki oqish, yuqori qismi esa ba’zan gulobi yoki siyoh rangda. Savatcha - to’pgul o’rni yassi, yuzasi keng, tukli aylanasi 18-21 sm, eni 6-8 sm etli bo’lib, qalinligi markaziy qismida 1,3-1,6 sm, chekkalarida 0,6-0,7 sm. Changchisi beshta, bir-biriga teng; tik, to’g’ri o’sgan changdonlari qo’shilib ketgan. Changchi ipi silindrsimon shaklda, ingichka, silliq, uzunligi 3,8±0,19 mm. Changchi ipi gultojibarg naychasi bilan qo’shilib o’sgan (3.3-jadval). Changdon cho’ziq changchi ipiga birikkan, yon tomonlari bilan tutashgan bo’lib, uzunligi 6,5±0,07 mm, eni 0,89±0,01 mm bo’lib, changdon naychasini hosil qiladi. Tajriba maydonida o’stirilayotgan olachipor karrakning gulini biometrik ko’rsatkichlari (3.3-jadval) keltirilgan. 54 3. 3–jadval Olachipor karrakni gul qismlarining o’lchamlari (n=25) mm, M±m Gul qismlari, belgilari o’lchamlari Gultoj i barglar uzunligi 1,76±0,01 Gultoj i barglar tishchalari uzunligi 1,6±0,01 Gultojbarglar tishchalarining eni 0,7 ±0,04 Changchi ipining uzunligi 3,8±0,19 Changdonning uzunligi 6,5±0,07 Changdonning eni 0,89±0,01 Urug’chining umumiy uzunligi 13,0±0,25 Tugunchasining uzunligi 2,0±0,09 Tugunchasining eni 1,1±0,1 Ustunchaning uzunligi 11,0±0,2 Tumshuqchasining diametri 0,20±0,01 Tumshuqchasining uzunligi 0,56±0,03 Urug’chisining uzunligi 13,0±0,25 mm, tugunchasi ostki, shakli tuxumsimon bo’lib, uzunligi 2,0±0,09 mm, eni 1,1±0,1 mm, ustunchasi tik, silindrsimon, tumshuqchasi ikki ayrili yoki labchali, labchalar butun, bo’rtgan ko’rinishda. 3. 1 3- 55 rasm. Gulning morfologiyasi: a) naysimon gulning ochilgungacha bo‘lgan ko‘rinishi; b) popukli urug‘ni ustki tomondan ko‘rinishi; v) changdoni ochilmagan gulning ustki tomondan ko‘rinishi; g) yarmi yo‘g‘onlashgan naychali besh parrakli urug‘chi; d) urug‘chining kattalashtirilgan ko‘rinishi; e) o‘sayotgan changchidan chiqib turgan urug‘chi tumshuqchasi (gulqo‘rg‘onsiz); j) beshta changchi changdonlarining ochilishi; z) changdon (chapdan ichki tomoni, o‘ngdan tashqi tomoni) ustunchasining markazi; y) chang donachalari etilgan changdonning sun’iy ochilgandagi ko‘rinishi. Olachupor karrakni gullarining ochilishi, odatda, ertalab soat 6 00 lardan boshlanadi. Gullarning jadal ochilishi soat 11 00 -12 00 larda, havo harorati +23+26 0 C, nisbiy namligi 60-61% bo’lganda sodir bo’ladi. Chunki , bu vaqtda barcha fiziologik jarayonlar sutka davomidagi ichki uyg’unlikka egadir. Bu esa avvalo, sutkaning ma’lum bir vaqtida ba’zi – bir fiziologik jarayon larning to’liq amalga oshishi yoki shuning uchun ozgina ehtiyoj sezilganda, yuzaga keladigan moslanganlik xususiyati bo’lib, o’simliklar hayotida juda muhim ahamiyatga egadir. Buning uchun sutka davomidagi endogen davriylik irsiy belgi hisoblanadi, lekin, shunga qaramasdan tashqi ta’sirlar shulardan eng muhimi, harorat va yorug’lik sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadi. Turli o’simliklar gullarining ochilishi o’ziga xos xususiyat hisoblanib, sutkaning ma’lum bir vaqtida shunga xos uyg’unlikda bo’lib o’tadi. Ilgarigi tushunchalarga ko’ra, olachupor karrakni gullarining ochilish ritmi bo’yicha entomofil hisoblanadi, chunki gullarning sutka davomida ochilish vaqti, changlantiruvchi hashoratlarning yozgi faollik dinamikasi bilan chambarchas bog’liqdir. Keyinchalik aniqlanishicha, olachupor karrakni anemofil o’simliklar singari moslanish hosil bo’lgan. Ikkala holatda ham tartibga soluvchi (hal etuvchi) omillar sifatida harorat va yorug’lik asosiy o’rinni egallaydi. Olachupor karrakning changlanish mexanizmi 56 ikkinchi usulda o’tadi. Uning guli proterandriya tipiga xos bo’lib, changdon g’unchalik davridayoq yoriladi. Shunga binoan chang donachalarining tuzilishi ham o’ziga xos xususiyatga ega. Buning o’ziga xosligi shundan iboratki, urug’chi ustunchasining yuqori qismi qisman yo’g’onlashgan va qisqagina tukchalar mavjud bo’lib, ular chang tutkichlar vazifasini bajaradi. Changchining rivojlanish davrida guldagi changdonlar urug’chining tukchali ustunchasini tashqi tomondan mustahkam o’rab turadi (asosan yuqori qismini). Ustuncha tashqi qavatida joylashgan tukchalar naysimon changdondan to’kilayotgan chang donachalarini tutib qoladi. Changchi ipchalarining o’sishi natijasida naysimon changdon gultojibarglardan yuqoriroq ko’tarilib chiqadi. Changdon naychasining chiqishi erta bilan soat 7 00 -8 00 larda havoning harorati +24,5 0 С , nisbiy namligi 64% bo’lganda yuz beradi. Keyin urug’chining tukchali ustunchasi o’sishini ko’rish mumkin, natijada ustuncha naychasimon changdondan to’kilayotgan chang donachalarini yuqoriga, tashqariga olib chiqadi. Bu jarayonda urug’chi ustunchasi changdon naychasi orasidan o’sib chiqib va changdondagi chang donachalarini itarib, tashqariga olib chiqadi. Shuning bilan changchining yetilish davri tugab, urug’chining yetilish davri boshlanadi. Urug’chining rivojlanish davri tumshuqchaning ikki bo’lakka ajralishidan boshlanadi, lekin chang donachalarini tutadigan yuzasi bir-biri bilan yopishib turadi. Urug’chi tumshuqchasining ochilishi changdon naychasidan o’sib chiqqanidan keyin 3-5 soatdan so’ng boshlanadi. Chang donachalari changdondan chiqarilganligi sababli ular to’kilib bo’lgan yoki changlantiruvchi hasharotlar vositasida tashib ketilgan bo’lib, shu sababli changlanish boshqa gul chang donachalari vositasida amalga oshadi, ya’ni chetdan changlanadi (3.14-rasm). Gultojibarglari savatchada ochilayotgan paytda dastlab oq rangli, keyinchalik och binafsha, gullar ochilish jarayonining oxirlariga kelib binafsha rangiga ega bo’ladi. Gullar ochilib bo’lganidan keyin gultojibarglar savatchadan 5- 57 6 mm uzunlikda o’sib chiqadi. Bu vaqtda o’rama bargchalar bir-biri bilan zichlashadi va savatcha tuxumsimon shaklga o’tadi. Gullash tamom bo’lganidan keyin changchi ipi va urug’chi ustunchalari qisqara boshlaydi. Naychasimon changdon va urug’chi tumshuqchasi gultojibarglar ichiga tortiladi. Shundan keyin gultojibarg tishchalari tutashadi. Ba’zi gullarda urug’chi tumshuqchasi gultojibarglaridan chiqib turadi. S. marianum ning sutkalik gullash dinamikasi. Yopiq urug‘li o‘simliklardagi jarayonlarning amalga oshishi, boshqa fenologik bosqichlari, gullarning sutka davomida ochilishi, changlanish jarayonining bo‘lib o‘tishi kabi barcha xususiyatlar har bir turning evolyusiya davomida hosil qilgan va mustahkamlangan individual xususiyatlaridir. 3.14 -rasm. Gulning biologiyasi: a) ochilmagan urug‘chi; b) gultojibarglari ochilib, ustunchaning uzayishi; v) changdonning ochilishi; g) chang donachalaridan bo‘shagan changdon, uzaygan ustuncha bo‘lib, gul proterandrik xususiyatga ega. Ma’lumki, turli o‘simliklar gullarining ochilishi va changlanishi aniq bir sutkalik ritmga muvofiq bo‘lib o‘tadi, bunga ta’sir etadigan asosiy omillardan biri 58 namlik, ikkinchisi esa harorat va yorug‘lik, sutkaning ma’lum bir vaqti hisoblanadi. S. marianum gullarining kun davomida ochilishi ertalab soat 8 00 larda boshlanadi. Soat 10 00 dan 15 00 largacha gullar juda ko‘p ochiladi va u sutka davomida ochiladigan gullarning 70% iga to‘g‘ri keladi. Bu vaqtda havoning harorati +29+32 0 С, nisbiy namligi esa 50-55% ni tashkil etdi. Soat 16 00 dan 18 00 gacha, yakka-yakka gullar ochildi, shundan keyin gullashi to‘xtadi ( 3.15-rasm ). Bir savatchaning gullash davomiyligini aniqlashda savatchadan birinchi gul tojbarglari chiqqandan to oxirgi gul tojbarglarning savatdan ko‘tarilib, siyoh rangga to‘liq o‘tguncha bo‘lgan davri olindi. Chunki, gullar changlanib bo‘lgandan so‘ng, tojbarglar siyoh rangga kirib, so‘ng quriy boshladi. 3.1 5 - rasm. S. marianum to‘pgulining ko‘rinishi. Gul savatchasining diametri 2,0-4,5 sm etdi. Urug‘larning etilish jarayonida bu jarayon davom etib, urug‘lar pishib etilganda ularning diametri 2,5-5,0 sm ga 59 etdi (3.1 5 -rasm). Gullarning sutka davomida ochilishi yalpi gullash mavsumida (may, iyun) oylarida kuzatildi (3.1 6 -rasm). Umuman, gullarning sutka davomida ochilish jarayoni kuzatilganda, havo harorati va nisbiy namligi bilan bog‘liq holda o‘zgarib turishi ma’lum bo‘ldi. Gullarga asosan arilar, pashshalar, kapalaklar ko‘proq qo‘nadi. Bulardan tashqari, chumolilar ham qatnashib entomofil changlanish vujudga keladi. Gullarning eng ko‘p ochilish vaqtida havo harorati 29+32 o C , nisbiy namlik 50-55% ni tashkil etishi va hasharotlarning faol uchish vaqtiga to‘g‘ri keladi. Undan tashqari bir gulning hayotchanligi, ya’ni ochilish davomiyligi ham kuzatildi. Olingan natijalarning ko‘rsatishicha, u havoning haroratiga bog‘liq bo‘lib, +22+24 0 C haroratda, 78-96 soatgacha davom etadi (3. 4 -jadval). 3.4 –jadval Bir gulning hayotchanligiga sug‘orish va haroratning ta’siri O’simlik Havo - ning sutka lik o‘rtacha harorati Bir gulning gullash davomi yligi (soat) Havo - ning sutkalik o‘rtacha harorati Bir gulning gullash davomiy - ligi (soat) Havo - ning sutkalik o‘rtacha harorati Bir gulning gullash davomiy ligi (soat) Olachipor karrar 24,1 110,2 26,0 88,1 28,0 94,3 Jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinadiki, gullarning gullash davomiyligiga havo harorati sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi. +24,1 0 C haroratda sug‘orilgan maydondagi olachipor karrak gulining hayotchanligi (110,2 soat) +26,0+28,0 0 C da esa 88,1-94,3 soat bo‘lishini ko‘ramiz. Olachipor karrak gulining 60 hayotchanligi ham ana shu qonuniyat asosida bo‘lib, +24,1 0 C da 90,3 soat, +26,0 0 C da 72,2 soat, +28 0 C da esa 76,1 soatga teng. Bu ma’lumotlardan ko‘rinadiki, olachipor karrakning changlanishi va ko‘proq urug‘ hosil qilishi uchun sug‘orish katta ahamiyatga ega, chunki bunda gullarning ochilib turish davomiyligi sug‘orilgan o‘simlikda ancha uzoq. Olingan natijalardan ko‘rinadiki, olachipor karrak gullarining sutka davomida ochilishi yorug‘lik, havo harorati va nisbiy namligining miqdoriga juda ham bog‘liq ekan. Havoning eng issiq payti +36+38 0 S nisbiy namlik juda kamaygan, ya’ni 32-34% ga to‘g‘ri kelganda va eng kuchli yorug‘likda gullarning ochilishi umuman kuzatilmaydi. Gullarning sutka davomida ochilish dinamikasi bir qirrali egri chiziq tarzida ifodalangan. S. marianum ning mavsumiy gullash dinamikasi. O‘simlik ob-havo sharoitiga bog‘liq holda may oyidan gullashni boshlaydi va iyun o‘rtasigacha davom etadi. O‘simlikning asosiy poyasidagi to‘pgulining gullari sakkiz kun davomida ochildi. Ikkinchi tartibli to‘pgullardagi gullar 7-10 kungacha ochildi. Bir tup o‘simlikda 7 tadan 11 tagacha to‘pgullar bo‘lib, ular 40-45 kun davomida ochildi. 61 6 8 10 12 14 16 18 2001020304050607080 0 1 1 2 2 3 3 4 4 5 Havo harorati Havoning nisbiy namligi Ochilgan gullar soni havo harorati (°C) nisbiy namlik (mm) Ochilgan gullar soni 3.1 6 - rasm. S. marianum ning sutkalik gullash dinamikasi. Bitta to‘pguldagi gullarning ochilishi kuzatilganda, eng ko‘p gullar soni iyun oylarining boshlariga to‘g‘ri keldi. Umumiy ochilgan gullar soni 143 taga etdi (3.1 7 - rasm ). 62 1 2 3 4 5 6 7 801020304050607080 0510152025 Havo Harorati Havoning nisbiy namligi Ochilgan gullar soni havo harorati (°C) nisbiy namlik (mm) Ochilgan gullar soni (dona) 3.1 7 - rasm. S . marianum ning mavsumiy gullash dinamikasi . O‘simlikning mavsum davomida o‘sishi va rivojlanishi fenospektrda berilgan. Kuzda ekilgan o‘simlikning umumiy vegetatsiya davri 300-310, bahorda ekilganda 185-200 kunni tashkil etdi. 3.4.1. Chang donalarining morfologiyasi, hayotchanligi va changlanishi. Olachipor karrak ning chang donachalarini xarakterlashda uning morfologik jihatdan shakli, katta-kichikligi, po’stining tashqi qavati - ekzinaning tuzilishi hisobga olinadi. Chang donachalarini morfologik jihatdan o’rganish yangi yig’ilgan va fiksasiya qilingan materiallarda o’tkazildi. Chang donachasining hayotchanligini o’rganish ikki usul: a) asetokarmin bilan bo’yash; b) chang donachalarini sun’iy muhitda o’stirish bilan bajarildi. Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, olachipor karrakning changdonlari yorilgan paytda changcha bir mag’izli yoki ba’zan ikki mag’izli bo’lishi mumkin. 63 Changdon yorilgandan 3-4 soat keyin chang donachasida vegetativ hujayra va 2 ta spermiy aniq ajraladi. Yetilgan chang dona cha si ning po’sti intina va ekzina qismlarga aniq ajraladi. Ekzinaning tashqi yuzasi notekis bo’rtmachalar ko’rinishidagi o’simtalar bilan qoplangan, yupqa joyidan intina qavati ozgina qavariqsimon ko’tarilib turadi. Olachipor karrak ning chang donachasi sharsimon yoki biroz ovalsimon shaklda bo’lib, diametri 0,7±0,81 mm kattalikda. Katta- kichikligi jihatidan Olachipor karrak ning chang donachasi katta hajmli chang donachalari guruhiga mansub hisoblanadi (3.16 – rasm). Chang donachalarining hayotchanligini o’rganish uchun, eng avvalo, ular uchun optimal ozuqa muhiti aniqlandi. Buning uchun tekshirilayotgan chang don achalar i ni saxarozaning turli konsentrasiyali eritmasida o’stiriladi. Tajribalarning ko’rsatishicha, Olachipor karrak ning chang dona chasi ning o’sishi uchun eng qulay muhit sifatida saxarozaning 30% li eritmasi bo’lib, o’sgan chang dona chalar soni 85% ni tashkil etdi. Chang dona chalar i ozuqali muhitga ekilgandan keyin 4 soat o’tgach o’sa boshlaydi. Dastlab unib chiqqan chang dona chalar soni juda kam (0,2-0,9%), lekin keyinchalik sutka davomida osha boradi. Uning o’sishidan hosil bo’layotgan chang naychalari 50-60 minutda 130-140 mk uzunlikka yetadi va shundan keyin yoriladi. Bundan tashqari chang donachalarining hayotchanligiga uning saqlanish sharoiti va muddatining ta’siri ham o’rganildi. Buning uchun tajribalar uch variantda olindi. Birinchi variantda chang don achalar i sovutkichda -5-6 0 C haroratda saqlandi. Ikkinchi variant CaCl 2 qo’yib, havo tarkibidagi namligi kamaytirilgan eksikatorda saqlandi. Tajribaning uchinchi variant i da chang dona cha si xona harorati (+23+25 0 C) sharoitda byuks (idishchalar) da joylashtirildi. 64 3 . 16- rasm. Olachipor karrak ning ch ang donachalarining h ayotchanligi A-Sterill, B-Fertill. Chang dona chalar i ning saqlanish sharoitiga ko’ra, hayotchanligi 30-50 soatga teng. Sovutkichning 5-6 0 C haroratida saqlangan chang donachalari hayotchanligi 40-46 soat, xona haroratidagi byukslarda (23-25 0 C ) esa 30-35 soat. Chang donachalarining xususiyatlari ham katta ahamiyatga ega, ular o’sish muhitiga nisbatan turlicha bo’lishi mumkin (3.5-jadval). 3.5 -jadval Olachipor karrak ning chang donachasining asosiy belgilari Chang dona cha si ning xususiyatlari M ± m Diametri, mm 0, 8 ±0, 05 Fertilligi, % 88,7 ± 0,4 Sterill 51,6 ± 0,3 65 А B Olachipor karrak ning gullarining changlanishi o’rganilmagan. Kuzatishlarimizning ko’rsatishicha o’simlik haqiqiy entomofil o’simlikdir. Changlanish bevosita arilar yelka qismining urug’chi tumshuqchasiga to’qnashishi natijasida amalga oshadi. Kuzatishlar natijasiga ko’ra, gulga hasharotlarning kelib- ketishi ertalab soat 6 00 dan boshlanib kech soat 18 00 largacha davom etadi, lekin hasharotlarning eng ko’p kelishi ertalab soat 8 30 dan 12 00 gacha kuzatildi. Changlanish shamolsiz, tinch ochiq havoda bo’lib o’tadi. Kuchli shamol va bulutli havoda hasharotlar kelishi kuzatilmadi. Kuzatishlarimizning ko’rsatishicha, olachipor karrakning asosan entomofil tipida changlanuvchi bo’lib, Arisimon ( Apidae ) oilasiga mansub – asal ari - Apis mellifera L., Xylocopa violaceae L., va Chrysidae - oilasidan yaltiroq ari - Hedechridium turanicum lar vositasida changlanadi. Bu hasharotlar bir minutda bir o’simlik to’pgulidagi 8-12 ta gulga kelib ketadi. Bir o’simlikdagi bir to’pgulda o’rtacha 1,5-2 minut turadi, keyin shu guldagi boshqa savatchaga yoki boshqa o’simlikdagi to’pgullarga o’tishi mumkin. 3.1 8 - rasm. Olachipor ka rr ak ning hasharotlar yordamida changlanishi. 66 Urug’ning morfologik tuzilishi . Asteraceae oilasiga mansub o’simliklar urug’ining morfologik tuzilishlarini o’rganish bo’yicha juda ko’p olimlar tadqiqotlar olib borishgan. Olachipor karrakning urug’i Z.T.Artyushenko, A.A.Feodorovlarning tasnifiga binoan, donsimon mevalar (urug’) tipiga mansub. Tarqalishi urug’larning uchida hosil bo’ladigan patsimon popukchalar yordamida savatchadan chiqib, havo oqimida uchib, yangi-yangi joylargacha tushishi bilan sodir bo’ladi. 3.5. Olachipor ka rr ak ning potensial va real urug’ mahsuldorligi. Urug‘ mahsuldorligi. Urug‘ mahsuldorligi o‘simlikning istiqbolini belgilovchi omildir. O‘simlikning bioekologik tavsifini berish uchun uning urug‘ mahsuldorligini aniqlash zarur. Urug‘ mahsuldorligini aniqlash turning introduksiya qilingan sharoitda qo‘llash imkonini beradi. Olachipor ka rr ak ning to‘pguli diametri 3-6 sm bo‘lgan savatcha, cho‘zinchoq, ko‘pincha sharsimon, novda va shoxchalarning uchida bir donali. O‘rami cherepitsali, ignali yoki o‘tkir yashil bargchalardan iborat. Gulo‘rni yassi, etli. To‘pgulda 80 dan 100 tagacha gullar shakllanadi. Bu gulchalarning hayoti 2 kun. Gul savatchalari o‘rtacha kattalikda yoki yirik, uzunligi 3-6 sm, uzunchoq, ko‘proq sharsimon, ingichka gulpoyada yakka joylashgan; savatcha bargchalari kuchsiz tuklangan yoki silliq, ustma-ust joylashgan; chetki va o‘rta bargchalari savatcha asosiga birikkan, ustki bargchalari uzunlashgan, uchki qismi uzun tikon bilan qoplangan, chetlari qattiq va ular 4-6 tikonchalar bilan ta’minlangan; gullari ko‘p sonli, pushti, siyo h rang yoki oq rangda. O’simlikning gul o‘rni yassi, etdor. Naysimon gullari o‘troq, yorqin pushti – siyo h rangda, ammo to‘q pushti, xatto oq rangda bo‘lishi mumkin. Gullash davomida 80 dan 100 tagacha gullar shakllanishi mumkin, ularning hayotchanligi ikki sutkadan oshmaydi. Bir to‘pgulning gullash davomiyligi o‘rtacha 26 kunga 67 cho‘zilishi mumkin. To‘pgulda gullarning ochilishi markazdan boshlanadi (3.19- rasm). 3.1 9-rasm. Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning savatcha to’pgulining dinamikasi. Introduksiya qilingan olachipor karrakning bir gul savatchasida hosil bo‘lgan urug‘lar soni 100 tadan 150 tagacha etadi (3.1 9 - rasm). 68 Poyadagi to'pgullar soni, dona To'pguldagi gullar soni, dona To'pguldagi urug'lar soni, dona PUM RUM020040060080010001200 Bahorgi 2019 Kuzgi 2019 Bahorgi 2020 3. 20-rasm. Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning urug’ mahsuldorligi . Bitta o‘simlikning o‘rtacha potensial urug‘ mahsuldorligi (PUM) 1242±35,1, real urug‘ mahsuldorligi (RUM) 828±19,6 donani, urug‘ mahsuldorlik koefitsenti (UMK) 66,6% ni tashkil qildi . O‘rganilgan o‘simliklarda potensial urug‘ mahsuldorligi (PUM) va real urug‘ mahsuldorligi (RUM) ob-havo sharoitiga qarab o‘zgarib turadi va bahorgi ekilgani bilan kuzda ekilganida ham farqlar kuzatildi. Buning asosiy sababi, yuqorida aytganimizdek, havo harorati va namlikning etarli bo‘lishidir. 69 XULOSALAR 1. Olachipor karrak ko’p tomonlama foydali bo’lgan istiqbolli (dorivor, oziq-ovqat, manzarali, yem-xashak, gullari nektarga boy bo’lgan, moy beruvchi) o’simlikdir. 2. Urug’larining dala sharoitidagi unuvchanligi 3-4 sm chuqurlikda ekilganda olachipor karrak da 87-90% ni tashkil etadi . Optimal ekish muddatlari oktyabr (78% unuvchanlik) va mart (90% unuvchanlik) oylari hisoblanadi . 3. Olachipor karrak vegetatsiya davrida barcha fenologik fazalari bo’lib o’tadi. Rivojlanish fazalarining boshlanishi va davomiyligi ob-havo harorati va yog‘ingarchilik miqdoriga nisbatan ham o‘zgarib turadi. Vegetatsiya yilida yog‘ingarchilik bo‘lganligi uchun g‘unchalash va gullash fazalarining davomiyligi uzoq bo‘lganligi kuzatildi. 4. Olachipor karrakning barcha ontogenez bosqichlarini o’taydi: bir yillik o’simlik bo’lganligi uchun virginil va generativ davrlari o’simlikning vegetatsiya yilida o’tadi. Olachipor karrakning virginil davrini maysa, yuvenil va immatur 70 bosqichlari bir-biridan barglar soni va barg chetlarining qirqilganligi bilan farq qiladi. 5. Olachipor karrak ning savatchalari yirik, sergulli, shakli sharsimon, tashqi tomondan o’rama bargchalari yirik, ko’p qatorli, pastki qismi keng aygan, deyarli to’g’ri, patsimon, uchki qismi qalin, etdor va biroz ingichkalashib tikanchalar hosil qilgan . 6. Olachipor karrak ning gullash fazasining boshlanishi iyun oyiga to’g’ri keladi, bitta gul 2-3 kun ochilib turadi . Gullarning ochilishi soat 6 00 dan 18 00 gacha davom etadi , eng ko’p ochilishi 8 00 –1 2 00 ga to’g’ri keladi , bunda havo harorati 29+32 o S va havoning nisbiy namligi 50-55% ni tashkil etadi . 7. Introduksiya sharoitida olachipor karrak ning real urug’ mahsuldorligi yuqori ko’rsatkichlari bilan xarakterlanadi. Olachipor karrak da urug’ mahsuldorligining eng yuqori koeffisienti kuzgi o’simliklarda (70%) yuqori bo’lishi kuzatiladi . TAVSIYALAR . 1. Magistrlik dissertatsiya ishidagi ma’lumotlar umumta’lim maktablar, akademik litsey va kollejlarda botanika fanini o’qitishda urug’ning unib chiqishi , harorat va namlikning ta’siri, ekish chuqurliklari, poya, ildiz, barg kabi o’simlikning vegetativ organlari haqidagi mavzularda hamda oliy o’quv yurtlarida talabalarga “O’simliklar morfologiyasi va anatomiyasi” , “Botanika”, “ Dorivor o’simliklar ” fan lar ini o’qitishda qo’shimcha ma’lumot sifatida foydalanishda qo’llash mumkin. 2. Olachipor karrakni dorivor, oziq-ovqat, manzarali o’simliklarni introduksiyasi bilan shug’ullanuvchi ilmiy xodimlar uchun uslubiy qo’llanma sifatida foydalanishda tavsiya etish mumkin. 3. Olachipor karrak ni sabzavot ekini sifatida hamda shahar, ko’chalar va bog’larni ko’kalamzorlashtirish ishlari bilan shug’ullanuvchi xodimlar uchun tavsiya etish mumkin. 71 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI . 1. Абдурахимов У.К. Хоразм вилояти шароитида расторопша ( Silybum marianum L.) навларининг физиологик-биокимёвий хусусиятлари ва уруғларининг кимёвий таркибини қиёсий ўрганиш. Биология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. – Бухоро, 2021. – С. 19-20. 2. Авдеева Е.В., Лебедев А.А., Батаков Е.А. и др. Антиоксидантные свойства комплексного гепатопротекторного лекарственного препарата «Силибохол» // Раститительные ресурсы. – 2001. – Т. 39, Вып. 2.– С. 69-75. 11. 72 3. Ананикян Г.С. Сравнительный анализ антирадикальной активности флавоноидных соединений соцветий бессмертника красноватого, плодов расторопши пятнистой и маклюры оранжевой // Хим. ж. Армении, 2016. – Т.69. – №1-2. – С. 143-150. 4. Артюшенко З.Т., Федоров Ал.А. Атлас по описательной морфологии высших растений: Семя. - Л.: Наука. 1990. -204 с. 5. Ашурметов А.А. Методика изучения семенной продуктивности растений на примере видов рода Glycyrrhiza L .//Увеличение кормопроизводства на научной основе. - Ташкент, 1982. -С. 50-51. 6. Баргуш С.А. и др. Сравнительное исследование методов стандартизации плодов расторопши Silybum marianum // Известия высших учебных заведений. Поволжский регион. Мед. науки. – 2016. – № 4. – С. 30- 39. 7. Бейдеман И.Н. Изучение фенологии растений// Полевая геоботаника. Т. 2. -М.- Л: Изд. АН СССР, 1960. -С.333-366. 8. Бочарова З.М., Кильянова Т.В. Опыт возделывания расторопши пятнистой в Ульяновском МНИИСХ // Материалы IV Междунар. науч.- практ. конф. «Интродукц. нетрадиционных и редких с.-х. раст.». – Ульяновск. – 2002. – Т.2. – С.337-339. 9. Быков В.А., Куркин В.А., Запесочная Г.Г. и др. Технологические, аналитические и фармакоэкономические аспекты, исследования плодов расторопши пятнистой // Поиск, разработка и внедрение новых лекарственных средств и организационных форм фармацевтической деятельности: материалы докл. Междунар. науч. конф. – Томск. – 2000. – С. 210-212. 10. Вайс Р.Ф., Финтельманн Ф. Фитотерапия// Руководство: Пер. с нем. – М.: Медицина. – 2004. – С. 552. 73 11. Волоцуева А.В. Фармакогностические аспекты исследования плодов расторопши пятнистой // Тез. докл. II Междунар. конф. молодых ученых. – Курск. – 2001. – С. 48. 12. Воронова И.А. Агроэкологические аспекты возделывания расторопши пятнистой ( Silybum marianum (l.) Gaertn.) в условиях лесостепи Среднего Поволжья // Нива Поволжья. – 2014. – № 1(30). – С. 23-29. 13. Воронова И.А Энергетическая и экономическая эффективность приемов возделывания расторопши пятнистой // Инновационные технологии 118 в АПК: теория и практика: сборник статей IV Всероссийской научно– практической конференции /МНИЦ ПГСХА. – Пенза. – 2016. – С. 31- 33. 14. Воронова И.А. Адаптивная технология возделывания расторопши пятнистой на лекарственное сырье в лесостепи Среднего Поволжья // Энергосберегающие технологии в ландшафтном земледелии. – Пенза – 2016. – С. 75-78. 15. Горбань А.Т., Горлачева С.С., Кривуненко В.П. Лекарственные растения: вековой опыт изучения и возделывания // Полтава: Верстка. 2004. – С. 232. 16. Государственная Фармакопея Российской Федерации. XIII издание. Т.1 // М. – 2015. – С. 1470. 17. Государственная Фармакопея Российской Федерации. XIII издание. Т.2 // М. – 2015. – С. 1004. 18. Горя В.С. Алгоритмы математической обработки результатов исследований. - Кишинев. Штиинца, 1978. - С.22. 19. Грудзинская Л.М., Суюншалиева У.Х. Продуктивность расторопши пятнистой при интродукции на юго–востоке Казахстана // BicH. Полтав. держ. аграр. академ. – 2005. – №1. – С. 52-55. 20. Губанов И.А. Иллюстрированный определитель растений Средней России. Том 3: Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные) // - М.: 74 Т-во научных изданий КМК, Ин-т технологических исследований. 2004. – С. 496. 21. Гущина В.А., Кшникаткин С.А., Радин О.И. Урожайность и качество семян расторопши пятнистой в зависимости от различных фонов минерального питания // Сборник материалов Международной научно– практической конференции «Приоритет России XXI века от биосферы и техносферы к ноосфере». – Пенза. – 2003. – С. 211-214. 119 22. Деменина Л.Г., Конон Н.С., Пименов К.С. Сезонный ритм развития расторопши пятнистой в Самарской области // Генетич. ресурсы лекарств, и ароматич. растений: Международная конференция по-священная 50–летию ботанического сада ВИЛАР. – М. – 2001. – С. 283- 285. 23. Джашеев А-М.С., Джашеева З.А-М., Акбаева Ф.А., Токова Ф.М. Опыт возделывания расторопши пятнистой ( Silybum marianum (L.)) в условиях предгорной зоны Северного Кавказа // Успехи современного естествознания. – 2019. – № 7. – С. 7-13. 24. Диакон И.П. Определение жизнеспособности пыльцы полевых культур с применением трифенилтетразоля хлорида//Селекция и семеноводство. - М.: 1962. -№3. -С.68-69. 25. Зайцев В.М., Лифляндский В.Г., Маринкин В.И. Прикладная медицинская статистика // – С.-Пб. Фолиант. – 2003. – С. 432. 26. Зернов А.С. Флора Северо-Западного Кавказа // – Москва: Товарищество научных изданий КМК. – 2006. – С. 664. 27. Исмагилова Э.Р. Перспективы применения расторопши пятнистой в ветеринарной практике как гематопротектора // Материалы региональной научно–практической конференции. – Уфа. – 2003. – С. 49-50. 28. Казакова А.А. Биология цветения и плодотворения репчатого лука// - Алма-Ата. Тр. по прик., ботаники, генетики и селекции. 1950. Т.18. Вып.3- С.78. 75 29. Кисличенко В.С., Поспелов С.В., Самородов В.Н. Расторопша пятнистая – от интродукции к использованию: монография // – Полтава: Полтавський літератор. – 2008. – С. 288. 30. Клюшина Е.А., Николаева С.В., Грузинов Е.В. и др Реологические характеристики трехкомпонентной смеси растительных масел // Хранение и перераб. сельхозсырья. – 2007. – №10. – С. 32-33. 31. Ковалев В.Н. и др Практикум по фармакогнозии: Учеб. Пособие для студ. Вузов // под общ. ред. В.Н. Ковалева. – Харьков: Изд-во НФаУ: Золотые страницы: МТК – Книга. – 2004. – С. 512. 32. Корона В.В., Васильев А.Г. Строение и изменчивость листьев растений: Основы модульной теории // Екатеринбург: Изд-во Екатеринбург. – 2002. – С. 224. 33. Кравченко О.Г., Волгина Н.А., Гущина В.А. Влияние сроков сева на урожай расторопши пятнистой сорта Дебют на черноземе выщелоченном // Сборник материалов 42–й научной конференции молодых ученых – Пенза. 2002. – С. 118-119. 34. Куркин В.А. Расторопша пятнистая – источник лекарственных средств // Химико-фармацевтический журнал. – 2003. –Т. 37. – № 4. – С. 27- 41. 35. Куркин В.А. Фенилпропаноиды лекарственных растений. Распространение, классификация, структурный анализ, биологическая активность // Химия природных соединений. – 2003. – № 2. – С. 87-110. 36. Куркин В.А. Фармакогнозия: Учебник для фармацевтических вузов (факультетов). – 3-е изд., перераб. и доп. // – Самара: ООО «Офорт»; ФГБОУ ВО СамГМУ Минздрава России. – 2016. – С. 1279. 37. Куркин В.А., Браславский В.Б., Авдеева Е.В., Правдивцева О.Е. и др. Производственная практика по стандартизации лекарственного растительного сырья и фитопрепаратов: Учеб. пособие для студентов фармацев. Вузов // – Самара: Офорт. 2007. – С. 126. 76 38. Куркин В.А., Запесочная Г.Г., Авдеева Е.В. Итоги и перспективы исследований в области создания препаратов на основе лекарственного растительного сырья, содержащего фенилпропаноиды // Поиск, разработка и внедрение новых лекарственных средств и организационных форм фармацевтической деятельности: материалы докл. Междунар. Науч. конф. – Томск. 2000. – С. 40-42. 122 39. Куркин В.А., Запесочная Г.Г., Авдеева Е.В. и др. Расторопша пятнистая: монография //– Самара: ООО «Офорт»; ГОУ ВПО «СамГМУ Росздрава». – 2010. – С. 118. 40. Куркин В.А., Лебедев А.А., Запесочная Г.Г. и др. Флаволигнаны плодов Sllybum marianum // Химия природных соединений. – 2001. – № 5. – С. 37-41. 41. Куркин В.А., Росихин Д.В., Рязанова Т.К. Сравнительное исследование состава жирных кислот масла расторопши и подсолнечного масла // Медицинский альманах. – 2017. – №1. – С. 99-102. 42. Куркин В.А., Росихин Д.В., Рязанова Т.К. Сравнительное изучение состава жирных кислот масла расторопши, подсолнечного масла и облепихового масла // Фармация. – 2017. – Т. 66. – №6. – С. 25-29. 43. Кшникаткин С.А. Качество сырья расторопши пятнистой за висимости от приемов возделывания // Материалы 3–й научной конференции «Регуляция роста, развития и продуктивности растений». – Минск. – 2003. – С. 272. 44. Кшникаткина А.Н., Аленин П.Г., Кшникаткин С.А., Воронова И.А. Расторопша пятнистая: Вопросы биологии, культивирования, применения: монография // – Пенза: РИО ПГСХА. – 2016.– С. 322. 45. Кшникаткина А.Н. Воронова И.А. Биоэнергетическая эффективность применения средств химизации и регуляторов роста в 123 технологии возделывания расторопши пятнистой // журнал НИВА ПОВОЛЖЬЯ. – 2016. – № 4(41). – С. 30-35. 77 46. Кшникаткин С.А. Глухова Л.В. Элементы экологически чистой технологии расторопши с использованием регуляторов роста // Международная научно-практическая конференция «Экология человека: концепция факторов риска, экологической безопасности и управления рисками». – Пенза. – 2004. – С. 107-110. 47. Кшникаткина А.Н., Гущина В.А. Расторопша пятнистая // Пчеловодство. – М. 2003. – №19. – С. 30-36. 48. Кшникаткина А.Н., Гушина В.А., Варламов В.А., Галиуллин А.А. Интродукция новых и малораспространённых видов растений в Среднем Поволжье // Материалы 1-й научной конференции “Растительные ресурсы для здоровья человека (возделывания, переработка, маркетинг)”. Москва. – 2002. – С.117-120. 49. Кшникаткина А.Н., Гущина В.А., Кравченко О.Г., Кшникаткин С.А., Радин О.И. Особенности роста и формирования продук тивности расторопши пятнистой на фармакологические цели // Актуальные вопросы агрономической науки в XXI веке: Сборник научных трудов. – Самара. – 2004. – С. 160-162. 50. Кшникаткина А.Н., Гущина В.А., Кшникаткин С.А. Семенная продуктивность расторопши пятнистой в зависимости от сроков, способов посева и удобрений // Материалы VI Междунродного симпозиума «Новые и нетрадиционные растения и перспективы их использования». – Москва. – 2005. – Т.3. – С. 144-145. 51. Кшникаткина А.Н., Кшникаткин С.А. Экологическая безопасная технология возделывания расторопши пятнистой в лесостепи Среднего Поволжья // Зерновое хозяйства. – 2005. – №5. – С. 27-29. 52. Кшникаткина А.Н., Кшникаткин С.А., Гущина В.А. Технология возделывания расторопши пятнистой в Среднем Поволжье // Зерновое хозяйство. – 2005. – №5. – С. 31-32. 124 78 53. Левандовский Г.С., Горбунов Ю.Н., Вандышев В.В. О стабильности лечебных качеств культивируемых растений // Вестник КрасГАУ. – 2011. – №3 – С. 59-62. 54. Лекарственное сырье растительного и животного происхождения. Фармакогнозия: учебное пособие/ Под ред. Г.П. Яковлева. СПб.: СпецЛит. 2006. – С. 350-354. 55. Литвиненко В.И., Бубенчикова В.Н., Попова Т.П. идр Лекарственные растения семейства Астровых // 3- Укр. конф. по мед. ботан. АН Украины. Центр. ботан. сад. Киев. – 1992. – Ч 2. – С. 92-93. 56. Луценко С.В., Фельдман Н.Б . , Луценко Е.В., Быков В.А. Растительные флаволигнаны. Биологическая активность и терапевтический потенциал // – Москва. – 2006. – С. 235. 57. Мельникова С.Н. Особенности прорастания семян расторопши пятнистой // Интродукция нетрадиционных и редких сельскохозяйственных растений: сборник материалов III международной конференции. Пенза. – 2000. – Т.2. – С.97-98. 58. Минина С.А., Каухова И.Е. Химия и технология фитопрепаратов: учебное пособие. –2-е изд., перераб. и доп // – М.: ГЭОТАР-Медиа. – 2009. – С. 560. 59. Мнацаканян В.А., Ананикян Г.С., Бабаханян М.А., Оганесян Л.Э., Овсепян Г.Ю., Саргисян С.А. Сравнительное изучение содержания жирного масла и флаволигнанов в семенах расторопши пятнистой почвенного и гидропонического происхождения // Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований. – 2015. – №12. – С. 145-147. 60. Назарова Н.В., Назарова В.В. Влияние густоты стеблевания расторопши пятнистой на ее продуктивность // Сб. науч. работ: «Актуальные проблемы аграрной науки». Саратов, изд-во СГАУ. – 2005. – С. 35-38. 61. Ни г матуллаев Б.А., Абдурахмонов Б.А., Махмудова Б. Рост и развитие Silybum marianum (L.) Gaertn (Asteraceae) в условиях Ташкента // 79 Актуальные проблемы химии природных соединений: матер и алы конференции молодых ученых. – Ташкент, 2015. – C. 31. 62. Нигматуллаев Б.А., Абдурахманов Б.А., Сатимов Г.Б., Рахимова Т. Введение в культуру Silybum marianum (L.) Gaertn (Asteraceae) в условиях Ташкента // Фармацевтический вестник Узбекистана. – Ташкент. 2018. – №1. – С. 38-40. 63. Нигматуллаев Б.А., Осмонов З., Абдурахмонов Б.А. Особенности роста и развития Silybum marianum (L) Gaetn. в условиях Ташкентского оазиса // Фармацевтический журнал. – Ташкент. – 2015. – №2. – С. 16-19. 64. Ниғматуллаев Б.А., Сатимов Г.Б., Абдурахманов Б.А., Нигматуллаев А.М. Опыт выращивания Silybum marianum (L.) Gaertn в условиях Ташкентского оазиса // Биоразнообразие, сохранение и рациональное использование генофонда растений и животных: материалы республиканской конференции. – Ташкент. – 2014. – C. 256-258. 65. Николайченко Н.В. Влияние нормы высева на продуктивность различных сортов расторопши пятнистой в сухостепной зоне Поволжья // Вестник Саратовского госагроуниверситета им. Н.И. Вавилова. – 2013. – № 6. – С. 28-30. 66. Николайченко Н.В. Подбор сортов и нормы высева расторопши пятнистой для Правобережья Саратовской области // Вестник Саратовского госагроуниверситета имени Н.И. Вавилова. – 2013. – № 12. –С.18-20. 67. Нухимовский Е.Л. О понятии жизненная форма. //Сб. науч. работ. Всесоюзн. науч-исслед. инст. лекарств. растений. –Л.: 1973. вып.5, -С. 222- 232. 68. Нухимовский Е.Л. Экологическая морфология некоторых лекарственных в естественных условиях их произрастания//Раст. ресурсы. – Л.: 1976. Т.12. вып.1. - С.3-15. 69. Остапенко И.Н. , Купенко Н.П. Элементный состав Silybum marianum (L.) Gaertn. при интродукции в Донбасс // Материалы 80 Международной научной конференции “Ботанические сады: состояние и перспективы сохранения, изучения, использования биологического разнообразия растительного мира. Минск. – 2002. – С. 205-207. 70. Пименов, К.С. Биологические основы промышленной технологии культивирования расторопши пятнистой в Среднем Поволжье // Монография. – М. – 2002. – С. 111. 71. Питкевич Э.С., Лызиков А.Н., Цаприлова С.В. Расторопша пятнистая – Silybum marianum (L.) // Проблемы здоровья и экологии. – 2008. – № 4. – С. 119-126. 127 . 72. Поспелов С.В., Самородов В.Н., Кисличенко В.С., Остапчук А.А. Расторопша пятнистая: вопросы биологии, культивирования и применения// Полтава. – 2008. – С. 164. 73. Пономарев А.Н. Изучение цветения и опыления растений // Полевая геоботаника. Т.2. -М.-Л: Изд. АН СССР, 1960. - С.9-19. 74. Практикум по фармакогнозии: Учеб. Пособие для студентов ВУЗа / под общ. редакцией В.Н. Ковалева // Харьков: Изд-во НФаУ: золотые страницы: МТК-Книга. – 2004. – С. 512. 75. Рамазанов А.Ш., Балаева Ш.А., Шахбанов К.Ш. Химический состав плодов и масла расторопши пятнистой, произрастающей на территории Республики Дагестан // Химия растительного сырья. 2019. – №2. – С. 335– 338. 76. Рахимова Т., Нигматуллаев Б.А. Фитоценотическая приуроченность Silybum marianum (L) Gaetn. в Джизакской области // Узбекский биологический журнал. – Ташкент. –2018. – №5. – С. 23-27. 77. Раҳмонқулов У., Солиева С.Қ., Кубакова К.К. Доривор ўсимликлар ҳақида афсоналар, ривоятлар ва ҳикоятлар. – Жиззах, 2004. – Б. 3-12. 78. Репешкова А.С. Расторопша пятнистая – для здоровья вашей печени // СПб «Весь». – 2005. – С. 113. 81 79. Решетникова М.Д., Левинова А.В., Хлебников В.Ф. Химический анализ биологически активных веществ лекарственного растительного сырья и продуктов животного происхождения: Учебное пособие // под ред. Г.И.Олешко. – Издание 2-е (стереотипное). – Пермь. – 2006. – С. 335. 80. Росихин Д.В., Куркин В.А . , Рыжов В.М. Фармакогностическое исследование по обоснованию комплексного использования расторопши пятнистой // Аспирантский вестник Поволжья. – 2015. – № 5-6 (2). – С. 342- 346. 81. Сагдуллаев Ш.Ш. Институту химии растительн ых веществ имени академика С.Ю. Юнусова Академии наук республики Узбекистан 60 лет. – Ташкент, 2017 . – С. 53-55. 82. Самигуллина Л.И., Лазарева Д.Н. Новые перспективы применения препаратов расторопши пятнистой // Экспериментальная и клиническая фармакология. – 2004. – Т. 67 – №4. – С. 77-80. 83. Самородин А.В. Продуктивность расторопши пятнистой (Sil y bum mananum L) в зависимости от густоты стояния и стеблевания растений в Правобережье Саратовской области. Вестник СГАУ – 2006. – №5 – С. 13-14. 84. Сирык Н.П. Изучение биологических особенностей и разработка основных приёмов возделывания расторопши пятнисттой с целью его интродукции // Современные научные исследования в садоводстве: Материалы VIII международной конференции по садоводству. Ялта. – 2000. – Ч. 3. – С. 61-65. 85. Сокольская Т.А. Комплексная переработка плодов расторопши пятнистой и создание на ее основе препарата «Силимар» // Хим.-фарм. Журнал. – 2000. – Т. 34. – №9. – С. 27-30. 86. Серебряков И.Г. Морфология вегетативных органов высших растений. - М.: Советская наука, 1952. - С.135-136. 82 87. Тараховский Ю.С., Ким Ю.А., Абдрасилова Б.С., Музафарова Е.Н. Флавоноиды: биохимия, биофизика, медицина // – Пущино: Synchrobook. – 2013. – С. 310. 88. Тайжонов К. Ибн Синонинг “Тиб қонунлари”да келтирилган доривор ўсимликларнинг систематик таҳлили. // Ибн Сино. – Ташкент, 2005. –№20. – Б. 76-77. 89. Тўхтаев Б.Ё., Маҳкамов Т.Х., Тўлаганов. А.А., Маматкаримов. А.И., Маҳмудов. А.В., Аллаяров. М.Ў. “Доривор ва озуқабоп ўсимликлар плантацияларини ташкил этиш ва хом ашёсини тайёрлаш бўйича йўриқнома”. – Тошкент, 2015. 3-5-б. 90. Тютюма Н., Туманян А.Ф. Ранние этапы онтогенеза Silybum marianum при интродукции в условиях Астраханской области // Журнал Нижневолжского Агро университетского комплекса. – Волгоград. Известия. – 2014. – №4. – С. 36. 91. Ўзбекистон Республикаси “Қизил китоби”. – Тошкент: Chinor ENK, 1998. – Т.1. -256 б. 92. Ўзбекистон Республикаси “Қизил китоби”. – Тошкент: Chinor ENK, 2006. – Т.1. -263 б. 93. Ўзбекистон Республикаси “Қизил китоби”. – Тошкент: Chinor ENK, 2009. – Т.1. -360 б. 94. Уломцева И.А. Расторопша пятнистая // Уральский садовод. – 2009. – № 2 – С. 34-38. 95. Федоренко С. Росторопша пятнистая // Украинский дачник. – 2006. – №2. – С. 47-48. 130 96. “Флора Узбекистана. (под редакцией Сенникова) – Ташкент: Наврўз, 2017. – Т.1. – С. 3-10. 97. Холматов Х.Х., Ахмедов У. А. Фармакогнозия. – Тошкент: Изд. Ибн Сино, 1995. – С. 3-10. 83 98. Холматов Х.Х., Хабибов З.Х. Ўзбекистонниннг шифобахш ўсимликлари. – Ташкент, 1976. - 145 б. 99. Ходжиматов К.Х., Рамазанова Н.Х., Дикорастущие эфирномасличные растения Узбекистана, перспективные для использования в пищевой промышленности. // Растительные ресурсы. – Санкт-Петербург, 1980. – Т. 16. – Вып. 1. – С. 104-107. 100. Хомина В.Я., Тарасюк В.А. Возделывания расторопши пятнистой в условиях лесостепи Украины // Международный Научно - Исследовательский Журнал. Екатеринбург. – 2014 – №2 (21) – Ч. 2. – С. 20- 22. 101. Цаприлова С.В., Родионова Р.А. Расторопша пятнистая: химический состав, стандартизация, применение // Вестник фармации. – 2008. – Т. 41. – №3. – С. 1-13. 102. Чижов В.П., Радин О.И. Биологически активные добавки производства ООО «Биокор» // Информационно–консультационные службы и инновационные технологии в АПК: Всероссийская научно– практическая конференция. – Пенза. – 2002. – С. 98-100. 103. Чубарова А.С., Капустин М.А., Спиридович Е.В., Курченко В.П. Содержание флаволигнанов в плодах расторопши пятнистой (Silybum marianum l.) различных хеморас // Вестник фармации. 2012. – №4. – С. 28. 104. Шевчук О.М., Кохан Т.П., Купенко Н.П. Селекция лекарственных растений в Донецком ботаническом саду НАН Украины // – Киев. – 2006.– С. 251-253. 105. Щекатихина А.С., Власова Т.М., Курченко В.П. Получение биологически активных веществ из семян расторопши пятнистой (Silybum marianum (L.) // Труды БГУ. – 2008. – Т.3. Ч.1. – С. 218-229. 106. Шульц Г.Э. Вопросы методики и организации фенологических наблюдений// Методы фенологических наблюдений при ботанических исследовани я х, - М.-Л.: Наука, 1966. -С.5-23. 84 107. AbouZid S. Authentication of Silybum marianum varieties using RAPD analysis // Plant Tissue Cult. Biotechnol. – 2014. – Р . 57–63. 108. Andrzejewska J., Skinder Z. Yield and quality of raw material of milk thistle ( Silybum marianum [L.] Gaertn.) grown in monoculture and in crop rotation // Herba Polonica. – 2006, – P. 11-17. 109. Corchete P Silybum marianum (L.) Gaertn: The Source of Silymarin // In: Bioactive Molecules and Medicinal Plants. Ramawat KG, Mérillon JM (eds.). – 2008. – Vol 123. – P. 148. 110. Flora K., Hahn M., Rosen H., Benner K. Milk thistle (Silybum marianum) for the therapy of liver disease // American Journal of Gastroenterology– 1998. – Vol. 193. – P. 139-143. 111. Martin RJ, Lauren DR, Smith WA, Jensen DJ, Deo B, et al. Factors influencing silymarin content and composition in variegated thistle (Silybum marianum) // New Zealand Journal of Crop and Horticultural Science. – 2006. – P. 239-245. 112. Nigmatullaev B.A., Duschanova G.M., Abdurakhmanov B.A., Satimov G.B. Anatomical Ctructure of Vegetative and Generative Organs of Silybum marianum (L.) Gaertn. (Fam. Asteraseae) // American Journal of Plant Sciences. 2018. – № 9. – P. 258-272. 113. Pereira C. Barros L., Carvalho A.M., Santos-Buelgab C., Ferreira I. Infusions of artichoke and milk thistle represent a good source of phenolic acids and flavonoids// Food Func. – 2015 – No.3. – P.56-62. 133 114. Sanchez-Sampedro M.A., Fernandez-Tarago J., Corchete P. Silymarin synthesis and degradation by peroxidases of cell suspension cultures of Silybum marianum // Journal Plant Physiol. – 2007. – P. 669–674. 115. Shokrpour M. et al. Genetic Properties of Milk Thistle Ecotypes from Iran for Morphological and Flavonolignans Characters // Pak. J. Biol. Sci. – 2007. – P. 366-371. 85 116. Shokrpour M, Mohammadi SA, Moghaddam M, Ziai SA, Javanshir A. Variation in flavonolignan concentration of milk thistle ( Silybum marianum ) fruits grown in Iran // J. Herbs Spices Med. Plants. – 2007. – P. 54–68. 117. Авдеева Е.В. Теоретическое и экспериментальное обоснование использования лекарственных растений, содержащих фенилпропаноиды, для получения гепатопротекторных и иммуномодулирующих препаратов. // Автореф. дисс. на соис. ученой степени доктора фармацевтических наук. Перьм, 2006. – С. 44. 134 118. Волоцуева А.В. Фитохимическое исследование по созданию гепатопроекторных лекарственных средств на основе плодов расторопши пятнистой. // Автореф. дисс. на соис. ученой степени кандидата фармацевтических наук. Пермь, 2004. – С. 140. 119. Пименов К.С. Биологические основы возделывания лекарственных растений Среднем Поволжье. // Автореф. дисс. на соис. ученой степени доктора биологических наук. Москва, 2002. – С. 61. 120. Радин О.И. Формирование урожайности и технологические свойства расторопши пятнистой в зависимости от приемов возделывания в лесостепи Среднего Поволжья. // Автореф. дисс. на соис. ученой степени кандидата с.-х. наук. Пенза, 2005. С–22. 121. Сочинёва О.Г. Совершенствование технологии возделывания расторопши пятнистой в лесостепи Среднего Поволжья. // Автореф. дисс. на соис. ученой степени кандидата с.-х. наук. Пенза, 2004. – С. 22. 122. Тимошкин О.А. Формирование высокопродуктивных агрофитоценозов многолетних и однолетних кормовых культур в лесостепи Среднего Поволжья. // Автореф. дисс. на соис. ученой степени доктора с.-х. наук. Пенза, 2011. – С. 156. 123. Zatimeh A . Diversity analysis and conservation of Milk thistle ( Silybum marianum (L.) Gaertn. Populations in Jordan // Ph.D., Dissertation. University of Jordan, Amman, Jordan. 2010. – P. 2015-2023. 86 87

OLACHIPOR KA RR AK ( SILYBUM MARIANUM (L.) GAERTN) NING BA’ZI BIOLOGIK XUSUSIYATLARI MUNDARIJA KIRISH ...........................................…………………………………........….... ...... 1 . BOB. OLACHIPOR KARRAK ( SILYBUM MARIANUM (L.) GAERTN) NING O’RGANILISH TARIXI VA XALQ XO’JALIGIDAGI AHAMIYATI 1.1. Olachipor karrakning o’rganilish tarixi............................................................... 1.2. Olachipor karrakning kimyoviy tarkibi va yetishtirish texnologiyasi................. 2 . BOB. TADQIQOT SHAROITLARI, OBYEKTI VA USLUBLARI 2.1. Tadqiqot sharoitlari............................................................................................... 2.2. Tadqiqot obyektlari............................................................................................... 2.3. Tadqiqot uslublari................................................................................................. 3 . BOB. OLACHIPOR KA RR AK ( SILYBUM MARIANUM (L.) GAERTN) NING ONTOGENEZI, GULLASH BIOLOGIYASI VA URUG’ MAHSULDORLIGI 3.1. Olachipor ka rr ak ning urug`i ni dala sharoitida unishi... ....................................... .. 3.2. Olachipor ka rr ak ning ontogenezi……………… ……………………………….. 3.3. Olachipor ka rr ak ning fenologik xususiyatlari............. ......................................... . 3.4. Olachipor ka rr ak ning gullash biologiyasi.................... .......................................... 3.4.1. Chang donalarining morfologiyasi, hayotchanligi va changlanishi....... ............. 3.5. Olachipor ka rr ak ning potensial va real urug’ mahsuldorligi……........ ……....... .. 1

XULOSALAR ……………………….........…………….…….……......... ............. TAVSIYALAR ………………..........................................…………............ ............. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ............................................. KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzu si ning asoslanishi va uning dolzarbligi . Dorivor o‘simliklarni introduksiya qilish va ularni ko‘paytirish va dori-darmon ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan xomashyoni mahalliy sharoitda etkazib berish hozirgi kunning dolzarb muammolaridan biridir. Hozirgi kunda dunyo aholisi sonining ortishi, o’z navbatida, oziq-ovqat va dori-darmon mahsulotlariga bo’lgan talabni yanada oshirmoqda, shu bilan bir vaqtda, kishi organizmining barcha zarur moddalarga bo’lgan ehtiyojining to’liq ta’minlanishi ham faqat yetarli miqdorda oziqlanishga bog’liq bo’lmasdan, balki oziq-ovqatning xilma-xilligi ozuqabop o’simliklar hisobiga boyitishni ham taqozo etadi . Ana shunday o’simliklardan biri olachipor karrak ( Silybum marianum ) hisoblanadi. Olachipor karrak O’zbekiston uchun istiqbolli qimmatbaho o’simlik bo’lib, undan oziq-ovqat, farmasevtika sanoati uchun xomashyo sifatida muhim ahamiyatga egadir. Farmasevtik nuqtai nazardan olachipor karrakning dorvorlik xomashi uning to’la pishish davrida yig’ilgan mevalari hisoblanadi. Aynan shuning uchun ham bu o’simlik dorivor ekin sifatida yetishtiriladi [55] . Olachipor karrakning kimyoviy tarkibi, ekish muddatlari va me’yorlari hamda hosildorligi va kimyoviy tarkibini o‘rganishga qaratilgan tadqiqotlar V.A.Kurkin [39], N.V.Nikolaychenko [65, 66], G.S.Ananikyan [3], A.S.Chubarovalar [103], D.V.Rosixin [80], A.Sh.Ramazanovlar [75] tomonidan olib borilgan. Respublikamiz miqyosida S.marianum L. ning urug‘ va biomassa hosildorligiga mineral o‘g‘itlarning ta’sirini, ayrim bioekologik xususiyatlarini, urug‘larning unuvchanligi va o‘sish energiyasini ruderal 2

o‘simliklar qoplamida tutgan o‘rni va tabiiy zahiralarini hamda anatomik tuzilishini, quruq ekstrakt ishlab chiqish texnologiyasini B.A.Nigmatullaev [62], U.K.Abduraximov [1] tadqiq qilganlar. Ammo adabiyotlardagi bu ma’lumotlar respublikamiz sharoitida ushbu istiqbolli dorivor va introdutsent o‘simlik – S. marianum ni keng miqyosda etishtirishga tavsiya berish imkonini bermaydi. Shu sababdan, respublikada, xususan Samarqand viloyati sharoitida olachipor karrakning o‘ziga xos biologik xususiyatlarini inobatga olgan holda uning ontogenezini davr va bosqichlarini, fenologik xususiyatlarini, gullash biologiyasi va urug’ mahsuldorligini o’rganish dolzarb ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Tadqiqot obyekti va predmeti: Tadqiqotlar olachipor karrak ( Silybum marianum (L.) Gaertn) larining biologik xususiyatlariga qaratilgan. Tadqiqot predmeti – Samarqand viloyati sharoitida introduksiya etilgan olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning fenologiyasi, morfologiyasi, antekologiyasini o’rganish. Tadqiqot maqsadi va vazifalari: Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning ba’zi biologik xususiyatlarini o’rganish. Tadqiqot vazifalari quyidagilar : - o’simlik to’g’risida adabiy manbalar asosida ma’lumotlar to’plash va ularni tahlil qilish; - o’ simlikning sistematik h olati va tar q alishini o’rganish; - o’simlik urug’ining dala sharoitida unishi; - o’ simlikning ontogenezini o’rganish ; - o’ simlikning feno logik xususiyatlarini o’rganish ; - o’simlikning gullash biologiyasini o’rganish; - o’simlikning urug’ mahsuldorligini o’rganish. Ilmiy yangiligi: Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ni dala sharoitida urug’ unuvchanligining biologik xususiyatlari aniqlanadi. O’simlikning ontogenezini davr va bosqichlari, gullash biologiyasi, to’pgullarining morfologiyasi, chang donachalarining hayotchanligi va morfologik tuzilishi 3

o’rganiladi. Gullarning sutkalik va mavsumiy gullash ritmi hamda potensial va real urug’ mahsuldorligi aniqlan a di. Tadqiqotning asosiy masalalari farazlari: Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning morfologiyasi, gullash biologiyasi, fenologiyasi, urug’ mahsuldorligi va introduksiyasiga oid masalalar ko’rib chiqildi va biologik qonuniyatlar o’rganildi. Tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi (tahlili): Ilmiy adabiyotlarda to’liq bo’lmagan ma’lumotlar mavjud bo’lib, bu esa olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning to’liq tavsifini bermaydi. Introduksiya sharoitida olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning urug’ini dala sharoitida unishi, ontogenezining davr va bosqichlaridagi o’zgarishlar, gullash biologiyasi, sutkalik va mavsumiy gullash ritmi, urug’ mahsuldorligi potensial va real urug’ mahsuldorligi to’g’risidagi tadqiqotlar to’liq o’rganilmaganligi adabiyotlarda ko’rsatib o’tilgan. Tadqiqotda qo’llanilgan metodikaning tavsifi: Ilmiy izlanishlarni bajarishda asosan, morfologiya, biologiya, ontogenez, antekologiya, fenologiya, introduksiya, biometrik va statistik metodlardan foydalanildi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati: Ko’p tomonlama foydali bo’lgan o’simlik esa olachipor karrak ( Silybum marianum ) ning ba’zi biologik xususiyatlari o’rganildi. Tajriba natijalariga ko’ra sharoiti yangi bo’lgan o’simliklarni mintaqada introduksiyalashda qo’llanildi. Olachipor karrak ( Silybum marianum ) ni shu ma’lumotlar asosida uning urug’ining dala sharoitida unishi, fenologik xususiyatlari, ontogenezini va gullash biologiyasini o’rganish hamda sistematik holati va tarqalishini o’rganish mumkin bo’ladi. Ishning aprobasiyasi. Tadqiqot natijalari quyidagi ilmiy konferensiyalarda va anjumanlarda muhokama qilindi. 2019-2022 yillar oralig’ida Samarqand davlat universiteti bakalavr talabalari va magistrantlarining ilmiy anjumanida; Zamonaviy biologik ta’limni rivojlantirishda fan, ta’lim va ishlab chiqarishning integratsiyasi // Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. Jizzax. 2022 yil anjumanlarida ma’ruzalar qilindi. 4

Maqolalar. Dissertatsiya mavzusi bo’yicha quyidagi ishlar chop etilgan: 1. B.M. Doniyorova, Z.A. Rasulova, Sh.O. Ne’matov, M.U. Sherqulov . Silybum marianum (L.) Gaertn. ning ontogenezi. // Zamonaviy biologik ta’limni rivojlantirishda fan, ta’lim va ishlab chiqarishning integratsiyasi mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. Jizzax. 2022. B. 65-67. 2. B.M. Doniyorova, Z.A. Rasulova, O.M. Umirzoqova, M.N. Xoliqova. Silybum marianum (L.) Gaertn. ning fenologik xususiyatlari. Zamonaviy biologik ta’limni rivojlantirishda fan, ta’lim va ishlab chiqarishning integratsiyasi // mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. – Jizzax. 2022. 25-28 b. 3. B.M. Doniyorova, Z.B. Nomozova. Ontogenez Silybum marianum (L.) Gaertn. Международный научн ый журнал “Вестник науки”. Выпуск №5(50). Т.4. -Тольятти. 2022. - С. 243-247. Ish tuzilmasining tavsifi: M agistrlik dissertatsiya ishi 78 betdan iborat bo’lib, kirish, adabiyotlar sharhi va tahlili, asosiy qism (tadqiqot obyekti, uslublari va tadqiqot natijalari), xulosalar, tavsiyalar, adabiyotlar ro’yxatidan va jadval, rasmlarlan iborat. Dissertatsiya da 123 ta adabiyotlardan foydalanilgan bo’lib, shundan 10 tasi chet el adabiyotlaridan iborat. 5

O'xshashlar

ELEAGNUS ANGUSTIFOLIA L. NING MORFO-FIZIOLOGIK XUSUSIYATLARINI SAMARQAND VILOYATI SHAROITIDA
Zea mays L. Saccharataning ayrim fiziologik xususiyatlari
ELEAGNUS ANGUSTIFOLIA L. NING MORFO-FIZIOLOGIK XUSUSIYATLARINI SAMARQAND VILOYATI SHAROITIDA O‘RGANISH
Samarqand shahri sharoitida ko’p yillik lianalarning biologik xususiyatlari.
Tengsizliklarni isbotlashning ba’zi usullari