logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. ONA TILI VA O‘QISH SAVODXONLIGI DARSLIGIDAGI “TABIATNI ASRAYMIZ” MAVZUSINI O‘RGATISH METODIKASI

ONA TILI VA O‘QISH SAVODXONLIGI DARSLIGIDAGI “TABIATNI ASRAYMIZ” MAVZUSINI O‘RGATISH METODIKASI

Yuklangan vaqt:

20.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1887.2568359375 KB
Ko'chirib olish
ONA TILI VA O‘QISH SAVODXONLIGI DARSLIGIDAGI “TABIATNI ASRAYMIZ” MAVZUSINI O‘RGATISH METODIKASI (3-SINF MISOLIDA) MUNDARIJA KIRISH ........................................................................................................... 3 I BOB. ONA TILI VA O QISH SAVODXONLIGI DARSLIGIDAGIʻ “TABIATNI ASRAYMIZ” MAVZUSINI O RGATISHNING ILMIY- ʻ METODIK ASOSLARI 1.1. 3-sinf ona tili va o qish savodxonligi darsligidagi “Tabiatni asraymiz” ʻ mavzusini o qitish ʻ ning ta’limiy-tarbiyaviy ahamiyati....... .....................................1 2 1.2. 3-sinf ona tili va o qish savodxonligi darsligidagi “Tabiatni asraymiz” ʻ mavzusini o qitish ʻ orqali o quvchilarni nutqini o stirish va tabiatga muhabbat ʻ ʻ ruhida tarbiyalash ...................................................................................................2 5 II BOB. ONA TILI VA O QISH SAVODXONLIGI DARSLIGIDAGI ʻ “TABIATNI ASRAYMIZ” MAVZUSINI O RGATISH METODIKASI ʻ 2.1. “Tabiatni asraymiz” mavzusini o qitishda interfaol metodlardan ʻ foydalanish ..........………….......………………………………….……………...3 0 2.2. “Tabiatni asraymiz” mavzusini o‘qitish jarayonida o‘quvchilar nutqini ostirishda topshiriqlar tizimidan foydalanish …………………………………..4 0 III BOB.TAJRIBA-SINOV ISHLARINING TAHLILI VA NATIJALARI 3.1.Tajriba-sinov ishlarini tashkillashtirish va o tkazish metodikasi………..47 ʻ 3.2.Tajriba-sinov ishlari tahlili va yakuniy natijalari………………………..48 XULOSA …………………………………………...………………………50 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……... …………………….……52 1 K I R I SH Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi: Hammamizni tarbiyalagan, voyaga yetkazgan – shu xalq. Barchamizga tuz-nasiba bergan ham – shu xalq. Bizga ishonch bildirgan, rahbar qilib saylagan ham aynan shu xalq. Shunday ekan, biz, birinchi navbatda, kim bilan muloqot qilishimiz kerak – odamlarimiz bilan. Kim bilan bamaslahat ish tutishimiz kerak – avvalo, xalqimiz bilan. Shunda xalqimiz bizdan rozi bo ladi. ʻ Xalq rozi bo lsa, ishimizda unum va baraka bo ladi. Xalq bizdan rozi ʻ ʻ bo lsa, Yaratgan ham bizdan rozi bo ladi. Shu ma’noda, buyuk Alisher Navoiy ʻ ʻ bobomizning «Odamiy ersang, demagil odami, Onikim, yo q xalq g‘amidin g‘ami» ʻ degan satrlarida qanchalik chuqur hayotiy hikmat, falsafa bor. Ya’ni bu dunyoda insonlarning dardu tashvishlarini o ylab yashash – odamiylikning eng oliy ʻ mezonidir, xalqning g‘amidan uzoq bo lgan insonni odam qatoriga qo shib ʻ ʻ bo lmaydi, deb ta’kidlamoqda ulug‘ bobomiz. Bu o lmas satrlar bizning bugungi ʻ ʻ hayotimiz bilan, bizning orzu-intilish va amaliy harakatlarimiz bilan naqadar hamohang ekani odamni hayratga soladi. 1 Mustaqillik yillarida mamlakatimizda yoshlarni vatanparvarlik, milliy an’ana va qadriyatlarimizga hurmat ruhida tarbiyalash, ma’naviy yetuk va jismonan sog‘lom barkamol avlodni voyaga yetkazish, ularning huquq va manfaatlarini himoya qilish borasida muayyan ishlar amalga oshirildi. Shu bilan birga, sohadagi vaziyat va amalga oshirilgan tadbirlar tahlili yoshlarning keng qatlamlariga daxldor bo lgan dolzarb masalalar, ayniqsa, uyushmagan yoshlarning ʻ hayotda o z o rnini topishi uchun munosib sharoit yaratish, ularni har tomonlama ʻ ʻ qo llab-quvvatlash, kasbga yo naltirish va bandligini ta’minlash, tashabbuslarini ʻ ʻ 1 Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz (Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutqi). Toshkent “O’zbekiston” nashriyoti, 2017, 18-bet. 2 rag‘batlantirish borasidagi ishlar talab darajasida tashkil etilmaganidan dalolat bermoqda 2 . Shuning uchun yosh avlodni har tomonlama sog‘lom va barkamol etib tarbiyalash borasidagi ishlarimizni yangi bosqichga ko tarish maqsadidaʻ “Yoshlarga oid davlat siyosati to g‘risida”gi qonunni yangi tahrirda qabul qildik. ʻ Yoshlar haqida gap ketganda, men doim bir narsani o ylayman. Mana, bugungi ʻ kunda qancha-qancha yoshlarimiz chet ellarda ta’lim olmoqda, mehnat qilmoqda. Albatta, ularning orasida o z yo lini topib, begona yurtda hech kimdan kam ʻ ʻ bo lmay yashayotganlari ham ko p. Lekin Vatan sog‘inchi har qanday odamni ham ʻ ʻ qiynaydi. Shuning uchun ular bilan doimiy aloqa o rnatish, ularning huquq va ʻ manfaatlarini himoya qilish, yurtimizga qaytish istagida bo lganlarni qo llab- ʻ ʻ quvvatlash bo yicha ishlarni kuchaytirishimiz zarur. ʻ Shu maqsadda O zbekiston ʻ yoshlari xalqaro assotsiatsiyasi ni tuzish va uning samarali faoliyat yuritishi uchun tegishli sharoit yaratib berishimiz kerak. Yoshlarimiz xorijdagi tengdoshlari bilan ilm-fan, madaniyat, tadbirkorlik, sport va boshqa sohalarda faol muloqotda bo lishlari maqsadga muvofiq. Bu ularning o z salohiyatini dunyo miqyosida ʻ ʻ namoyon etishlari uchun katta imkoniyat yaratadi. Shuning uchun har yili Samarqand shahrida Markaziy Osiyo yoshlari forumi ni o tkazish ko zda ʻ ʻ tutilmoqda. Joriy yilda olib borgan islohotlarimizning eng muhim natijalaridan biri – bu, hech shubhasiz, mamlakatimizda bolalar mehnati va majburiy mehnatga butunlay chek qo yilgani bo ldi. Bunday ijobiy o zgarishlar Xalqaro mehnat ʻ ʻ ʻ tashkiloti va boshqa tuzilmalar tomonidan e’tirof etilgani e’tiborga loyiq, albatta. Biz bundan buyon ham ingliz tili va boshqa xorijiy tillarni chuqur o qitish ʻ masalasiga ustuvor ahamiyat qaratamiz. Shu bilan birga, biz uchun zarur bo lgan ʻ mutaxassisliklar bo yicha ta’lim olish va kadrlar malakasini oshirish ishlarini keng ʻ ko lamda yo lga qo yamiz. ʻ ʻ ʻ Bu haqda so z yuritganda, aytish lozimki, biz ulug‘ ʻ bobolarimizning munosib davomchilari bo ladigan yetuk insonlarni tarbiyalash ʻ masalasiga, afsuski, yetarlicha ahamiyat bermadik. Holbuki, intellektual va madaniy salohiyatning qanday noyob boylik ekani, nodir talant egalarini tarbiyalab 2 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyevning “Yoshlarga oid siyosati samaradorligini oshirish va O’zbekiston “Yoshlar ittifoqi” faoliyatini qo’llab quvvatlash” to’g’risidagi farmoni. Internet ma’lumotlari. 1-bet. 3 kamolga yetkazish hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanini unutishga haqqimiz yo q.ʻ Rivojlangan mamlakatlar bugungi yuksak taraqqiyot darajasiga aynan shuning hisobidan yetgani – bu ham haqiqat 3 . Bugun gap xalqimiz, Vatanimizning taqdiri va kelajagi, jondan aziz bolalarimizning baxti va kamoli haqida bormoqda. Shunday ulug‘ maqsadlar yo lida barchamiz belimizni mahkam bog‘lab ishlashimiz, bor aql-zakovatimiz, ʻ bilim va tajribamizni, jonajon Vatanimizga farzandlik mehrimiz va sadoqatimizni safarbar etishimiz kerak. O zimiz o zimizga xiyonat qilmasak, o zimiz o zimizni ʻ ʻ ʻ ʻ aldamasak, halol-pok bo lib mehnat qilsak, men aminman, ko zlagan barcha ʻ ʻ marralarimizga albatta yetamiz. 4 Mustaqil O zbekistonimizning yanada ravnaq topishida barkamol shaxsni ʻ , komil insonni har tomonlama tarbiyalash eng dolzarb vazifalardan biridir. Boshlang‘ich ta’lim – shaxs shakllanishi davrining eng muhim bosqichi. Bu davr bola ong ostida olamni anglash, tasavvur va bilimlar poydevorini tiklash pallasi bo lgani uchun ham nozik e’tibor talab etadi. Ayni shu pallada bola o zida ʻ ʻ «o quvchi shaxsi»ni yaratadi, maktabga va ta’lim olishga nisbatan qiziqishni, ʻ mehrni tuyadi, ilm yo lidagi kelgusi natijalar uchun kuch to plashni boshlaydi. Bu ʻ ʻ esa, zamonaviy pedagogika oldidagi doimiy va murakkab masala sifatida darsliklarning g‘oyaviy, tarbiyaviy va ma’rifiy saviyasiga jiddiy yondashishni talab etadi. 1-4-sinflar uchun yaratilgan yangi zamonaviy maktab darsliklari "4K" modeliga asoslangan innovasion yondashuvni taqdim etadi . Ushbu metodologiya bolalarning har tomonlama rivojlanishiga qaratilgan bo‘lib, quyidagi asosiy kompetensiyalarni o‘z ichiga oladi: kollaboratsiya - o‘quvchilarga hamkorlik qilish, samarali fikr almashish va o‘zaro qo‘llab-quvvatlash ko‘nikmalarini o‘rganishga ko‘maklashadi; 3 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. Toshkent, “O’zbekiston” nashriyoti, 2018. 72-bet. 4 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. Toshkent, “O’zbekiston” nashriyoti, 2018. 78-bet. 4 kommunikativlik - o‘quvchilar o‘z fikrlarini aniq va ravshan ifodalashga, suhbatdoshni tinglashga va tushunishga, ma’lumotni yetkazishda til vositalaridan unumli foydalanishga o‘rganadilar; kreativ fikrlash - o‘quvchilar o‘z maqsadlariga erishish uchun yangi yondashuvlarni qo‘llashni o‘rganadilar, innovatsion yechimlarni ishlab chiqadilar va ijodiy muammolarni hal qilish ko‘nikmalariga ega bo‘ladilar; kritik fikrlash - o‘quvchilar muammolarga analitik nuqtayi nazardan yondashishni o‘rganadilar va mantiqiy fikrlash asosida o‘z nuqtai nazarini shakllantiradilar. Boshlang‘ich sinflar uchun ushbu yangi darsliklar o‘quvchilarni har tomonlama rivojlantirish, nafaqat bilim, balki zamonaviy jamiyatga muvaffaqiyatli moslashish uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalarni shakllantirishga qaratilgan. Maktabga endi qadam qo‘ygan bolalarga yangi darsliklar tayyorlashda “4K” modelidan foydalanish ko‘plab sinovlardan o‘tgan, muhimi, zamonaviy yondashuvdir. Avvallari bolalarning yozuviga ko proq e’tibor qaratilgan,ʻ diktanatlar yozdirilgan. Yangi tajriba bilan esa bolalarning tanqidiy fikrlashi, o z ʻ fikrini erkin bayon eta olishiga ko‘proq ahamiyat beriladi. Zamonaviy boshlang‘ich ta’lim uchun istiqbolli ustivor yo nalishlardan ʻ biri, bu shaxsni umuminsoniy va milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashga yo naltirilgan ta’lim jarayonidir. Kichik maktab yoshidagi bolalarda milliy axloq ʻ tarbiyasi, ma’naviy-ma’rifiy, nafosat va jismoniy tarbiya muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda o quv materiali shaklida berilgan ta’lim o quvchilar nutqini o stirish, ʻ ʻ ʻ turli shaklda axloqiy-ma’naviy tarbiya me’yorlarini hamda umuminsoniy qadriyatlarni o quvchilar ongiga singdirish nazarda tutiladi. ʻ Birinchi Prezidentimiz “Tarixiy xotirasiz - kelajak yo q” asarida komil ʻ inson tushunchasiga aniq ta’rif keltirganlar. “Komil inson deganda biz, eng avvalo, ongi yuksak, mustaqil fikrlay oladigan, xulq – atvori i bilan o zgalarga ibrat bo la oladigan, bilimli, ma’rifatli kishilarni tushunamiz” ʻ ʻ 5 . Ta’lim tizimi va maktab oldiga maqsad qilib, ya’ni komil insonni tarbiyalab voyaga yetkazish qo yildi. Ta’lim sohasida olib borilayotgan islohatlarning ʻ 5 Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Тошкент “Шарқ” нашриёти, 1998, 6 – бет. 5 tub mohiyati ta’lim mazmuni va shaklini takomillashtirishga qaratilgan. O zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligiga erishgandan keyin iqtisodiy hamdaʻ ijtimoiy rivojlanishning o ziga xos yo liga ega bo ldi. Mustaqillik omili ta’lim ʻ ʻ ʻ sohasini ham tubdan yangilash zaruriyatini vujudga keltirdi. Ma’lumki, boshlang‘ich ta’lim-tarbiya tizimining poydevori hisoblanadi. Boshlang‘ich sinflarda o quvchilarning bilim, umummadaniy va axloqiy ʻ ko nikmalari, savodxonlik, nutq o stirish malakalari rivojlantiriladi. Bu haqda ʻ ʻ Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov shunday degan edi: “Bolaning dunyoqarashi, didi, salohiyati shakllanadigan boshlang‘ich sinflarda eng yetuk, eng tajribali murabbiylar berkitib qo yilishini oddiy mantiqning o zi talab etadi” ʻ ʻ 6 . Shuning uchun ham boshlang‘ich sinf o quvchilarining kamol topishida, ʻ komil inson bo lishida ularning nutqini o stirish muhim hisoblanadi. Zero, inson ʻ ʻ muloqotining eng go zal, zavqli vositalaridan biri hisoblanadi. Boshlang‘ich sinfda ʻ nutq o stirish, savod o rgatish davridan boshlanadi. O quvchilar nutqini aniqlashda ʻ ʻ ʻ baland ovozda ravon gapira olishi, savollarga qisqa yoki to liq javob berishi, rasm ʻ asosida hikoya qilib bera olishi, berilgan so zlardan foydalanib, bog‘lanishli nutq, ʻ hikoya tuza olish kabi mezonlardan foydalaniladi. Boshlang‘ich sinf o quvchilariga ta’lim-tarbiya berishdagi muhim vazifalardan asosiy qismi o qish ʻ ʻ mashg‘uloti orqali amalga oshiriladi. Nutq o stirish mashg‘ulotlarida o quvchilarga ʻ ʻ dasturda nazarda tutilgan mavzular orqali bilimlar beriladi. O qish ko nikmalari ʻ ʻ takomillashtirilib boriladi. O qish darslari orqali o quvchilar to g‘ri, ravon, ongli, ʻ ʻ ʻ tez va ifodali o qishga o rgatiladi. Bolalar bu jarayonda kitob bilan ishlash ʻ ʻ ko nikmasiga ega bo ladilar, ularda kitobga bo lgan muhabbat ortadi. ʻ ʻ ʻ Mashg‘ulotlarda, asosan, bolalarning og‘zaki nutqi o stiriladi, ʻ o rganilayotgan badiiy asarlarni tahlil qilish orqali ularning so z boyligi orta ʻ ʻ boradi. O qilgan matnlarning mazmunini o rganishga yordam beradigan ʻ ʻ so zlarning ma’nosini tushuntira olishga, ma’noli so z va ifodalarni topishga ʻ ʻ o rgana boradi. O qilganlarni tahlil qilishda ularni qismlarga ajratish, ular orasidagi ʻ ʻ 6 “Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori”. Toshkent. “Sharq” nashriyoti – matbaa konserni. 1998 – yil, 7 – bet. 6 bog‘lanishni belgilash, chog‘ishtirish, umumlashtirish o rganilayotgan matndanʻ muhim o rinlarni topa bilish, tushintira olish, isbotlash va shular orqali o quvchilar ʻ ʻ tafakkurini o stirish vazifasi kiradi. Shuningdek, erkin fikrlashga o rgatadi. Bu ʻ ʻ borada Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning quyidagi nutqlarini keltirish mumkin. “Demokratik jamiyatda bolalar, umuman, har bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Agar bolalar erkin fikrlashni o rganmasa, ʻ berilgan ta’lim samarasi past bo lishi muqarrar. Albatta , bilim kerak. Ammo ʻ bilim o z yo liga. Mustaqil fikrlash ham katta boylikdir” ʻ ʻ 7 . “Ta’lim to g‘risida”gi Qonun, Davlat ta’lim standartlari boshlang‘ich ʻ ta’limni takomollashtirishga alohida talablarni qo ymoqda. ʻ Bu esa o z navbatida ʻ o quvchilarning nutqini o stirishni taqozo etadi. Shu bois o qish darslarini ʻ ʻ ʻ takomillashtirish, matn ustida ishlashga ijodiy yondashish, o quvchilarning ʻ mustaqil fikrlashga o rgatish, ularni komil inson qilib tarbiyalash, malakaviy ʻ bitiruv ish mavzusining dolzarbligi ko rsatadi. ʻ O quvchilarni savodli, oz fikrini to g‘ri va erkin bayon qila oladigan, nutq ʻ ʻ madaniyatiga ega kishilar qilib tarbiyalash vazifasi dastlab boshlang‘ich ta’lim bosqichida amalga oshiriladi. Nutqni yaxshi egallagan, o z tilining ʻ imkoniyatlaridan keragicha foydalana oladigan o quvchi, albatta, boshqa o quv ʻ ʻ predmetlarini ham ancha oson va to liq o zlashtiradi, ularda bilim va madaniyatga ʻ ʻ bo lgan intilish kuchayadi. ʻ Ona tili va o qish savodxonligi darslari davomida o quvchilar ʻ ʻ “Tabiatni asraymiz” mavzusini o rganishda ona-yurt O zbekiston tabiatini asrashni, tabiatni ʻ ʻ asramaslik natijasida Orol dengizining qurishi, qurg‘oqchilik kabi boshqa global ekologik muammolarning yuzaga kelishi hamda insoniyatni tashvishga solishi, bu kabi ekologik muammolar bugungi kunda insoniyatdan tabiatga nisbatan ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishni, tabiiy boyliklardan unumli va tejamkor tarzda foydalanishni taqozo etishni o rganadi. ʻ Respublikamiz iqlimi, tabiati o simlik va hayvonot olami haqida boshlang‘ich bilimlar shakllantiriladi. Shunisi ʻ ham borki, bolaning olamni tanishi, o z yurtini suyishi, tug‘ilib o sgan joy ʻ ʻ 7 Karimov. I. A. Yoshlarimiz – xalqimizning ishonchi va tayanchi. Toshkent. “Ma’naviyat”, 2006. 49-bet. 7 xususiyatlarini o rganishdan boshlanadi. Erta tongdan u zulmatni quvgan quyoshʻ olamni qanday jilolarda yoritishini kuzatadi, ona-zamin izini hidlaydi, o simliklar ʻ va qushlar harakatiga sinchkov nazar tashlaydi. 3 -sinf ona tili va o qish savodxonligi darslarida o quvchilarga ʻ ʻ “Tabiatni asraymiz” mavzusini o rgatishda ularni tabiatga muhabbat ruhida tarbiyalashga ʻ o rgatish, tafakkur qilish faoliyatlarini kengaytirish, ularda erkin fikrlay olish, o z ʻ ʻ fikrlarini og‘zaki va yozma ravishda ravon bayon qila olishda, jamiyat a’zolari bilan ushbu mavzu bo yicha bemalol fikrlay olishga ko nikma va malakalarini ʻ ʻ rivojlantirishga xizmat qiladi. 3-sinf o quvchilariga ʻ “Tabiatni asraymiz” mavzusini o rgatishda o quvchilarni tabiatga muhabbat ruhida tarbiyalashga ʻ ʻ o rgatishdan asosiy maqsad o quvchilarni tabiat haqidagi mavzular bilan yaqindan ʻ ʻ tanishtirish, vatanga muhabbat tuyg‘usini tarkib toptirish, mehnatsevarlikka o rgatish, mehnatni ulug‘lash, ota-onaning mehnatini qadrlash, boy ma’naviy ʻ merosdan bahramand qilish, atrof-muhitni ifloslantirmaslik uchun tabiatni asrab- avaylash lozim bo‘lgan tushunchalarni singdirishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: 3-sinf ona tili va o qish ʻ savodxonligi “Tabiatni asraymiz” mavzusini o qitishda o quvchilar nutqini ʻ ʻ o stirish ʻ , kritik va kreativ fikrlash muhim hisoblanadi. Shu bois o quvchilarni bu ʻ mavzuni o qitishda o quvchilarni tabiatga muhabbat ruhida tarbiyalash yo llarini ʻ ʻ ʻ to g‘ri belgilash, o quvchilarning mavzularini o qish va uqish sanati so z boyligi ʻ ʻ ʻ ʻ hamda nutqi ustida ishlashning samarali yo llari, uni sinovdan o tkazish, shu ʻ ʻ asosida tavsiyalar tayyorlashdan iboratdir. Bitiruv malakaviy ishining obyekti. 3-sinf ona tili va o qish savodxonligi ʻ “Tabiatni asraymiz” mavzusini o qitishda o quvchilarni ʻ ʻ “4K” ko‘nikmalarini rivojlantirish hamda nutqini o stirish ʻ jarayoni bo lib sanaladi. ʻ Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati: 3-sinf ona tili va o qish ʻ savodxonligi darsligidan “Tabiatni asraymiz” mavzusini o qitish ʻ orqali o quvchilarni tabiatga muhabbat ʻ ruhida tarbiyalash, tabiatni asrab-avalash, o quvchilar nutqini o stiris ʻ ʻ h , ularni erkin, kritik fikrlashga undash hamda pedagogik texnologiyalar asosida ta’lim samaradorligini oshirish bo yicha qilingan ʻ 8 tahlillarning mavjudligi va ularning ilmiy xulosalanganligi bitiruv malakaviy ishining qimmatini oshiradi. Bitiruv malakaviy ishining predmeti. 3-sinf ona tili va o qishʻ savodxonligi darsligidan “Tabiatni asraymiz” mavzusini o qitishda ʻ o quvchilar ʻ ning “4K” ko‘nikmalarini rivojlantirish hamda nutqini o stirish ʻ jarayonidir. Bitiruv malakaviy ishining belgilangan maqsadidan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalarni bajarish rejalashtirildi:  3-sinf o quvchilarning ʻ ona tili va o qish savodxonligi ʻ fanidan bilimning mavjud ahvolini tekshirish, maktablarda bu fanni o qitish bo yicha yo l ʻ ʻ ʻ qo yilayotgan kamchiliklarni aniqlash, uning sabablarini tahlil qilish, qo lga ʻ ʻ kiritilgan ilg‘or tarbiyalarni umumlashtirish; Bitiruv malakaviy ish bilan bog‘liq bo lgan metodik adabiyotlarni o rganish; ʻ ʻ  3-sinf o quvchilarining yosh xususiyati va o quv imkoniyatlaridan ʻ ʻ kelib-chiqqan holda tabiatni asrash haqidagi mavzularni o qitishda o quvchilarni ʻ ʻ tabiatga muhabbat ruhida tarbiyalash, “4K” ko‘nikmalari va nutqini o stitishga ʻ beriladigan topshiriqlar tizimini ishlab chiqish;  3 -sinf ona tili va o qish savodxonligi ʻ darslarida tabiat va tabiatni asrash haqidagi mavzularni o qitishda o quvchilarni ʻ ʻ tabiatga muhabbat ruhida tarbiyalash “4K” ko‘nikmalari hamda nutqini o stirishning ʻ eng qulay, samarali yollari vositalari, usullarini aniqlash. Bitiruv malakaviy ishining metodologik asosi: O zbekiston ʻ Respublikasining “Ta’lim to g‘risida”gi Qonuni, O zbekiston Respublikasining ʻ ʻ “Davlat tili to g‘risida”gi Qonuni, boshlang‘ich ta’lim bo yicha Davlat ta’lim ʻ ʻ standartlari, Milliy o quv dasturi, 3 ʻ -sinf ona tili va o qish savodxonligi darsligi, ʻ 3 - sinf ona tili va o qish savodxonligi ʻ darsligi o qituvchi kitobi, ona tili o qitish ʻ ʻ metodikasi darsligi, didaktik materiallar, pedagogik, psixologik va pedagogik texnologiyaga oid metodik adabiyotlar tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishining yangiligi: 3-sinf ona tili va o qish ʻ savodxonligi darsligidan “Tabiatni asraymiz” bo limiga oid mavzularni o qitish ʻ ʻ 9 orqali tabiatni asrab-avaylash, o‘quvchilarni tabiatga muhabbat ruhida tarbiyalash, “4K” ko‘nikmalari hamda og‘zaki nutqini o s’tirish bo yicha zaruriy bilim,ʻ ʻ malaka va ko nikmalar tizimi belgilandi, o quvchilarning so z zahirasi va nutqni ʻ ʻ ʻ shakllantirish hamda rivojlantirishning samarali metod, vosita va usullari aniqlandi, 3-sinf o quvchilari ta’lim jarayonining faol ishlovchisiga aylantirish ʻ yo llari ishlab chiqildi; ʻ 3-sinf ona tili va o qish savodxonligi darsligidan ʻ “Tabiatni asraymiz” mavzusini o qitish ʻ da o quvchilar faolligi oshdi, mavzularda ilgari ʻ surilgan g‘oya o quvchilar tomonidan oson tushunishga erishildi, nazariy bilimlar ʻ oson egallandi hamda o quvchilarning ʻ “Tabiatni asraymiz” mavzus iga bo lgan ʻ qiziqishlarini yanada kengroq ortishiga imkon yaratildi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi: Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, xulosa, asosiy adabiyotlar ro yxatidan iborat. ʻ 10 I BOB. ONA TILI VA O QISH SAVODXONLIGI DARSLIGIDAGIʻ “TABIATNI ASRAYMIZ” MAVZUSINI O RGATISHNING ILMIY- ʻ METODIK ASOSLARI 1.1. 3-sinf ona tili va o qish savodxonligi darsligidagi “Tabiatni asraymiz” ʻ mavzusini o qitish ʻ ning ta’limiy-tarbiyaviy ahamiyati Mamlakatimiz istiqlol yo‘lidagi birinchi qadamlaridanoq, buyuk ma’naviyatimizni tiklash va yanada yuksaltirish milliy ta’lim-tarbiya tizimini takomillashtirish, uning milliy zaminini mustahkamlash, zamon talablari bilan uyg‘nlashish asosida jahon andozalari va ko‘nikmalari darajasiga chiqarish maqsadida katta ahamiyat berilgan. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, “Biz o‘z iste’dodli, fidoiy farzandlarimizga bilim va kasb cho‘qqilarini zabt etish uchun qanot berishimiz kerak 8 ” . Bu qanotning rivojlanishida boshlang‘ich ta’limning roli kattadir . Shuning uchun ham Birinchi Prezidentimiz “Bolaning jismoniy va psixologik rivojlanishidagi eng asosiy davr – bu boshlang‘ich sinf davridir 9 ” bejizga aytmaganlar. Boshlang‘ich sinflarning o‘qish darslari o‘z mohiyati, maqsad va vazifalariga ko‘ra ta’lim tizimida alohida o‘rin tutadi. Negaki uning zaminida savodxonlik va axloqiy-ta’limiy tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham boshqa predmetlar ta’limini o‘qish ta’limisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Bu borada u zviylashtirilgan davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturida “O‘qish bolalarning nutq boyligini o‘stirish, adabiy-estetik tafakkurini kamol toptirish, mustaqil fikrlashga o‘rgatishning muhim omilidir. Shuning uchun ham boshlang‘ich ta’lim tizimida muhim o‘quv predmeti ta’lim berish, kamol toptirish va tarbiyalash vositasi hisoblanadi 10 ”-deb ko‘rsatilgan. Boshlang‘ich sinflarning o‘qish darslari o‘z mohiyati, maqsad va vazifalariga ko‘ra ta’lim tizimida alohida o‘rin tutadi. Negaki uning zaminida savodxonlik va axloqiy-ta’limiy tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham boshqa predmetlar ta’limini o‘qish ta’limisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. O‘quvchi matnni to‘g‘ri, tez, 8 Баркамол авлод орзуси (Тузувчилар: Қурбонов Ш., Саидов Ҳ., Аҳлиддинов Р.). Тошкент “Шарқ” нашриёти, 1999, 104 -бет. 9 I.A.Karimov. Amalga oshirayotgan islohotlarimizni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyat qurish – yoriq kelajagimizning asosiy omilidir. O’zbekiston Respublikasi Konstitytsiyasi qabul qilinganligining 21 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi.”Xalq so’zi” gazetasi.2013-yil,7-dekabr. 10 Uzviyalshtirilgan Davlat ta’lim standarti va o’quv dasturi. Toshkent, 2017, 63-bet. 11 tushunib o‘qish, mazmunini o‘zlashtirish bilan ilk bor o‘qish darslarida yuzlashadi. O‘qish darslari orqali o‘quvchilarning Davlat ta’lim standartlari (DTS) talablari bo‘yicha o‘zlashtirishlari ko‘zda tutilgan o‘quv-biluv ko‘nikma-malakalari hamda bilimlarni egallashlariga yo‘l ochiladi. Aynan o‘qish ta’limida insonning, avvalo, o‘zligini, qolaversa olamni anglashga bo‘lgan intilishlariga turtki beriladi. Shu maqsadda 3-sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsligida “Mustaqillik maydoni”, “Baraka daryosi”, “Antarktida – muz saltanati”, “Dunyo okeanlari”, “Salomatlik garovi”, “G‘aroyib bolalar”, “O‘zbekistonning o‘ziga xos tabiati”, “Vitaminlar”, “Tabiatni asraymiz”, “Virus nima?”, “Dangasalik – yomon illat”, “Tomorqa”, “Yetti xazina”, “Qizil sayyora”, “Jamg‘arma pullari”, “Zamonaviy texnologiyalar”, “Teleskop – osmonga qo‘yilgan narvon”, “Mikroskop zarrabin”, “Aqlli yordamchi”, “So‘zdan so‘zning farqi bor”, “Ism qanday qo‘yiladi”, “Nutqimiz bezagi”, “San’at va madaniyat”, “Sayyohlari ko‘p diyor”, “Ertaklar yaxshilikka yetaklar”, “O‘zim xarid qilaman”, “Birovning mulki” kabi ona tabiat, atrofimizni o‘rab turgan olam, Vatanimiz tarixi va bugungi qiyofasi, ixtirolar, kattalar va bolalar hayoti, mehnatsevarlik, istiqlol va milliy-ma’naviy qadriyatlar, xalqlar do‘stligi va tinchlik kabi turli mavzular bo‘yicha atroflicha tushunchalar berishga mo‘ljallangan badiiy, axloqiy-ta’limiy, ilmiy-ommabop asarlar kiritiladi. O‘qish darslari savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni bo‘g‘in, so‘z va gaplar bilan tanishtirish va ularni o‘qish, rasmlar asosida hikoya qilish tarzida uyushtirilsa, o‘qish texnikasi egallangandan so‘ng o‘qish muayyan mavzular bo‘yicha tanlangan badiiy, ilmiy-ommabop matnlar yuzasidan olib boriladi. Boshlang‘ich sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsligiga kiritilgan muayyan mavzular o‘quvchilarni badiiy adabiyotning sehrli olamiga olib kirishi, mantiqiy fikrlashi, dunyoqarashlarini to‘g‘ri shakllantirishga qaratilishi bilan belgilanadi. Shunga ko‘ra, o‘qish savodxonligi darslarining yetakchi xususiyati o‘quvchilarning savodxonligini ta’minlash bilan birga o‘quvchilarni milliy qadriyatlar asosida yuksak axloqiy fazilatlar ruhida tarbiyalashga qaratiladi. Boshlang‘ich sinflarning o‘qish savodxonligi darslarida o‘rganiladigan asarlarning mavzu doirasi ancha keng bo‘lib, ular ona tabiat, yil fasllari, xalq 12 og‘zaki ijodi, mehnatga muhabbat, asosiy bayram sanalari, rivojlanib borayotgan texnika olami, ijtimoiy hayot, milliy istiqlol va ma’naviyat kabi umumiy mavzular doirasida birlashtirilgan. O‘qish savoxonligi darslari uchun tanlangan mavzular o‘quvchilarga kundalik hayot, mustaqillikni mustahkamlash va insoniy munosabatlar bo‘yicha ham bilim va tarbiya berishni ko‘zda tutadi. Bular ichida istiqlol, vatan, ma’naviyat va tabiat haqidagi mavzular alohida ajralib turadi. Ulardan ko‘zlangan maqsad o‘zlikni anglash, istiqlol, vatan va tabiat bilan bog‘liq tuyg‘ularni uyg‘otishdir. Vatanparvarlik, atrofimizdagi olam, mehnatsevarlik kabi mavzular ona tili va o‘qish savodxonligi darsliklaridagi keng qamrovli mavzulardan bo‘lib, bu mavzular atroflicha tahlilga tortiladi. Ijtimoiy-tarixiy mazmundagi mavzular Vatanimiz o‘tmishi, xalqimiz hayoti, mardonavor kurashi, ulug‘ siymolar tomonidan amalga oshirilgan ishlar, tarixiy sanalar to‘g‘risida muayyan tasavvur beradi. Bu xildagi asarlar o‘quvchilarni faqat o‘tmishimiz bilan tanishtirib qolmasdan, Vatan oldidagi farzandlik burchi va mas’uliyatini teran anglashga ham yordam beradi. Ularda Vatanga muhabbat tuyg‘usi shu tariqa shakllanadi. Vatanimiz o‘tmishi haqida hikoya qilingan asarlar bilan tanishish va ularni tahlil qilish jarayonida o‘quvchilar o‘tmish bilan bugungi kunni taqqoslash imkoniga ega bo‘ladilar, jamiyat taraqqiyoti xususida qisqacha bo‘lsa-da, tushuncha hosil qiladilar. Tabiatga oid mavzular yordamida o‘quvchilar tabiatdagi o‘zgarishlar, bugungi kundagi ekologik muammolar, yil fasllarining almashinuvi, hayvonot olamiga doir bilimlarni egallaydilar. Bunday mavzudagi asarlar o‘quvchilarni kuzatuvchanlikka, tabiatni sevishga, unga nisbatan to‘g‘ri munosabatda bo‘lishga o‘rgatadi. Bola qalbi haqiqatlar saqlab qo‘yiladigan muzxona bo‘lmasligi kerak. O‘qish savoxonligi darslarida o‘quvchilarni axloqiy tarbiyalashda tabiat, tabiatni asrash haqidagi asarlarni o‘qish, ularni go‘zallik ruhida tarbiyalsh juda katta ahamiyatga ega. Sinfdan sinfga o‘tish bilan bolalarga ona tabiat haqida bilimlari kengaya va chuqurlasha boradi. Ona tili va o‘qish savodxonligi kitobiga kiritilgan tabiat va kishilar mehnati haqidagi yuksak badiiy asarlarni o‘qib, tahlil qilish bilan bolalar o‘z bilimlarini borliq haqidagi yangi ma’lumotlar bilan boyitadilar, ularda 13 tabiatga muhabbat tarbiyalanadi, ular tabiat boyliklariga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishga o‘rganadilar. Tabiat tasviriga oid matnlar ustida ishlashda tabiat bag‘riga sayohat uyushtirilib, bolalar kuzatuvchanlikka o‘rgatilsa, vatanparvarlikka oid asarlar tahlili vatanning dongdor kishilari bilan uchrashuvlar yoki mavzuga daxldor kinofilmlar namoyishi vositasida amalga oshirilsa, dars samaradorligi yanada ortadi. Umuman, “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsliklaridagi barcha mavzular o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berish bilan birga, ularning lug‘atini boyitishga, og‘zaki va yozma nutqini to‘g‘ri shakllantirish va nutq madaniyatini o‘stirishga ham e’tibor qaratiladi. “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsliklarida materiallarning sinfdan sinfga o‘tgan sari mavzu jihatidan ham, mazmun jihatidan ham kengaya borishi hisobga olingan. Masalan, 1-sinfda o‘rgatiladigan mavzular 2-4-sinflarda kengaytirilgan holda davom ettirilgan. Bu esa o‘quvchilarning oldingi bilimlari to‘ldiradi va boyitadi. Uzluksiz ta’limning boshqa bosqichlaridan farqli o‘laroq, boshlang‘ich sinflarning ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida o‘quvchilarning o‘qish malakalarini shakllantirish, asar matni ustida ishlash ta’limning didaktik maqsadi hisoblanadi. U turli mavzudagi matnlar ustida ishlash orqali ma’naviy-axloqiy, adabiy-estetik tarbiya bilan chambarchas bog‘lab olib boriladi. Darsliklardagi har bir mavzu uchun tanlangan matnlarning janriy rang- barangligiga, poetik mukammalligiga, o‘quvchilarning bilim darajasi va yosh xususiyatlariga mos kelishiga alohida e’tibor qaratiladi. O‘quvchilar darsliklar yordamida o‘zlashtiriladigan bilim, ko‘nikma va malakalarining kelajak hayotda zarur bo‘lishini tushunib yetishishlariga erishish o‘qituvchilar oldidagi muhim vazifalardandir. Boshlang‘ich ta’lim bo‘yicha DTS va “Ona tili va o‘qish savoxonli” o‘quv dasturida o‘qish ta’limi oldiga qo‘yilgan talablarni amalga oshirish sinfda o‘qishni to‘g‘ri tashkil qilish, o‘qitish bosqichlari, tamoyillari va metodlari, birinchi navbatda, ilg‘or pedagogik texnologiyalardan o‘rinli foydalanishga ko‘p jihatdan bog‘liqdir. Umuman olganda, o‘qish darslari oldiga qo‘yiladigan didaktik vazifalar quyidagilardan iborat: 14 1. O‘quvchilarda yaxshi o‘qish sifatlari: to‘g‘ri, tez, ongli, ifodali o‘qish malakalarini shakllantirish. 2. O‘quvchilarni kitobdan foydalanishga, undan kerakli bilimlarni olishga o‘rgatish, kitobga muhabbat uyg‘otish; ularni oddiy kitobxondan chuqur mulohaza yurituvchi, ijodkor kitobxon darajasiga ko‘tarish. 3. O‘quvchilarning atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va boyitish hamda ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish. 4. O‘quvchilarni axloqiy, estetik jihatdan yetuk va mehnatga muhabbat ruhida tarbiyalash. 5. O‘quvchilarning bog‘lanishli nutqini va adabiy-estetik tafakkurini o‘stirish. 6. O‘quvchilarning xayolot olamini boyitish. 7. Elementar adabiy tasavvurlarni shakllantirish. Har bir ta’limiy vazifani bajarishning aniq va ilmiy metodik usullari mavjud bo‘lib, ular zamonaviy o‘qitish usullari bilan boyitib borilmoqda. Bu vazifalar boshqalari bilan o‘zaro bog‘liq holda va sinfdan tashqari o‘qish mashg‘ulotlari jarayonida hal qilinadi. O‘qish malakasi va uning sifatlari: to‘g‘ri, tez, ongli o‘qish Dastur talablarini to‘liq bajarish va amalga oshirish uchun, birinchi navbatda o‘qish ko‘nikmalarini to‘g‘ri va puxta egallash va takomillashtirib borish zarur. O‘qish ko‘nikmalari savod o‘rgatish jarayonida shakllanadi, o‘qitishning keyingi bosqichlarida takomillashadi. O‘qish malakalarining sifatlariga badiiy asar matnini to‘g‘ri, tez, ongli va ifodali o‘qish kiradi. O‘qish darslarida o‘quvchilarning o‘qish malakalari shakllantiriladi va takomillashtiriladi. O‘qish malakasining sifatlari o‘zaro bog‘liq bo‘lib, ularning asosiysi ongli o‘qish hisoblanadi: o‘quvchi matnni tez va to‘g‘ri o‘qisa-yu, anglab o‘qimasa yoki uning tez o‘qishi natijasida boshqalar matn mazmunini tushunmasa, to‘g‘ri o‘qisa-yu, o‘ta sekin o‘qisa, nutq birliklari orasida pauzalarga e’tibor bermasa, matnda ifoda etilayotgan fikr tushunilmaydi. Muayyan tezlikda va to‘g‘ri o‘qish ongli o‘qishga xizmat qiladi; to‘g‘ri, tez va ongli o‘qish esa ifodali o‘qishning asosi hisoblanadi. O‘qish malakalarini egallash maktabda o‘qitiladigan 15 barcha predmetlarni muvaffaqiyatli o‘zlashtirishning muhim sharti hisoblanadi. O‘qish faoliyatning asosiy turi bo‘lib, o‘quvchilarni g‘oyaviy-siyosiy, aqliy, estetik va nutqiy tomondan rivojlantirish uchun juda katta imkoniyat yaratadi. Bu jarayon esa o‘qish malakalarini o‘stirish va takomillashtirish ustida sistematik va maqsadga muvofiq ishlashni talab qiladi. O‘qish malakasini egallash ancha murakkab bo‘lib, uni shakllantirish uzoq vaqtni talab etadi. Psixolog T. G. Yegorov o‘zining “Ocherki psixologii obucheniya detey chteniyu” nomli asarida o‘qish malakalarini shakllantirish jarayonini uch bosqichga ajratadi: analitik bosqich, sintetik bosqich va avtomatlashgan bosqich. Analitik bosqich savod o‘rgatish davriga to‘g‘ri keladi, bunda so‘zni bo‘g‘in-harf tomonidan tahlil qilish va bo‘g‘inlab o‘qish malakasi shakllantiriladi. Sintetik bosqich uchun so‘zni sidirg‘a o‘qish xarakterlidir; bunda so‘zni ko‘rish orqali idrok qilish va uning talaffuzi so‘z ma’nosini anglash bilan asosan mos keladi. O‘qish so‘z ma’nosini idrok qilish bilan amalga oshadi. O‘quvchilar sintetik bosqichga 3-sinfda o‘tadilar. Bundan keyingi yillarda o‘qish avtomatlasha boradi. O‘qish darslarida asar ustida ishlashni shunday tashkil etish kerakki, asar mazmunini tahlil qilish o‘qish malakalarini takomillashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lsin. To‘g‘ri o‘qish deganda biz nimalarni nazarda tutamiz: bunda biz asarning grammatik formalarini buzmasdan so‘zdagi biror tovush yoki bo‘g‘inni tushirib qoldirmasdan ortiqcha tovush yoki bo‘g‘in qo‘shmay harflar o‘rnini almashtirmay aniq tafakkur qilib, so‘zda urg‘uni to‘g‘ri qo‘yib o‘qish tushuniladi. To‘g‘ri o‘qish so‘zning uzun qisqaligiga o‘quvchining so‘z bilan qanchalik bo‘lishiga so‘zning bo‘g‘in va morfemik tarkibiga ham bog‘liq. Maktab tajribasi va maxsus tekshirishlarning ko‘rsatgichlariga ko‘ra o‘quvchilar ko‘pincha ma’nosini tushunmaydigan so‘zlarni o‘qishda uning mazmunini tushunishni qiyinlashtiradigan so‘zlarning leksik ma’nosini tushuntirish, o‘qilishi qiyin bo‘g‘inli yoki morfemik tarkibli so‘zlarni asarni o‘qishdan oldin bo‘g‘inlab o‘qitish vazifalarni tushunarli qilib topshirish, darsda matnni diqqat-e’tibor bilan o‘qish uchun sharoit yaratish, oldin matnni ichda o‘qish, matnni ovoz chiqarib o‘qishga tayyorlanish maqsadida o‘quvchilarning individual xususiyatlarini 16 hisobga olgan holda, ularning o‘qishini muntazam tekshirib turish, shuning bilan birga o‘quvchilarni normal o‘qishga ham o‘rgatish kerak. Normal tezlikda o‘qish matnni mazmunini tushunishni, o‘qishning ongliligini ta’minlaydi. Juda tez o‘qish yoki, o‘ta sekin o‘qish matn mazmunini tushunishni qiyinlashtiradi. O‘qish tezligi bir daqiqada o‘qiladigan so‘zlar soni bilan belgilanadi. O‘qish tezligini tekshirganda o‘qituvchi o‘qiladigan meteriallarning xarakterini, ya’ni g‘oyaviy-tematik murakkabligini so‘z va gaplarning tuzilishini ularning bolalar nutqida qay darajada ishlatilishini, shuningdek, o‘qishni to‘g‘ri va ongli bo‘lishini hisobga oladi. O‘quvchilarning o‘qish tezligi har xil bo‘ladi, o‘qituvchining vazifasi barcha o‘quvchilarni o‘qish tezligini iloji boricha bir xillikka keltirishdan iborat. Bunda, asosan, matnni ovoz chiqarib o‘qishni mashq qilish bilan erishiladi. Ongli o‘qish yaxshi o‘qishning asosiy sifati hisoblanadi. Ongli o‘qilgan matnning aniq mazmunini, asarning g‘oyaviy yo‘nalishini, obrazlarning va badiiy vositalarning rolini tushunib o‘qish, shuningdek, asarda tasvirlangan voqea-hodisalarga o‘z munosabatini ifodalay olishdir 11 . Bolalarga tabiat, tabiatni asrash haqidagi mavzularni o‘rgatib borish, ularning shu mavzu haqidagi fikr munosabatlarini bilish, ularda qanday tasavvuri shakllanayotganini o‘qituvchi sezishi va ongli idrok etishi kerak. Masalan, olaylik “Tabiatni asraymiz” bo‘limini o‘tayotganda, avvalambor, bu bo‘lim ya’ni tabiat haqida o‘qituvchining o‘zi birinchi navbatda keng tasavvurga ega bo‘lishi kerak. Atrof- muhit, ekologik muammolar, tabiatdagi o‘zgarishlar, tabiat hodisalari haqida o‘quvchilar ongiga idrok ettira olish lozim. Masalan: Habib Rahmat tomonidan yozilgan “Bog‘im ” sheri bu she’rning o‘ziga xos juda keng ma’noli ta’rifi bor. Ongli o‘qish jarayonida o‘quvchilar bilan shu mavzu haqida mulohazali fikr yuritib, mazmunini tushunish hisoblanadi. O‘qituvchi ongli o‘qishni matnni ifodali o‘qishga va asar mazmuni yuzasidan berilgan savollarga javobning to‘g‘riligiga qarab baholanadi. O‘qish savodxonligi darslarida ifodali o‘qish ham muhim ahamiyatga ega. Ifodali o‘qish intonatsiya yordamida asarning g‘oyasi va 11 Qosimova K., Matchonov S. Ona tili o’qitish metodikasi. Toshkent «Noshir» nashriyoti, 2009, 77 - bet. 17 jozibasini to‘g‘ri aniq baholovchi niyatiga mos ravishda ifodalay bilishdir. Masalan: Bolalar shoiri Habib Rahmat ning she’ridan aytishadi. O‘quvchilar she’rni birma-bir ifodali o‘qib chiqib, she’rning mazmunini kim qanday tushungan, shoir ushbu she’ri orqali nimani tasvirlab, nazarda tutganligini tushuntira olishlari kerak. Bundan tashqari ifodali o‘qishning, o‘qish darslarida eng katta foydasi shundaki, ifodali o‘qish orqali o‘quvchi matnning mazmunini uning jozibadorligini shoirning shu matn orqali bog‘ning yaratilishi, u yerdagi tabiat, daraxtlarning xilma-xilligi, ularning osmonga qarab bo‘y cho‘zayotganliklari chiroyli qilib tasvirlaganini tushunib yetadi va o‘z ongiga ijobiy idrok etadi. O‘qish darslarida intonatsiya yordamida o‘quvchi asarning g‘oyasi va jozibasini, to‘g‘ri, aniq asarning qahramonlarini turli kayfiyatini, ichki kechinmalarini tushunadi. O‘quvchilar ifodali nutq asoslarini egallashlari uchun muhim shartlar quyidagilardan iborat: 1. Nutq jarayonida nafasni to‘g‘i olish va to‘g‘ri taqsimlay bilish. 2. Har bir tovushning bo‘g‘in artikulyatsiyasi va aniq diksiya, burro gapirish malakasini egallash. 3. Adabiiy talaffuz me’yorlarini egallash . Bu shartlar faqat ifodali o‘qishgagina emas, balki ifodali nutqga, ya’ni hikoya qilishga ham taalluqlidir. o‘quvchining har qanday og‘zaki ifodali hikoyasi bo‘lishi zarur. Ifodali o‘qishning asosiy vazifalardan biri ovozdir. Shuning uchun o‘qituvchi bolalarning ifodali nutqi ustida ishlashni, talaffuz qilayotganida nafasni boshqacha olish va ovozdan to‘g‘ri foydalanishga o‘rgatishdan boshlashi kerak. O‘qish inson hayotida muhim ahamiyatga ega. O‘qishni bilmagan odamning ko‘zi ojiz kishidan farqi yo‘q. O‘qish faoliyati boshlang‘ich sinflarda barcha predmet darslarida amalga oshiriladi, lekin o‘qishga o‘rgatish o‘qish darslarining asosiy vazifasidir. Kichik yoshdagi o‘quvchini o‘qishga o‘rgatishda ularning umumiy rivojlanishini, psixologiyasini hisobga olish zarur. O‘quv materiali hajmini oshirib yuborish, tinmay bir maromdagi o‘qishni tashkil etish bolani o‘qish mashg‘ulotidan bezdiradi. 18 O‘quvchilarni qiziqarli topshiriqlar asosida o‘qitish o‘qishga o‘yin tusini beradi. Bola o‘ynab charchamagandek, o‘qib charchaganini sezmaydi. 1-sinfda o‘qish darslari bir qancha vazifalarni bajaradi: O‘quvchilar asar mazmunini to‘g‘ri idrok etishlari, bilimlarni mukammal egallashlari uchun hayot haqida ma’lum tasavvurga ega bolishlari zarur, Buning uchun tayyorgarlik ishlari o‘tkaziladi. Tayyorgarlik ishlarining vazifalari: 1.O‘quvchilarning asarda aks ettirilgan voqea-hodisalar haqidagi tasavvurlarini boyitish, matnni ongli idrok qilishiga ta’sir etadigan yangi ma’lumotlar berish, badiiy asarda tasvirlangan voqea-hodisalarni o‘quvchilar o‘z hayotida kuzatganlari bilan bog‘lay olishlariga sharoit yaratish. 2.O‘quvchilarni asarni emotsional idrok etishga tayyorlash. 3.Asar mazmunini tushunishga xalal beradigan so‘zlarning lug‘aviy ma’nolarini tushuntirishdan iborat. Tayyorgarlik ishlarining shakllari xilma-xil bo‘lib, o‘qituvchi asar mazmuni va sharoitga qarab ish turini tanlaydi. Tayyorgarlik davri uchun 2-5 daqiqa ajratiladi. Ekskursiya. Bu ish turidan tabiat tasviriga bag‘ishlangan yoki ishlab chiqarish, qurilish, yil fasllari, yoz, bahor, shahar, qishloq hayotiga doir mavzular o‘rganilganda foydalanish mumkin. Chunonchi, “Tabiatni asraymiz”, “Vitaminlar”, “Jamoat transporti”, Amir Temur, Alisher Navoiyga bag‘ishlangan materiallarni o‘rganilishdan oldin ekskursiya qilish maqsadga muvofiq. Ekskursiya uchun reja beriladi va matn o‘rganilishidan kamida bir hafta oldin o‘quvchilarga e’lon qilinadi. Film namoyish qilish. Inqilobdan oldingi hayot voqealari tasvirlangan matnlardan oldin film namoyish qilinsa, o‘quvchilarning asarni idrok qilishlari faollashadi. Hozir o‘quv filmlari yetarli emas. Ammo videofilmlardan foydalanish mumkin. O‘qituvchi hikoyasi. Asar muallifi haqida ma’lumot berishi eng samarali metod hisoblanadi. Biror shoirning she’ri o‘rganilayotganda uning bolalar uchun 19 yozilgan asarlari namoyish etilib, ular haqida qisqacha ma’lumot berilsa, o‘quvchilarning asarni o‘qishga qiziqishlari ortadi. Matn ifodali o‘qib beriladi. O‘qituvchi o‘quvchilarga umumiy taassurotlarini aytishni talab qiladigan savollar beradi. l.Hikoyaning qaysi o‘rni sizga yoqdi? 2.Qahramonlardan qaysi biri sizga ayniqsa yoqdi? 3. Hikoya o‘qilganda siz qaysi o‘rinda juda xursand bo‘ldingiz? kabi savollar beriladi. O‘quvchilarning borliq, tabiat va jamiyat haqidagi tasavvurlari, bilimlarini ma’lum bir tizimga solish va boyitish, dunyoqarashini shakllantirishdir. Bo‘gin tuzilishi murakkab bo‘lmagan so‘zlarni bo‘g‘inlab to‘g‘ri o‘qish. Bolalar hayoti bilan bog‘liq bir bo‘g‘inli, ikki bo‘g‘inli so‘zlarni sidirg‘a o‘qishlariga erishish. Buning uchun o‘qituvchi o‘qiladigan asar matnini o‘rganish jarayonida o‘qilishi qiyin o‘rinlarni belgilashi va o‘qishni differensial usulda tashkil etishi, ya’ni o‘qilishi qiyinroq o‘rinlarni yaxshiroq o‘qiydigan o‘quvchilarga, oson o‘qiladigan o‘rinlarni o‘qish malakasi bo‘sh o‘quvchilarga o‘qitishni mo‘ljallashi lozim . Bo‘g‘in tuzilishi murakkab so‘zlarni kartonga yoki xattaxtaga bo‘g‘inlarga bo‘lib yozish, jo‘r o‘qitish usuludan foydalanish, so‘z ma’nosini izohlash yo‘li bilan to‘g‘ri o‘qishni amalga oshirish kerak. O‘quvchilarning o‘qish sur’atini tezlashtirish uchun turli topshiriqlar asosida o‘qishni mashq qilish, o‘quvchida o‘qishga qiziqish uyg‘otish, rollarga bo‘lib o‘qitish, dialogli matnlarni avval tez o‘qiydigan o‘quvchiga, so‘ng sekin o‘qiydigan o‘quvchiga taqsimlash kabi usullardan foydalanish tavsiya etiladi. Dars jarayonida asar matnini tahlil qilishga e’tiborni kuchaytirish, asar tahlilini o‘qish bilan bog‘liq holda uyushtirish, tahlilda savollarning aniq, tushunarli va izchil bo‘lishiga e’tibor beriladi. O‘quvchilardan berilgan savollarga to‘g‘ri javob olingandagina o‘qishni ongli deyish mumkin. O‘quvchilar to‘g‘ri, ongli o‘qishni egallagan taqdirdagina ifodali o‘qiy oladilar. Ifodali o‘qishga o‘rgatish o‘qishga o‘rgatish bilan bir paytda amalga 20 oshiriladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari o‘qishni bilishni namoyish etish maqsadida qichqirib o‘qiydi. Bu o‘quvchi sog‘lig‘iga salbiy ta’sir etadi, eshituvchini charchatadi. Qichqirish tufayli o‘quvchining nafasi yetmay, o‘qishni oxirigacha davom ettira olmaydi. Shuni hisobga olgan holda o‘qituvchi o‘quvchilarga nafasni to‘g‘ri olish va to‘g‘ri sarflash namunasini ko‘rsatishi, tovushlarning to‘g‘ri artikulyatsiyasini o‘rgatishi, adabiy talaffuz normalari haqida elementar ma’lumot berishi lozim. Ifodali o‘qishga o‘rgatishda avvalo o‘qituvchi o‘zi ifodali o‘qish namunasini ko‘rsatishi kerak. Ifodali o‘qish ko‘rgazmalilikdir, deydi metodist olimlar. Ifodali o‘qishga o‘rgatish, birinchidan, asar qahramonlarining xatti- harakatini tahlil qilishni, badiiy til vositalari vazifasi va ma’nosini tushuntirishni, ikkinchidan, asar matnidagi pauzalarning o‘rnini, nutq tempini belgilashni, uchinchidan, o‘qishni mashq qilishni taqozo etadi. O‘qish darslari shu tarzda o‘quvchida kitobga, kitob o‘qishga muhabbat uyg‘otishi zarur. 3-sinf o‘qish darsligining “Tabiatni asraymiz” bo‘limida ertak, she’r, hikoya kabi adabiy janrlardagi mavzular berilgan. Bu janrlarda berilgan mavzularni yod olish, og‘zaki hikoya qilish, savollarga javob berish o‘quvchilarning dunyoqarashini, fikrlash qobiliyatini, og‘zaki nutqini rivojlantiradi. Xalq og‘zaki ijodida ertak janrining bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinib, qiziqib o‘qilishining sabablaridan biri ertak tiuning ta’sirchanligi, o‘tkirligi, ma’nodorligi va xalq tiliga yaqinligidir. Ertaklarning ko‘pchiligida real hayot tasviri sarguzasht elementlar bilan qo‘shilib ketadi. Ertak xalq og‘zaki ijodining eng qadimgi va eng taraqqiy etgan janrlaridan biridir. Ertak o‘zining jozibali kuchi bilan o‘quvchini jalb etadi, uning vatan va xalqqa sadoqatli, dovyurak, mehnatsevar, kattalarni hurmat qiladigan kichiklarga mehribon halol inson bo‘lib shakllanishida g‘oyat muhim tarbiyaviy rol o‘ynaydi. 3 -sinfda o‘rganiladigan ertaklarni o‘quvchilarning idrok etishi hamda ularning o‘ziga xos xususiyatlari g‘oyaviy tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Ertakda qabul qilingan hikoya qilish shakli bir xil 21 so‘z va iboralarning qayta-qayta takrorlanib turishi, ohangdorligi, uning ta’sirchanligi, Ifoda vositalarining jonliligi, bolalar uchun juda qiziqarliligidir 12 . Hikoya kichik hajmli badiiy asar bo‘lib, unda kishi hayotidagi ma’lum bir voqea, hayotning muhim tomonlari umumlashtirib tasvirlanadi. “Hikoya ko‘pincha kishi hayotida bo‘lgan bir epizodni tasvir etadi. Uning mazmuni ertakdagidan ortiqroq hayotiydir” 13 . Hikoya mazmunan boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun mos janr hisoblanadi. Kichik yoshdagi o‘quvchilarni qahramonlarning xatti-harakati, tashqi ko‘rinishi, portret tasviri, voqea-hodisalar haqidagi hikoyalar ko‘proq qiziqtiradi. Shuning uchun bolalarni hikoya bilan tanishtirish uning sujetini tushuntirishga bog‘lab olib boriladi. Boshlang‘ich sinflarda hikoyani o‘qishga bag‘ishlangan izohli o‘qish darslarida o‘qilgan hikoya mazmunini ochish, lug‘at ustida ishlash, o‘qilgan matnni qayta hikoyalash kabilar asosiy ish turlaridan hisoblanadi. Hikoya mazmuni odatda savollar asosida tahlil qilinadi. So‘roqlardan ikki maqsadda: hikoya mazmunini tahlil qilish hamda dalillar, mulohazalar, xulosalarni taqqoslash, voqea-hodisalar, xatti-harakat o‘rtasidagi bog‘lanishlarni aniqlash va umumlashtirish uchun foydalaniladi. Hikoyani o‘qish darsida o‘quvchilar tushunmaydigan so‘z va iboralar ma’nosini tushuntirish ham muhim, aks holda ular hikoya mazmunini tushuna olmaydilar. Hikoyani o‘qishda uning mazmunini tahlil qilish va shu asosda o‘quvchilar nutqini o‘stirish markaziy o‘rin egallaydi. Hikoya o‘qib bo‘lingach, o‘quvchilar o‘ylashi, o‘z mulohazalarini aytishi uchun tayyorlanishga vaqt berish kerak. O‘qilgan asar yuzasidan beriladigan dastlabki savollardan maqsad hikoya bolalarga yoqqan-yoqmaganligi, undagi qaysi qahramonning xarakteri bolaga ta’sir etganini bilishdan iborat. She’r ohang jihatidan ma’lum bir tartibga solingan, his-tuyg‘u ifodasi sifatida vujudga kelgan hayajonli ritmik nutqdir. She’riy nutqni ohang jihatidan ma’lum bir tartibga solish vositalari ritm (bir-biriga monand kichik bo‘laklarning 12 Qosimova K., Matchonov S. Ona tili o’qitish metodikasi. Toshkent, “Noshir” nashriyoti, 2009, 105-bet. 13 Иззат Султон Адабиёт назарияси. Тошкент, “Ўқитувчи” нашриёти, 1980, 245-бет. 22 izchil va bir me’yorda takrorlanib kelishi) va qofiya (misralarning oxirida keladigan ohangdosh so‘zlar) hisoblanadi. She’rni o‘qiganda kichik yoshdagi o‘quvchilar tabiat va jamiyat voqea- hodisalarining poetik tasviridan hayajonlanishlari muhim ahamiyatga ega. Boshlang‘ich sinflarda she’r tarzida yozilgan hikoyalar, ertaklar, ya’ni she’riy asarlar va lirik she’rlar o‘qitiladi. She’riy hikoya, she’riy ertaklarda sujet, ya’ni voqealar tizimi va uning rivoji xarakterlidir. Lirik she’r “biror hayotiy voqea- hodisa ta’sirida insonda tug‘ilgan ruhiy kechinma, fikr va tuyg‘ular orqali turmushni aks ettiradi”. Lirik she’rning xususiyati “kishining his-tuyg‘uga to‘la hayajonli nutqini ta’sirliroq ifodalashda qo‘l keladi”. She’rni o‘qish darslarida asosiy ish turi ifodali o‘qish hisoblanadi. O‘quvchi she’rning asosiy mazmunini tushunsagina, uni ifodali o‘qiy oladi. She’riy hikoyani tahlil qilishda, asosan, hikoya, ertak, masalni tahlil qilishda qo‘llangan ish turlaridan foydalanish mumkin 14 . O‘qish darslarida asarda yozuvchi aytmoqchi bo‘lgan fikr-g‘oyani ochish o‘quvchini tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega. Chunki o‘qish darslarining asosiy vazifalaridan biri o‘quvchilarni axloqiy, estetik va mehnatsevarlik ruhida tarbiyalashdir. Badiiy asar voqealari til vositasida reallashadi. Asar tahlilida asar tilini o‘rganish o‘quvchilar lug‘atini boyitadi, nutqini o‘stiradi. Dars ishlanmalarida bunga alohida e’tibor berildi. O‘qituvchi ham sinf o‘quvchilarining saviyasidan kelib chiqib, asar tili tahlilini chuqurroq, kengroq ko‘lamda uyushtirishi mumkin. O‘qish darslarida asar tahlili bilan bog‘liq har bir ish o‘quvchi shaxsini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Xulosa qilib aytganda, 3-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida “Tabiat asrash” mavzusini o‘qitishning ta’limiy-tarbiyaviy va bolalar nutqini ostirishda ahamiyati juda katta. 14 Qosimova K., Matchonov S. Ona tili o’qitish metodikasi. Toshkent, “Noshir” nashriyoti, 2009, 125-bet. 23 1.2. 3-sinf ona tili va o qish savodxonligi darsligidagi “Tabiatniʻ asraymiz” mavzusini o qitish ʻ orqali o quvchilarni nutqini o stirish va tabiatga ʻ ʻ muhabbat ruhida tarbiyalash Taraqqiyot taqdirini ma’naviy yetuk, irodasi baquvvat, iymoni butun, zamonaviy fikrlaydigan, yuksak salohiyatli insonlar hal etadi. Shuning uchun ham Prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyev bu borada shunday fikrlarni aytib o‘tganlar: ““Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili” dasturidan yoshlarimizni sog‘lom va barkamol etib tarbiyalash masalasi alohida o‘rin egalashi tabiiydir. Biz ta’lim va tarbiya tizimining barcha bo‘g‘inlari faoliyatini bugungi zamon talablari asosida takomillashtirishni o‘zimizning birinchi darajali vazifamiz deb bilamiz. Yosh avlod haqida gapirganda, Abdurauf Fitrat bobomizning mana bu fikrlariga har birimiz, ayniqsa, endi hayotga kirib kelayotgan o‘g‘il-qizlarimiz amal qilishlarini men juda-juda istardim. Mana, ulug‘ ajdodimiz nima deb yozganlar: “Xalqning aniq maqsad sari harakat qilishi, davlatmand bo‘lishi, baxtli bo‘lib izzat-hurmat topishi, jahongir bo‘lishi yoki zaif bo‘lib xorlikka tushishi, baxtsizlik yukini, e’tibordan qolib, o‘zgalarga tobe va qul, asir bo‘lishi ularning o‘z ota-onalardan bolalikda olgan tarbiyalariga bog‘liq” 15 . Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning unummadaniy va axloqiy ko‘nikmalari, dastlabki savodxonlik malakalari shakllanadi. Boshlang‘ich ta’lim jarayoni bolaning mantiqiy tafakkur qila olish salohiyatini, aqliy rivojlanishini, dunyoqarashini, kommunikativ savodxonligini va o‘z-o‘zini anglash salohiyatini shakllantirishga, jismonan sog‘lom bo‘lishga, moddiy borliq go‘zalliklarini his eta olishga, go‘zallik va nafosatdan zavqlana olishga, milliy urf- odatlarni o‘ziga singdirishga va ardoqlashga, ularga rioya qilishga o‘rgatadi. Boshlang‘ich ta’lim bosqichi oldiga qo‘yilgan vazifalarning bajarilishini nazorat qilish ta’lim standard orqali amalga oshiriladi. Davlat ta’lim standarti asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilaridan standartda belgilab qo‘yilgan minimal ko‘rsatkichlariga erishishni talab qiladi va o‘z navbatida bu ko‘rsatkichlarga 15 Sh.M. Mirziyoyev. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash-yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. ( O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. 2016-yil 7-dekabr ). Toshkent, “O‘zbeikston” nashriyoti, 2017, 24- bet. 24 erishish uchun zarur bo‘lgan ta’limiy xizmatlar va vositalar bilan ta’minlaydi. O‘qish savodxonligi darslarini tuzishda g‘oyaviy-estetik, mavsumiy, tadrijiy asoslar hisobga olinadi. Shunday qilib, o‘quv materillari bolalarga ta’lim berish, ularni tarbiyalshda muhim bo‘lgan borliq haqidagi bilimlar va yuksak insoniy munosabatlarni o‘z ichiga oladi. O‘quvchilarni badiiy, ilmiy-ommabop asarlar bilan tanishtirish orqali kitobxonlik madaniyatini tarkib toptirish o‘qish dasturlarining tub-mohiyatini tashkil etadi. Har bir sinf uchun mazmuni, tili va kompozitsion tuzilishi jihatidan murakkablashtirib borilgan o‘qish materiallari beriladi. 1-sinfhing o‘quv yili oxirida bolalar kichik-kichik asarlarni o‘qisalar, 2- sinfda shakl va mazmun jihatdan uncha murakkab bo‘lmagan asarlar bilan tanishadilar. 3-4-sinf o‘qish dasturida mavzular ko‘lami ancha kengayadi. Bu sinflarda o‘qish darslarining kattagina qismi asarni o‘qish va matn ustida ishlash, mulohaza yuritishga qaratiladi. Suhbatlar, hikoya qilishlar, dastlabki o‘qishlar, o‘qilgan matnlar mazmuni bilan uzviy bog‘langan bolishi, mavzuga qiziqish uyg‘otishi, o‘quvchilarni his-hayajon bilan o‘qishga tayyorgarlik va asarni to‘g‘ri tushuntirishga yordam berishi zarur. Darslarda o‘quvchilarning faolligini oshiradigan, tasavvurlarini boyitadigan usullardan foydalanish, asarlarni janr tabiatidan kelib chiqib rollarga bo‘lib o‘qitish, qahramonlar nomidan qaytra hikoya qilish, qahramonning taqdiri haqidagi hikoyani davom ettirish, qiziqarli mavzularda og‘zaki hikoya tuzdirish kabi ijodiy topshiriqlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. O‘qish savodxonligi darslari oldiga qo‘yilgan tarbiyaviy vazifani muvaffaqiyatli hal etilishi darsda badiiy asar matni ustida ishlash bilangina bog‘liq bo‘lib qolmay, balki bolalarni qurshab olgan hayot, tabiatdagi turfa o‘zgarishlar, ekologik vaziyat, ijtimoiy foydali mehnat bilan ham ozaro bog‘liq bolishi lozim. Bolalarni o‘qishga o‘rgatishda hayot tajribalariga tayanib ish ko‘riladi. Buning uchun o‘quvchi ma’daniy-maishiy va boshqa sohadagi turli korxonalarga sayohatlar uyushtiradi, tabiat hodisalari yuzasidan kuzatishlarni tashkil etadi. 25 O‘qish savodxonligi darslarini bolalarda go‘zallikka muhabbat uyg‘otadigan poklik tuyg‘ulariga ozuqa beradigan, hissiyotni o‘tkirlashtiradigan, aqlni, fahm- farosatni charxlaydigan, tasavvurlarni boyitadigan estetik didni o‘stiradigan, musiqa va tasviriy san’at predmetlari bilan chambarchas bog‘langan bolishi kerak. O‘qish mashg‘ulotlarini o‘tkazish jarayonida o‘quvchilarda nutq faoliyatining asosiy ko‘rinishi bo‘lgan ko‘nikmalari, matn va kitob ustida ishlash, o‘quvchilarning bog‘lanishli nutqini o‘stirish, nutq madaniyatini rivojlantirish nazarda tutiladi. 3 -sinfda so‘zlarni butunicha sidirg‘a o‘qish ko‘nikmasi shakllanadi. Bu esa o‘quvchilarda ongli va ifodali o‘qishga qo‘yilgan talablarni o‘stirish imkoniyatini beradi. O‘qish darslarida bolalarning matn mazmunini o‘zlashtirish ustida mustaqil ishlashlari, hikoyadagi voqea-hodisalarning izchilligini belgilashlariga, o‘zaro boglanish sabab-natijalarini aniqlashlariga alohida ahamiyat beriladi. Matnning badiiy xususiyatlarini, tasviriy vositalarini aniqlash ustida ishlash davom ettiriladi. O‘quvchilarni o‘z nutqlarida maqollardan, hikmatli so‘z va iboralardan foydalanishga, so‘zlarni to‘g‘ri tanlashga, gap qurilishidan (so‘zlarning bir-biriga bog‘lanishidan) to‘g‘ri foydalanishga o‘rgatish talab etiladi. O‘qish savodxonligi darslarida o‘quvchilarning so‘zlarni adabiy qoidalarga muvofiq talaffuz etishlari talab etiladi. Sinfda o‘quvchilar so‘zlarni bo‘g‘inlamay sidirg‘a o‘qishlari, matnni tez, to‘g‘ri, ongli o‘qiy olishlari kerak. Bu sinfda bo‘g‘inlab o‘qishga yo‘l qo‘yilmasligi kerak. Bolalar o‘qilgan matn mazmunini mustaqil ravishda qayta hikoya qilishlari, matn yuzasidan sodda reja tuza olishlari, uning asosiy mazmunini ajrata olishlari, o‘qilgan matnni to‘la, qisqartirib tanlab qayta hikoyalashlari zarur. Ifodali o‘qish va o‘zaro nutqiy faoliyat jarayonida bolalarning adabiy talaffuz me’yorlari shakllanadi. O‘quvchilar nutqining faollashuvi, nutqning grammatik shakllarini to‘g‘ri qo‘llash va to‘g‘ri talaffuz etish bolalar nutqining ravon, ifodali bo‘lishiga yordam beradi. 26 Boshlang‘ich sinflarda turli mavzulardagi matnlarni o‘qitilishi haqida fikr yuritganimizda har bir sinfda bu mavzularning o‘qitilishining o‘z yo‘nalishi bor. Birinchi sinflarda soddaroq shaklda bo‘ladigan bo‘lsa, 2-3-4-sinflarda o‘zgacha. Boshlang‘ich sin fda tabiatni asrash haqida o‘qituvchi o‘quvchilar bilan suhbat qiladi. Bunda tabiatni asrash uchun nima qilish kerak, atrof-muhit, tabiatni buzuvchi omillar, tabiatga e’tibor bermaslik natijasida ekologik muammolarning kelib chiqishi, tabiatning ifloslanishi ozon qatlamining yemirilishiga sabab bo‘layotganligi haqidagi she’rlar, matnlarni o‘qishi hamda yod olishi haqida so‘z yuritiladi. Tabiatni asrash haqida kichik matn tayyorlash topshiriladi. Ular kichik hajmli ijodiy matnlar tuzib, o‘zlari so‘zlab beradilar. 3 -sinfda bo‘lim materiallarini o‘rganishda o‘quvchilarning oldingi sinflarda olgan bilim va tushunchalariga asoslanib, yangi ma’lumot beriladi. Bu ma’lumotlar orqali b olalar dunyo, serquyosh O‘zbekistonning tabiati , atrof-muhit haqida ko‘plab taassurotlarga ega bo‘ladilar . Ular bu taassurotlarni, albatta, televizor va radio, gazeta-jurnallar orqali va o‘zi yashayotgan zamin haqida yaqindan biladilar. Ozon qatlami audiomatninning o‘ziyoq o‘quvchilarda tabiatni asrash haqida qo‘shimcha bilim va tushunchalar berishni maqsad qilib qo‘yadi. Bo‘limni to‘liq o‘zlashtira borib o‘quvchining tasavvur doirasi kengayadi, bilim va ko‘nikmalari oshib boradi. Bo‘lim material larini o‘qituvchi o‘quvchiga o‘rgatib borish orqali o‘zi yashayotgan shahar yoki qishloq, u yerdagi mahalliy sharoit bilan bog‘liq hodisalarni, tabiat hodisalarining o‘rin almashishi ( bahorning erta yoki kech kelishi sabablari, bahorning may oyida qor yog‘ishi, qish faslida qor yog‘masligi, yoz faslini o‘ta issiq kelishi, kuz faslida yog‘ingarchilikning bo‘lmasligi) haqida ma’lumotlar ber - ishni diqqat markazida tutadi. Darslikda ozon qatlami, ko‘rinmas soyabon, quyoshning zararli nurlaridan himoya qilishi, quyosh tizimidagi sakkiz sayyora, Yer sayyorasida hayot borligi, ozon qatlamining yerdan 12, ayrim joylarda 40 km uzoqlikda joylashganligi, ozon qatlami yerga tekis qilib joylashtirilganda qalinroq qog‘oz kabi ekanligi, atmosfera, muzlatkich, havo sovutgichlari, furyon nomli suyuqlik, ftor, brom, xlor, ko‘rinmas gazlar, katta-katta tuynuklar, kimyoviy moddalar, yosh olimlar 27 tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar tabiatni uchun zararli bo‘lmasligi, tabiatni muhofaza qilish, bog‘, bog‘ning yaratilishi, inson nima uchun hamma narsadan kuchli ekanligi, qirg‘ovulning muz, suv, olov, shamol, yer bilan suhbatining yoritilishi kabi ma’lumotlar bilan o‘quvchilarning tanishishi ularning tabiatga bo‘lgan munosabatlarini o‘zgartiradi va tarbiyasiga ham ijobiy ta’sir qiladi. Shunday qilib, boshlang‘ich sinf o‘qish savodxonligi darslarida “Tabiatni asraymiz” bo‘limig a oid mavzularni o‘rgatish borasida qilingan ishlar, mavzularni o‘rgatish yo‘llari haqida so‘z yuritdik. Bunda bizning asosiy maqsadimiz “Tabiatni asraymiz” bo‘limi ga oid mavzularni boshlanglch sinf o‘quvchilariga o‘rgatish yo‘llarini izlab topish edi. Yuqorida bayon qilingan fikrlar asosida ish olib borsak, ularni amaliyotda qo‘llay olsak, o‘ylagan natijaga erishishimiz mumkin. Bu uchun biz ko‘proq ijodiy topshiriqlar ustida ish olib borsak, ishimiz samarali bo‘ladi va natijaga erishishimiz mumkin. 28 II BOB. ONA TILI VA O QISH SAVODXONLIGI DARSLIGIDAGIʻ “TABIATNI ASRAYMIZ” MAVZUSINI O RGATISH METODIKASI ʻ 2.1. “Tabiatni asraymiz” mavzusini o qitishda interfaol metodlardan ʻ foydalanish O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni hamda “Milliy o‘quv”da ta’kidlanganidek, o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatuvchi, ijodiy tafakkurni rivojlantiruvchi, 4K modellariga muvofiq keladigan usullarni qo‘llab, ularga fan asoslaridan chuqur bilim berish hozirgi zamon boshlang‘ich ta’limining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Mazkur vazifani amalga oshirish uchun esa yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish boshlang‘ich sinf o‘quvchisining rivojlanishi va kamol topishida muhim ahamiyat kasb etadi. Yuksak ma’naviyatga ega bo‘lgan, barkamol, sog‘lom avlodni tarbiyalab, yoshlarga ilg‘or pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalar asosida ta’lim berish mamlakatimizning ta’lim sohasidagi amalga oshirilayotgan ustuvor vazifalardan biridir. Komil insonni voyaga yetkazishda boshlang‘ich ta’lim, shubhasiz, poydevor vazifasini o‘taydi. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev bu borada quyidagi fikrni aytib o‘tganlar: “ Mustaqilligimiz poydevorini mustahkamlashda mamlakatimiz taraqqiyotida O‘zbekistonning buyuk davlatga aylanishiga ta’lim- tarbiya ishlarini oqilona yo‘lga qo‘yish, o‘sib kelayotgan yosh avlodni zamonaviy ilm-fan, madaniyat, texnika va texnologiya yutuqlari bilan muntazam ravishda tushuntirib berish benihoya katta ahamiyatga ega. Farzandlarimizni mustaqil fikrlaydigan, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarnni chuqur egallagan, mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega, chinakkam vatanparvar insonlar sifatida tarbiyalash biz uchun hamisha dolzarb masala hisoblanadi ”,- degan edilar kelajak egalari bo‘lmish yosh avlod ta’lim-tarbiyasi bugunning eng dolzarb masalasi ekanligini ta’kidlay turib. Bugun biz davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarini tubdan yangilashga qaratilgan innovatsion rivojlanish yo‘liga o‘tmoqdamiz. Chunki zamon shiddat bilan rivojlanib borayotgan davrda yangi fikr, yangi g‘oyaga, innovatsiyaga tayangan davlat yutadi. Innovatsiya-bu kelajak degani. Biz buyuk kelajagimizni barpo etishni bugundan boshlaydigan bo‘lsak, uni aynan innovatsion g‘oyalar, 29 innovatsion yondashuv asosida boshlashimiz kerak 16 . O‘qish darslarida bolani qalban yuksak, ma’naviy boy qilib tarbiyalashda ajdodlarimiz yaratgan betakror asar durdonalaridan foydalangan holda bilim berish hamda odob-axloq qoidalariga o‘rgatish muhim ahamiyatga ega. Buning uchun birinchi navbatda, o‘quvchini o‘qish, bilim olishga ishtiyoqini o‘stirish, ularning ma’naviy dunyosini boyitish zarur. Shundagina ertangi kunning ishonchli egasi bo‘lgan farzandlarni munosib tarbiyalagan bo‘lamiz. O‘qish darslarida kompetensiyaviy yondashuvni joriy etish axborot va ilg‘or pedagogik texnologiyalaridan foydalanish ta’lim mazmunida o‘ziga xos hamda o‘quvchi shaxsida o‘ziga mos kompetensiyani shakllantiradi. Ilg‘or pedagogik texnologiyalarni ta’lim mazmuniga zamonaviy ruhda singdirish, pedagogik texnologiyalarni keng joriy etish, komil inson etib tarbiyalash, ta’lim-tarbiya tizimini sifat jihatidan butunlay yangi bosqichga ko‘tarish bugungi kunning dolzarb masalasidir. Yangicha metod yoki innovatsiyalarni ta’lim jarayoniga tatbiq etish haqida gap borganda interfaol usul didaktik o‘yinlarning o‘quv jarayonida qo‘llanilishi tushuniladi. Hozirgi vaqtda ta’lim jarayonida o‘qitishning zamonaviy metodlari keng qo‘llanilmoqda. O‘qitishning interfaol metod va didaktik o‘yinlarini qo‘llash o‘qitish jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. Bu metodlarni har bir darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq. Faqatgina o‘qituvchi emas, balki o‘qituvchi bilan birgalikda o‘quvchi ham faol bo‘lishi hozirgi kunning talabi hisoblanadi 17 . Bolalarga dars jarayonlarini turli xil ko‘rnishdagi metodlar, o‘yinlar orqali ularga tushuntirib ularni psixikasiga mos dars jarayonlarni tashkil qilamiz. Interfaol usul va didaktik o‘yinlar orqali o‘tilgan darslar o‘quvchini ijobiy fikrlashga, olingan axborotlarni faollikda hal etishga, fikrini erkin bayon qilishga, hamkorlikda ish yuritishga, fikrni yozma bayon etishga chorlaydi. Interfaol metod orqali o‘tiladigan darslarda an’anaviy usullardan voz kechish degani emas, balki 16 O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. Toshkent, “O‘zbekiston” nashriyoti, 2018. 20-bet. 17 Omonov T., Xo‘jayev N., Madyarova S., Eshchonov E. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat .‖ Toshkent. ―IQTISOD-MOLIYA 2009. 106-bet. ‖ 30 mazmunni o‘zaro faollikda hal eta olishdir. Interfaollik bu faollikdir, ya’ni o‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasidagi o‘zaro muloqoti asosida kechadi. Albatta, har bir ishning maqsadi bo‘lgani kabi interfaol usullarni qo‘llashdan maqsad bo‘ladi. Interfaol usulning bosh maqsadi o‘quv jarayoni uchun eng qulay vaziyat yaratish orqali o‘quvchilarning faol, erkin fikr yuritishga muhit yaratishdir. Bunday darslar shunday kechadiki, bu jarayonda bironta ham o‘quvchi chetda qolmay, eshitgan, o‘qigan, ko‘rgan bilgan fikr mulohazalarini ochiq, oydin bildirish imkoniyatlariga ega bo‘ladilar. “FSMU”,“Sinkveyn”,“Aqliy hujum”, “Tarmoqlar”, “BBB”, “6x6x6”, “Zig-zag”, “Kungaboqar”, “Blits”, “Yelpig‘ich”, “O‘ylang texnikasi”, “Skarabey”, “O‘rmonda va hovlida” “Yumaloqlangan qor” , “Quyoshli kun”, “Oltin xazina” “Dominanta” va boshqa metodlardan foydalangan holatda “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsligidagi mavzularni o‘tish o‘quvchilarning bilimini va axloqiy tarbiyasini oshiradi. “Aqliy hujum” metodidan “Tabiatni asraymiz” bo‘limidagi “Ozon qatlami” audiomatni ustida ishlash jarayonida foydalansa yaxshi samara beradi. А qliy hujum o‘quvchil а rni o‘z t а s а vvurl а ri, must а qil fikr yuritishl а ri, izl а nishl а ri v а ij о dl а rid а n s а m а r а li f о yd а l а nishg а und а ydi. А qliy hujumd а n d а rsd а f о yd а l а nishd а o‘qituvchi o‘quvchil а rning b е rg а n g‘ о yal а ri v а fikrl а ri uchun b а h о qo‘ym а sligi f а q а t ul а rning f ао l ishtir о kl а rini his о bg а о lib b о rishi l о zim. H а mm а o‘quvchil а rni g‘ о yal а r v а fikrl а r b е rishg а und а shi z а rur. O‘quvchil а rning b е rg а n g‘ о yal а ri v а fikrl а ri o‘qituvchi t о m о nid а n umuml а shtiril а di. Masalan: 1. Ozon qatlamining eng asosiy vazifasi nima? 2. Nega ozon qatlami ko‘zga ko‘rinmaydi? U qayerda joylashgan ? 3. Quyosh tizimida nechta sayyora bor? Ularda hayot yo‘qligining asosiy sababi nimada? 4. “Ona sayyoramiz “krem” va “ko‘zoynak”dan foydalanadi”, degan gapni qanday tushundingiz? 5. Ozon qatlamini saqlab qolish uchun nimalar qilish kerak deb o‘ylaysiz? 31 B е rilg а n t о pshiriq guruh а ’z о l а ri t о m о nid а n а jr а tilg а n v а qt m о b а ynid а b а j а ril а di. Q а ysi guruh а ’z о si b е rilg а n v а qtd а t о pshiriqni а niq v а to‘g‘ri b а j а rs а , shu guruh g‘ о lib bo‘l а di. “Zanjir” metodi. Guruh to‘rtga bo‘linib, har bir guruhdan 1 o‘quvchi doska oldiga chiqariladi. 1 o‘quvchi “Nima uchun inson hammadan kuchli” matniga tegishli so‘zni aytadi. Keyingi o‘quvchi oldingi o‘quvchi aytganini va o‘zinikini qo‘shib aytadi. Undan keyingisi oldingi 2 o‘quvchi aytgan atamalarga yana o‘zi yangisini qo‘shib aytadi. O‘yin shu tariqa davom etadi, matnga tegishli so ‘zni aytmay boshqa so‘zni aytib adashgan o‘quvchi o‘yindan chiqadi, eng oxiri o‘yindan chiqib ketmay qolgan o‘quvchi rag‘batlantiriladi. O‘yin xotirani mustahkamlashga juda qo‘l keladi [4]. Namuna: 1-o‘quvchi: qirg‘ovul. 2-o‘quvchi: qirg‘ovul, muz. 1-o‘quvchi: qirg‘ovul, muz, yomg‘ir. 2-o‘quvchi: qirg‘ovul, muz, yomg‘ir, yer…. “Tez javob” o‘yini. O‘qituvchi qator oralab yurib, o‘quvchilardan birini turg‘izadi va “Inson nima uchun hammadan kuchli” matni yuzasidan birorta so‘z beradi. O‘quvchi shu matnga kiruvchi so‘z topib aytishi lozim. Javob uchgacha sanaguncha aytilishi kerak. Javob berolmagan o‘quvchi o‘yindan chiqadi. O‘yin toki bitta o‘quvchi qolguncha davom ettiriladi. Bunday o‘yin davomida o‘quvchilarda hozirjavoblik, mustaqil fikrlash malakasi rivojlanib, atrof-muhitni sinchkovlik bilan kuzatishga o‘rganadi, atrofdagi sodir bo‘ladigan voqea va hodisalarga qiziqishi ortadi. Bu o‘yindan dars davomida, dam olish daqiqalarida foydalanish mumkin. “To‘g‘ri yozgan g‘olib bo‘lar, yaxshi ilm-u tolib bo‘lar” o‘yin- topshirig‘idan foydalansa bo‘ladi. Bu o‘yinni o‘qituvchi “Ozon qatlami” audiomatni dagi lug‘atlar bilan bog‘lasa bo‘ladi. So‘zlarni talaffuzi bo‘yicha (azon, malukula, xilor, frion, sovutgich, krim kabi) taxtaga yozadi va ularni imlo qoidasiga muvofiq yozishni talab etadi. So‘zlarni to‘g‘ri yozgan o‘quvchilar o‘yin sharti asosida g‘oliblikni qo‘lga kiritishlari mumkin. 32 “Nuqtalar o‘rnini so‘zlar bilan tez to‘ldir” o‘yini. O‘qituvchi o‘quvchilar hukmiga “Bog‘im” she’ridan umumiste’mol so‘zni beradi-da, shu so‘zning barcha ma’nodoshlari o‘rniga nuqtalar qo‘yib chiqadi. O‘quvchilar nuqtalar bilan ajratilgan nechta so‘z o‘rni bo‘lsa, uni ma’nodosh so‘zlar bilan to‘ldirishadi. Masalan, nihol, ..., ..., ...; odam, ... , ... , ... ; orzu ..., ..., ....; chiroyli, …, …, … . Boshlang‘ich ta’lim bosqichida kompetensiyadan foydalanish darslarning xilma-xil shakllari “O‘qish” fanini o‘qitishni takomillashuviga ta’sir ko‘rsatadi. Darslarni “Bumerang” texnologiyasi”, “Arra”, “O‘z o‘rningni top”, “FSMU”, “Nima uchun?”, “Ikki qismli kundalik” metodlari, , “Pinbord” usuli, “Ertakni tikla” kabi mashqlaridan foydalanib o‘tish dars samaradorligini yanada oshiradi. “Bumerang” texnologiyasi. “Bumerang” texnologiyasi bir mashg‘ulot davomida o‘quv materialini chuqur va yaxlit holatda o‘rganish, ijodiy tushunib yetish, erkin egallashga yo‘naltirilgan. U turli mazmunga (muammoli, munozarali va h.) ega bo‘lgan mavzularni o‘rganishga mo‘ljallangan bo‘lib, o‘z ichiga og‘zaki va yozma ish shakllarini qamrab oladi. Bunda bir mashg‘ulot davomida har bir ishtirokchi turli topshiriqlarni bajarishi, navbat bilan o‘quvchi yoki o‘qituvchi rolida chiqishi mumkin. “Bumerang” texnologiyasi tanqidiy fikrlash, mantiqni shakllantirishga imkoniyat yaratadi: g‘oya, fikr va dalillarni yozma hamda og‘zaki shakllarda bayon qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Maqsadi: o‘quvchilarda anglab o‘qish orqali, fikrni yetkaza olishga, tushuntira olishga o‘rgatish. Vazifasi: o‘quvchilarni guruhda ishlash, hamfikrlik, o‘zaro fikr almashishga ko‘nikma hosil qilish. “FSMU” metodi - 4 bosqichli yozilgan qog‘oz varaqlarini tarqatadi va yakka tartibda qo‘llaniladi. O‘zlashtirilgan bilimlar asosida tashkil qilinadi va har bir o‘quvchi 4 bosqich asosida fikr-mulohaza bildiradi. Bunda: F - fikringizni bayon eting. S - fikringiz bayoniga sabab ko‘rsating. 33 M - ko‘rsatgan sababingizni asoslovchi misol keltiring. U - fikringizni umumlashtiring. Maqsadi: o‘quvchilar mashg‘ulotda o‘rganilayotgan mavzuning muhokamasi jarayonida unga doir masalalar bo‘yicha o‘z fikrlarini ba yon qilish, shu fikrlarni asoslovchi sabablarni ko‘rsatish, ularni tasdiqlovchi misollarni keltirish va umumlashtiruvchi xulosalar chiqarishga o‘rgatish. Vazifasi: o‘quvchilarni erkin fikrlash, o‘z fikrini himoya qilish, boshqalarga fikrini o‘tkazish, ochiq holda bahslashish va bahs-munozara madaniyatiga o‘rgatadi. “Arra” metodi. Mazkur metodga ko‘ra kichik guruh 4-5 o‘quvchidan tashkil topadi. Barcha guruh a’zolari yangi mavzu yuzasidan tuzilgan yagona topshiriq ustida ishlaydilar. Guruh ichida o‘quvchilar rivoyat matnini qismlarga ajratib, bo‘lib oladilar. Har bir o‘quvchi o‘ziga tegishli qismini puxta o‘zlashtirib “mutaxassis”ga aylanadi. Ma’lum vaqtdan so‘ng har bir kichik guruhdagi “mutaxassis”lar in lirashuvi qayta tashkil etilgan guruhlarda o‘tkaziladi. Shu tarzda ri- voyat mazmunini barcha o‘quvchilar o‘zlashtirib oladilar. Maqsadi: o‘quvchilarda muloqotlashuv, erkin, mustaqil, mantiqiy fikrlashga o‘rgatish. Vazifasi: o‘quvchilarni guruh bilan ishlash, guruh a’zolariga o‘z fikrini tushuntirib, isbotlashga o‘rgatish. “O‘z o‘rningni top” metodi. Mavzu bo‘yicha bahs-munozarali vaziyatlarda muammoning yechimini topishga yo‘naltirilgan. Bunda o‘quvchilar o‘z fikrini bayon qilishi, muloqot ko‘nikmalarini qaytadan tuzatishga imkoniyatlar mavjud bo‘ladi va dars so‘ngida o‘qituvchi tomonidan mavzuni o‘zlashtirish darajasini baholash aniq amalga oshiriladi. Maqsadi: o‘quvchilarda o‘z fikrini bayon qilish, erkin, mustaqil, mantiqiy fikrlashga o‘rgatish. Vazifasi: o‘quvchilarni muammoli vaziyatlar orqali mustaqil tarzda o‘z fikrlarini isbotlashga o‘rgatiladi. 34 “Ikki qismli kundalik” metodi. “Ikki qismli kundalik” pedagogik uslub bo‘lib, yozma nutqni rivojlantiradi. Bu uslub o‘qib chiqilgan mavzu bo‘yicha tushunchalami shaxsiy tajriba bilan bog‘lashga imkon beradi. 1-bosqich. O‘quvchilar ertakni juftlikda navbat bilan past ovozda o‘qiydilar. 2-bosqich. Hamma ertakni o‘qib bo‘lganiga ishonch hosil qilib, daftarni vertikal chiziq bilan ikkiga bo‘lish so‘raladi. 3-bosqich. O‘quvchilarga daftarning chap tomoniga muallif fikr larini yoqqanlarini (yoki yoqmaganlarini) yozishlari aytiladi. 4-bosqich. O‘ng tomonga o‘quvchi mazkur fikrga berilgan o‘zining izohini yozadi, ya’ni o‘qilgan ertak haqidagi tushunchasini umumlashtirib beradi. 5-bosqich. Topshiriqning shu qismi tugagandan keyin o‘quvchilarga (o‘z xohishiga ko‘ra) bittadan fikrni va ularga yozilgan izohni o‘qish taklif etiladi. Fikrlar va ularning izohlari o‘qilayotganda savol berish yoki mazkur fikrga o‘z izohini berish ruxsat etiladi. 6-bosqich. O‘quvchilar sherik (uchliklar yoki kichik guruhlar) bo‘lib ham ishlashlari mumkin. Maqsadi: o‘rganilayotgan mavzuga qiziqish uyg‘otish, yozma nutq ni rivojlantirish. Vazifasi: o‘quvchilarning matn ustida mustaqil ishlash, mavzudan kerakli xulosa chiqarish malakasi shakllanadi. O‘qish darslarida shu kabi ilg‘or pedagogik texnologiyalardan foy dalanish o‘quvchilarda kompetensiyalarni rivojlantirish hamda ta’lim maqsadiga erishishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Boshlang‘ich ta’limda didaktik o‘yin texnologiyalaridan foydalanish eng samarali vositalardan biri hisoblanadi. Ular o‘quvchi shaxsidagi ijodiy imkoniyatlarni ro‘yobga chiqarish va rivojlantirishning amaliy yechimlarini aniqlash va amalga oshirishda katta ahamiyatga ega. Didaktik o‘yin texnologiyalari o‘quvchilarda tahlil qilish, mantiqiy fikrlash, hisoblash, o‘lchash, kuzatish, solishtirish, xulosa chiqarish, mustaqil qaror qabul qilish, guruh yoki jamoa 35 tarkibida ishlash, nutq o‘stirish va boshqa faoliyat turlarini rivojlantirishga qaratiladi. Didaktik o‘yinlar orqali avvalo bolalardagi shaxsiy faollik, mustaqillik, ijodkorlik tarkib toptiriladi va shakllantirishga e’tibor qaratiladi. Oldilariga qo‘ygan aniq vazifani qo‘lga kiritishda yaqindan yordam beradi, masalaga ongli tushunib yondashish malakasini oshiradi. Ma’lumki, maktab ostonasiga ilk bor qadam qo‘ygan o‘quvchi undan qat’iy tartib-intizomni talab etuvchi muhitga tezgina moslashib, kirishib keta olmaydi, o‘zini ushbu muhitda yolg‘iz his etadi. Shuning uchun kichik yoshdagi o‘quvchining faoliyat turidagi o‘zgarishlarga moslashuvchanligini samarali hal etish uchun, uning o‘yin feoliyatiga o‘tish davrini metodikjihatdan to‘g‘ri tashkil etishni talab etadi. Ta’limning o‘yinli faol texnologiyalari o‘quvchining maktab ta’lim-tarbiyasiga hadiksirab qarashdan asraydi, uni ta’lim jarayonining faol subyektiga aylantiradi. Ta’limiy o‘yinlarni o‘tkazish davomida o‘qituvchi o‘tilayotgan mavzu asosida yondashish zarurligiga e’tibor qaratishi lozim. Didaktik o‘yinlar o‘quvchilarni tasavvurlarini, qobiliyatlarini, lug‘at boyliklarini oshishida katta yordam beradi. 3-sinf o‘qish savodxonligi d ars lari jarayonida tashkil etiladigan didaktik o‘yinlarining asosiy maqsadi o‘quvchilarni zerikish va toliqishdan saqlashdir. Shuni yodda tutmoq lozimki, o‘yin orqali singdirilgan bilim o‘quvchi xotirasiga mustahkam o‘rnashib qoladi va bu bilimlarni u har qanday tanish va notanish sharoitda ishga soladi. 3- sinf oqish savodxonligi darslarini o‘tishda didaktik o‘yinlarga qo‘yiladigan muhim talab o‘quvchilarni o‘yin qoidasiga roya qilishga o‘rgatishdir. Ma’lumki, o‘yin muayyan o‘yin qoidasi asosida o‘tkaziladi. Bu qoida bolaning o‘yinda o‘zini qanday tutishi, nimani qanday bajarish lozimligini ko‘rsatadi. Shuning uchun o‘yin qoidasi didaktik o‘yinda o‘yinni tashkil qilish tartibidan iborat bo‘lib, belgilangan qoidaga qat’iy rioya qilish orqaligina maqsadga erishiladi 18 . Modomiki shunday ekan, didaktik o‘yinni o‘tkazishdan oldin o‘quvchilarga o‘yinni o‘tkazish qoidasi, o‘yin mazmuni, uning yakuni nimadan iborat ekanligi o‘qituvchi tomonidan tushuntiriladi. O‘yin qoidasini tushunish o‘quvchilarning o‘z 18 Даминов М., Адамбеков Т. Ўйин машғулотлари. Тошкент «Ўқитувчи», 1993, 11-бет. 36 faoliyatlarini ma’lum tartibga solishlariga, asosiy e’tiborini ko‘zlagan maqsadga bo‘ysindirishlariga, diqqat, iroda va fikrni aniq nuqtaga qaratishga yordam beradi. Oyin qoidasiga roya qilish natijasida o‘quvchilar darsda o‘zini tuta bilishga, noo‘rin gapirmaslikka va eng muhimi o‘z faoliyatlarini o‘zlari boshqarishga o‘rganadilar. Shuni eslatib o‘tish joizki, 3-sinfda didaktik o‘yin qoidasi hamma vaqt va barcha o‘yinlarda bir xil tartibni talab qilmaydi. Bu allbata, o‘yin turiga va barcha o‘yin turiga va uning mazmuniga bog‘liq. Masalan, topshmoq tipidagi o‘yinlarda talab boshqacha bo‘ladi. Bunda bola biror narsani o‘zi o‘ylaydi, uning asosiy belgilarini aytadi, boshqa bolalar esa shunga xos o‘ylangan narsaning nomini topadilar. O‘yinda ma’lum natijaga erishish, o‘yin qoidasiga roya qilish, belgilangan vazifani bajarish orqali amalga oshiriladi. O‘yin shunday yakunlamog‘i lozimki, bolalar undan ma’naviy ozuqa olsinlar, puxta bilimga ega bo‘lsinlar, mashg‘ulot ular uchun zavqu shavqqa aylansin. O‘yin oxirida har bir bola o‘zini xursand xis qilsin. Shubhasiz, o‘yin oxirida qoidaga qat’iy amal qilib, topshiriqni namunali bajargan va ko‘zlangan maqsadga erisha olgan o‘quvchilar pag‘batlantiriladi. Bu esa navbatdagi ta’limiy o‘yinni o‘tkazish uchun zamin tayyorlaydi. Qayta xotirlashga asoslangan o‘yin – topshiriqlar o‘quvchida hech qanday ijodiylikni, egallagan bilimlarni yangi sharoitda qo‘llashni,yaratuvchanlikni talab etmaydi. Bunday o‘yin – topshiriqlarni bajarish o‘quvchiga katta murakkablik ham tug‘dirmaydi. Oldin o‘rganilgan mavzular va bo‘limlar yuzasidan muayyan bilimga ega bo‘lgan o‘quvchi bunday topshiriqlarni bemalol bajarishi mumkin. Takrorlash oldin egallagan bilimlarni mustahkamlash jarayonida qayta xotirlashga asoslangan topshiriqlardan foydalanilsa, yangi bilimlarni berish jarayonida o‘qituvchi qisman ijodiy topshiriqlarga murojaat qilishga majbur bo‘ladi. O‘yin topshiriqlarning qaysi bir turini tanlash nafaqat, darsning tipiga, balki sinf o‘quvchilarning o‘yin topshiriqlarini bajarishga o‘rgatilganlik darajasi, ularning bilim saviyasi, mustaqil ijodiy ishlash imkoniyatlarni xotirada tez tiklay olishi 37 ijodkorlikning qay darajada shakillanganligi kabilarga ham bog‘liq. Biz quyida ertak mavzulariga doir ba’zi bir o‘yin turlarini keltib o‘tamiz. “ Davom ettir ”o‘yini. O‘qituvchi she’r boshlab beradi. O‘quvchilar uni davom ettiradilar. Bunda o‘quvchilarda ijodkorlik qobiliyati rivojlanib, bayon yoki insho kabi ijodiy ishlar yozish malakasi rivojlanadi va so‘z boyligi ortadi. Bundan tashqari, ularda mustaqillik, o‘z kuchiga ishonch hissi rivojlanadi. 1-variant: “Bahor chog‘i osmonda ….,” 2- variant: “Uchib yurar mayin shamollar …,” 3- variant: “Ishim o‘zi shunaqa ...” “Tez javob” o‘yini. O‘qituvchi yoki boshlovchi qator oralab yurib, o‘quvchilardan birini turg‘izadi va bo‘lim yuzasidan ertak va rivoyat nomini aytadi. O‘quvchi shu ertakka kiruvchi so‘z topib aytishi lozim. Javob uchgacha sanaguncha aytilishi kerak. Javob berolmagan o‘quvchi o‘yindan chiqadi. O‘yin toki bitta o‘quvchi qolguncha davom ettiriladi. Bunday o‘yin davomida o‘quvchilarda hozirjavoblik, mustaqil fikrlash malakasi rivojlanib, atrof-muhitni sinchkovlik bilan kuzatishga o‘rganadi, atrofdagi sodir bo‘ladigan voqea va hodisalarga qiziqishi ortadi. Bu o‘yindan dars davomida, dam olish daqiqalarida foydalanish mumkin. 1 . variant: O‘qituvchi: “ Ra’no ”. O‘quvchi: “ danak ” O‘qituvchi: “ bog‘ ” O‘quvchi: “ nihol ”... 2- variant: O‘qituvchi: “ bog‘ : O‘quvchi: “ko‘chat ”... 3-variant: O‘qituvchi: “Bahor ta’rifida” rivoyatida keltirillgan so‘zlar. 3-4-variant: O‘quvchi: “chehcak, turna, xushovoz, karvon, xitoy”... “Zanjir” o‘yinida o‘qituvchi dastlab bir so‘z aytadi. O‘quvchilar bu so‘z qaysi harf bilan tugagan bo‘lsa, shu harf bilan boshlanuvchi so‘zni topib aytadilar. So‘z o‘yini shu tarzda davom etadi. Bu o‘yinni yuqori sinflarda ertaklar, maqollar, tez aytishlar, masallar yoki kichik she’rlar vositasida o‘tkazish mumkin. Bunday 38 o‘yinlarning o‘tkazilishi o‘quvchilarning xotirasini mustahkamlaydi, hozirjavoblikka, mustaqil fikrlashga o‘rgatadi. Bu o‘yindan o‘qish darslarida, dam olish daqiqalarida yoki darsni boshlashdan oldin o‘quvchilar diqqatini to‘plab olish maqsadida foydalanish mumkin. 1 - v a r i a n t : b a h o r , g u m b u r - g u m b u r , o l o v . . . . 2 - v a r i a n t : m a y i n , s h a m o l , m a y s a , j i y d a z o r . . . . 3 - v a r i a n t : q o r , k o ‘ k l a m , c h a m a n , z a m i n . . . . 4- Xulosa qilib aytganda o‘qituvchi ta’lim jarayonida eshitib, ko‘ribgina qolmay, balki dars mavzusi, mazmunini o‘rganishda uni faol ishtirokchisiga aylanishini ta’minlashi zarur. O‘qituvchi faqat o‘qitibgina qolmay, o‘quvchini mustaqil mutolaa qilish orqali ta’lim olish ko‘nikmalarini shakllantirishi lozim. Agar o‘qituvchi interfaol metod va didaktik o‘yinlar mazmunini va mohiyatini, uning metodlarini o‘qib, o‘rganib, o‘zlashtirib, o‘z pedagogik faoliyatiga joriy qila olsa, takomillashgan Davlat ta’lim standartlarini va modernizatsiya qilgan o‘quv dasturlarini to‘la o‘zlashtirishlarini kafolatlaydi, sifat va samaradorlikka erishishini taminlaydi. 2 .2. “Tabiatni asraymiz” mavzusini o‘qitish jarayonida o‘quvchilar nutqini ostirishda topshiriqlar tizimidan foydalanish Boshlang‘ich sinflarda ona tili va o‘qish savodxonligi darslig i o‘quvchilarni ongli, to‘g‘ri va ifodali o‘qishga o‘rgatish bilan birga ularda kitobxonlik va nutq madaniyatini hamda mustaqil fikrlash qobiliyati shakllantiradi. O‘quvchilarni har tomonlama rivojlantirishga xizmat qiladi. Boshlang‘ich sinflarida ona tili va o‘qish savodxonligi darslig ini o‘qitishdan asosiy maqsad milliy hamda jahon adabiyotining nodir namunalarini o‘qitish orqali o‘quvchilarning ma’naviy-axloqiy dunyosi, adabiy-estetik didini shakllantirish hamda ularda mustaqil fikrlash, obrazli tafakkurga hamda ona tili bo‘limlariga oid bilim, ko‘nikma, malakalarni hosil qilish va rivojlantirishdan iboratdir. 39 Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarni badiiy adabiyotga qiziqtirish, asarlarni o‘rgatish jarayonida olam va inson tabiati, milliy hamda umuminsoniy qadriyatlar, shuningdek, kitobxonlik madaniyatini shakllantirish orqali o‘quvchilarning ma’naviyatini, dunyoqarashini kengaytirib, mustahkamlab borish asosiy vositalarda biri hisoblanadi. 3-sinf ona tili va o ‘qish savodxonligi darsligi I.Azimova, K.Mavlonova, S.Quronov, Sh.Tursun, Z.Ro‘zmetova lar tomonidan tuzilgan bo‘lib, darslikda “ Tabiatni asraymiz ” bo‘limida she’r, ertak, audiomatn va o‘quvchilarni mulohazaga yuritadigan topshiriqlar tizimi keltirilgan. Bo‘limning “ Ozon qatlami” audiomatni bilan boshlanishi, ya’ni audio matndagi ozon qatlami, u ko‘rinmas soyabon ekanligi, quyoshning zararli nurlaridan himoya qilishi, quyosh tizimida sakkiz sayyora borligi, sakkiz sayyoradan faqat Yer sayyorasida hayot borligi, ozon qatlamining yerdan 12, ayrim joylarda 40 km uzoqlikda joylashganligi, ozon qatlami yerga tekis qilib joylashtirilganda qalinroq qog‘oz kabi ekanligi, atmosfera himoya qobig‘i ekanligi, muzlatkich, havo sovitkichlaridafi furyon suyuqligining tabiat uchun o‘ta zararli ekanligi, furyonning tarkibi ftor, brom, xlor kabi kimyoviy elenetlardan tarkib topishi, ko‘rinmas gazlar, kimyoviy elementlarning ta’siri natijasida katta-katta tuynuklarning hosil bo‘lishi haqidagi ma’lumotlar bilan tanishishi o‘quvchilarni tabiatga bo‘lgan munosabatlarini o‘zgartiradi. Berilgan topshiriqlar tizimi o‘quvchini o‘ylashga, mulohaza yuritishga undaydi: 1. Ozon qatlamining eng asosiy vazifasi nima? 2. Nega ozon qatlami ko‘zga ko‘rinmaydi? U qayerda joylashgan? 3. Quyosh tizimida nechta sayyora bor? Ularda hayot yo‘qligining asosiy sababi 40 nimada? 4. “Ona sayyoramiz “krem” va “ko‘zoynak”dan foydalanadi”, degan gapni qanday tushundingiz? 5. Ozon qatlamini saqlab qolish uchun nimalar qilish kerak deb o‘ylaysiz? O‘quvchilar savolga javob berish orqali ona sayyoramiz, ozon qavati haqida ma’lumotga ega bo‘lsalar, ozon qatlamini saqlab qolish uchun nimalar qilish kerakligi haqida ham o‘z munosabatlarini bildirishga harakat qilishadi. Matnda uchragan quyidagi so‘zlarni bir necha marta talaffuz qiling va yozing hamda so‘zlarning izohini lug‘atdan bilib oling kabi topshiriq o‘quvchilarga berilishi, ularni yangi so‘zlar bilan tanishgan holda ma’nolarini ilg‘ashi so‘z boyligining oshishiga yordam beradi. Audiomatnga asoslangan holda to‘g‘ri fikrlarni ko‘chirib yozing topshirig‘ining berilishi esa o‘quvchilarning diqqatni jamlagan holda, tinglab tushunish ko‘nikmasini rivojlanishiga yordam beradi. 1. Ozon qatlami Yer haroratining bir maromda bo‘lishini ta’minlab beradi. 2. Atmosferada ozon miqdori juda ko‘p, chunki u Yerimizni o‘rab olgan. 3. Quyosh sistemasida 8 ta sayyora bo‘lib, ularning ayrimlarida xuddi Yerdagidek hayot mavjud. 4. Ozon qatlamining yemirilishiga odamlar sabab bo‘lmoqda. 5. Havo sovitkichlaridan kamroq foydalanish ozon qatlamini saqlab qolishga yordam beradi Quyida rasmlarasosida topshiriqda o ‘ quvchilarni XXI asr ko ‘ nikmalari asosida fikr yuritishga undaydi . 41 1. 1-rasm haqida munosabat bildiring. Bolalar nima uchun bunday harakat qilishyapti? 2. 2-rasmdagi manzara sizda qanday taassurot qoldirdi? Nima uchun? 3. 3-rasmda atrof-muhitga salbiy ta’sir qilayotgan narsa nima? Uni qanday bartaraf etish mumkin deb o‘ylaysiz? 4. 4-rasmni izohlang. Sizni nima tashvishga solyapti? 5. Siz ushbu rasmlar qatorida yana qanday manzara turishi kerak deb hisoblaysiz? Nima uchun? 6. “Tabiatni muhofaza qilish” deganda nimani tushunasiz? 7. “Muhofaza” so‘zi o‘rnida yana qaysi so‘zlarni ishlatishimiz mumkin? Ushbu topshiriqning berilishi o‘quvchilarning tabiat bilan bog‘liq bo‘lgan so‘zlarni qay darajada o‘zlashtirib olganliklarini aniqlash iborat: Namuna: atrof-muhit, …, …. Tabiat muhofazasi bilan bog‘liq harakatni ifodalovchi so‘zlarni yozing topshirig‘i orqali o‘quvchilarning ona tili bilan bog‘liq savodxonligi rivojlantiriladi. O‘quvchilar berilgan matn va topshiriqlarda keltirilgan harakatni ifodalovchi so‘zlarni topishga harakat qiladi: Namuna: asrash, …. Inson nima uchun hammadan kuchli? Kunlardan bir kuni qirg‘ovul soy bo‘yiga suv ichish maqsadida kelibdi. Suv muzlab qolgan ekan, uni tumshug‘i bilan teshib, ozroq suv ichibdi. Biroq shu ozgina vaqt ichida qanoti muzga yopishib qolibdi. 42 – Ey muz, juda kuchli ekansan-ku! – xitob qilibdi qirg‘ovul. – Yo‘g‘-e, – javob beribdi muz, – mendan yomg‘ir kuchli. Qachon yomg‘ir yog‘sa, men shu zahoti eriy boshlayman. Bu suhbatni ko‘kdagi bulutlar bag‘rida eshitib turgan yomg‘ir ham tilga kiribdi: – Nahotki, men kuchli bo‘lsam? Yo‘q, yer ancha kuchli. Qancha ko‘p yog‘may, u meni o‘ziga shimib oladi, – debdi. Shunda yer tilga kirib: – O‘rmon mendan kuchli. U mening ustimda turadi, tomirlarini suqib vujudimdagi bor quvvatni so‘rib oladi, – debdi. – Yo‘q, mening kuchim uncha ko‘p emas, – debdi o‘rmon. – Olov mendan kuchli. U alanga olsa bormi, ho‘l-quruq baravar yonadi! Bu so‘zlarni eshitgan olov shunday debdi: – Men shamoldan qo‘rqaman. U meni osongina o‘chirishi mumkin. – To‘g‘ri, men daraxtni ildizi bilan qo‘porishim, alangani bir zumda o‘chirishim mumkin, – debdi shamol. – Lekin bir oddiy maysaning oldida ojizman. Qanchalar kuchli esmay, u qaddini tiklab olaveradi. Menimcha, maysa hammadan kuchli! Bunga maysa e’tiroz bildiribdi: – Menda hech qanday kuch yo‘q. Qo‘y meni yeb qo‘yadi-ku! Shuning uchun qo‘y hammadan kuchli bo‘lsa kerak. Buni eshitgan qo‘y bosh chayqabdi: – Menda qanday kuch bo‘lsin? Bo‘ri kelib qolsa bormi, dumbamdan 43 ayrildim deyavering! Yaxshilab o‘ylab ko‘ring! Hammadan kuchli o‘sha emasmikan? – debdi. Birdaniga bo‘ri paydo bo‘lib qolibdi. – E, sizlar hech narsani bilmaysizlar, – debdi u. – Dunyoda inson hammadan kuchli! U qirg‘ovullarni tutadi, muzni eritadi, yomg‘irga ham bo‘sh kelmaydi, yerni chopadi, o‘rmonni kesadi, olovni o‘chiradi, shamolni o‘ziga bo‘ysundiradi, maysa-o‘tlarni o‘radi, qo‘yni so‘yadi, biz bo‘rilarni ham otib o‘ldiradi. Bularning barini eshitgan inson debdi: – Yo‘q, adashasiz, aslida birimiz ikkinchimizdan kuchli emasmiz. Men sizlardan kuchli bo‘lishim mumkin. Lekin ko‘magingizga doim muhtojman. Siz qiladigan ishlarni men bajara olmayman. Birortangiz bo‘lmasangiz, men o‘z kuchimni yo‘qotaman. Demak, tabiatdagi hamma narsa bir-biriga zanjirdek bog‘langan. Biz faqat birlashsakkina, kuchli bo‘la olamiz. Ushbu ertakda tabiatdagi hamma narsa ya’ni tabiat hodisa va resurslarining inson oldida kuchsiz ekanligi haqida fikr yuritilsa-da, lekin inson tomonidan aytilgan fikr hammani birlashishga da’vat etadi. Bu orqali o‘quvchilar tabiatdagi hamma narsa bir-biriga zanjirdek bog‘langanligini, o‘quvchilar ham qachonki o‘zining yaqinlari bilan birlashsagina katta kuch bo‘lishini anglab yetadi. Ertak so‘ngida savollar berilganki, bu savollarga javob berish orqali ertakning zamirida qanday g‘oya yotganligi, haqida bilib oladilar. 1. Ayting-chi, kim kuchli ekani haqidagi bahs nimadan boshlandi? 2. Muz nima uchun yomg‘irni o‘zidan kuchli deb bilarkan? Yomg‘ir-chi? 3. Yer o‘rmonning kuchli ekaniga nimani sabab qilib ko‘rsatibdi? O‘rmon- chi? 4. Alanga nimadan qo‘rqar ekan? Alanganing oddiy maysadan ham kuchsizligini izohlang. 5. Qo‘y kuchlimi yoki bo‘ri? Nima uchun? 6. Nima uchun inson dunyoda hammadan kuchli ekan? 7. Qanday qilib tabiat bilan zanjirdek bog‘lanish mumkin? 8. Ayting-chi, aslida hammadan ham kuchli inson qanday bo‘lishi kerak? 44 Bo‘limda berilgan mavzular turli xil janrlarda bo‘lib o‘quvchilarni fikrlashga, o‘ylashga, izlanishga, tabiatga muhabbat ruhida tarbiyalashga undaydi. Shuningdek, o‘ quvchilar bu asarlarni o‘qish orqali tabiat bilan bog‘liq tasavvurlarini yanada boyitadilar va ularni aytib berish orqali og‘zaki nutqlari rivojlanadi. 45 III BOB.TAJRIBA-SINOV ISHLARINING TAHLILI VA NATIJALARI 3.1.Tajriba-sinov ishlarini tashkillashtirish va o tkazish metodikasi ʻ Tajriba va kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, tilning ijtimoiy mohiyati uning aloqa funksiyasini bajarishida ko‘rinadi. Uning jamiyat hayotidagi rolini aniq tushunishga yordam berish uchun, birinchidan, o‘quv jarayonida har bir til birligining nutqimizdagi rolini o‘quvchilar o‘zlashtirishini ta’minlash zarur. Boshlang‘ich ta’lim tizimida har qaysi o‘quv predmetiga oid ta’lim mazmuni o‘quvchilarning o‘sha predmet asoslarini chuqur o‘zlashtirishi bilan bog‘liq holda tashkil etiladi. Ta’lim samaradorligiga erishish esa o‘qituvchidan o‘z mahoratini tinimsiz oshira borishni, fidoiylik va ijodiy izlanishni taqozo etadi. 3-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida “Tabiatni asraymiz” mavzusini o‘qitishda o‘qituvchiga turli ta’limiy usullarga murojaat qilishdek keng imkoniyatlar beradi. Aynan ana shu ilmiy farazni dalillash maqsadida Payariq tumanidagi 73- sonli umumta’lim maktabining 3-sinflarida quyidagicha uch bosqichda tajriba ishlari amalga oshirildi: 1. Boshlang‘ich tajriba bosqichi. Unda 3- sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida “Tabiatni asraymiz” mavzusini o‘rgatish orqali o‘quvchilarda ona tili va o‘qish savodxonligi yuzasidan nazariy va amaliy bilim, malaka, ko‘nikmaga ega bo‘lishni va uni amalda qo‘llash mazmuni o‘rganildi. 2. Asosiy tajriba bosqichida muammo yuzasidan ilgari surilgan ilmiy farazlar umumlashtirilgan tadqiqot usullari tajriba-sinov maktablarining undalma mavzusini o‘rgatish jarayonida sinovdan o‘tkazildi. 3.Yakuniy tajriba bosqichida 3-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida “Tabiatni asraymiz” mavzusini o‘rgatish darslarining samaradorligi darajasi tahlil qilindi. Tadqiqot yuzasidan amalga oshirilgan ilmiy metodik tajriba ishlarida jami 60 nafar o‘quvchi tajriba va sinov ishlarida ishtirok etdi. 3-sinf o‘quvchilarini ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida “Tabiatni asraymiz” mavzusini o‘rgatish darslarida o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan bilim, 46 ko‘nikma va malakalarini baholash yuzasidan pedagogik amaliyot davrida savol- javoblar va so‘rovnomalar o‘tkazildi. O‘quvchilarning o‘qish savodxonligi darslarida “Tabiatni asraymiz” mavzusini o‘rgatish yuzasidan topshiriqlarga bergan javoblarini baholashning «yuqori», «o‘rta», «past» darajasi belgilab olindi. Yuqori daraja. Unga mustaqil ishlay oladigan, ijodiy savodxonlikka ega bo‘lgan o‘quvchilar kiritildi. O‘rta darajaga murakkab bo‘lmagan topshiriqlarni mustaqil bajarish ko‘nikmasiga ega bo‘lgan o‘quvchilar kiritildi. Past daraja topshiriqlarni faqat o‘qituvchi yordamida bajaradigan o‘quvchilardan tashkil topdi. 3.2.Tajriba-sinov ishlari tahlili va yakuniy natijalari Tajriba-sinov ishlariga jalb etilgan sinflar qayd etilgan mezonlar asosida kuzatildi va joriy yilda amaliyotga joriy etilgan yangi mezondagi o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini reyting tizimi asosida baholash mezonidan foydalanildi. Ko‘rinadiki, tajriba sinflari o‘quvchilari nazorat sinflari o‘quvchilariga nisbatan yuqori ko‘rsatkichga ega . Tajribadan oldingi natijalar 1-jadval. Y uqori O‘rta Past O‘quvchilar soni Nazorat sinfi 7 11 1 3 3 1 Tajriba sinfi 6 9 1 4 29 Jami 1 5 20 27 60 Tajribadan keyingi natijalar. 2-jadval. Y uqori o‘rta Past O‘quvchilar soni 47 Nazorat sinfi 9 1 2 1 0 3 1 Tajriba sinfi 1 1 1 1 7 29 Jami 20 23 17 60 Men shu davrda maktabdagi tajribali o‘qituvchilarning dars o‘tish usullarini, darsda foydalanadigan metodlarini o‘rganishga harakat qildim va 3-sinf o‘qituvchisi menga bu sohadagi tajribalarini gapirib berdi hamda zarur maslahatlarini berdi. Men bitiruv malakaviy ishim mavzusi yuzasidan olib borgan tajriba-sinov ishlari jarayonida yuqorida qayd etilgan usullardan foydalandim va o‘quvchilarga o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirishga harakat qildim. Amalga oshirilgan jarayonlarning natijasini quyidagi misollar asosida keltirib o‘tmoqchiman. Jumladan, tajriba sinflarda yangi pedagogik texnologiya foydalandim. Natijada ushbu sinflarda o‘zlashtirish 98,8% ni tashkil etdi. Men malakaviy bitiruv ishimni yozish davomida o‘tkazgan tajriba kuzatish ishlarida shunday xulosaga keldim: Yangi pedagogik texnalogiya asosida ya’ni interfaol metod asosida darslarni o‘tib, o‘quvchilarni chiroyli yozuvga o‘rgatish orqali ijobiy natijalarga erishdim. Yangi pedagogik texnalogiya asosida dars o‘tish o‘quvchilarni o‘z ustida ishlashga, topshiriqlarni vaqtida bajarishga, o‘rganilayotgan mavzuni qunt bilan o‘rganishga va o‘z fikr-mulohazalarini mustaqil bayon eta olishga o‘rgatadi. 48 XULOSA Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga ta‘lim-tarbiya berishning asosiy vazifalari ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida amalga oshiriladi. Ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatlari bilan bir qatorda ularning og‘zaki nutqi, so‘z boyligi ham rivojlanadi. Men bitiruv malakaviy ishining mavzusini asosiy maqsadidan kelib chiqqan holda, 3-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida “ Tabiatni asraymiz ” bolimi ni o‘qitishda har bir og‘quvchining nutqini og‘stirish yog‘llarini, tabiatga muhabbat ruhida tarbiyalashga, uni amaliy yoritishga harakat qildim. Mag‘lumki, zamonaviy o‘qitish metodlaridagi o‘qitishning turli yo‘llarini izlashni, o‘quvchilarni mustaqil ishlashga o‘rgatishni talab etmoqda. Men bitiruv malakaviy ishining mavzusi maqsadidan kelib chiqqan holda, o‘quvchilar nutqini o‘stirishga oid quyidagi uslubiy tavsiyalarimni yosh o‘qituvchilarga va hamkasblarim hukmiga havola etaman: 1. Nutq o‘stirishga sharoit yaratish. 2 . Adabiy til qoidalariga e‘tibor berish. 3. Ifodali o‘qitishga erishish. 4. Tez, ravon, ongli o‘qish malakalarini o‘quvchilarda shakllantirish. 5. O‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olish . 6 . Tabiat manzaralariga sayohat uyushtirish, atrof-muhitni asrash. 7. Qayta hikoyalash turlaridan foydalanish. 8 . Ijodiy matnlar yozdirish . 9. Badiiy kechalar uyushtirish . 3-sinf o‘quvchilarini ta‘lim jarayonining subyektiga aylantirishga interfaol usullardan foydalanish muhim omillar sanaladi. O na tili va o‘qish savodxonligi fanidan “Tabiatni asraymiz” bo‘limiga oid mavzularni o‘qitish davomida interfaol usullar o‘quvchilarni izlanishga, ijodiy faoliyat ko‘rsatishga, o‘rganilayotgan til 49 hodisalarining mohiyatini anglab, hukm va xulosalar chiqarishga undaydi. Har xil o‘yinlar o‘quvchilarda o‘zini namoyish etish, o‘z fikr-mulohazlarini himoya qilish, topshiriqni shavq-u zavq bilan, bajarish imkoniyatini beradi, har bir o‘quvchida tarbiyalanishi zarur bo‘lgan ijobiy sifatlar: tezkorlik, sezgirlik, topqirlik, hushyorlik, qat’iyatlilik, ijodkorlik kabilar mavzu bilan bog‘liq har xil ta’limiy o‘yinlar va usullar orqali tarkib toptiriladi, shuningdek, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini mehnatsevarlik, keng dunyoqarash, sog‘lom tafakkur, tabiatga muhabbat, milliy qadriyatlarimizga chuqur ehtirom ruhida tarbiyalash yo‘llari amalga oshiriladi. “ Tabiatni asraymiz” bo‘limi bo‘yicha o‘rganilayotgan materiallar shu mavzuga oid eng muhim ma‘lumotlarni o‘z ichiga qamrab olishi yoki shu materiallar yuzasidan amaliy ko‘nikma va malakalar hosil qilishga bo‘ysindirilishi lozim. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, “ Tabiatni asraymiz” bo‘limiga oid mavzularni o‘qitish va uni yosh avlod ongiga singdirib borishimiz kerak. Chunki, “ Tabiatni asraymiz” bo‘limidagi ertak, audiomatn, she‘rlarni o‘qish orqali o‘quvchilarda tabiat haqidagi, tabiatni asrash, atrof-muhit, ekologik muammolarni yuzaga keltiruvchi vositalar va sabablar haqidagi tasavvurlar boyitiladi va ularni aytib berish orqali og‘zaki nutqlari rivojlantiriladi. 50 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR I.N о rm а tiv huquqiу hujj а tl а r v а met о d о l о gik а h а miу а tg а m о lik n а shrl а r 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 5 - sentabr “Xalq ta’limi boshqaruv tizimini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF–5538–son Farmoni. // https://lex.uz/docs/3893416 . 2. “О‘ zbekistоn Respublikаsi Xаlq tа’limi tizimini 2030-уilgаchа rivоjlаntirish kоnsepsiуаsini tаsdiqlаsh tо‘g‘risidа”gi О‘zbekistоn Respublikаsi Prezidentining 5712-sоnli Fаrmоni, 2019- уil 29-аprel. 3.O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. O‘RI–637- son. 23.09.2020. – T., 2020. – 40 b. // https://lex.uz/docs/5013007 . 4. O ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “O‘zbekiston yoshlari forumida so‘zlagan nutqi” . –T.: 08.01.2021-yil yig‘ilish materiallaridan. lex.uz. 5. Umumiy o‘rta ta’limning boshlang‘ich ta’limdan davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturi. – T.: RTM, 2017. – 215 b. 6.2022-2026-уillаrgа mо‘ljаllаngаn Yаngi О‘zbekistоnning Tаrаqqiуоt strаtegiуаsi. О zbekistоn Respublikаsi Prezidentining Fаrmоni, 29.01.2022-уildаgiʻ PF-60-sоn. 7.Mirziyoyev Sh. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi ( O ‘ zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. 2016-yil 7-dekabr ). Toshkent: O‘zbekiston. 2017, 24- bet. 8.Mirziyoyev Sh. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi ( O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. 2016-yil 7-dekabr ). Toshkent “O‘zbekiston” nashriyoti, 2017, 32. 51 9.Mirziyoyev Sh. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz (Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutqi). Toshkent “O‘zbekiston” nashriyoti, 2017, 32. 10. Mirziyoyev Sh. “Kitob nashri, mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish to‘g‘risida”gi Qarori. Toshkent, 2017-yil 13-sentabr. // https://lex.uz/docs/3893416 11. Mirziyoyev Sh. “O‘qituvchi va murabbiylar – yangi O‘zbekistonni barpo etishda katta kuch, tayanch va suyanchimizdir”. Murojaat.–Toshkent, “Boshlang‘ich ta’lim” jurnali, 2020-yil, № 10, 3-bet . 12. Баркамол авлод орзуси (тузувчилар: Қурбонов Ш., Саидов Ҳ., Аҳлиддинов Р.) Тошкент , “Шарқ”, 1999, 184. II. Darslik, o‘quv qo‘llanmalar: 1. n tili v ‘qish s v dx nligi 1-qism [M tn]: d rslik 3-sinf uchun/О а а о а о о а а K.M vl n v [v b shq.]. – T shkent: Respublik t ’lim m rk zi, 2022. –144b. а о о а а о о а а а а 2. n tili v ‘qish s v dx nligi 2-qism [M tn]: 3-sinf uchun d rslik/ О а а о а о о а а K.M vl n v [v b shq.]. – T shkent:Respublik t ’lim m rk zi, 2021. –144b а о о а а о о а а а а . 3. Ona tili 1-qism [M tn]: 3-sinf uchun d rslik / а а Toirova M. – Toshkent: “Novda Edutainment”, 2023.-88 b. 4. Ona tili 2-qism [M tn]: 3-sinf uchun d rslik / а а Baynazarova D. – Toshkent: “Novda Edutainment”, 2023.-88 b. 5. Ona tili 3-qism [M tn]: 3-sinf uchun d rslik / а а Baynazarova D. – Toshkent: “Novda Edutainment”, 2023.-88 b. 6. Qosimova K., Matchonov S., G‘ulomova X., Yo‘ldosheva Sh., Sariyev Sh., Ona tili o‘qitish metodikasi. – T.: Noshir, 2009, 352 b. 7. Qosimova K., Matchonov S., G‘ulomova X., Yo‘ldosheva Sh., Sariyev Sh., Ona tili o‘qitish metodikasi. – T.: Bayoz, 2022, 304 b. 8.Qodirova K. Nutq o‘stirishni baholash uslubi // Sog‘lom avlod uchun. 1998. -№ 4-5. -6-7-b 52 10. Даминов М., Адамбеков Т. Ўйин машғулотлари. Тошкент, “ Ўқитувчи ” нашриёти, 1993, 85 . 11. Имомов К., Мирзаев Т., Саримсоков Б., Сафаров О. Ўзбек халқ оғзаки поэтик ижоди. Тошкент :Ўқитувчи. 1990, 250. 12.Мадаев О. Ўзбек х алқ оғзаки ижоди. Тошкент : Мумтоз сўз. 20 13, 247 . 13.Matchonov S., G‘ulomova X. Boshlang‘ich sinf o‘qish darslarini pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish. Toshkent: Yangiyul. 2008, 224. 14.Matchonov S., G‘ulomova X. Nutq madaniyati.// Boshlang‘ich ta’lim jurnali. Toshkent, 2000. – № 1, 28. 15.Matchonov, X. G‘ulomova. Hikoya qanday o‘tiladi? //Boshlang‘ich ta’lim jurnali. Toshkent, 2004. – № 6, 32. 16. Mashriqzamin- h ikmat bo‘stoni. –T., “Sharq”, 1997, 98. 17.Safarova. R. Nutqiy ko‘nikmalarni tekshirish asoslari. “ Boshl ang‘ich ta’lim” jurnali . Toshkent, 1997. – № 5 , 30 . III. Internet saytlari: 1. www.samdu.uz 2. www.pedagog.uz 3. www.google.uz 4. www.phrases.org.uk/meanings/proverbs 5. http||www.ziyonet.edi.uz. 6. http||www.edunet.uz. 53 54

ONA TILI VA O‘QISH SAVODXONLIGI DARSLIGIDAGI “TABIATNI ASRAYMIZ” MAVZUSINI O‘RGATISH METODIKASI (3-SINF MISOLIDA) MUNDARIJA KIRISH ........................................................................................................... 3 I BOB. ONA TILI VA O QISH SAVODXONLIGI DARSLIGIDAGIʻ “TABIATNI ASRAYMIZ” MAVZUSINI O RGATISHNING ILMIY- ʻ METODIK ASOSLARI 1.1. 3-sinf ona tili va o qish savodxonligi darsligidagi “Tabiatni asraymiz” ʻ mavzusini o qitish ʻ ning ta’limiy-tarbiyaviy ahamiyati....... .....................................1 2 1.2. 3-sinf ona tili va o qish savodxonligi darsligidagi “Tabiatni asraymiz” ʻ mavzusini o qitish ʻ orqali o quvchilarni nutqini o stirish va tabiatga muhabbat ʻ ʻ ruhida tarbiyalash ...................................................................................................2 5 II BOB. ONA TILI VA O QISH SAVODXONLIGI DARSLIGIDAGI ʻ “TABIATNI ASRAYMIZ” MAVZUSINI O RGATISH METODIKASI ʻ 2.1. “Tabiatni asraymiz” mavzusini o qitishda interfaol metodlardan ʻ foydalanish ..........………….......………………………………….……………...3 0 2.2. “Tabiatni asraymiz” mavzusini o‘qitish jarayonida o‘quvchilar nutqini ostirishda topshiriqlar tizimidan foydalanish …………………………………..4 0 III BOB.TAJRIBA-SINOV ISHLARINING TAHLILI VA NATIJALARI 3.1.Tajriba-sinov ishlarini tashkillashtirish va o tkazish metodikasi………..47 ʻ 3.2.Tajriba-sinov ishlari tahlili va yakuniy natijalari………………………..48 XULOSA …………………………………………...………………………50 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……... …………………….……52 1

K I R I SH Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi: Hammamizni tarbiyalagan, voyaga yetkazgan – shu xalq. Barchamizga tuz-nasiba bergan ham – shu xalq. Bizga ishonch bildirgan, rahbar qilib saylagan ham aynan shu xalq. Shunday ekan, biz, birinchi navbatda, kim bilan muloqot qilishimiz kerak – odamlarimiz bilan. Kim bilan bamaslahat ish tutishimiz kerak – avvalo, xalqimiz bilan. Shunda xalqimiz bizdan rozi bo ladi. ʻ Xalq rozi bo lsa, ishimizda unum va baraka bo ladi. Xalq bizdan rozi ʻ ʻ bo lsa, Yaratgan ham bizdan rozi bo ladi. Shu ma’noda, buyuk Alisher Navoiy ʻ ʻ bobomizning «Odamiy ersang, demagil odami, Onikim, yo q xalq g‘amidin g‘ami» ʻ degan satrlarida qanchalik chuqur hayotiy hikmat, falsafa bor. Ya’ni bu dunyoda insonlarning dardu tashvishlarini o ylab yashash – odamiylikning eng oliy ʻ mezonidir, xalqning g‘amidan uzoq bo lgan insonni odam qatoriga qo shib ʻ ʻ bo lmaydi, deb ta’kidlamoqda ulug‘ bobomiz. Bu o lmas satrlar bizning bugungi ʻ ʻ hayotimiz bilan, bizning orzu-intilish va amaliy harakatlarimiz bilan naqadar hamohang ekani odamni hayratga soladi. 1 Mustaqillik yillarida mamlakatimizda yoshlarni vatanparvarlik, milliy an’ana va qadriyatlarimizga hurmat ruhida tarbiyalash, ma’naviy yetuk va jismonan sog‘lom barkamol avlodni voyaga yetkazish, ularning huquq va manfaatlarini himoya qilish borasida muayyan ishlar amalga oshirildi. Shu bilan birga, sohadagi vaziyat va amalga oshirilgan tadbirlar tahlili yoshlarning keng qatlamlariga daxldor bo lgan dolzarb masalalar, ayniqsa, uyushmagan yoshlarning ʻ hayotda o z o rnini topishi uchun munosib sharoit yaratish, ularni har tomonlama ʻ ʻ qo llab-quvvatlash, kasbga yo naltirish va bandligini ta’minlash, tashabbuslarini ʻ ʻ 1 Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz (Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutqi). Toshkent “O’zbekiston” nashriyoti, 2017, 18-bet. 2

rag‘batlantirish borasidagi ishlar talab darajasida tashkil etilmaganidan dalolat bermoqda 2 . Shuning uchun yosh avlodni har tomonlama sog‘lom va barkamol etib tarbiyalash borasidagi ishlarimizni yangi bosqichga ko tarish maqsadidaʻ “Yoshlarga oid davlat siyosati to g‘risida”gi qonunni yangi tahrirda qabul qildik. ʻ Yoshlar haqida gap ketganda, men doim bir narsani o ylayman. Mana, bugungi ʻ kunda qancha-qancha yoshlarimiz chet ellarda ta’lim olmoqda, mehnat qilmoqda. Albatta, ularning orasida o z yo lini topib, begona yurtda hech kimdan kam ʻ ʻ bo lmay yashayotganlari ham ko p. Lekin Vatan sog‘inchi har qanday odamni ham ʻ ʻ qiynaydi. Shuning uchun ular bilan doimiy aloqa o rnatish, ularning huquq va ʻ manfaatlarini himoya qilish, yurtimizga qaytish istagida bo lganlarni qo llab- ʻ ʻ quvvatlash bo yicha ishlarni kuchaytirishimiz zarur. ʻ Shu maqsadda O zbekiston ʻ yoshlari xalqaro assotsiatsiyasi ni tuzish va uning samarali faoliyat yuritishi uchun tegishli sharoit yaratib berishimiz kerak. Yoshlarimiz xorijdagi tengdoshlari bilan ilm-fan, madaniyat, tadbirkorlik, sport va boshqa sohalarda faol muloqotda bo lishlari maqsadga muvofiq. Bu ularning o z salohiyatini dunyo miqyosida ʻ ʻ namoyon etishlari uchun katta imkoniyat yaratadi. Shuning uchun har yili Samarqand shahrida Markaziy Osiyo yoshlari forumi ni o tkazish ko zda ʻ ʻ tutilmoqda. Joriy yilda olib borgan islohotlarimizning eng muhim natijalaridan biri – bu, hech shubhasiz, mamlakatimizda bolalar mehnati va majburiy mehnatga butunlay chek qo yilgani bo ldi. Bunday ijobiy o zgarishlar Xalqaro mehnat ʻ ʻ ʻ tashkiloti va boshqa tuzilmalar tomonidan e’tirof etilgani e’tiborga loyiq, albatta. Biz bundan buyon ham ingliz tili va boshqa xorijiy tillarni chuqur o qitish ʻ masalasiga ustuvor ahamiyat qaratamiz. Shu bilan birga, biz uchun zarur bo lgan ʻ mutaxassisliklar bo yicha ta’lim olish va kadrlar malakasini oshirish ishlarini keng ʻ ko lamda yo lga qo yamiz. ʻ ʻ ʻ Bu haqda so z yuritganda, aytish lozimki, biz ulug‘ ʻ bobolarimizning munosib davomchilari bo ladigan yetuk insonlarni tarbiyalash ʻ masalasiga, afsuski, yetarlicha ahamiyat bermadik. Holbuki, intellektual va madaniy salohiyatning qanday noyob boylik ekani, nodir talant egalarini tarbiyalab 2 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyevning “Yoshlarga oid siyosati samaradorligini oshirish va O’zbekiston “Yoshlar ittifoqi” faoliyatini qo’llab quvvatlash” to’g’risidagi farmoni. Internet ma’lumotlari. 1-bet. 3

kamolga yetkazish hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanini unutishga haqqimiz yo q.ʻ Rivojlangan mamlakatlar bugungi yuksak taraqqiyot darajasiga aynan shuning hisobidan yetgani – bu ham haqiqat 3 . Bugun gap xalqimiz, Vatanimizning taqdiri va kelajagi, jondan aziz bolalarimizning baxti va kamoli haqida bormoqda. Shunday ulug‘ maqsadlar yo lida barchamiz belimizni mahkam bog‘lab ishlashimiz, bor aql-zakovatimiz, ʻ bilim va tajribamizni, jonajon Vatanimizga farzandlik mehrimiz va sadoqatimizni safarbar etishimiz kerak. O zimiz o zimizga xiyonat qilmasak, o zimiz o zimizni ʻ ʻ ʻ ʻ aldamasak, halol-pok bo lib mehnat qilsak, men aminman, ko zlagan barcha ʻ ʻ marralarimizga albatta yetamiz. 4 Mustaqil O zbekistonimizning yanada ravnaq topishida barkamol shaxsni ʻ , komil insonni har tomonlama tarbiyalash eng dolzarb vazifalardan biridir. Boshlang‘ich ta’lim – shaxs shakllanishi davrining eng muhim bosqichi. Bu davr bola ong ostida olamni anglash, tasavvur va bilimlar poydevorini tiklash pallasi bo lgani uchun ham nozik e’tibor talab etadi. Ayni shu pallada bola o zida ʻ ʻ «o quvchi shaxsi»ni yaratadi, maktabga va ta’lim olishga nisbatan qiziqishni, ʻ mehrni tuyadi, ilm yo lidagi kelgusi natijalar uchun kuch to plashni boshlaydi. Bu ʻ ʻ esa, zamonaviy pedagogika oldidagi doimiy va murakkab masala sifatida darsliklarning g‘oyaviy, tarbiyaviy va ma’rifiy saviyasiga jiddiy yondashishni talab etadi. 1-4-sinflar uchun yaratilgan yangi zamonaviy maktab darsliklari "4K" modeliga asoslangan innovasion yondashuvni taqdim etadi . Ushbu metodologiya bolalarning har tomonlama rivojlanishiga qaratilgan bo‘lib, quyidagi asosiy kompetensiyalarni o‘z ichiga oladi: kollaboratsiya - o‘quvchilarga hamkorlik qilish, samarali fikr almashish va o‘zaro qo‘llab-quvvatlash ko‘nikmalarini o‘rganishga ko‘maklashadi; 3 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. Toshkent, “O’zbekiston” nashriyoti, 2018. 72-bet. 4 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. Toshkent, “O’zbekiston” nashriyoti, 2018. 78-bet. 4

kommunikativlik - o‘quvchilar o‘z fikrlarini aniq va ravshan ifodalashga, suhbatdoshni tinglashga va tushunishga, ma’lumotni yetkazishda til vositalaridan unumli foydalanishga o‘rganadilar; kreativ fikrlash - o‘quvchilar o‘z maqsadlariga erishish uchun yangi yondashuvlarni qo‘llashni o‘rganadilar, innovatsion yechimlarni ishlab chiqadilar va ijodiy muammolarni hal qilish ko‘nikmalariga ega bo‘ladilar; kritik fikrlash - o‘quvchilar muammolarga analitik nuqtayi nazardan yondashishni o‘rganadilar va mantiqiy fikrlash asosida o‘z nuqtai nazarini shakllantiradilar. Boshlang‘ich sinflar uchun ushbu yangi darsliklar o‘quvchilarni har tomonlama rivojlantirish, nafaqat bilim, balki zamonaviy jamiyatga muvaffaqiyatli moslashish uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalarni shakllantirishga qaratilgan. Maktabga endi qadam qo‘ygan bolalarga yangi darsliklar tayyorlashda “4K” modelidan foydalanish ko‘plab sinovlardan o‘tgan, muhimi, zamonaviy yondashuvdir. Avvallari bolalarning yozuviga ko proq e’tibor qaratilgan,ʻ diktanatlar yozdirilgan. Yangi tajriba bilan esa bolalarning tanqidiy fikrlashi, o z ʻ fikrini erkin bayon eta olishiga ko‘proq ahamiyat beriladi. Zamonaviy boshlang‘ich ta’lim uchun istiqbolli ustivor yo nalishlardan ʻ biri, bu shaxsni umuminsoniy va milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashga yo naltirilgan ta’lim jarayonidir. Kichik maktab yoshidagi bolalarda milliy axloq ʻ tarbiyasi, ma’naviy-ma’rifiy, nafosat va jismoniy tarbiya muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda o quv materiali shaklida berilgan ta’lim o quvchilar nutqini o stirish, ʻ ʻ ʻ turli shaklda axloqiy-ma’naviy tarbiya me’yorlarini hamda umuminsoniy qadriyatlarni o quvchilar ongiga singdirish nazarda tutiladi. ʻ Birinchi Prezidentimiz “Tarixiy xotirasiz - kelajak yo q” asarida komil ʻ inson tushunchasiga aniq ta’rif keltirganlar. “Komil inson deganda biz, eng avvalo, ongi yuksak, mustaqil fikrlay oladigan, xulq – atvori i bilan o zgalarga ibrat bo la oladigan, bilimli, ma’rifatli kishilarni tushunamiz” ʻ ʻ 5 . Ta’lim tizimi va maktab oldiga maqsad qilib, ya’ni komil insonni tarbiyalab voyaga yetkazish qo yildi. Ta’lim sohasida olib borilayotgan islohatlarning ʻ 5 Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Тошкент “Шарқ” нашриёти, 1998, 6 – бет. 5

O'xshashlar

BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINI TO‘G‘RI O‘QISH VA YOZISHGA O‘RGATISH METODIKASI
O‘zbek tili (ona tili) darsliklarida sifat so‘z turkumini o‘rgatish
BOSHLANG‘ICH TA'LIMDA ZAMONAVIY DARSLIKLARNING MAZMUN MOHIYATI
Rux mavzusini o‘qitish metodikasi
BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA RANG-TUS VA MIQDOR BILDIRUVCHI LUG‘AVIY BIRLIKLARNI O‘RGATISH USULLARI