SAMARQAND SHAHRI ATMOSFERA HAVOSINI AVTOTRANSPORT VOSITALARI TA`SIRIDA IFLOSLANISHI VA UNI OLDINI OLISH CHORA TADBIRLARI
![4
qilinmoqga.
Atmosfera havosiga ifloslantiruvchi moddalar to`g`risida va tirik
organizmlar tomonidan chiqarilayotgan hamda unga fizik- kimyoviy omillarning
zararli va zaharli ta’sir ko‘rsatishi haqida o‘z sog‘lig‘i va mol-mulki ziyon
ko`rganda zararning o‘rni qoplash mumkinligini aytish mumkin.
Atmosfera havosini muhofaza qilish bo`yicha keng jamoatchilik fikrini
o‘rganish talab etiladi hamda jamoatchilik ekologik ekspertizasi va monitoringini
amalga oshirish borasida ishtirok etish talab etiladi. O`zbekiston fuqarolarning
atmosfera havosini muhofaza qilish sohasidagi huquq va majburiyatlari barcha
uchun birdek muhimdir [1].
Bugungi kunda Samarqand shahar atmosfera havosining ifloslanishida
avtomobil transportining ta`sirini o`rganish dolzarb muammolardan biri bo`lib
hisoblanadi.
Hozirgi davrda va kunda ushbu masala yanada jiddiy va keng ahamiyat kasb
etib bormoqda, jamiyat va davlatning eng birinchi o`rinda hal qilinishi lozim
bo`lgan masalalar qatori turibdi. Insoniyat jamiyatida o`zining ko`p asrlik hayotiy
tajribalari jarayonida toza havo va toza suv va shifobaxsh ona tabiatning inson va
tirik organizmlarning salomatligi uchun nihoyatda kerak ekanligini anglab etish,
sinab ko`rilgan tajribalari hamda o`zlarining turli hikmatli so`zlari, maqolalari va
fikr va so`zlari bilan yoshlarga o`rgatib kelganlar hamda nazorat qilib boorish
muhimdir.
Mustaqillikdan keyin jamiyatda yashovchi shaxs va fuqarolarning hayoti va
sog`lig`i asnosida toza atmosfera havosiga ega bo`lishligi, ifloslanishiga,
kamayish ketishiga hamda fizik va kimyoviy omillarning zararli ta`sir etishiga olib
keluvchi hatti - harakatlarni qilmasliklari zarur hamda oldini olosh qolzarb
masalalardan biridir.
Hozirgi kunda jamiyatning taraqqiyoti transport vositalarisiz rivojlangan
jamiyat asosini yaratishning imkoni yo`q. Ma`lumki, transport vositalari har
qanday mamlakatning ishlab chiqaruvchi kuchlarining asosiy tarkibiy hisoblanadi.
Mustaqil O`zbekistonimizda transport vositalari keng ko`lamda ahamiyat k asb](/data/documents/6521ab98-dc71-42e4-b703-4887e25d93da/page_4.png)
![5
etmoqda . Binobarin, iqtisodiy, siyosiy va psixologik ahamiyatli ekanligi bilan
ajralib turadi. Har qanday mamlakatni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishga
qaratilgan dasturni amalda ko`llash uchun ishlab chiqarishda, fan-texnika
taraqqiyotini jadallashtirishda, ishlab chiqarishni texnik jihatdan qayta
qurollantirishda va kengaytirishda, amaldagi ishlab chiqarishdan jadal
foydalanishda, boshqaruv tizimini va xo`jalik mexanizmini takomillashtirishda
asosan ishlab chiqarishni rivojlantirish kerakligi va uning samaradorligini oshirish
dolzarbdir. Avtomobil vositalari respublikamizda g`oyat ko`p va xilma-xil ishlarni
bajarishda kerakligini aytish lozim. U insonlarni kundalik ehtiyojlari, barcha
viloyat va rayonlar o`rtasidagi muntazam aloqalar bi lan ta`mi nlab beradi .
Transport sohalarining keng rivojlanganligi hamda yuqori darajadagi tashish tezligi
va ularning o`sishiga katta ta`sir etib bormoqda. Tabiiy muhitni asrash borasidagi
barcha chora-tadbirlar ruyobga chiqarish i yaqin vaqt larda oldingi tizimdan yosh
respublikaga meros bo`lib qolgan ekologiya va atrof-muhit sohasidagi kamchiliklar
va xatolarni bartaraf etish imkoniyatini yuzaga keltir ishi lozim . Shuningdek, keng
ko`lamdagi ekologik tanglik tahdidini barham toptirishda, jamiyat aholisi uchun,
jismonan sog`lomlik, yoshlarning dunyoga kelishi va rivojlanishi uchun qulay
shart-sharoitlar hamda ekologik jihatidan toza hayotiy muhit yaratish imkonini
belgilab bermoqda.
Ikkinchi ming yillikning intihosi - oxirgi o`n yilligi YUNESKO qarori bilan
«Atrof-muhit sohasidagi jahon ta`limi o`n yilligi deb e`lon qilingan edi. Uchinchi
ming yillikning ibtidosi ham inson bilan atrof- muhit, tabiat bilan jamiyat
o`rtasidagi ekologik muvozanatning buzilishi, ziddiyatlarning chuqurlashuvi bilan
boshlandi. Ekologik muvozanatning buzilishi alohida hududiy, milliy-mintaqaviy
chegaralardan chiqib, umumbashariy muammoga aylanib qoldi.
Respublikamizning turli hududlarida ekologiya va atrof-muhit muhofazasida
muammolarining jiddiy keskinlashuvi aholining barcha qatlamlari, birinchi
navbatda o`quvchi-yoshlar ekologik madaniyatini, ya`ni tabiatga nisbatan, atrof-
muhitga jiddiy munosabat shakllantirilishi lozimligini ta`kidlash muhimdir [1,2].
Vujudga kelayotgan ekologik noxushliklaming bosh sababchisi tabiiy](/data/documents/6521ab98-dc71-42e4-b703-4887e25d93da/page_5.png)
![6
jarayoni bo`lsada, biroq ular antropogen omil - inson xo`jalik faoliyati, ayniqsa
sanoat ishlab chiqarishi bilan chambarchas bog`langan. Masalan, Oral dengizi yoki
Orolbo`yi ekologik halokatini sof tabiiy- tarixiy jarayon sifatida baholash yoki
faqat suv resurslarining etishmasligiga bog`lab qo`yish o`rinli emas. Agar bu
muammo iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy-madaniy omillarning dialektik birligida
sanoatda hamda qishloq xo`jaligi sohalarida ishlab chiqarish jarayonini,
insonlarning maishiy turmush tarzi nuqtai nazaridan tahlil qilib borilsa, halokatga
sababchi eng muhim omillardan bin - aholida etarlicha ekologik ong va madaniyat
shakllanmaganligi ma`lum bo`ladi. Zero, O`zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasida fuqarolarning atrof - tabiiy muhitga ehtiyotkorlik bilan
munosabatda bo`lishlariga majbur ekanligi, Konstitutsiyamizda yozib qo`yilgan
[1].
Bugungi kunda respublikamiz sanoat ishlab chiqarishi yangi texnika va
texnologiyalami yaxshi biladigan, atrof-muhitni himoya qilish masalasini sanoat
ishlab chiqarishi bilan bir qatorga qo`yadigan, faoliyatida tabiat resurslaridan
oqilona foydalanib, ekologik muvozanat buzilishiga yo`l qo`ymaydigan, tabiatga,
atrof-muhitga ehtiyotkor, g`amxo`r munosabatda bo`lib, unga nisbatan yuksak
ahloqiy fazilatlarni namoyon qiladigan ekologik madaniyatli malakali
mutaxassislarga juda katta ehtiyoj sezmoqda. Bu zaruriyat ta`lim muassasalarida
kasbiy ekologik ma`rifat masalasini dolzarb vazifaga aylantirib borilmoqda.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturida ham «inson, jamiyat va atrof-muhit
o`zaro munosabatlarining uyg`unlashuvi»ga, «ta`lim oluvchilarning Ekologik va
sanitariya-gigiena ta`limi hamda tarbiyasini takomillashtirish»ga alohida diqqat-
e`tibor qaratilgan . 1
O`zbekiston Respublikasi muammolarni dialektik tahlil qilib, ularni milliy
xavfsizlikka qarshi yashirin tahdidlardan biri sifatida baholaydi va fuqarolarning
ekologik mas`uliyati haqida alohida to`xtalib o`tilgan bo`lib, buni sezmaslik, qo`l
qovushtirib o`tirish jinoyat hisoblanadi, kelajak avlod uchun ham buni to`xtatish
lozim.
Zotan, hali ko`plar ushbu muammoga bee`tibor va mas`uliyatsiz](/data/documents/6521ab98-dc71-42e4-b703-4887e25d93da/page_6.png)
![7
munosabatda bo`lmoqdalar, deb ko`r satilgan . Tabiat va inson o`zaro muayyan
qonun va qonuniyatlar asosida munosabatda bo`lib kelishi lozim. Bu
qonuniyatlarni buzib bo`lmaydi, o`nglab bo`lmas ekologik falokatlarga olib kelishi
aniq bo`lib qoldi.
Shunday qilib, ekologik xavfli holatlar mustaqil va yangi O`zbekistonni ham
chetlab o`tmasligi, xususan, eng chekka tumanlarda ham va tuproq unumdorligi
pastligi bilan bog`liq xavf oshib borishi, shamol va suv ta`sirida emirilish jarayoni,
tuproq unumdorligiga salbiy ta`sir ko`rsatishi, yerlaning nihoyat darajada
sho`rlanib borayotganligi, bunda tabiiy va kimyoviy omillarning tutgan o`rni katta
bo`lganligi, radioaktiv ifloslanish katta xavf tug`dirishi, suv zahiralarining taqchil
bo`lishi va ifloslanib borayotganligi, havo bo`shlig`ining ifloslanishi kabi
holatlarni alohida ta`kidiab o`tish joiz, bunda sanoat ishlab chiqarishi, transport va
mexanizmlar hamda mashinalarining tutgan o`rni nihoyatda katta ekanligini qayd
etish mumkinligini aytish kerak. Zero, har qanday ishlab chiqarish, shu jumladan
sanoat ishlab chiqarishining o`zi inson bilan tabiat o`rtasidagi o`zaro aloqadorlik
jarayonidir [1].
Ayni paytda, ekologik xavfsizlikni ta`minlash ko`p omilli jarayon sifatida
ko`zga tashlanadi. Bu borada sanoat ishlab chiqarishida atrof- muhitga nisbatan
sodir etiladigan ekologik jinoyatlar muhim o`rm tutadi. Bu xildagi jinoyatlar
sanoat ishlab chiqarishida to`la bo`lgan kishilarning umumiy ekologik ong darajasi
pastligi (ekologiyaga oid qonunlarni bilmasligi yoki unga rioya etmasligi) hamda
ularda o`z mutaxassisligi (ixtisosligi) bo`yicha kasbiy faoliyati, ekologik bilim,
tajriba, amaliyot va ko`nikmalarning rivojlanmaganligi natijasida kelib
chiqayotganligini aytish lozimdir [1, 2].
Tadqiqot ob`ekti va predmeti. Avtotransport vositalarining tabiatga ta`sirini
o`rganish salbiy oqibatlarini birdaniga aniqiash qiyin va murakkab jarayon. Ular
atrof-muhitning, ya`ni atmosfera havosi, suv va tuproqning sekin - asta
ifloslanishiga, ulardagi tabiiy muvozanatning buzilishiga, o`simliklar va hayvonot
dunyosi noyob turlarining yo`qolishiga, insonlarning turli kasalliklarga chalinib,
o`rtacha umrning pasayishiga olib kelishi mumkin.](/data/documents/6521ab98-dc71-42e4-b703-4887e25d93da/page_7.png)
![13
I. BOB. Adabiyotlar sharhi.
1.1. Samarqand shahar atmosfera havosining ifloslanish darajasini
o`rganilish tarixi.
Biz ushbu muammoni o`rganishdan avval Rossiyada mustaqillik davrigacha
va undan so`ng hamda O`zbekistonda va xususan Samarqanddagi atmosfera
havosiga bag`ishlangan muhim adabiyotlarni tahlil qilishni maqsad qilib qo`ydik.
Sng davlatlarida atmosfera havosini ifloslantiruvchi omillar va ularning
darajasini o`rganilish tarixi va ma`lumotlar. Moskvada akademik V.I. Vernadskiy
biosfera ta`limotining asoschisi tirik organizmlar va ularning yashash muhiti bir-
biri bilan bog`ligi, bir - biriga ta`sir etishi, to`liq va dinamik sistemani hosil
qilishini tushuntirgan. Qadimgi zamonlarda yashil xlorofilli floraning hosil
bo`lishi, havoning to`liq kimyoviy tarkibining o`zgartirishiga va bu esa,
kislorodning atmosferada paydo bo`lishini ta`minlagan. Yer sharida hayotning
paydo bo`lish evolyusiyasi rivojlanishiga olib kelgan [30].
Akademik V.I. Venadskiy ilk bor, biosfera ta`limotini rivojlanishi haqida
asosiy omil deb, bu inson va uning aqlidir deb xulosaga kelishi bejiz emas.
Odamning ta`siri kam bo`lgan vaqtlarda, tabiatga odamning ta`sirining tezligi](/data/documents/6521ab98-dc71-42e4-b703-4887e25d93da/page_13.png)
![14
tabiat evolyusiyasining tezligidan yuqori ekanligini aytib o`tgan. Keyingi vaqtlarda
bu gipoteza o`zining tasdig`ini topib kelmoqda [30].
«Bizning atrofimizda havo» nomli monografiyasini T.Dj. Chandler degan
olimning yozishicha atmosfera havosida yuz berayotgan barcha o`zgarish va
zaharlanishlarni har tomonlama tahlil qilishi, zavod va fabrikalarning, transportlar
harakatida ko`rinishi natijasida hosil bo`lganligini turli – tuman gazlarning
miqdorlarining tirik organizmlarga salbiy va juda kuchli ta`sirini o`rganib
chiqilganligi, to`liqr xulosalarga kelinganligi haqiqatdir.
M.I. Budiko biosferada, atmosferada yuz berayotgan o`zgarish global
ekologiya muammolarqatoriga kirishini ta`kidlagan [29].
S.I. Muravev va boshqalar atmosfera havosida zaharli modda va
birikmalarni nazorat qilish uchun CO- is gazi, CO
2 - karbonat angidrid, CH
4 -
metan, O
3 - ozon kabi gazlarga to`liq ta`riflab, ular haqida bayon qilgan [33].
Moskva davlat universiteti olimlari E.A. Kriksunov, V.V. Pasechnik
atmosfera havosini – biosferaning tashqi qatlami, uning ifloslanishini haqida
misillar keltirgan, atmosfera havosining og`irligini olamning 1 million og`irligiga
tengligini hisoblagan. Lekin biosferaning asl jarayonlarida ahamiyati juda katta
ekanligini aytgan. Sayyora atrofida atmosfera havosining borligi bioferaning
umumiy issiqlik rejimi, uni zaharli kosmik va ultrabinafsha nurlaridan saqlashini
korsatadi [32].
Havoning gaz tarkibi – yer sharining uzoq davom etgan tarixiy rivojlanishi
natijasi hisoblanadi. U asosan quyidagi gazlardan: azot (78 %) va kisloroddan (21
%), argon (0,93 %), CO
2 (0,03 %) va inert gazlar (neon, geliy, ksenon, kripton),
ammiak, metan, suv bug`lari va boshqalar mavjud. Kislorod-O
2 va karbonat
angidrid CO
2 ning yer yuzidagi organizmlarning hayotiy jarayonlari va floraning
fotosintez jarayonidagi roli juda ham katta ekanligini aytish lozim. Azot (N
2 )
biogen element bo`lib, u oqsil va nuklein kislotalar tarkibiga kiradi va
atmosferadagi azot uchun bitmas-tugamasligini hammamiz bilamiz.
Atmosfera tarkibi asosan 2 xil ifloslanish yo`li bilan i: tabiiy (vulqonlar,
changli bo`ronlar, o`rmonlar yo`nishi, tirik organizmlar qoldiqlaridan gaz chiqishi)](/data/documents/6521ab98-dc71-42e4-b703-4887e25d93da/page_14.png)
![15
va sun`iy yoki insonning tabiatga ta`siri– issiqlik – energetic manbalar, zavod va
fabrikalar, transport vositalari, temir yo`llar va boshqalar kirishini aytib o`tamiz.
Atmosfera havosining ifloslanishi borasida og`ir metallarning – qo`rg`oshin,
kadmiy, simob, Cu - mis, rux va boshqalar ishlab chiqirish korxonalarida asosiy
mahsulotlar ekanligi ma`lum. Atmosfera gazlarining qo`rg`oshin bilan ifloslanishi
juda ahamiyatlidir. Tirik organizmlarga salbiy va zaharli ta`sir ko`rsatishi ma`lum
[34].
Mustaqil O`zbekistonda atmosfera havosiga transportlarning o`rganish
tarixi. O`zbekiston Respublikasida, ekologik inqiroz haqida va uni oldini olish
borasida ko`plab ishlar qilinmoqda. Respublikamiz birinchi prezidenti I. A.
Karimov o`zining O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida, havfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolotlari asarida Respublikamizdagi ekologik
muammolarni o`rganib, uni oldini olish juda ham kechiktirib bo`lmasligini yozib
qoldirgan. Unda viloyatlar, yirik shaharlar- Toshkent, Samarqand va Namangan
atmosfera havosining ifloslanish darajasi birinchi o`rinda transport vositalari
ekanligini ham aytib o`tib va turli xil tavsiyalar ko`rsatib o`tgan [1].
A. To`xtyaev, A. Hamdamovlarning «Ekologiya asoslari va tabiatni
muhofaza qilish», A. To`xtayevning «Ekologiya asoslari» nomli o`quv qo`llanma
va darsliklarida O`zbekistonning shahar va tumanlarining muhim ekologik
muammolar borasida va asosan atmosfera havosi haqida to`xtalgan [24, 25].
Bu borada atmosfera havosining ifloslanish darajasini A. To`xtayev to`liq
tadqiq qilish borasida fikrlar aytib o`tgan. U benzin va solyarka yonilg`isi bilan
transport vositalaridan chiqadigan zaharli gazlarni ushbu jadvalda (1-jadval) aniq
tasvirlab bergan [24].
1-jadval
Benzin va solyarka ishlatiladigan ichki yonar dvigatellarning mo`risidan
chiqadigan zaharli gazlar (ming litrga/kg)
T/r Tashlanma gaz nomlari Mahsulot turlari](/data/documents/6521ab98-dc71-42e4-b703-4887e25d93da/page_15.png)
![16
Benzin Dizel yoqilg`i
1 CO 27 7,4
2 Uglevodorod mahsulotlari 24 16,4
3 N
2 13,5 26,4
4 Aldegid mahsuloti 0,5 1,2
5 3,4 benzapiren 7,2*10 -1
10,5*10 -1
6 Sulfat kislotasi 1,1 4,8
7 Organik mahsulotlar 0,5 3,7
8 Qattiq tashlanmalar 1,4 13,2
9 Qo`rg`oshin elementi 0,4 -
Avtomobillardan chiqadigan gazlardan atmosferaning ifloslanishi gaz va
boshqa tashlanmalarning tarkibi va miqdorining o`zgarishi, transport vositalari
harakati tezligi, ularlar soni, ko`chalarning katta-kichikligiga va tekis bo`lishi,
ularning chizmasiga, relefiga, yashash joylarning holatiga, joylarning iqlim va
qiyalik sharoitiga hamda gidrometeriologik holatlariga qaraladi. Avtotransportning
atmosfera havosini ifloslantiruvchi asosiy manbalari bu CO -is gazi,
uglevodorodlar, azot oksidi, aldegid, keton, qo`rg`oshin elementi va hokazolar
aksariyat hollarda gigienik nuqtai-nazaridan zarar keltirishi haqida belgilab
me`yordan ortgan holda bo`lishi aytilgan. Mashinadan atmosferaga tashlanadigan
zaharli gazlar meterologik sharoitlar fotokimyoviy o`zgarishlarga uchrashini
o`rgangan [24].
Azot ikki oksidi parchalanishi, azot oksidiga aylanib, natijada atomar
holdagi oksigenga o`tadi. Aldegid va ketonlar esa radikallarni hosil qilishiga olib
keladi. Ichki yonar dvigatellardan chiqadigan qo`rg`oshin birikmalari 1 m 3
atmosfera havosida 1-2 mg dan 4-6 mg gacha boradi. Ish rejimiga qarab
atmosferaning ifloslanishi o`zgaradi. Adabiyotlarda tumanlarda 1 m 3
havo
tarkibida qo`rg`oshin miqdori 0,1 dan 0,5 mkg ga teng bo`lsa, yirik shahar va
shaharchalarda esa bu holat 1mkg dan 5 mkg gacha etadi [25].
Ma`lumki, zaharli hisoblangan qo`rg`oshin va konserogen moddalar orasida](/data/documents/6521ab98-dc71-42e4-b703-4887e25d93da/page_16.png)
![17
qandaydir uzviy bog`liqlik mavjud, ulardan birining miqdorini oshishi shuni
ko`rsatadiki, ikkinchisining ham ortishiga bog`liq bo`lib qoladi.
Tursunov X. ning «Ekologiya asoslari» darsligida tabiatni muhofaza qilish
bo`yicha qonun bilan birgalikda atmosferani muhofaza qilish qonunlari keng
ko`lamda qilinib, mulohazalar aytilgan [24].
Talskix V.N. Ekosistema va havfsiz muhit to`g`risida O`zbekistonning
maktablari yuqori sinflariga ekologiya darsligi atmosferaning ifloslanishi borasida
har xil gazlar keltirgan (CO
2 , CO, SO
2 , CH
4 , NO
2 , N
2 O
3 , N
2 O) iqlimning
o`zgarishiga olib kelishini. Qazilma yoqilg`ilarning yonishi, o`rmonlarning
yondirilishi va sanoat korxonalaridan chiqayotgan moddalar asosiy manbaidir.
Asosiy birikmalar xlor - ftor uglevodorodlar (freonlar) – CFC
13 va CFC
12
muzlatkichlardan va ishlab chiqarish zavodlardan atmosfera tarkibiga chiqib
tarkibining o`zgarishiga hamda ozon qatlamining emirilishiga olib keladi.
Qudratov O. o`z asarida atmosfera tushunchasiga ta`rif, atmosfera havosini
muhofaza qilishga, atmosferaga chiqarilayotgan zaharli chiqindilarni kamaytirish
bo`yicha chora-tadbirlarni kuchaytirishga, havoni chang va zaharli moddalardan
tozalashda, chang tozalatgichlar va filtrlarning asosiy turlarini o`rnatish, ularni
qo`llash kerakligini, atmosfera havosiga transportlardan ajralib chiqadigan
ifloslantiruvchi moddalarning to`lov hajmini aniqlash bo`yicha ishlanmalar
chiqargan [17].
Mirzaev T. «O`zbekistonda ekologiya muammolari va prokurorlik nazorati»
asarida katta muammo ona tabiatni asrab avaylash muammosi haqida yozgan.
Havoni ifloslanishi, uni muhofaza qilishda qonun asosida va uning ijrosi
to`g`risida prokuror nazorati hamda me`yoriy hujjatlar va ularning muhimligini,
yo`nalishlarini o`rgangan va bu borada xulosalar qilgan [19].
Aniqki, uzoq umr ko`rishning asosi toza - changsiz havo ekanligini Abu Ali
ibn Sino bobomiz aytib o`tgan. Bu esa katta muammo bizning yurtimizda hozirda
ancha hal qilinmoqdaki, chang yutkichlar ishlab chiqarilmoqda.
Xolmo`minov J. «Ekologiya va huquq» darsligida shu mavzu keng ochib
bergan. Hozirda mintaqada atrof muhit, atmosfera va inson salomatligi salbiy ta`sir](/data/documents/6521ab98-dc71-42e4-b703-4887e25d93da/page_17.png)
![18
etayotgan ekologik xavf - xatarlar mavjud, masalan O`zbekistonning
Surxandaryoda Shimolidagi ekologik vaziyatning keskinlashuvi, Tojikistonning
Tursunzoda shahri allyuminiy zavodining ta`siri bo`lmoqda.
Juma Xolmo`minovning «Ekologiya va huquq» darsligi ekologik
muammolarni hal qilishning huquqiy muammolari masalasini ochib bergan, qabul
qilingan ekologik qonunlar, qarorlar 1996 yil 26 dekabrda qabul qilingan
atmosfera havosini muhofaza qilish qonuni barcha qonunlarni mohiyatini
keltirgan. Atmosferani muhofaza qilishni ahamiyati to`liq tahlil qilingan,
qonunlarning maqsadlari, vazifalari, atmosferani muhofaza qilishda davlat
boshqaruv organlari, REM lar haqidagi ma`lumotlari keltirilgan, atmosferadagi
gazlardan foydalanish jarayonida vaqtincha cheklashlar, to`xtatib qo`yish, tugatish
tartiblari, korxona, muassasa, tashkilotlar oldida turgan vazifalari borasida to`xtalib
o`tgan.
Murodov Sh.O., Valukonis G.Yu. larning «Ekologiya asoslari» va «Umumiy
ekologiya» kitoblari boshqa yo`nalish talabalari, nomutaxassis fakultet talabalariga
mo`ljallanganligi hamda atmosferadagi gazlarning ekologik jihatlari va uning kelib
chiqishi haqida so`z boradi. Atmosfera vertikal zonalari: troposfera, stratosfera,
mezofera, termosfera va ekzosfera qatlamlari va ularning balandligi va og`irliklari
yozilgan [22].
Atmosfera og`irligi 5,15x10 15
tonnadan 5,9x10 15
tonnagacha, yer
massasining 0,0001% ni tashkil etishi haqidagi grafalar bor. Yer yuzasining kv sm
da 1033 gramm havoga moslogi aniqlangan. Shu asnoda, atmosfera tarkibining
asosiy komponentlariga N
2 -azot, O
2 -kislorod, organik va CO
2 - karbonat angidrid,
ular havoning 99,99% idan iborat hisoblanadi [22].
Tilavov T. «Ekologiyaning dolzarb muammolari», «Baxri muhit fojiasi»
darsliklari yer yuzi, davlat hududlari va viloyat va tuman, ovullari, asosan
Qashqadaryo hududidagi ekologik fojea, uning sabablari va oqibati batafsil
o`rganilgan bo`lib, fakrlar mavjud.
Hozirda yuzaga kelgan ekologik muammolar keng ko`lamda ko`rib
chiqilgan. atmosfera havosining gaz tarkibi, ifloslanish darajasi, flora va faunasiga](/data/documents/6521ab98-dc71-42e4-b703-4887e25d93da/page_18.png)
![19
ta`sir jarayonini o`rganishi haqida taxlillar bor. Safin M., Shirinboev Sh. larning
Atrof muhitni muhofaza qilish o`quv qo`llanmasida atmosfera havosining gaz
tarkibini muhofaza qilishdagi kelib chiqayotgan dolzarb muammolar, ularni
ifloslantiruvchi manbalar, bu manbalarning tiriklikka, ya`ni o`simlik, hayvon,
mikroorganizm va inson organizmlariga ta`sirlari, ifloslanish oqibati, sababi va
muhofaza qilish chora- tadbirlarni yoritib bergan. [14].
Atmosfera havosi tarkibidagi gazlarning sofligi, tozaligini ta`minlash
borasidagi tavsiya etilgan shartlar keltirilgan:
1. Ekologik-huquqiy muhofaza qilishda atmosfera havosi tarkibini
quyidagi muammo borasida qonuniy, ma`muriy hamda ilmiy asosda rivojlantirish;
2. Texnika vositalaridan atmosferaga chiqadigan ifloslantirish
moddalarini ma`sullar tomonidan kuchli nazorat qilish;
3. Insonlarni ekologiya muammolarini keltirib chiqarishi hamda qonun
qonun bilan tartibga solish;
4. Tashkilot, korxona va muassasalar faoliyatidagi ekspertiza va
monitoringni kuchaytirish borasida katta ishlarni amalga oshirish [14].
Axmatqul Ergashevning «Umumiy ekologiya» kitobida umumiy ekologiya
bo`limlari, metodlari abiotik va biotik omillar, muhit, ekosistema, populyatsiya,
biosfera haqida nazariy bilimlar mavjud [15].
Shu qatori R. Egamberdiev, R. Eshchanov Ekologiya asoslari darsligini chop
etishdi. Kitobda havo qobig`i, ifloslantiruvchi manbalarning iqlim, tuproq, suv,
tiriklik dunyosiga ta`siri yoritilgan [16].
Xolmurodov N. ning «Atrof-muhit muhofazasi» qo`llanmasida
harakatlanuvchi manbalar atrof-muhit va atmosfera havosiga qilayotgan ta`sirlari
sanoat shaharlari bo`yicha mushohada qilingan[18].
Atmosfera havosining holati va muhofaza qilish bobida uning sifatini
almashganligi haqida ma`lumotlar bor.
Sanoat, energetik va harakatlantiruvchi manbalardan chiquvchi iflos
moddalarning hajmi 1999 yildan kamaya borgan. Atmosfera havosiga sanoat va
transportlardan chiquvchi zaharli moddalar va gazlar borasida ma`lumotlar](/data/documents/6521ab98-dc71-42e4-b703-4887e25d93da/page_19.png)
![20
mavjud [48,49]. 1999 yilda atmosferaga 2 296 900 tonna, 776,9 yoki 34% ga yaqin
sanoat manbalari tashlanma ajratgan. Atmosferaga tashlanayotgan tashlanmalar
miqdori 2004 yilda14,8% ga, ya`ni 1 957 000 tonnaga pastlashgan. Sanoat va
energetikada turli tadbirlar bajarish orqali bunga erishilgan [50,51].
2004 yilda sanoatdan chiqqan tashlandiqlar (33%) ni 1999 yildagi esa
(33,8%) ni tashkil qilgan. Atmosferaga tashlanadigan ifloslantiruvchi
moddalarning ingradienti bo`yicha 2004 yilda 2000 yilga qaraganda CO-
50,3% : 50,9%, uglevodorod esa 14,5% : 15,2%, SO
2 16%, NO lari 8,9% : 8,5%,
qattiq moddalar 6,1% : 6,6%, boshqa ajratmalar 3,6% : 3,4% ni ko`rsatgan. Ushbu
davr mobaynida sanoatdan chiqqan moddalar orasida SO
2 (41,2%), uglevodorod
esa (21,9%), qattiq chiqindi ham (16,5%), NO lari (9,1%) ni tashkil qilgan. IES
dagi bug` qozonlari isitkichlari SO
2, NO lari
va qattiq modda ajratgan. Atmosferaga
NH
4 , fenol, formaldegid chiqindilari kimyoviy sanoatdan ajratilgan [48].
Avtotransport chiqaradigan moddalar orasida eng ko`p miqdorni CO-
(70,4%), uglevodorodlar - (13,2%) va NO lari (8,2%) dan iborat.
O`zgidrometning 60 ta turg`un posti, 10 ta harakatlanivchi nuqtalari va 33 ta
odamlar yashaydigan punktlari mavjud. Unda quyidagi ifoslantiruvchi moddalar:
fenol, oltingugurt ikki oksidi, azon, chang, azot oksidi va dioksidi, ammiak, 3,4-
benz(a)pirin, qo`rg`oshin va boshqalar aniqlanadi. 24 ingradientlar bo`yicha
monitoring, besh og`ir metallar va benz(a)perin taxlili olib boriladi [52].
1.2. Samarqand shahrida atmosfera havosining ifloslanish darajasi tarixini
tahlil qilish
Samarqand viloyati hamda shahri bo`yicha bu muammolarni (Xamraqulov,
1975-1982; Hamraqulov va boshqalar, 1988; Xaydarov, 1996; Jumaboev, 1993;
Raxmatullaev, 1997; Raxmatullaev, Xusainov, Raxmatullaeva, 1998; Djumaboev,
1996; Jumaboev, 1997-1998; Alibekov, Maxmudova, Sharofutdinova, 1997;
Isoqov, Quvondiqov, 1998; Nasimov va b., 1998; Axmedjanov i dr., 1998;
Abdurahmonov, 2004 (a,b); Abdurahmonov, Xoshimov, 1998-2005;
Abduraxmonov va b., 1998; Lutfullaev va b., 2004; Normurodov, 2004;](/data/documents/6521ab98-dc71-42e4-b703-4887e25d93da/page_20.png)
![21
Izzatullaev, Odilova, 2001; Izzatullaev, Madjidova, 2005; Ostonov, 2005 va
Umarov, 1999-2005) [2,3] ko`p olimlar va tadqiqotchilar ilmiy ish olib borishgan.
T.K. Xamraqulov, T.K. Xamraqulovlar, CO
2 va CO ning atmosfera
havosidagi nisbatini elektrokimyoviy usullar bilan taxlil qilgan [2,3].
Qudrat Haydarov, T. Bobonorov, Sh. Jahongirov larning darsligida «Tabiat
va inson ekologiyasi», «Samarqand tabiati»da atmosfera havosini muhofaza qilish
qismida chang, g`uborhaqida: «Chang-to`rt xavfdan, inson, balki o`simlik,
hayvonot olamining dushmani ekanligi aytishgan. Chang bu ko`z oldimizga
shamol natijasida ko`kga chiqadigan tutun, sanoat korxonalar ajratgan narsalarning
ko`rinishi haqida ma`lumot keltirgan [7].
Shahrimizda atmosfera havosini ifloslantiruvchi avtomashinalar va
sanoatlar hissasi bisyor.
Samarqandda 1993 yil bo`yicha 68 sanoat va 47 avtotransport parklari
nazoratga olingan. Bunda 1993 yilda zararli chiqindilar miqdori sanoat bo`yicha –
9532 t., avtomobil bo`yicha 135732 t. ko`rsatkich mavjud. [7].
1993 yildan boshlab T. J. Hoshimov atrof muhitni muhofaza qilish
boshqarmasida atmosfera havosini muhofaza qilish bo`limiga rahbarlik qilib
kelmoqda.
«Samarqand shahri havosining ekologik holati» hamda «Samarqand
shahridagi ekologik vaziyat» tezislarda A. Rahmatullaev va A. Rahmatullaev, X.
Xusainov, M. Raxmatullaevalar Samarqand shahar havosini iflos gazlarning 70%-
80%ga yaqini avtomobillar chiqargan. Avtoinspektorlar 1997 yilda 75 mingdan
ortiq shaxsiy mashina bo`lib, ular davlat avtomobillari bilan birgalikda 100 000
dan ortiqligi haqida ma`lumot bergan [44, 45].
Shaharda to`rtta atmosfera havo tarkibini aniqlash posti bor edi va ikki
marta namuna olinib, gidrometerologiya laboratoriyasi xodimlari tekshirishgan.
1996 yili CO ning shahar havosidagi miqdori REM dan 1,5-2,0 marta, ko`chalarda
esa 3,0-3,5 marta, NO i-1,5-1,8, formaldegid -1,6-2,0 ortiqligi aniqlangan.
Xodimlar quyidagicha taklif berishgan:
- Mashinalar uchun gaz yoqilg`isidan a foydalanish;](/data/documents/6521ab98-dc71-42e4-b703-4887e25d93da/page_21.png)
![22
- O`simliklarni ko`p ekish, mashinalar zich joylarda yukni
kamaytirish, kesishmaydigan yo`llarni ko`paytirish [44, 45].
T.D. Djumaboev Samarqand shahrida transport vositalari juda kuchli
ifloslanishni 70% dan ortiq, avtomobillarning chiqaradigan chiqindilarini
kamaytirish uchun mashinalarni gaz bilan yurishga o`tkazsa ifloslanish nisbatan
kamayishi haqida to`xtalgan [39].
SO
2 va NO
2 gazlar miqdori yozda 8 da 16 ga nisbatan kam bo`lgan, ertalab
esgan shamol ta`sirida yuzaga kelgan. Shamol tezligi 2,5 m/sekundda ifloslanish
darajasi 2 marta kam bo`lgan [39].
E.X. Isakov, O.X. Quvondiqovlar koinotda iflolanishni 2 misol- 1 – kislotali
yomg`irlar CO
2 , (CO), qo`rg`oshin va boshqalarning hamda kosmosga uchirilgan
turli-tuman sun`iy yo`ldoshlar uchirilishida chiqqan gazlar natijasida Samarqand
shahriga ham bu hodisa kuzatilgan. Qozog`iston hududida boyqonur aeroporti da
uchiriladigan raketalarni aytsak bo`ladi. Raketalar atmosfera havosini buzilishiga
olib kelmoqda [40].
A.M. Nasimov va b. lar gazlar orasida CO ning miqdorini atmosfera
havosining sifati o`ta yomonlashuviga olib kelmoqda. Sensorlar yordamida texnik
ma`lumotlar olishgan [42].
T. Xoshimov, E. Abduramonov, Sh. Saxibov va b. lar gazlni o`chash uchun
gazanalizatorlar yaratishgan. Gaz analizator - CO, CO
2 gazlarini o`lchash uchun
korxonalarda va avtotransport yo`llarida tajriba qilingan. So`ngra ishlab chiqarish
joriy etilib, litsensiya olishgan. Hozirda atmosfera havosini ifloslanish
ko`rsatkichini aniqlashda yangi apparatlar olib kelgunga qadar foydalanilgan
[35,36,37].
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand Davlat universiteti biokimyo olimlari
Z.N. Normurodov, E.L. Lutfullayev va A.T. Berdiyev atmosfera havosini
monitoring qilishib, shu bo`yicha ilmiy ishlarda REM dan ifloslantiruvchi
moddalar yuqoriligi, bevosita atmosferaga chiqishi haqida maqolalar yozishgan
[43].
Samarqand shahri atmosfera havosining ifloslanishini Z. Izzatullaev, M.](/data/documents/6521ab98-dc71-42e4-b703-4887e25d93da/page_22.png)
![23
Odilova, Z. Izzatullaev, M. Majidovalar ham o`rganishib, Samarqand shahrida 50
000 dan ortiq shaxsiy mashina mavjud bo`lib, shahar atmosferasi ifloslanish
me`yori 2-3 marotaba ko`p ekanligi keltirilgan [20].
Zafar Umarov Samarqanddagi transport vositalari atmosfera havosiga
ta`sirini o`rganib, 5 ta zona asosida taqsimlagan: eng xatarli zona, o`rta xatarli,
xatarli zona, kam xatarli zona va xatarsiz zona [45,46,47].
Mamlakatimiz da sanoat va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida amalga
oshirilayotgan samarali ishlar lar borasida tabiatga insonning ta`sir i kamaytirish i
hamda boshqa ekologik muammo echish lozim :
Orol dengizi va uning yaqin hududidan chiqqan ekologik vaziyatlar;
Paxta, ma`danli o`g`itlar va o`simliklami himoya qilishning kimyoviy
vositalarini me`yoridan ortiq foydalanish, o`simlik va hayvonlarning kamayishi
natijasida tuproq va suv resurslari sifati pasayishi;
Tuproq, suv, biologik resurslar va atmosfera havosi sifati inson, sanoat ishlab
chiqarishi ta`sirining kuchayishi borishi;
Chiqindi to`plash i , tashi lishi va qayta ishla nishida kamchiliklar ;
Tashqi muhit holati va uni ifloslantirish manbalari axborot monitoringi
rivojlanmaganligi va boshqalar .
O`zbekiston Respublikasida hozirda ekologik siyosat va ekologik boshqaruv
tabiat tarkibi, ya`ni yer, suv, havo, o`simlik va hayvonot dunyosini himoya
qilishdan boshlab davlat hududida turli darajadagi ekologik majmualarni bir butun,
umumiy himoyalash, inson yashaydigan atrof - muhitning qulay jihatlariga
kafolatlash berish ishlari bormoqda.
Kishilik jamiyatiga nisbatan va uning salomatlik nuqtai nazaridan atrof-
muhit sifatini yaxshilab borish va ekologik majmualarni barqarorlashtirish
respublikamiz ekologik siyosatining dolzarbligi, Orol bo`yidagi noxush ekologik
vaziyat mahalliy suv havzalarini qayta qurish, sifatli ichimlik suvi o`tkazgichlarini
qurish kabi ishlar jadal ketmoqda.
Respublikamizda mustaqillik yillarida atmosfera ifloslanishi 1,95 barobarga,
oqova suvlarining ifloslanishi 2,0 barobarga kamayishi kabi ishlar davlatning](/data/documents/6521ab98-dc71-42e4-b703-4887e25d93da/page_23.png)
![24
qonuniy ishlayotganligidan dalolat beradi. Qishloq xo`jaligida pestitsidlar ,
gerbitsidlar dan foydalanish oxirgi 5 yilda 4 marotaba kamaygan . Paxta ekishga
barham berilib, ekin maydonlariga g`alla va dukkakli, sabzavot va poliz, kartoshka
ekish ko`payib bormoqda. Ekin maydonlari 40 % ni tashkil etib, alohida
qo`riqlanadigan hududlar, milliy qo`riqxonalar va bog`lar mamlakat maydonining
10 % iga etkazilishi kerakligi takidlanyapti [51].
Mamlakatimiz ekologik siyosatini amalga oshirishda asosiy strategik
yo`nalish hisoblanib, O`zbekistonda 1999-2005, 2006-2015, 2016 dan hozirgi
kungacha bol`gan davrda atrof-muhitni muhofaza qilish bo`yicha harakatlar dasturi
ishlab chiqilgan Hamda mazkur yillarda mo`ljallangan atrof-muhitni muhofaza
qilish bo`yicha Hududiy dasturlar asosida amaliy ishlar bajarilmoqda.
Dasturni amalga oshirishda 3,0 milliard so`m, 11,3 mln. evro va 9,6 mln.
AQSH dollaridan ziyod mablag`lar sarflanishi natijasida atmosferaga ifloslangan
moddalarning tashlanishi 2,1 ming tonnaga kamaytirildi, tarkibida simob bo`lgan
yaroqsiz elektr chiroqlari va asboblar qayta ishlash maqsadida Navoiy, Andijon,
Namangan va Buxoro, Toshkent shaharlarida yangi qurilmalar ishlab chiqarilib,
ishga tushirilib, etillashtirilgan benzin ishlab chiqarish salmog`i oshirilib, yuk va
engil avtomobillar uchun suyultirilgan gaz ballonli uskunalar tayyorlanmoqda.
[48].
Dasturni bajarish jarayonida O`zbekiston Respublikasining 2000 yilda
Ekologik ekspertiza, radiatsion xavfsizlik, davlat kadastrlari to`g`risida, 2002 yili
esa ciqindilar to`g`risida, 2004 yilda esa muhofaza etiladigan tabiiy hududlar
to`g`risida qonunlari qabul qilindi. 2000 yilda O`zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining e kologiya va atrof-muhitni muhofaza qilishga oid ozon qatlamini
himoya qilish sohasidagi shartnomalar bo`yicha О `zbekiston Respublikasining
xalqaro majburiyatlarni bajarish chora-tadbirlari to`g`risida, Chimyon-Chorvoq
zonasi tabiiy boyliklarini saqiash hamda hududni o`zlashtirishga kompleks va
izchillik biian yondashishni ta`minlash chora-tadbirlari to`g`isida, ekologik xavfli
mahsulotlar va chiqinlarni O`zbekiston Respublikasiga olib kirishni va ularni
uning hududidan olib chiqishni tartibga solish to`g`risida, O`zbekiston](/data/documents/6521ab98-dc71-42e4-b703-4887e25d93da/page_24.png)
![25
Respublikasida atrof tabiiy muhitning davlat monitoringi to`g`risidagi nizomni
tasdiqlash haqida, 2004 yilda esa Orol bo`yi genofondini muhofaza qilish hayriya
jamg`armasini tashkil etish to`g`risida, Biologiya resurslaridan oqilona
foydalanish, ularni O`zbekiston Respublikasi hududiga olib kirish va uning
tashqarisiga olib chiqish ustidan nazoratni kuchaytirish to`g`risida va shu kabi
o`ttizdan ortiq qarorlar qabul qilindi va foydalanilmoqda [52].
Ayni paytda bevosita sanoat ishlab chiqarishi bilan bog`liq bo`lgan ozon
qatlamini emiruvchi moddalardan foydalanishni to`xtatish bo`yicha Milliy dastur,
mamlakatning barqaror rivojlanish modeliga o`tish Milliy strategiyasi, cho`lga
aylanishga qarshi kurash bo`yicha harakatlar Milliy dasturi, parnikli gazlar
emissiyasini kamaytirish bo`yicha Milliy strategiya, muhofaza etiladigan tabiiy
hududlarni rivojiantirish va joylashtirish Bosh sxemasi, ekologik ta`lim Davlat
standarti va ekologik ta`lim dasturi ishlab chiqilib, izchillik bilan amalga
oshirilmoqda.
Tirik organiszlar hayotiga xavfli bo`lgan zaharli pestitsidlarni ish lab
chiqarishga va ularning xavfsizlaridan foydalanishga davlat tomonidan cheklovlar
qo`yilmoqda.
Res publikamizda 1000 dan ortiq biolaboratoriya va biofabrikalarni o`z
ichiga olgan ilmiy laboratoriyalar ishlamoqda.
O`zbekiston iqlimini va atmosfera h avosi ifloslanishini o`rganishda L.N.
Babushkin, V.A. Bugayev, V.A. Jorjio, F.A. Mo`minov, daryo va ko`llarni
o`rganishda esa V.L. Shuls, O.P . Sheglova, R. Alimov kabi olimlarning xizmatlari
katta.
O`zbekiston yer osti suvlari, suv omborlari ularning xususiyatlari va
miqdorini o`rganish ishi bilan G`.O. Mavlonov, N.A. Kenesarin, S.Sh. Mirzayev,
N. Hojiboyev kabi olimlar shug`ullanganlar.
R.I. Abolin, K.Z. Zokirov, T.Z. Zohidov, I.I. Granitov, D.N. Kashkarov,
Ye.N. Karovin, A.I. Formozov, M. Orifxonova, S.N. Rijov, A.Z. Genusov, A.
Rasulov, H. Abdullayevlarning O`zbekiston tabiati va tabiiy boyliklarini o`rganish
tarixi bilan H.Hasanov, A.Azatyan, R.Rahimbekov, R.Yugay, Z.N. Donsova, I.](/data/documents/6521ab98-dc71-42e4-b703-4887e25d93da/page_25.png)
![26
Inog`omov kabi mutaxasislar shug`ullanganlar [51,52].
II .BOB. Tadqiqot sharoitlari, ob`ekti va uslublari.
2.1. Tadqiqot sharoitlari
O`zbekiston Respublikasining markazida O`rta Zarafshon tabiiy-geografik
o`lkasida Samarqand shahri bo`lib, Zarafshon vodiysining o`rta va quyi qismidan
iborat. Sharqiy qism Tojikiston Respublikasi hududi orqali borib chegaralangan
shimoliy hudud Turkiston tizmasining g`arbiyni tashkil qiladi. Chumqar tog`i,
G`o`bdin, Nurota, Oqtog` va Qoratog` hamda janub kenglikda esa Chaqalikalon,
Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovuddin tog`lal, janub va janubi-g`arb kenglikdan
Sandiqli qumli cho`li, shimoli-g`arb hududda esa Qizilqum joylashgan.
Bu o`lkaga mamuriy jixatdan Samarqand, Navoiy va Buxoro viloyatlari
kiradi, shimoldan Jizzax, janubdan Qashqadaryo viloyatlari bilan chegaradosh.
Zarafshon vodiysi o`zining er usti tuzilishiga ko`ra sharqiy qismi Samarqand](/data/documents/6521ab98-dc71-42e4-b703-4887e25d93da/page_26.png)
![27
botig`idan, shimoliy hamda janubiy hududlarda esa tog`, tog`oldi, adirlar mavjud.
G`arbiy kengliklar atrofi qumli cho`llar, chala cho`llardan iborat bo`lib, Buxoro va
Qorako`lni tashkil qiladi. Zarafshon vodiysi O`zbekistonning eng qadimiy obikor
dexqonchilik va madaniyati nixoyatda rivojlangan o`lkalardan biri bo`lib, bu erdan
mashxur qadimiy «Ipak yo`li» o`tgan. Zarafshon tabiiy - geografik o`lkasining er
usti tuzilishi bir xil emas. U sharqdan g`arbga tomon pasayib borsa, Zarafshon
vodiysidan shimol hamda janubga tomon balandlashib, tog`larga tutashib ketadi.
O`lka yer yuzasi jihatidan uch qismga - Zarafshon vodiysiga, Turkiston, Nurota,
Oqtog`, Zarafshon, Ziyovuddin tog`larini tashkil qiladi [7,9].
Zarafshon vodiysi markaziy tektonik botiqdan iborat. O`zbekiston hududida
Zarafshon vodiysi goh kengayadi, goh torayadi. Kengaygan qismida Samarqand,
Buxoro va Qorako`l vohalari, toraygan qismida Xazar va Qorako`l yo`liga
joylashgan. Samarqand shahri botiqda joylashgan. Samarqand botig`ining eng
keng yeri 70-80 km bo`lib, uzunligi 2320 km dengiz sathidan balandlikda 350-905
m. joylashgan.
Samarqand botig`i sharqdan g`arbga qarab pasaysa, markaziy qismi
(Zarafshon daryosi o`zanidan) har ikki tomonga balandlashadi. Chunki bu qismida
Zarafshon daryosining 4-5 ta ko`hna qayirlari joylashgan. Bu qayirlarning usti
tekislanib, ekin dalalariga aylantirilgan. O`zlashtirilmagan va lyoss yotqiziqlari
qalin bo`lgan erlarda ko`plab jarlar vujudga kelgan.
Zarafshon vodiysi g`arbda kengayadi hamda Buxoroni tashkil qilib, voha
shimolida Qizilqum mavjud. Buxoroning janubi-sharqi qismida Qorako`l platosi
uni Qorako`l vohasi ajratib, unda voha torayib, Qorako`l yo`lagidan iborat. Buxoro
vohasining uzunligi 102 km. kengligi 50-70 km li tekislik yer yuzasini ko`ploab
ariq va zovurlar, Zarafshon daryosining eski o`zanlari o`yib yuborgan[7,9].
Vodiy Qorako`l yo`lagidan janubi-sharqqa tomon kengayib Qorako`l
vohasini hosil qiladi. Vohani janub va g`arbdan Sandiqli qumi o`rab olgan. Buxoro
va Qorako`l vohalarining er yuzasi tekis ejkanligidan er osti suvlarining siljisi juda
past. Shu sababli nisbatan past joylarda grunt suvlari yer betiga chiqib qolgan
joylarda sho`rhokda kichik-kichik bo`lgan sho`r ko`llar bor. Qumli yerlarga](/data/documents/6521ab98-dc71-42e4-b703-4887e25d93da/page_27.png)
![28
yulg`un, saksovul kabi o`simliklar ekilib, qum ko`chishi to`xtatilgan.
Zarafshon vodiysi tektonik botiqda joylashib, ustida yosh paleogon va
neogen cho`qindi yotqiziqlar hamda yotqiziqlar ustini Zarafshon va uning
irmoqlariga olib kelinganligi aytish lozim. Shuga asosan lyoss, qum, shag`al,
konglometrlar ko`p bo`lib, vodiyda neogen davrgacha dengiz hosil bo`lganligi,
Neogen davridagi tektonik harakatlar ta`sirida Zarafshon vodiysi quruqligini hosil
qilgan. Zarafshon o`z o`zanini chuqurlashtirib, qator qayirlarga aylangan [7,9].
Zarafshon vodiysi shimoli qismidagi tog`larda eng baland Oqtog`
joylashgan, balandlik 2005 m gacha, tog`ning shimolida esa Nurota Quyitosh
botig`i hamda botig`ning o`rtacha balandligi 500-560 m etadi, uning shimolida
Nurota tizmasi, Nurota tizmasining o`rtacha balandligi 1500 m gachadir.
Hayotboshi (Zargar) cho`qqisi 2165 m bo`lib, eng baland hisoblanadi. Nurota
tizmasida sharqdan Sangzor daryo vodiysi, ya`ni Ilono`tdi darvozasi orqali
Molguzar tog`idan ajralib turishini autish mumkin. Zarafshon vodiysining
janubidagi tog`lar bir-biridan Taxtaqoracha dovoni, Jom, Qarnob botiqlari orqali
ajralib turadi. Zarafshon vodiysini o`rab olgan tog`lar esa gersin tog` burmalari
bosqichida quruqlikka aylanib, yarimorol ko`rinishida Tetis dengizidan chiqib
turgan. So`ngra uzoq vaqt davomida tashqi kuchlar tasirida emirilib, pasayib
qolgan. Ular asosan paleozoy erasining oxaktoshlari, slanets, granit, gneys kabi
jinslaridan, orasidagi botiqlar esa mezozoy va kaynazoy eralarining yumshoq
lyossimon yotqiziqlaridan tarkib topgan. Bu tog`lardagi oxaktoshlar tarqalgan
joylarda relef shakllari, jumladan g`orlar ko`plab uchraydi.
Zarafshon tabiiy-geografik o`lkasi qizilma boyliklarga boy va qazilma
boyliklar esa xilma-xildir. Nurota tizmasi hududida nodir va noyob metal va
volfram konlari, G`o`bdin tog`idagi Marjonbuloq oltin konlari, Oqtog` va
Omonqo`tondagi marmar konlari, binokorlik material konlari aniqlangan va
ulardan foydalanilmoqda. G`azg`on marmari (Oqtog`da) dunyoga mashxur bo`lib,
turli rangda go`zal toblanadi. G`azg`on marmari Maskov, Sankt-Peterburg,
Toshkent metrolarining bekatlari, hashamatli binolar, jumladan Xalqlar do`stligi
saroyi, Alisher Navoiy nomidagi Katta akademik opera va balet teatri, Toshkent](/data/documents/6521ab98-dc71-42e4-b703-4887e25d93da/page_28.png)
![29
Davlat universitetining binolari va boshqalarni bezatishda ishlatilgan [7,9].
Samarqanddagi tarixiy obidalarni bezashda ham G`azg`on marmaridan keng
foydalanilgan. Zarafshon tabiiy-geografik o`lkasining Buxoro va Qorako`l
voxalari atrofida joylashgan Jarqoq, Gazli, Qorovulbozor va boshqa gaz konlari
topilgan. Bu gaz konlari respublikamiznigina emas, balki qo`shni respublikalarni,
hatto Rossiyaning bazi joylarini yoqilg`i bilan taminlab turibdi.
Zarafshon tabiiy-geografik o`lkasining muhim tabiiy boyliklaridan biri er
osti suvlaridir. O`lkaning juda ko`p joylaridan chuchuk er osti suvlari topilgan
bo`lib, ular shahar va qishloqlarni chuchuk suv bilan taminlanmoqda.
Zarafshon tabiiy - geografik o`lkasining iqlimi uning hamma qismi bir xil
emas. O`lka iqlimini hosil qiluvchi omillar (Quyosh radiatsiyasi, havo massalari
harakati, er usti tuzilishi va xokazo) tasirida iqlim unsurlari, xususan harorat bilan
yog`inlar miqdori g`arbdan sharqqa va tog` yonbag`rilari bo`yolab pastdan yuqori
tomon o`zgarib boradi.
Zarafshon tabiiy-geografik o`lkasida ko`llar kam. So`nggi yillarda Buxoro
va Qorako`l vohasidan zovur suvlari hisobiga To`dako`l, SHo`rko`l, Dengizko`l,
Mahnko`l kabi ko`llar vujudga keldi. Bu ko`llarning suvi sho`r, maydoni kichik
bo`lib, ularning ayrimlari ilgarigi ko`llar o`rniga paydo bo`lgan. Zarafshon
daryosining bahorgi va qishki suvlarini to`plab qolib yozda sug`orishda
foydalanish maqsadida o`lkada Kattaqo`rg`on ы va Quyimmozor suv omborlari
qurilgan. Kattaqo`rg`on suv ombornida 1 mlrd.m 3
, quyimozorda esa 350 mln.m 3
suv to`planadi.
Zarafshon vodiysida yer osti suvlari ancha ko`p. Ular asosan Samarqand
botig`i, Buxoro va Qorako`l vohalarida to`planadi. Ularning to`yinishida yog`inlar,
ariq, daryo va sug`oriladigan yerlardan suv shimilishi muhim rol o`ynaydi. Yuza
grunt (sizot) suvlar sho`r, ichish uchun yaroqsiz. 100-130 m chuqurlikda
joylashgan antropogen yotqiziqlardagi suvlar esa chuchukdir. Grunt suvlaridan
foydalanib, qo`shimcha 80-90 ming gektar erni sug`orish mumkin. O`lkada yana
ancha chuqurdan chiquvchi artezian suvlari, jumladan minerallashgan issiq suvlar
ham bor. Lekin bu suvlardan hozircha kam foydalanilmoqda[7,9].](/data/documents/6521ab98-dc71-42e4-b703-4887e25d93da/page_29.png)
![30
Ilgarigi yer osti suvlaridan korizlar qazib foydalanilgan. Ayniqsa, Nurota va
Orasoy cho`llarini suv bilan taminlash maqsadida qadimdan bir necha koriz
qazilgan. Lekin so`nggi yillarda ular qarovsiz qolib, ishdan chiqdi. O`lkaning tog`li
va tog` oldi qismida ko`plab sersuv buloqlar bor. Hatto Nurota qishlog`i ilgari
butunlay buloqdan suv ichar edi. Bunday sersuv buloqlar Chorchinorda, ya`ni
Urgutda ham mavjudligini aytish mumkin.
Tuproqlari. Zarafshon vodiysining er yuzasi, iqlimi, o`simlik qoplami
uning hamma qismida bir xil bo`lmaganligi sababli tuproqlari ham har xil.
Zarafshon o`lkasida g`arbdan sharqqa er yuzasining balandlasha borishi
sababli quyidagi tuproq xillari uchraydi: o`lkaning g`arbiy, sug`oriladigan qismida
chirindisi 1-2% bo`lgan voha tuproqlari tarqalgan. Ular asoan o`tloq tuproqning
madaniylashgan xilidir. Vodiyning g`arbida-Buxoro va Qorako`l vohasining
sug`orilmagan qismi va atroflarida sur-qo`ng`ir, taqir, qumli va sho`rxok tuproqlar
uchraydi. Vodiyning o`zlashtirilmagan qayirlarida o`tloq, botqoq-o`tloq, zaxkash
qismida botqoq tuproqlar mavjud. Buxoro va Qorako`l vohalarining atrofida sur-
qo`ng`ir tuproqlar keng tarqalgan. Bu tuproqda chirindi atigi 0,5% bo`ladi.
Zarafshon vodiysining 1200 m balandlikkacha bo`lgan qismlarida bo`z
tuproqlar tarqalgan. Bu tuproq xili joylashgan erlar asoan sug`oriladigan va
lalmikor dexqonchilik qilinadigan joylardir. Bu tuproqlar o`z navbatida och, oddiy
va bo`z tuproqlarga bo`linishini eslang.
Sug`oriladigan bo`z tuproqlar asosan Zarafshonning yuqori qayirlarida,
adirlarning pastki qismlarida uchraydi. Bu tuproqlar tarkibidagi chirindi miqdori
1,5-1,7% ga etadi. Zarafshonning pastki ko`hna qayirlarida va adirlarining
sug`orilmaydigan quyi qismlarida och bo`z tuproqlar tarqalgan, ularda chirindi
miqdori 1,7% ga etadi.
Zarafshon tabiiy-geografik o`lkasining 400 m dan 900-1000 metrgacha
bo`lgan qismlarida oddiy bo`z tuproqlar tarqalgan. Bu tuproq xili birmuncha
hosildor bo`lib, tarkibidagi chirindi miqdori 1,5-3,0% ga boradi. Bu tuproqlar
tarqalgan maydonning 65% idan obikor dehqonchilikda foydalaniladi[7,9].](/data/documents/6521ab98-dc71-42e4-b703-4887e25d93da/page_30.png)
![31
2.2.Tadqiqot ob`ekti
Samarqand shahar atmosfera havosining ifloslanishida avtomobil
transportining ta`sirini o`rganish tadqiqot ob`ekti va prelmeti bo`lib hisoblanadi
Zarafshon tabiiy - geografik o`lkasining iqlimi uning hamma qismi bir xil emas.
O`lka iqlimini hosil qiluvchi omillar (Quyosh radiatsiyasi, havo massalari harakati,
er usti tuzilishi va xokazo) tasirida iqlim unsurlari, xususan harorat bilan yog`inlar
miqdori g`arbdan sharqqa va tog` yonbag`rilari bo`yolab pastdan yuqori tomon
o`zgarib boradi.
Ba ` zi yillari Arktika havo massalari kirib kelganda havo sovub, eng past
harorat o`lkaning g`arbida -35 0
C , sharqida -26 0
C , tog`larda esa 35 0
C gacha
pasayadi. YOzda eng baland harorat g`arbida 45 0
C, sharqida 40 0
C, tog`larda esa
26 0
C gacha etadi. Sovuq bo`lmaydigan kunlar soni ham o`lkanipng hamma
qismida bir xil emas [7,9].](/data/documents/6521ab98-dc71-42e4-b703-4887e25d93da/page_31.png)
![35
tekshirish ishlari “Toza havo” tadbirining I-II-bosqichlarida amalga oshirilgan.
Viloyat Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish boshqarmasi, viloyat IIB
YHXB, viloyat Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi
boshqarmasi xodimlari hamkorlikda viloyatimizda joriy yilning 10 apreldan 10
maygacha 1-bosqichi va 10 avgustdan 10 sentyabrgacha 2-bosqichi “Toza havo”
tadbiri o`tkazildi.
“Toza havo” tadbirining I-II-bosqichi davomida viloyat hududidagi yo`llarda 2 ta
turg`un va 2 ta harakatdagi ekologik nazorat postlarda IIB YHXB xodimlari bilan
hamkorlikda jami 33 099 ta avtotransport vositasi tekshirilib, shundan 552 ta
avtotransport vositasini belgilangan me’yoridan ortiqligi aniqlandi. Shundan 7 597 ta
avtotransport vositasi y o` llarda va tur g` un postlarda tekshirishdan o` tkazildi.
Avtokorxonalarning kirish va chiqish joylarida 25 502 ta avtotransport vositasi
tekshirilib, shundan 335 ta avtotransport vositasini belgilangan me’yoridan ortiqligi
aniqlandi. I-II-bosqichi davomida 552 ta fuqorolarga nisbatan 78 705000 so`m
miqdorida ma’muriy jarima qo`llanildi. “Toza havo” tadbiri I-II-bosqichida viloyat
hududida 204 ta avtransport vositasi suyultirilgan gaz va 201 tasi siqilgan tabiiy
gazga o`tkazilishi natijasida atmosfera havosiga 69,19 tonna zararli gazlarni
tashlanishi kamaytirildi.
Tirik organizmlar tabiatda turli zararli moddalarning haddan ko`p ko`payib
ketmasligini nazorat qilinsa, tabiiy omillar natijasida zahar moddalar o`z- o`zidan
zararsizlanishi mumkin va tabiat bunga qodir. Atmosfera havosiga chiqarib
tashlangan gaz va bug` moddalari yoki chang oz miqdorda bo`lsa, ular vaqt o`tishi
bilan o`z-o`zidan havo muhitida kuyadi, zararsiz bo`lib qoladi. Atmosfera
havosining o`z holicha tozalanish holati asta sekinlik bilan borishini aytsak,
tozalanish jarayoni yog`ingarchilik asosida b oradi . Atmosfera havo tarkibida mavjud
bo`lgan zararli omillar qor va yomg`ir suvlari yordamida tuproqqa tushadi.
Yog`ingarchilik qanchalik ko`p yog`sa, havo tarkibi shunchalik tozalanishi
tezlashadi. Atmosfera havosini tozalash 1- o`rinda daraxtlar, qolaversa, o`simliklar
olamining vazifasi bo`lib,. daraxt barglari chang zarralari, zararli gazlar o`simliklar
tomonidan o`ziga singdirib olinadi [35,37,37].](/data/documents/6521ab98-dc71-42e4-b703-4887e25d93da/page_35.png)
![55
Vazirligining qo`shma buyrug`i asosida shaharning kirish chiqish yo`llari yopilib,
aholini avtotransport vositalarisiz masalan velosipetda yoki piyoda harakatlanishiga
yo`l ochib berish maqsadga muvofiq bo`ladi. Bu bilan avtomobillardan chiqadigan
chiqindi gazlar ancha miqdorda tejalib qolinadi
Avtomobillardan chiqayotgan zaxarli gazlarning atrof - muhitga ta ` siri .
Amerikalik mutaxassislarning ma ` lumotlariga qaraganda , aholi ko ` p
yashaydigan shaharlarda avtotransportning ishlashidan chiqarilgan zaxarli unsurlar
havo ifloslantirilishining 60 foizini tashkil etar ekan . [7]
Avtomobil atrof-muhitni ifloslash bo`yicha eng katta ob`ektlardan sanaladi.
Statistik ma`lumotlarga tayanadigan bo`lsak, hatto sanoati rivojlangan eng katta
shaharlarda, ham ya`ni zavod va fabrikalari mo`l bo`lgan shaharlarda ham
avtomobillar ichki yonuv dvigatellaridan chiqayotgan gazlar miqdori boshqa
ob`ektlardan chiqayotgan zaxarli gazlardan ortiqroqdir. [8]
Ular quyidagilar: -ishlangan gazlar tarkibidagi uglerod oksidlari (CO), azot
oksidi (NO), yonmay qolgan yonilg`i tarkibidagi uglevodorodlar (CH), qo`rg`oshin,
oltingugurt va boshqa zaxarli komponentlar:
-karter gazlari tarkibidagi uglerod oksidlari (CO), azot oksidi (NO), yonmay
qolgan yonilg`i tarkibidagi uglevodorodlar (CH), qo`rg`oshin, oltingugurt va boshqa
zaxarli komponentlar:
-yonilg`i baki va karbyuratorning qolqovuchli kamerasidan bug`lanayotgan
yonilg`i bug`lari:
-sovutish tizimidagi tasol, avtomobilning tormoz, rul kuchaytirgich, oyna va
yuvish va boshqa suyuqliklarning bug`lari:
-shinalarning va tormoz kolodkasining yeyilish maxsulotlari:
-axlatga tashlanayotgan avtomobilning qismlari (shinalar, g`ildirak disklari, kuzov
elementlari, ishlatilgan moy va boshqa ekspluatatsion materiallar qutilari).
Yuqorida keltirilgan chiqindilar ichida atrof-muxitni eng ko`p zaxarlayotgan
manba-ishlangan gazlar tarkibidagi uglerod va azot oksidlari hisoblanadi [10].](/data/documents/6521ab98-dc71-42e4-b703-4887e25d93da/page_55.png)
1 SAMARQAND SHAH RI ATMOSFERA HAVOSINI AVTOTRANSPORT VOSITALARI TA`SIRIDA IFLOSLANISHI VA UNI OLDINI OLISH CHORA TADBIRLARI Mundarija Kirish............................................................................................................... ..1 2 I. BOB. Adabiyotlar sharhi............................................................................... ...2 2 1.1. Samarqand shahar atmosfera havosining ifloslanish darajasini o`rganilish tarixi. .......................................................... .............................................................2 2 1.2. Samarqand shahrida atmosfera havosining ifloslanish darajasi tarixini tahlil qilish ........................................................................................................................29 II . BOB. Tadqiqot sharoitlari, ob`ekti va uslublari….. ……………. .............. ...3 5 2.1. Tadqiqot sharoitlari ………………………………………………… .......... ....3 5 2.2. Tadqiqot ob`ektlari……………………………………………………… ... ..... 39 2.3. Tadqiqot uslublari……………………………………………………… ..... ....4 1 III. BOB. Tadqiqot natijalari Samarqand shahar atmosfera havosining ifloslanishida avtomobil transportining ta`siri................................................. ...4 7 3.1. Samarqand shahrining sanoat korxonalari atrofining ifloslanish holati………………………………………………………………………………4 7 3.2. Samarqand shahrining avtotransportlardan chiqadigan chiqindilardan atmosferaning ifloslanishi va uni oldini olish choralari ………………………… ..51 3. 3 . Samarqand viloyatida mavjud transport vositalarining umumiy tavsifi, ularning atmosfera havosini ifloslantirishi ………………………………………………….5 6 3. 4 . Samarqand sha h ar taransport vositalaridan atmosferaga chiqayotgan zaharli gazlar va chiqindilar........................................................................................... ..... 60
2 3. 5 . Transport vositalaridan chiqayotgan zaharli gazlarni atrof-muhitga va inson salomatligiga ta`siri................................................................................... ..............6 2 3.6 . Atmosfera h avosining chiqindilar bilan ifloslanishi va uning salbiy oqibatlari............................................................................................... ...................6 6 3.7. Samarqand shahar atmosfera havosini ifloslanishdan muhofaza qilishga qaratilgan chora va tadbirlar................................................................................. ...6 7 Xulosalar ............................................................................................................ .... 7 0 Tavsiyalar .......................................................................................................... ....7 2 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati................................................................... ...7 3
3 Kirish Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Respublikamizning turli hududlarida atmosfera havosini muhofaza qilish muammosi asosiy muammolardan biri bo`lib hisoblanadi. Atmosfera havosini muhofaza qilish, undan oqilona foydalanish, transport vositalarini texnik ko`rikdan o`tkasib turish, Toza havo kunini o`tkazish GAI xodimlari transport vositalarini haqqoniy ko`rikdan o`tkazib turushlari lozim va bu kechiktirib bo`lmaydigan hal etilishi lozim bo`lgan ish hisoblanadi. Chiqindilarning hosil bo`lish jarayonini hamda ularni qayta ishlashda va saqlanishi haqida, qayta ishlanishning dolzarbligi, transport vositalarida tashilish jarayoninig muhimligi va chiqindilarni tozalash ustidan samarali nazorat o`rnatish, sog`liq saqlashdagi, tashqi muhitni muhofaza qilishda, tabiiy resurslardan tejab-tergab foydalanishda va barqaror taraqqiyot kafolatlarini ta`minlash juda muhim ahamiyatni kasb etib bormoqda. Atmosfera h avoning ifloslanishida o`simlik, hayvon va mikroorganizmlar, odamzotning faoliyati va kelgusi hayoti uchun og`ir darajada xavfli bo`lib borayotganligi, ota-bobolarimiz oldindan aytib ketishgan va biz bunga amal qilishimiz lozim. Ota-bobolarimiz o`gitlarida, ifloslanib qolgan atmosfera havosidan nafas oladigan tiriklik, fauna va floralarimiz bora-bora nobud bo`lishi mumkin, karbonat angidridning ko`payib ketishi asnosida batamom qirilib bitishi mumkin. Atmosfera gazlarining tarkibining ifloslanib ketishi kelib chiqayotgan barcha infeksion kasalliklar o`chog` i bo`l ishi mumkin . Havo, tabiiy resurslarning tarkibi qismi bo`lib, u umummilliy va har bir davlatning, jumladan O`zbekistonning boyligi hisoblanib va davlat va qonun bilan muhofaza qilinishi O`zbekiston konstitutsiyasida belgilab qo`yilgan. Fuqarolarnin quyida keltirilgan huquqlarga ega ekanligi: o‘z hayoti va sog‘lig‘i haqida qulay atmosfera havosidan foydalanish huquqiga ega hisoblanadi. Atmosfera havosining bugungi holati haqida hamda uni muhofaza qilish bo‘yicha ko‘rilayotgan chora-tadbirlarning O`zbekiston davlat va nodavlat organlari tomonidan o‘z vaqtida va ishonchli axborot olish uchun doimiy nazorat
4 qilinmoqga. Atmosfera havosiga ifloslantiruvchi moddalar to`g`risida va tirik organizmlar tomonidan chiqarilayotgan hamda unga fizik- kimyoviy omillarning zararli va zaharli ta’sir ko‘rsatishi haqida o‘z sog‘lig‘i va mol-mulki ziyon ko`rganda zararning o‘rni qoplash mumkinligini aytish mumkin. Atmosfera havosini muhofaza qilish bo`yicha keng jamoatchilik fikrini o‘rganish talab etiladi hamda jamoatchilik ekologik ekspertizasi va monitoringini amalga oshirish borasida ishtirok etish talab etiladi. O`zbekiston fuqarolarning atmosfera havosini muhofaza qilish sohasidagi huquq va majburiyatlari barcha uchun birdek muhimdir [1]. Bugungi kunda Samarqand shahar atmosfera havosining ifloslanishida avtomobil transportining ta`sirini o`rganish dolzarb muammolardan biri bo`lib hisoblanadi. Hozirgi davrda va kunda ushbu masala yanada jiddiy va keng ahamiyat kasb etib bormoqda, jamiyat va davlatning eng birinchi o`rinda hal qilinishi lozim bo`lgan masalalar qatori turibdi. Insoniyat jamiyatida o`zining ko`p asrlik hayotiy tajribalari jarayonida toza havo va toza suv va shifobaxsh ona tabiatning inson va tirik organizmlarning salomatligi uchun nihoyatda kerak ekanligini anglab etish, sinab ko`rilgan tajribalari hamda o`zlarining turli hikmatli so`zlari, maqolalari va fikr va so`zlari bilan yoshlarga o`rgatib kelganlar hamda nazorat qilib boorish muhimdir. Mustaqillikdan keyin jamiyatda yashovchi shaxs va fuqarolarning hayoti va sog`lig`i asnosida toza atmosfera havosiga ega bo`lishligi, ifloslanishiga, kamayish ketishiga hamda fizik va kimyoviy omillarning zararli ta`sir etishiga olib keluvchi hatti - harakatlarni qilmasliklari zarur hamda oldini olosh qolzarb masalalardan biridir. Hozirgi kunda jamiyatning taraqqiyoti transport vositalarisiz rivojlangan jamiyat asosini yaratishning imkoni yo`q. Ma`lumki, transport vositalari har qanday mamlakatning ishlab chiqaruvchi kuchlarining asosiy tarkibiy hisoblanadi. Mustaqil O`zbekistonimizda transport vositalari keng ko`lamda ahamiyat k asb
5 etmoqda . Binobarin, iqtisodiy, siyosiy va psixologik ahamiyatli ekanligi bilan ajralib turadi. Har qanday mamlakatni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishga qaratilgan dasturni amalda ko`llash uchun ishlab chiqarishda, fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishda, ishlab chiqarishni texnik jihatdan qayta qurollantirishda va kengaytirishda, amaldagi ishlab chiqarishdan jadal foydalanishda, boshqaruv tizimini va xo`jalik mexanizmini takomillashtirishda asosan ishlab chiqarishni rivojlantirish kerakligi va uning samaradorligini oshirish dolzarbdir. Avtomobil vositalari respublikamizda g`oyat ko`p va xilma-xil ishlarni bajarishda kerakligini aytish lozim. U insonlarni kundalik ehtiyojlari, barcha viloyat va rayonlar o`rtasidagi muntazam aloqalar bi lan ta`mi nlab beradi . Transport sohalarining keng rivojlanganligi hamda yuqori darajadagi tashish tezligi va ularning o`sishiga katta ta`sir etib bormoqda. Tabiiy muhitni asrash borasidagi barcha chora-tadbirlar ruyobga chiqarish i yaqin vaqt larda oldingi tizimdan yosh respublikaga meros bo`lib qolgan ekologiya va atrof-muhit sohasidagi kamchiliklar va xatolarni bartaraf etish imkoniyatini yuzaga keltir ishi lozim . Shuningdek, keng ko`lamdagi ekologik tanglik tahdidini barham toptirishda, jamiyat aholisi uchun, jismonan sog`lomlik, yoshlarning dunyoga kelishi va rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlar hamda ekologik jihatidan toza hayotiy muhit yaratish imkonini belgilab bermoqda. Ikkinchi ming yillikning intihosi - oxirgi o`n yilligi YUNESKO qarori bilan «Atrof-muhit sohasidagi jahon ta`limi o`n yilligi deb e`lon qilingan edi. Uchinchi ming yillikning ibtidosi ham inson bilan atrof- muhit, tabiat bilan jamiyat o`rtasidagi ekologik muvozanatning buzilishi, ziddiyatlarning chuqurlashuvi bilan boshlandi. Ekologik muvozanatning buzilishi alohida hududiy, milliy-mintaqaviy chegaralardan chiqib, umumbashariy muammoga aylanib qoldi. Respublikamizning turli hududlarida ekologiya va atrof-muhit muhofazasida muammolarining jiddiy keskinlashuvi aholining barcha qatlamlari, birinchi navbatda o`quvchi-yoshlar ekologik madaniyatini, ya`ni tabiatga nisbatan, atrof- muhitga jiddiy munosabat shakllantirilishi lozimligini ta`kidlash muhimdir [1,2]. Vujudga kelayotgan ekologik noxushliklaming bosh sababchisi tabiiy