Mavzu: SHAYBONIYLAR TOMONIDAN MOVORAUNNAHR VA XUROSONI EGALLANISHI. IJTOMOIY IQTISODIY VA SIYOSIY AHVOL. ABDULLOH II. Reja: I. Kirish. II. Asosiy qisim 1. XV asrning ikkinchi yarmida Dashti Qipchoq va Movoraunnahrdagi siyosiy ahvol. 2. Shayboniylar davrida Movoraunnahrda madaniy taraqqiyot uchun shart- sharoitlarning vujudga kelishi 3. Shayboniylar davlatida ilm- fan va talim. 4. Abdullaxon II davrida ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayot. III. Xulosa . IV. Foydalanilgan adabiyotlar. Kirish.

Ma`lumki, “Talim to`g`risida”gi qonunda va Kadrlar tayyorlash milliy dasturida talim sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplarida talim va tarbiyaning insonparvar demokratik xarakterda ekanligi muhim tamoyil sifatida korsatib otilgan. Shuni nazarda tutgan holda bitiruv malakaviy ishimizning mavzusi ham ota dolzarb mavzulardan biri hisoblanadi. Birinchidan Ozbekiston tarixi darslarida shaxsni har tomonlama shakllantirish, uning qobiliyati va imkoniyatlarini toliq namoyon etish va rivojlantirish uchun qulay shart–sharoit yaratish uchun talim jarayonini togri tashkil etish, oquvchilarning ongiga togri yol topa bilish muhim ahamiyatga ega. Vatan tarixining ilmiy tahlil va izchil yondashuvni talab qiladigan yonalishlaridan biri XVI–XVII asrlarda hukm surgan shayboniylar davlati tarixidir. Ikkinchidan XV–XVII asrning boshlarida Movarounnahrdagi iqtisodiy tushkunlik va siyosiy porokandalikni vujudga keltirgan sabablar, shu davr tarixiy jarayonlarining salbiy oqibatlari tegishli saboq bolib, mazkur voqealarni chuqur anglab, haqqoniy talqin qilish muhimdir. Mustaqillik yillarida Ozbekiston tarixini yangi konseptual – metodologik asoslarda tadqiq etish, turli ilmiy muammolarni asl manbalarga tayangan holda tahlil etish muhim masalaga aylandi. Ozbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov tashabbusi bilan tarixiy – madaniy merosni organish va targib etish, talim tizimida yangi pedagogik texnologiyalarni joriy etish, oquvchilarni komil inson darajasida tarbiyalashga katta etibor berilib, bu sohada ulkan ishlar amalga oshirilmoqda. Uchinchidan Ozbekiston tarixining muhim burilish nuqtasi hosoblanmish shayboniylar davrini ilmiy manbalar asosida tahlil etish fanimiz oldida turgan dolzarb vazifalardan biridir. Oquvchilarga ozbekiston tarixi fanini oqitishda shayboniylar davri tarixining pedagogik asoslarini aniqlash hozirga qadar yaxlit ilmiy tadqiqot sifatida organilgan emas. Bu esa mavzuning dolzarbligini yanada oshiradi. Tariximizda Somoniylar, G`aznaviylar, Qoraxoniylar, Xorazmshoxlar, Temuriylar, Shayboniylar, Ashtarxoniylar va Mang`itlar kabi sulolalar hukmronlik qilganini bilamiz.

Shu nuqtai nazardan olganda Shayboniylar davrining dolzarbligi shundan iboratki, biz bu davrni yanada muhimroq o`rganmog`imiz, o`sha davrda hukmronlik qilgan xukmdorlar qilgan ishlarini chuqurroq tahlil qilmog`imiz, ochilmagan, siru- sinoatlarni ochib bermog`imiz darkor. Bizga malumki, bir qator tarixchilarimiz Shayboniylar davriga oid bir qancha asarlar yozishgan. Jumladan, B. Axmedovning “Tarixdan saboqlar”, “To`rt ulus tarixi”, Z.M. Boburning “Boburnoma”, Abdulg`ozixonning “Shajarai turk”, M. Solihning “Shayboniynoma”, X.T. Buxoriyning “Abdullanoma” asarlari mavzuning yoritilishida muhim asarlar hisoblanadi.

1. XV asrning ikkinchi yarmida Dashti Qipchoq va Movoraunnahrdagi siyosiy ahvol Balxash k о `li va Sirdaryoning quyi oqimlaridan to Dnepr daryosining quyi oqimlarigacha b о `lgan ulkan hudud XI asrdan boshlab Dashti Qipchoq deb atala boshlangan. XIV asr boshlaridanoq bu yerda mavjud b о `lgan J о `chi ulusi ikki mustaqil davlatga K о `k О `rda va Oq О `rdaga b о `linib ketdi. XIV asr 60 yillaridan boshlab Oltin О `rda taxti uchun Ichan, Shaybon va T о `qay Temur avlodlari о `rtasida kurash kuchayib ketdi. 1360-1380 yillar davomida Oltin О `rda taxtiga 25 xon kelib ketdi. XIV asrning 70 yillarida Oltin О `rda ichki kurashlar yanada keskinlashib ketdi. Bu kurashda Shayboniylardan Tulunbekaxonim, Ilbon, Alpx о `ja, Arabshoh, Kaonbeklar katta о `rin tutdilar. Oltin О `rda taxti uchun kurashlar kuchayib, tushkunlikka yuz tutgan bir vaqtda Oq О `rda davlati kuchayib bordi. Bu holatni biz Urusxon va T о `xtamishlar xukumronlik qilgan davrda kuzatishimiz mumkin. 1380 yilda Oq О `rdaning birlashtirilishi T о `xtamishning Amir Temur tomonidan q о `llab quvvatlanganligi tasirida amalgaoshirilgan edi. Oltin О `rda Amir Temur tomonidan T о `xtamishga qarshi kurashlar davomida ancha zayiflashtirilgan b о `lsada, Shodibek hukmronlik qilgan davrda 1401-1407 yana kuchaya boshladi. Shu yillarda Oltin О `rda Bulg`or, Xojitarxon, Qrim ustidan yana о `z hukmronligini о `rnatdi. 1406 yil Edigey tomonidan Xorazm bosib olindi. Bunga Temuriylar о `rtasida kuchayib ketgan taxt uchun kurashlar sabab b о `lgan edi. XV asrning 1chi choragida Oltin О `rdada о `zaro siyosiy kurashlar yana kuchayib ketdi. 1400-1417 yillar davomida Oltin О `rda taxtiga о `tirgan 8 ta xon birin -ketin taxtdan tushirildi. (Shodibek, P о `latxon, Temirxon, Jaloliddin Sulton va boshqalar). XIV asrning 80 yillaridan boshlab « о zbek ulusi» yoki « о `zbeklar viloyati» deb nom olgan. Oq О `rdada ham taxt uchun kurashlar kuchayib ketdi. Bir necha 10 yillar davomida taxt uchun T о `xtamish, Quyirchoq о `g`lon, Barakxon, Ulugmuhammad kabilar kurash olib bordilar. 1424-1425 yillardan boshlab esa bu kurashlarda Muhammadxon, Kichik Muhammad, T о `xtamishning о `gillari

Davlatberdi va Kepakxonlar asosiy о `rin tutadilar. Dashti Qipchoq uzoq vaqt davom etgan ana shu kurashlarda boshqa qabilalar bilan bir qatorda Shaybon avlodlari ham faol ishtirok etdilar va malum bir mavqega ega b о `lib bordilar. О `zaro kurashlardan k о `p qiynalgan halq uchun tinchlik nihoyatda zarur edi. 1427 yilda Alasha bahodir yordamida xon etib k о `tarilgan Abulxayrxon katta harbiy kuch t о `pladi va 1428 yilda о `z ulusiga qaytib, qiyot, mang`it, q о `ng`irot, d о `rmon, qushchi, о `tarchi, nayman, tuboyi, toymas, jot, korlik, ushun, kurlovut, echki, tangut, va boshqa qabilalar tomonidan ham xon etib k о `tarildi. Bunda Abulxayrxonni 200 dan ortiq urug` va qabila boshliqlari q о `llab quvvatladilar. 1428 -29 yillarda k о `chmanchi о `zbeklar Janubi-G`arbiy Sibirdagi Tura shahrini q о `lga kiritdilar va bu shahar 1446 yilgacha Abulxayrxon davlatining poytaxti b о `lib qoldi. Abulxayrxonning bu muvaffaqiyati tezda butun Dashti Qipchokqa yoyildi va k о `pgina о `glonlar va sultonlar Abulxayrxon hizmatiga о `ta boshladilar. 1428-1431 yillar davomida olib borilgan kurashlar natijasida Abulxayrxon ilgarigi Shaybon ulusi yerlarini qaytadan birlashtirishga erishdi va о `z davlatini Oltin О `rda (K о `k О `rda) dan mustaqil deb elon qildi. 1431-1432 yillarda Abulxayrxon Xorazm ustiga yurish qildi va uning shimoliy qismini temuriylardan tortib oldi. Biroq, bu yerda vabo tarqalgach, Xorazmni tashlab ketdi. Biroq, manbalarda Abulxayrxonning Xorazmni tashlab ketishiga sabab Shohrux tomonidan q о `shin yuborilishi va Xojitarxon xoni Orol dengizi atrofida qochib yurgan Kichik Muhammadning о `g`li Maxmud va uning ukasi Axmadxon Abulxayrxonga qarshi kurash boshlab havf deb k о `rsatiladi. (Abdurazzoq Samarqandiy). XV asr 40 - yillarda Abulxayrxon Sig`noq, Oqq о `rg`on, Arquq, S о `zoq va О `zgand shaharlarini egalladi. 1448 yilda Samarqandni taladi. Biroq Abulxayrxon qanchalik harakat qilmasin, davlatda" yagona, mutloq hukmdor b о `lib qololmadi. Bunga ayniqsa, Urusxon nabiralari qattiq qarshilik k о `rsatdilar. Abulxayrxon vafotidan s о `ng (1469) esa, davlatda yana о `zaro kurashlar avj oldi va k о `chmanchi о `zbeklar davlati о `zaro kurashlar natijasida yemirildi. Bu davlatning qayta birlashtirilishi Abulxayrxonning nabirasi Muhammad Shayboniyxon (1451 - 1510) nomi bilan bog`liq.1 Muhammad Shayboniyxon Abulxayrxonning о `g`li Budoq