logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. TAFAKKUR VA NUTQ GENETIK ILDIZLARI

TAFAKKUR VA NUTQ GENETIK ILDIZLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

58.0185546875 KB
Ko'chirib olish
« TAFAKKUR VA NUTQ GENETIK ILDIZLARI » mavzusidagi MUNDARIJA: KIRISH ………………………………………………………………………. 4 I BOB TAFAKKUR INSON AQLIY FAOLIYATINING YUKSAK SHAKLIDIR ............………………………………………………. 6 1.1 Tafakkurning bilish faoliyatidagi roli……………………………… 6 1.2 Tafakkur jarayonlari va fikir yuritish operatsiyalari ……….…..…. 11 II OB L.S.VYGOTSKIYNING PSIXOLOGIYAGA QO’SHGAN HISSASI …..………………………………………………………. 18 2.1 L.S.Vygotskiy va uning maktabi ………………………… ……… 18 2.2 L.S.Vygotskiy ilmiy ishlari. Egosentrik nutq …...………………… 21 XULOSA ……………………………………………………………………... 31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAT RO’YXATI .................................... 33 1KURS ISHI KIRISH Har qanday jamiyatning ravnaqi ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy barqarorligini uning fuqarolarining ijodiy-ahloqiy salohiyatini yuksak darajada rivojlanganligiga bog’liq. Zero jamiyatning ma’naviy yangilanishida ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishda jahon hamjamiyatiga qo’shilishini ta’minlaydigan, demakratik xuquqiy davlat qurish kadrlar tayyorlashning milliy masalasi ham O’zbekiston Respublikasining prezidenti SH.M.Mirziyoev «inson uning har tomonlama kamol topishi va farovonligi, shaxs manfaatlarini ro’yobga chiqarishning sharoitlarini va ta’sirchan mexanizmlarini yaratish eskirgan tafakkur va ijtimoiy xulq-atvorning andozalarini o’zgartirish respublikada amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchidir» deb juda to’g’ri aytgan. «Maqsadlarimizga erishish - deydi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoev, - yangi demokratik jamiyatni qurish, islohatlarning taqdiri qanday ijodiy kuchlarga egaligimizga yoshlarimiz qanday madaniy va professional saviyaga erishganligiga qanday ideallarga e’tiqod qilishga ma’naviy jihatdan qanchalik boyishiga bog’liqdir». Bu maqsadga erishish umumiy demokratik intilishlar jarayoni jamiyatni erkinlashtirish mamlakatda yangi ijtimoiy - siyosiy muhitni shakllantirish bilan uzviy bog’liqdir. Kadrlar tayyorlash bo’yicha milliy dasturni amaliyotga tadbiq etish deyiladi: «ma’ruzada hech bir mubolag’asiz strategik maqsadlarimiz farovon qudratli demokratik davlat erkin fuqarolik jamiyatni barpo etishimizning asosi bo’lmog’i lozim». Barkamol avlodni tarbiyalash deganda nafaqat ijodiy balki jismoniy va ruhiy salomatlikni mustahkamlash ham tushuniladi. Yoshlarni hayotda o’z o’rnini topishda axloqiy e’tiqodlarini shakllantirishda ularda olijanoblik va insonparvarlik 2 yuksak sifatlarni tarbiyalashda sog’lom turmush tarzini tashkil qilish lozim. Bolalarning qobiliyatlari va iqtidorini har jihatdan namoyon etish milliy va umuminsoniy idealar va qadriyatlarning ustivorligini ta’minlash shaxs jamiyat va atrof muhitning o’zaro munosabatlarida uyg’unlikka erishuv bola va o’qituvchi o’rtasidagi munosabatni yuqori darajaga olib chiqishga sabab bo’ladi. Bolalar nutqini rivojlantirishning metodik masalalarini ishonchli tarzda psixologolingvistik asoslash zamonaviy pedagogik tadqiqotlarga xos jihatlar hisoblanadi. F.A.Soxin va O.S.Ushakovlarning tasnifidan foydalangan holda bolalar nutqini psixologik-pedagogik tadqiq qilishni bir nechta yo`nalishga ajratish mumkin: tuzilmaviy (til tizimining turli tuzilmaviy darajalarini: fonetik, leksik, grammatik darajalarini shakllanirish), funksional (kommunikativ faoliyatda tilni egallash ko`nikmalarini shakllantirish); kognitiv (til va nutq hodisalarini oddiy anglashni shakllantirish). “Bola nutqini rivojlantirish” hodisasining o`zini va uni boshqarish jarayonini tahlil qilish maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasida ishlash uchun pedagoglar maxsus tayyorgarlikdan o`tishlari zarur, degan xulosani keltirib chiqaradi. Nutqqa oid zamonaviy tadqiqotlar tizimli yondashuvga ega, bu “u yaxlit bir tizim sifatida mavjud bo`lgan ko`plab tashqi va ichki munosabatlar” (B.F.Lomov) hodisasini o`rganishda namoyon bo`ladi. Nutq-til tizimi ko`plab aloqalarga kirishadi, jumladan, ma’noni so`zga aylantiradigan hamda inson ongi va his-hayajonlari bilan uzviy bog`liq bo`lgan semantik axborot apparati, psixofizik hodisa (ya’ni, miya vazifasi, jismoniy tovushlar chiqaruvchi hamda ularni qabul qiluvchi va tabaqalashiruvchi qurilma), muloqot va ijtimoiy aloqa vositasilari ularning asosiylari hisoblanadilar. Kurs ishi asosiy maqsadi : Tafakkur va nutq genetik ildizlari. Bolalarda tafakkur va nutqning rivojlanishida genetikaning ta’sirini o’rganish. Kurs ishining obyekti : Maktabgacha yosh davridagi bolalar. Kurs ishining vazifalari: 1. Mavzuga oid adabiyot, manbalarni o’rganish, tahlil qilish va umumlashtirish. 3 2. Tafakkur va nutqning genetik ildizini o’rganish va ilmiy-amaliy jihatdan tahlil qilish. 3. Bolalarda tafakkur va nutqiy rivojlanishga qaratilgan metodikalarni chuqur tahlil etish va ular asosida tadbiqiy tizim ishlab chiqish. Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, ikki bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Hajmi 33 bet. I BOB TAFAKKUR INSON AQLIY FAOLIYATINING YUKSAK SHAKLIDIR 1.1. Tafakkurning bilish faoliyatidagi ro’li Insonda tafakkur bo’lganligi va tafakkur bilan chambarchas nutq bo’lganligi tufayli u hayvonlardan farq qiladi, shu sababli u ongli mavjudotdir. Inson o’z atrofidagi olamda bo’lgan buyumlar va hodisalarni ongli ravishda idrok qiladi. Ongli ravishda eslab qoladi hamda esga tushiradi va ongli ravishda harakat qiladi. Tafakkur atrofdagi olarnni bilish qurolidir va inson amaliy faoliyatini vujudga kelishi uchun shartdir. Biron narsa to’g’risida tafakkur qilish jarayonida fikr paydo bo’ladi, bu fikrlar insonning ongida hukm va tushunchalar shaklini oladi. Bola tug‘ilishidanoq tafakkur qilish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi. Tafakkur bolaning o‘sib, bilim va tajribalarining ortib borishi jarayonida rivojlanadi. Bola (chaqaloq) dastlab tashqi olamni va undagi narsalami sezish, idrok qilish orqaligina biladi. Bunday bilish bolaning ana shu narsalar bilan bo‘lgan aktiv faoliyati davomida tobora takomillashib boradi. Kichik yoshdagi bolalar atroflaridagi narsalar bilan qanchalik ko‘p munosabatda bo‘lsalar bu narsalar o‘rtasidagi o‘xshash tomonlarni shunchalik ko‘proq payqay boshlaydilar. Keyinchalik bolalar o‘xshash narsalami umumlashtira boshlaydilar. Masalan, 6-7 oylik bola uyda yolg‘iz qolgan paytida stol oldiga emaklab kelib, dasturxonni tortib o‘ziga kerakli narsalarni olishga muvaffaq bo‘lar ekan, xuddi shunday yo‘l bilan karavotning ustidagi narsalami ham olishga harakat qiladi. U dasturxonni tortgan kabi choyshab yoki ashyoni tortib karavot ustidagi narsalami olishga urinib ko‘radi. Ilk bolalik yoshidagi bolalaming tafakkuri o‘z-o‘zicha, ya’ni stixiyali ravishda emas, balki katta odamlaming rahbarligida rivojlana boshlaydi. Katta 4 odamlar bolalarning shu paytgacha orttirgan bilimlariga asoslanib, ulaming o‘zlari mustaqil egallay olmaydigan tushuncha va bilimlarni o’zlashtirib olishlarida yordamlashadilar. Ana shu tariqa bolalar o‘zlarining individual faoliyatlari orqali bilish mumkin bo‘lgan ayrim narsalami va ayrim tushunchalamigina emas, balki butun insoniyat tomonidan yaratilgan tushunchalami hamda mantiqiy fikr qilish shakllarini ham egallab ola boshlaydilar. Bolalarda tafakkur bir yoshga to‘lib, ikki yoshga qadam qo‘ygan davrdan boshlab namoyon bo‘la boshlaydi. Ana shu davr mobaynida, birinchidan bolalar anchagina turmush tajribasiga ega bo‘ladilar, ikkinchidan ulaming tili chiqa boshlaydi. Bolalar bir yoshdan oshgach, o‘zlariga yaqin narsalaming nima uchun kerakligini tushunadigan bo‘lib qoladilar (masalan, uydagi idish-tovoqlar, piyola va qoshiqlaming nimaga kerakligini bilib oladilar). Ikki yoshli bolalar tafakkurining eng ko‘zga tashlanib turadigan xususiyati shundan iboratki, ular ayni shu chog‘da ko‘rib, idrok qilib turgan narsalari haqida tafakkur qiladilar. Tafakkuming asosiy jarayonlari, ya’ni analiz, sintez, umumlashtirish bolalaming narsalar bilan bo‘lgan amaliy faoliyatlari jarayonida sodir bo‘ladi. Ana shuning uchun ulaming tafakkurlari bevosita harakatlari bilan bog‘liq bo‘ladi, tafakkur harakatlarida namoyon bo‘ladi Tafakkurning bilish faoliyatidagi roli avvalo bizning idroklarimiz va fikrlarimizning voqelikka qanchalik muvofiq bo’lishini, bular haqiqat yoki xato, chinmi yoki yolg’on ekanligini belgilashda o’z ifodasini topadi. Bunday tafakkur qilish eng oddiy amaliy voqelikda namoyon bo’ladi. Voqelikning sezgilardagi va idrokdagi inikosning o’zi chinakam bilim bo’ladi. Masalan: biz quyoshning har kuni sharqdan chiqib, g’arbga botayotganini hammamiz ko’ramiz (idrok qilarniz). Biz yerni qimirlarnay turganini, asrlar davomida qilgan fikriy faoliyatimiz natijasidagina uzoq davom qilgan kuzatishlar o’tkazish va matematika yo’li bilan tadqiqotlar qilish natijasidagina haqiqatda quyosh yer atrofida aylanmasdan, balki yer о’ z о’ qi atrofi va quyosh atrofida aylanayotganligini aniqladik. Demak, quyoshning harakati to’g’risidagi bizning bevosita idrokimiz voqelikka to’g’ri kelmas ekan. Voqelikni to’g’ri aks etishi tafakkur bilan aniqlanadi. Yuqoriroq bosqichlarda bunday fikrlash tafakkur jarayonlarida hosil bo’lgan hukmlar va 5 tushunchalarning chinligini yoki chin emasligini aniqlashda ifodalanadi. Tafakkur deb, voqelikdagi narsa va hodisalarni ular o’rtasidagi bog’lanishlarni fikran, umumlashtirib, vositali yo’l bilan aks ettirishga aytiladi. Voqelik tafakkurda, idrok va tasavvurga nisbatan chuqurroq va to’laroq aks etadi. Biz sezgi, idrok vositasi bilan bilib olishimiz mumkin bo’lmagan narsa yoki hodisalarni, narsa yoki hodisalarning xususiyatlarini, ularning bog’lanish va munosabatlarini tafakkur vositasi bilan bilib olarniz. Masalan: bizga ma’lumki, agar yorug’lik nuri shisha prizma orqali o’tkazilsa bu nur spektorni yetti rangiga ajralib ketadi. Bu ranglarni biz idrok qilarniz (ko’zimiz bilan ko’ramiz). Lekin fizikadan bizga shu narsa aniqki, bu nurlardan bo’lak yana boshqa nurlar ham bor. Bu nurlar infraqizil, ultrabinafsha nurlar deb ataladi. Bu nurlarni biz ko’rmaymiz. Bunday nurlarni borligi tafakkur yordami bilan kashf qilingan. Biz tasavvur qilishimiz mumkin bo’lgan ko’pgina hodisalar bor. Biz bu hodisalar to’g’risida faqat fikr yurita olarniz. Tafakkur voqelikni umumlashtirib aks ettirishdir. Biz ayrim narsalarni va hodisalarni, masalan, alohida stolni yoki stulni idrok qilarniz, tasavvur qilarniz, ammo umuman stol va stul to’g’risida fikrlashimiz mumkin. Umumlashtirish natijasida bir hukmning o’zida ayni vaqtda yakka bir narsa to’g’risidagina fikr qilib qolmasdan, balki shu narsa bilan birga narsalarning butun bir turkumi to’g’risida ham fikr qilish mumkin. Masalan, “O’zbekistonning hamma fuqarolari qonun oldida tengdirlar.” Bu hukmda ayrim bir kishi to’g’risida hukm qilmasdan, balki O’zbekistonning hamma fuqarolari to’g’risida fikr yuritamiz. Narsa yoki hodisalar to’g’risidagi eng muhim bog’lanishlar va munosabatlar tafakkur yordami bilan ochiladi. Siz qalarnni barmoqlaringiz bilan 20 sm balandda ushlab turibsiz. Barmoqlaringizni ochib yuborsangiz qalarn stol ustiga to’shadi, uning taqillagani eshitiladi. Biz bu hodisalarni birin-ketin idrok qilarniz va ularni xuddi shu tartibda tasavvur qilishimiz mumkin. Lekin biz bunda hodisalarni ma’lum vaqt ichida birin - ketin sodir bo’lishini idrok qilarniz, holos. Ammo ayni vaqtda tafakkur yordami bilan bu hodisalarning bir - biriga qonuniy bog’lanishdagi chuqurroq sabablar va bundan kelib chiqadigan natijalar ochiladi. 6 Biz hodisalarning birin - ketin o’tayotganligini qayd qilib qolavermaymiz, balki birinchi hodisa bo’lgani uchun ikkinchi hodisa ro’y berdi, undan keyingina hodisalarning har qaysisi (masalan, tovush) oldindan hodisa ro’y berganligi uchun (qalarn stolga urilgani uchun) sodir bo’ladi, deb aniq qilib aytamiz va oldingi hodisaning ro’y berganligi keyingi hodisaning muqarrar keltirib chiqarganligini anglaymiz. Bu hodisalar ularning ma’lum bir vaqt ichida birin - ketin sodir bo’lganligini idrok qilganimizdan tashqari ular o’rtasida sabab - natija tariqasida bog’lanishi, ya’ni qonuniy bog’lanish bor, deb aniq qilib aytamiz. Biz shu sabab - natija tariqasidagi bog’lanishning o’zini bevosita idrok qila olmaymiz. Uni sezgi organlarimiz vositasi bilan his qilolmaymiz, (ko’rmaymiz, ushlab ko’rmaymiz, eshita olmaymiz) balki shu bog’lanish borligini idrokimizga asoslanib turib filtr qilish yo’li bilan topamiz. So’ngra ayrim hodisalardagi sabab-natija bog’lanishlari ochilganligiga asoslanib, umumiylashtirish yo’li bilan voqelikning umumiy qonuniyatlarini topib olarniz. Masalan, bir holda suvning yaxlab qolganligi haroratning pasayganligi (0 dan pastda tushib ketganligi) sabab bo’lgani aniqlangan bo’lsa va bu hodisa boshqa bir qancha hollarni ham aniqlagan bo’lsa, yana shu hollarni umumiylashtirish natijasida “harorat 0 dan past bo’lgani suv hamisha muzlaydi”, degan hukmda ifodalangan qonun topilgan. Hodisalar o’rtasidagi mavjud sabab - natija bog’lanishlarini belgilaganimiz uchun biz hozirgi paytda bizning oldimizda ro’y bermagan hodisalarning yuz berishini oldindan aytib berishimiz mumkin. Masalan: termometrda haroratning 0 dan past tushganligini ko’rishimiz bilan endi suv muzlaydi, deb oldindan ayta olarniz. Oldindan bilish muayyan maqsadni qo’yishga va ana shu maqsadga muvofiq harakat qilishga imkon beradi. Odamlarning hozirgi amaliyoti bizning xilma - xil mehnatimiz natijasini oldindan bilish tufayli mumkin bo’lmoqda. Mehnat faoliyati ayni vaqtda fikrlash faoliyati hamdir. Tafakkur yo’li bilan aniqlangan abstrakt - nazariy qoidalar inson amaliyotida sinovdan o’tkaziladi, (tasdiqlanadi yoki rad qilinadi), voqelikni xuddi shu yo’l bilan eng to’g’ri va aniq bilib olinadi. Tafakkur ongning voqelikni eng aniq, chuqur, to’liq, umumiylashtirib va bevosita aks ettirishga (bilishga) qaratilgan faoliyatdir, asosan narsalarni bevosita sezishimiz va 7 idrok qilishimiz mumkin bo’lmagan bog’lanishlar va munosabatlarning aks etishidir. Fikrlar, hukmlar va tushunchalar dastlab idrok va tasavvur asosida vujudga keladi. Bu fikrlar xotirada mustahkamlanadi va so’ngra tafakkuring yuksakroq va murakkabroq jarayonlari uchun material (asos) bo’lib qoladi. Har bir kishi tevarak - atrofdagi olarnni bevosita bilish bilan mashg’ul bo’lganida fikr yuritmay, balki shu bilan birga u harakat qilayotganida ham boshqa kishilar nutq orqali aloqa qilayotganida, o’z fikrini boshqa kishilarga bildirayotganida hamda boshqa kishilardan tayyor fikr va bilimlarni olayotganida ham fikr qiladi. Odamning tafakkuri til bilan bevosita bog’langandir. Fikr va muhokamalar, bilish va tajriba til yordami bilan shakllanadi. Insoniyat jamiyatida odamlar bir - birlari bilan til vositasi orqali fikr almashadilar. T afakkur va nutq munosabatlarini tahlil qilishning asosiy yondashuvlari. Fikrlash va nutqning genetik ildizlari. So'zning ma'nosi aloqa va umumlashtirishning birligi sifatida. Fikrlash va nutqning ontogenetik rivojlanishi. 1 yondashuv Behaviorizm- fikrlash (nutq minus tovush); 2 yondashuv - tafakkur jarayon, nutq esa tafakkur qobig‘i xolos; - Vygotskiy ikkala yondashuvni ham tanqid qildi 1 va 2 - fikrni, fikrlashni nutq jarayonlariga olib borish; Vygotskiy nutq va fikrlash, nutq va fikrlash jarayonlari, so'z va fikr bir-biriga mos kelmaydi, degan nuqtai nazarni ishlab chiqdi. U bu pozitsiyani juda jiddiy dalillar bilan bahslashdi. Ular, go'yo ikki guruhni tashkil qiladi: birinchisi, genetik dalillar; ikkinchisi - tizimli tahlilning argumentlari. Birinchisining manbai rivojlanishni o'rganishdir. Ikkinchisining manbai tizimli tahlil, tahliliy tadqiqotdir. 1. Tafakkur va nutq turli genetik ildizlarga ega. 2. Tafakkur va nutqning rivojlanishi turli yo'nalishlarda va bir-biridan mustaqil ravishda boradi. 3. Tafakkur va nutq o‘rtasidagi bog‘liqlik butun filogenetik rivojlanish davomida umuman doimiy bo‘lmaydi. 4. Antropoidlar insonga o‘xshash aql-zakovatni ma’lum jihatlari (asboblardan foydalanish rudimentlari) va odamga o‘xshash nutqni butunlay boshqacha (nutq 8 fonetikasi, nutqning ijtimoiy funktsiyasining emotsional va rudimentlari) bilan ochib beradi. 5. Antropoidlar shaxsga xos munosabat - tafakkur va nutq o'rtasidagi yaqin aloqani ko'rsatmaydi. Ikkalasi ham shimpanzelarda hech qanday tarzda bevosita bog'liq emas. 6. Tafakkur va nutq filogenezida intellekt rivojlanishining nutqdan oldingi bosqichini va nutq rivojlanishining intellektualgacha bo‘lgan bosqichini so‘zsiz aytishimiz mumkin. 1.2 Tafakkur jarayonlari va fikir yuritish operatsiyalari Tafakkur faoliyati muayyan maqsadga qaratilgan alohida ong jarayoni tariqasida sodir bo’ladi. Bosh miyaning biror uchastkasidagi faoliyat emas, balki butun bosh miya po’stining faoliyati mana shu jarayonning nerv - fiziologik asosidir. Tafakkur faoliyati uchun avvalo analizatoming miyadagi uchlari o’rtasida vujudga keladigan murakkab bog’lanishlar muhim ahamiyatga egadir. Analiz atoming bosh miya po’stidagi uchastkalari bir - biridan keskin ajralgan holda emas, balki bir - biriga tutashib, bir - biri bilan chambarchas bog’lanib ketganligi sababli mazkur bog’lanishlarning vujudga kelishi osonlashadi. Ikkinchi signal tizimida muvaqqat bog’lanishlar vujudga kelishi, yuqorida aytib o’tilganidek, tafakkuming maxsus nerv - fiziologik mexanizmlaridir. Bunda ikkinchi signal tizimining bog’lanishlari birinchi signal tizimidagi bog’lanishlarga tayanadi. I.P.Pavlov ikkinchi signal tizimining ishi hamisha birinchi signal tizimi bilan o’zaro o’tkazish jarayonida hozir bo’ladi, deb ta’kidlagan. Ikkinchi signal tizimi asosida, birinchi signal bilan o’zaro ta’sir qilish jarayonida “dastlab umuminsoniy empirizm”ni va nihoyat odamning o’z tevaragida olarnni va uning o’zini bilish uchun oliy qurol bo’lgan fanni yaratuvchi maxsus insoniy, oliy tafakkur voqe bo’ladi. Tafakkurning muayyan bir narsaga qaratilishi uchun nerv - fiziologik asos bo’lgan orientirovka refleksi tafakkur jarayonlarida katta rol o’ynaydi. Tafakkur 9 jarayoni insonning bilishga bo’lgan ehtiyojlari, tevarak -atrofdagi olarn va turmush to’g’risidagi o’z bilimlarini kengaytirishga va chuqurlashtirishga intilish sababli vujudga keladi. Fikr qiluvchi kishining tafakkur ob’ektini anglashi (bilish) tafakkur jarayonining xarakterli xususiyatidir. Odam o’zi idrok qilayotgan, tasavvur qilayotgan narsalar to’g’risida fikr qiladi. Shuning uchun tushunchalar, narsalarning butun bir sinfi (turkumi) to’g’risida fikr qiladi. Odam o’z tafakkuri to’g’risida va boshqa psixik jarayonlar to’g’risida, shuningdek o’ziga xilma xil ob’ektiv xususiyatlari to’g’risida fikr qiladi, ya’ni bular tafakkur ob’ekti bo’ladi. Bir narsaga tayanmagan quruqdan - quruq tafakkur bo’lishi mumkin emas. Taqqoslash, tahlil va sintez, abstraktsiya va umumlashtirish, tasniflash va tizimga solish aqliy operatsiyalarning asosiy turlaridir. Bizda yangi hukmlar ana shu operatsiyalar jarayonida hosil bo’ladi, real olarndagi narsalar va hodisalar to’g’risidagi tushunchalar vujudga keladi. Taqqoslash shunday bir aqliy operatsiyadirki, bu operatsiya ayrim narsalar o’rtasidagi o’xshashlikni yoki tafovutni, tenglikni yoki tengsizlikni, bir xil yoki qarama - qarshilik borligini aniqlashda ifodalanadi. Narsalarning o’xshashligi yoki tafovuti dastlab bevosita sezgilarda va idroklarda aks etadi. Taqqoslash fikr qilish jarayoni idrok qilinayotgan narsalarning o’xshashligi yoki tafovutni aniqlash lozim bo’lganda, yoxud sezgilarda va idrokda bevosita aks etmagan o’xshashlik va tafovutni topish lozim bo’lgan hollarda voqe bo’ladi. Amaliy taqqoslash bir narsani ikkinchi bir narsaga solishtirib ko’rilayotganda, masalan: bir qalarnni ikkinchi bir qalarnga, o’lchov chizig’ini taxtaga va shu kabilarga solishtirib ko’rilayotganda sodir bo’ladi. Taqqoslash tasavvur qilinayotgan yoki o’ylanilgan narsalarni bir -biriga fikran solishtirib ko’rish yo’li bilan amalga oshiriladi. Psixologiyani o’rganayotgan vaqtimizda biz hamisha ayrim psixik hodisalarni bir-biri bilan taqqoslaymiz va ulardagi o’xshashlikni, tafovutni topamiz. Ayrim kishilarni bir-biriga taqqoslab, ularning qobiliyatida, xarakterida, qarashlarida tafovut yoki o’xshashlik topamiz. Analiz (tahlil) narsa-buyumlarni, hodisalarni, jarayonni tarkibiy belgilari, elementlariga, qismlariga bo’lish demakdir. Tahlil jarayonida butunning uning 10 qismlariga, uning elementlariga bo’lgan munosabati aniqlanadi. Tahlil ob’ektiari amalda ajratib bo’lmaydigan elementlarga yoki belgilarga bo’lishda ifodalanishi mumkin. Bu fikriy tahlil, ya’ni fikrda qilinadigan tahlildir. Psixologiyani о ’rganayotganimizda har bir psixik hodisani bir-biri bilan taqqoslabgina qolmasdan, balki shu bilan birga tahlil ham qilarniz. O’qish mashg’uloti vaqtida tafakkurning tahlil qilish faoliyati katta o’rin tutadi. Chunonchi, savod o’rgatish, nutqni tahlil qilishdan: gapni so’zlarga, so’zlarni bo’g’inlarga, bo’g’inlarni tovushlarga ajratishdan boshlanadi. Matematik masalani echish tahlil qilishdan, dastlab bir qancha ma’lum sonlarni, so’ngra esa noma’lum sonlarni topishdan boshlanadi. Sintez tahlilning aksi yoki teskarisi bo’lgan tafakkur jarayonidir. Bu jarayon ob’ektning ayrim elementlarini, qismlarini, belgilarini bir butun qilib qo’shishdan iboratdir. Sintez jarayonida murakkab bir butun narsa yoki hodisa tarkibiga kirgan elementlar yoki qismlar tariqasida olingan buyum va hodisalarning shu murakkab bir butun narsa yoki hodisaga bo’lgan munosabati aniqlanadi. Sintez elementlarning, narsa va hodisalarning qismlarini bir butun qilib qo’yishdan iboratdir, tahlil amaliy bo’lgani singari sintez ham amaliy bo’lishi mumkin. Tahlil singari sintez ham o’qish jarayonida katta o’rin tutadi. Masalan: o’qishga o’rgatish vaqtida tovushlar va harflardan bo’g’inlar, bo’g’inlardan so’zlar, so’zlardan gaplar tuziladi. Mana shuning o’zi sintezdir. Abstraktsiyalash , umumlashtirish va konkretlashtirish. Abstraktsiya shunday bir fikrlash jarayonidirki, bunday tafakkurda aks etilayotgan bir yoki bir necha ob’ektlarning biror belgisi (xususiyati, harakati, holati, munosabati) shu ob’ekt yoki ob’ektdan fikran ajratib olinadi. Bu jarayonda ob’ektdan ajratilgan bir belgining o’zi tafakkurning mustaqil ob’ekti bo’lib qoladi. Abstraktsiya, odatda tahlil jarayonida yoki tahlil natijasida sodir bo’ladi. Masalan: sinfdagi doskani qoraligi to’g’risidagi, so’ngra umuman qoralik to’g’risida fikr qilish mumkin. Biz odamlar, samolyotlar, suv, ot va hokazolarni ko’z oldimizdagi harakatini kuzatib turib, ularning bitta umumiy belgisini, harakatini fikran ajratib olishimiz va umuman harakat to’g’risida fikr qilishimiz mumkin. Chunonchi abstraktsiyalash 11 yo’li bilan bizda uzunlik, kenglik, miqdor, tenglik, son, qiymat va boshqa shu kabilar to’g’risida abstrakt tushuncha hosil bo’ladi. Umumlashtirish tafakkurda aks etgan bir turkum narsalarning o’xshash muhim belgilarining shu narsalar to’g’risidagi bitta tushuncha qilib fikrda birlashtirish demakdir. Masalan: olmalar, noklarda, o’riklarda, apelsinlarda va boshqa shu kabilarda bo’lgan o’xshash belgilar bitta tushunchada birlashadi. Biz buni meva degan so’z bilan ifodalaymiz. Daraxtlar, o’tlar, gullar va boshqa shu kabilar o’simlik degan tushunchada umumlashtiriladi. Konkretlashtirish birinchidan, umumiy abstrakt belgining yakka ob’ektga tadbiq etish mansub qilinadi, ifodalanadi. Masalan: biz “oq” deganimizda ko’z oldimizga qor, qog’oz, paxta va shu kabilar kelishi mumkin. , Ikkinchidan, konkretlashtirish umumiy va yakka belgilari kamroq bo’lgan umumiylikni ochishda ifodalanadi. Masalan, biz olma, olxo’ri, uzumni mevalar qatoriga, stol, stul, divan va shu kabilarni mebel qatoriga qo’shamiz. Umumiy fikrlarni bayon qilish va izohlash chog’ida biz, odatda keltiriladigan misollarning hammasi konkretlashtirishning o’zidir. Klassifikatsiya (turkumlarga bo’lish), sistemaga solish atrofdagi olamni bilish uchun bitta narsani emas, balki ko’pchilik va xilma - xil narsalarni o’rganishdir. Shu sababli o’rganish uchun qulaylik tug’dirish maqsadida, shuningdek amaliy maqsadlarida mana shu ko’pchilik narsalarni guruhlarga, turkumlarga bo’lishga to’g’ri keladi. Ko’pchilik narsalarni (hodisalarni) guruhlarga bo’lish klassifikatsiya yoki turkumlarga bo’lish deb ataladi. Masalan: kutubxonada kitoblar muqovasiga, shakliga, mazmuniga va shu kabi belgilariga qarab turkumlarga bo’lish mumkin. O’quvchilarning odatda yoshi yoki jinsiy belgilari bo’yicha, ulgurishlariga kabilarga qarab turkumlarga bo’ladilar. Tizimga solish shundan iboratki, bunda ayrim narsalar, faktlar, hodisa va fikrlar muayyan tartibda makondagi, vaqtdagi tutgan o’rniga yoki mantiqiy tartibda joylashtiriladi. Shu sababli makon, xronologiya va mantiqiy belgilar asosida tizimga solish turlari ajratiladi. Mebelning xonaga joylashtirilishi, daraxtning boqqa o’tqazilishi makoniy tizimga na’muna bo’la oladi. O’tmishda bo’lib o’tgan 12 voqealarning xronologik tartibda joylashtirilishi shu voqealarning vaqtiga qarab tizimga solishning namunasi bo’la oladi. Matematikaga, falsafaga, mantiqqa d oir darsliklarda ilmiy materiallarning joylashtirilishi mantiqiy tizimga solishning namunasidir. Tushuncha voqelikda narsa va hodisalarning umumiy, muhim farq qiluvchi maxsus belgilarini aks ettiradi, Masalan: “odam”, “kuy”, “ruchka”. Hukm voqelikdagi narsa va hodisalar o’rtasida mavjud bog’lanishlarni, shu narsa va hodisalarga bir xususiyatni xos yoki xos emasligi ko’rsatadi. Hukmlar ob’ektiv voqelikni aks ettirishga qarab chin yoki xato bo’ladi. “Hozir tashqarida yomg’ir yog’yapti” (xato). Hukmlar umumiy juz’iy va yakka hukmlar bo’ladi. Umumiy hukmlarda mazkur guruhdagi mazkur sinfdagi hukmlar, hamma narsalar to’g’risida tasdiqlanadi yoki inkor qilinadi. Juz’iy hukmlarda xususiyatlar ayrim qismlarga taaluqli bo’ladi. Yakka hukmlarda tasdiqlash yoki inkor qilish faqat bitta narsaga tegishli bo’ladi. Xulosa chiqarish bitta yoki bir necha hukmlardan yangi hukm hosil qilishdir 3 xil xulosa chiqarish mavjud: 1. Induktiv xulosa chiqarish (yakka xulosa) 2. Deduktiv xulosa chiqarish (umumiy xulosa) 3. Analogik xulosa chiqarish (taxminiy xulosa) Agar hayot va amaliyot davomida odam yangi maqsad, yangi muammo, yangicha ahvol va yangi faoliyat sharoitlari paydo bo’lsa, odamda dastlab tafakkur qilishga zaruriyat tug’iladi. Tafakkur yangilikni izlash va ochish demakdir. Oddiy eski usullar bilan vazifa hal qilinganda tafakkur talab qilinmaydi. Masalan, muammoli vaziyat bilan masalani farq qilish zarur. Muammoli vaziyatning odamlar faoliyati davomida kutilmagan, qandaydir tushunib bo’lmaydigan narsaga, noma’lum tashvishli narsalarga duch kelib qoladi. Muammoli vaziyatni tahlil qilish natijasida masala paydo bo’ladi va tarkib topadi. Masalani yuzaga kelish muammosi vaziyatdan farq qilib, garchi oldindan bo’lsa ham mazkur (ma’lum) va noma’lum qidiralayotgan narsani taxminan bo’laklarga bo’lish masalaning shartida ifodalanadi. Masalan, o’quv masalasida uning asosiy sharti hamda talablar (savollar) mavjud bo’ladi. 13 Psixologiyada tafakkur turlarining quyidagi sodda va bir muncha shartli tasnifi tarqalgandir: 1. Ko’rgazmali - harakat; 2. Ko’rgazmali -obrazli; 3. Mavhum; 4. Nazariy; 5. Amaliy tafakkur.Ko’rgazmali - harakat tafakkur. Tarixiy taraqqiyot davomida odamlar o’z oldilarida turgan maqsadlarni dastlab amaliy faoliyat nuqtai nazardan yechganlar, keyinchalik undan nazariy faoliyat ajralib chiqqan. Amaliy va nazariy faoliyat chambarchas bog’lgandir. Sof nazariy faoliyat birlamchi emas, balki amaliy faoliyatning o’zi birlamchidir. Yana faoliyatning taraqqiyoti davomida unga nisbatan mustaqil nazariy fikr yuritish faoliyati ajralib chiqqan. Faqat butun insoniyatning tarixiy taraqqiyoti emas, balki shu bilan birga har bir bolaning psixik taraqqiyoti jarayonini ham dastavval sof nazariy faoliyat emas, balki amaliy faoliyatdir. Go’yo bu amaliy faoliyat ichida avval bola tafakkuri rivojlanadi. Bog’cha yosh (3 yoshgacha) asosan ko’rgazmali - harakat tafakkuri bo’ladi. Bola bilayotgan obrazli tafakurni o’z qo’llari bilan amaliy ravishda va go’yo tabiiy ravishda ajratadi. Masalan, o’yinchoqlarni buzib ko’rish va boshqalar. Ko’rgazmali - obrazli tafakkur. Ko’rgazmali-obrazli tafakkur sodda shaklda ko’pincha bog’cha yoshidagi bolalarda, ya’ni 4-7 yoshgacha bo’lgan bolalarda paydo bo’ladi. Bu yoshdagi bolalarda tafakkurning amaliy harakatlar bilan aloqasi avvalgidek to’g’ri va bevosita bo’lmaydi. Bola bo’layotgan obrazli tafakkurni aniq idrok qilishi va tasavvur qilishi shartdir. Bog’cha yoshidagi bolalar faqat ko’rgazmali obrazlar bilan fikr yuritadilar va uncha tushunchaga ega bo’lmaydilar. Bog’cha yoshidagi bolalarda tushunchalarning yo’qligi Shveytsariyalik psixolog J.Piajening quyidagi tajribasida juda yaqqol namoyon bo’ladi: 7 yoshga yaqin bolalarga xamirdan qilingan mutlaqo bir xil hajmi jihatdan teng 2 ta soqqa ko’rsatiladi. Bolalar uni teng deb hisoblaydi. Bolalarning ko’z oldida bitta soqqa ezib non shakliga keltiriladi. endi bolalar non shaklidagi soqqada xamir ko’p deb hisoblaydilar. Bolalarning ko’rgazmali - obrazli tafakkurlari hali ularning idroklariga bevosita to’la bo’ysunadigan bo’ladi. Ularning ko’rgazmali-obrazli shaklida o’tadigan tafakkurlari bolalarni soqqaga qaraganda non shaklidagi hamir ko’proq, degan xulosaga olib keladi. 14 Mavxum tafakkur (ABSTRAKT Bolalarning amaliy va ko’rgazmali hissiy tajribalari asosida ularning maktab yoshidagi davrlarda avval sodda shakldagi mavxum tafakkur, ya’ni mavxum tushunchalarga asoslangan tafakkur rivojlanadi. Maktab o’quvchilarining matematika, fizika, tarix va boshqa fan asoslarini o’zlashtirish davomida t ushunchalarni egallashlari ularning aqliy taraqqiyotlari uchun katta ahamiyatga egadir. Eng mavhum tafakkurlarning ham hissiy bilish chegarasidan ancha chiqib ketishga qaramay, hech qachon sezgi, idrok va tasavvurlardan to’la - to’kis ajralib ketmaydi. O’quvchilarda tushunchalarning taraqqiy etishi jarayonida ko’rgazmalilik ikki tomonlarna ro’l o’ynaydi. Bir tomondan, ko’rgazmalilik, tushunchalarning taraqqiy etishini yengillashtiradi. Ikkinchi tomondan, har qanday ko’rgazmalilik sharoitida maktab o’quvchilarida mavxum tafakkurning tarkib topishiga qulay sharoit yarata bermaydi. Juda ko’p ko’rgazmalilik o’quvchilar diqqatini chalg’itib yuboradi. Ayrim kishilarning tafakkuri o’zining mazmundorligi, chuqurligi va kengligi jihatdan, mustaqilligi, samaraliligi va tezligi jihatdan turli davrlarda turlicha namoyon bo’ladi. Bular tafakkurning sifatini tashkil qiluvchi belgilardir. Tafakkurning mazmundorligi avvalo u yoki bu narsalar, hodisalar to’g’risidagi voqelikning u yoki bu, muhokamalar va tushunchalarda odamlarning ongida qanchalik o’rin olganligidan kelib chiqadi. Fikrning chuqurligi uning mazmundorligini ta’minlaydi. Tafakkurning mazmundorligi va chuqurligi uning kengligi bilan chambarchas bog’langan. Voqelikning eng ko’p sohalarini o’z ichiga olgan, hozirgi vaqtni, uzoq o’tmishni va uzoq kelajakni o’z ichiga olgan tafakkurni biz keng tafakkur deymiz. Odam o’z oldiga yangi vazifalarni qo’yishda o’zi tashabbus ko’rsatib, shu vazifalarni boshqa odamlarning yordamisiz, o’zining alohida yo’llari bilan hal qilaversa, bu odamlarning tafakkuri mustaqil tafakkur bo’ladi. Tafakkurning tanqidiyligi o’zgalarning yoki o’zlarining fikrlarini haqiqatga mos bo’lishi - bo’lmasligi jihatini tekshira bilishda va shu fikrlarga baho bera olishda ifodalanadi. Tafakkurning tezligi qo’yilgan savollarga juda tezlik bilan javob topa olishida namoyon bo’ladi. Fikming tezligi maktab o’quvchilari uchun muhim ahamiyatga ega. Masalan: ayrim yaxshi o’quvchilarni doskaga 15 chiqarib, ulardan yangi masalani echish talab qilinganda hayajonlanib, butun sinf oldida o’zlarini yo’qotib qo’yadilar. Bu salbiy emotsiyalar go’yo ularning tafakkurini tormozlab qo’yadi. Fikr juda sekin va tez-tez muvaffaqiyatsiz ishlay boshlaydi. Maktab o’quvchilarning tafakkuri hali juda katta va yetarli foydalanilmayotgan zaxira hamda imkoniyatlarga egadir. Psixologiya va pedagogikaning asosiy vazifalaridan biri ana shu imkoniyatlarni to’la ochish va ular asosida ta’limni yanada samarali, hamda ijodiy qilishdan iboratdir. II BOB. L.S.VYGOTSKIYNING PSIXOLOGIYAGA QO’SHGAN HISSASI 2.1. L.S.Vygotskiy va uning maktabi Vygotskiy Lev Semyonovich (1896-1934) - sovet psixologi, oliy aqliy funktsiyalarni rivojlantirishning madaniy-tarixiy nazariyasini yaratuvchisi. Lev Semenovich Vygotskiy 1896-yil 5-noyabrda Orsha shahrida tug'ilgan. Bir yil o'tgach, Vygotskiylar oilasi Gomelga ko'chib o'tdi. Aynan shu shaharda Leo o'rta maktabni tugatgan. O‘rta maktabni tugatgach, L.S. Vygotskiy Moskva universitetiga o'qishga kirdi va u erda huquq fakultetida tahsil oldi. Uning otasi Semyon Lvovich Vygodskiy Xarkovdagi tijorat institutini tamomlagan, bank xodimi va sug'urta agenti bo'lgan. Onasi Sesiliya Moiseevna deyarli butun hayotini sakkiz farzandini tarbiyalashga bag'ishladi (Lev ikkinchi farzand edi). Uning oilasi shaharning o'ziga xos madaniy markazi hisoblangan. Moskva davlat eksperimental psixologiya institutida (1924-1928), Leningrad davlat pedagogika instituti qoshidagi Davlat ilmiy pedagogika institutida (GINP) va Leningrad davlat pedagogika institutida ishlagan. AI Gertsen (ikkalasi 1927-1934 yillarda), Kommunistik ta lim akademiyasi (AKV) (1929-1931), 2-Moskva davlatʼ universiteti (1927-1930) va 2-Moskva davlat universiteti qayta tashkil etilgandan keyin - Moskva davlatida Pedagogika instituti. A.S.Bubnov (1930-1934), shuningdek, u asos solgan 16 Eksperimental defektologiya institutida (1929-1934); shuningdek, Moskva, Leningrad, Toshkent va Xarkovdagi bir qator o quv yurtlari va ilmiy-tadqiqotʻ tashkilotlarida, masalan, O rta Osiyo Davlat universitetida (SAGU) ma ruzalar ʻ ʼ kurslarini o qigan. Vygotskiy pedagogika, maslahat va tadqiqot faoliyati bilan ʻ keng shug'ullangan. U ko'plab tahririyatlar a'zosi bo'lgan va o'zi ko'p yozgan. Vygotskiy o'z nazariyasining materialistik shakliga qaramay, tafakkurdagi madaniy farqlarni o'rganishda empirik evolyutsion yo'nalishga amal qildi, psixologiyaga yondashuv yaratdi. Og'zaki fikrlashni o'rganib, Vygotskiy miya faoliyatining tarkibiy birliklari sifatida yuqori aqliy funktsiyalarni lokalizatsiya qilish muammosini yangi usulda hal qiladi. Vygotskiy bolalar psixologiyasi, defektologiyasi va psixiatriyasining materialida yuqori aqliy funktsiyalarning rivojlanishi va emirilishini o'rganar ekan, ongning tuzilishi birlikda bo'lgan affektiv ixtiyoriy va intellektual jarayonlarning dinamik semantik tizimi degan xulosaga keladi. 1928-32 yillarda Vygotskiy o'zining hamkasblari Luriya va Leontiev bilan birgalikda Kommunistik ta'lim akademiyasida eksperimental tadqiqotlarda ishtirok etdi. Vygotskiy psixologik laboratoriyani boshqargan, Luriya esa butun fakultetni boshqargan. Vygotskiy o'zining psixologik nazariyasi bilan mashhur bo'lib, u "Oliy aqliy funktsiyalarning rivojlanishining madaniy-tarixiy kontseptsiyasi" nomi bilan mashhur bo'lib, nazariy va empirik salohiyati hali tugamagan. Bu kontseptsiyaning mohiyati tabiat haqidagi ta'limot va madaniyat haqidagi ta'limotning sintezidir. Nazariya mavjud xulq-atvor nazariyalariga va birinchi navbatda bixeviorizmga muqobildir. Muallifning fikriga ko'ra, madaniyat rivojlanishining asosiy qonuniyatlarini o'rganish shaxsning shakllanishi qonuniyatlari haqida tasavvurga ega bo'lishi mumkin. Lev Semenovich bu muammoni bolalar psixologiyasi nuqtai nazaridan ko'rib chiqdi. Bolaning ma'naviy rivojlanishi kattalarning unga uyushgan ta'siriga ma'lum darajada bog'liq edi. Lev Semenovichning aqliy rivojlanishi va bolalik davrida shaxsni shakllantirish qonuniyatlarini, maktabda bolalarni o'qitish va o'qitish muammolarini o'rganishga bag'ishlangan ko'plab asarlari mavjud. Vygotskiy defektologiya fanining rivojlanishida eng katta rol o'ynadi. U Moskvada g'ayritabiiy bolalik psixologiyasi laboratoriyasini yaratdi, keyinchalik u 17 Eksperimental defektologiya institutining ajralmas qismiga aylandi. Anormal bolalarning psixologik xususiyatlarini o'rganishda Vygotskiy aqli zaif va kar- ko'rlarga asosiy e'tiborni qaratdi. Vygotskiy asarlarida bolaning yuqori aqliy funktsiyalarini rivojlantirishda kamolot va o'rganish roli o'rtasidagi bog'liqlik muammosi batafsil ko'rib chiqiladi. U eng muhim printsipni ishlab chiqdi, unga ko'ra miya tuzilmalarining saqlanishi va o'z vaqtida etukligi yuqori aqliy funktsiyalarni rivojlantirish uchun zarur, ammo etarli shart emas. Ushbu rivojlanishning asosiy manbai o'zgaruvchan ijtimoiy muhit bo'lib, uni tavsiflash uchun Vygotskiy rivojlanishning ijtimoiy holati atamasini kiritgan bo'lib, u "bola va uni o'rab turgan voqelik o'rtasidagi o'ziga xos, yoshga xos, eksklyuziv, o'ziga xos va takrorlanmas munosabatlar, birinchi navbatda ijtimoiy". Aynan shu munosabat bola psixikasining ma'lum bir yosh bosqichidagi rivojlanish yo'nalishini belgilaydi. Vygotskiy tomonidan kiritilgan proksimal rivojlanish zonasi kontseptsiyasi ta'lim psixologiyasiga katta hissa qo'shadi. Proksimal rivojlanish zonasi - bu "etuk bo'lmagan, ammo etuk jarayonlar maydoni" bo'lib, u ma'lum bir rivojlanish darajasidagi bola mustaqil ravishda hal qila olmaydigan, ammo u yordami bilan hal qila oladigan vazifalarni o'z ichiga oladi. Bu bola hozirgacha faqat kattalar bilan birgalikdagi faoliyat jarayonida erishgan darajadir. Vygotskiy ilmiy faoliyatining oxirgi bosqichida tafakkur va nutq muammolari bilan qiziqib qoldi va u “Tafakkur va nutq” ilmiy ishini yozdi. Ushbu fundamental ilmiy ishda asosiy g‘oya tafakkur va nutq o‘rtasida mavjud bo‘lgan uzviy bog‘liqlikdir. Vygotskiy birinchi marta fikrlashning rivojlanish darajasi nutqning shakllanishi va rivojlanishiga bog'liqligini tez orada o'zi tasdiqlagan taklif qildi. U bu ikki jarayonning o'zaro bog'liqligini ochib berdi. Lev Semenovichning hayoti davomida uning asarlarini SSSRda nashr etishga ruxsat berilmagan. 1930- yillarning boshidan unga qarshi haqiqiy ta'qiblar boshlandi, hokimiyat uni mafkuraviy buzuqlikda aybladi. 1934-yil 11-iyunda uzoq davom etgan kasallikdan so'ng, 37 yoshida Lev Semenovich Vygotskiy vafot etdi. 18 Vygotskiy Lev Semyonovich (1896-1934) - taniqli olim, mutafakkir, taniqli sovet psixologi, o'qituvchi, neyrolingvist, ixtirochi eksperimentator, tafakkurli nazariyotchi, adabiyot biluvchisi, Moskvadagi Eksperimental psixologiya instituti professori, Moskvadagi eksperimental psixologiya institutining asoschilaridan biri. Sovet psixologiya maktabi, jahon psixologiya fanining klassikasi, madaniy va tarixiy fanlarning yaratuvchisi. Atoqli sovet psixologi A.R. Luriya o'zining ilmiy tarjimai holida ustozi va do'stini hurmat qilib, shunday deb yozgan edi: "L.S. Vygotskiy daho sifatida. Bir ovozdan, B.V.ning so'zlari. Zeigarnik: "U sovet psixologiyasini yaratgan daho odam edi". Har qanday rus psixologi, ehtimol, bu baholashlarga qo'shiladi. Bugungi kunga qadar Vygotskiy va uning maktabining g'oyalari minglab haqiqiy mutaxassislarning ilmiy dunyoqarashining asosini tashkil etadi; nafaqat Rossiyada, balki butun dunyoda psixologlarning yangi avlodlari uning ilmiy ishlaridan ilhom olishadi. 2.2 L.S.Vigotskiy Ilmiy ishlari. Egosentrik nutq L.S. Vigotskiy (1896-1934) eng mashhur rus psixologi va faylasuflaridan biridir. Olim o‘z ilmiy qarashlarida ilgari suigan ko‘plab g‘oyalar bevosita bolalarning psixik taraqqiyotiga oiddir. L.S.Vigotskiyning oliy psixik fimksiyalar shakllanishi haqidagi qonuni bolalar tarbiyasi va ta’limini amalga oshirishda katta ahamiyatga ega. Psixolog ilmiy qiziqishlarining markazida bolaning ijtimoiy- madaniy taraqqiyoti masalasi turadi. L.S. Vigotskiyning izlanishlari oliy psixik funksiyalar, ya’ni ixtiyoriy xotira va diqqat, tafakkur, irodaviy harakatlami bevosita miyaning faoliyati bilan tushuntirib bo‘lmasligini, ushbu fiinksiyalaming mohiyatini tushunish uchun ulaming ildizlarini oiganizmdan tashqaridagi ijtimoiy muhitdan izlash lozimligini ko‘rsatdi. Aynan L.S. Vigotskiyning ilmiy qarashlari ijtimoiy muhit ahamiyatini aniqlashtirishda muhim poydevor bo‘lib xizmat qildi. L.S.Obuxovaning fikricha, L.S. Vigotskiyning katta xizmati shundaki, u bolalar psixologiyasi faniga tarixiylik tamoyilini kiritgan. L.S. Vygodskiy Quyidagi ilmiy ishlar yozgan: “San’at psixologiyasi” (1925), “Ong xulq-atvor psixologiyasining muammosi” (1924), “Psixologik 19 inqirozning tarixiy ma’nosi” (1927), “Bolaning madaniy rivojlanishi muammosi” (1928). ), Konkret inson psixologiyasi (1929), Bolaning rivojlanishidagi vosita va belgi (1930) (A. R. Luriya bilan hammualliflik), Xulq-atvor tarixi bo'yicha tadqiqotlar: Maymun. Ibtidoiy. Bola (1930) (A. R. Luriya bilan hammualliflikda), Oliy psixik funksiyalarning rivojlanish tarixi (1931), O‘smir pedologiyasi: uch jildda, Psixologiyadan ma’ruzalar (1. Idrok; 2. Xotira; 3. Tafakkur; 4. Hissiyotlar 5. Tasavvur 6. Iroda muammosi) (1932), Oliy psixik funksiyalarning rivojlanishi va yemirilishi muammosi (1934), Tafakkur va nutq (1934). Vygotskiy tomonidan kiritilgan proksimal rivojlanish zonasi kontseptsiyasi ta'lim psixologiyasiga katta hissa qo'shadi. Proksimal rivojlanish zonasi - bu ma'lum bir rivojlanish darajasidagi bola mustaqil ravishda hal qila olmaydigan, lekin kattalar yordamida hal qila oladigan vazifalarni o'z ichiga olgan "pishmagan, ammo etuk jarayonlar maydoni". Bu bola hozirgacha faqat kattalar bilan birgalikdagi faoliyat jarayonida erishgan darajadir. Vygotskiy hayotining so nggi yillarida tafakkur vaʻ nutq muammosini o rganishga bag ishlangan “Tafakkur va nutq” (1934) asari ʻ ʻ tarkibida fikr va so z o rtasidagi munosabatni o rganishga e tibor qaratdi. ʻ ʻ ʻ ʼ Vygotskiyning fikricha, tafakkur va nutqning genetik ildizlari har xil. Masalan, shimpanzelarning murakkab muammolarni hal qilish qobiliyatini aniqlagan tajribalar shuni ko'rsatdiki, odamga o'xshash aql va ifodali nutq (maymunlarda yo'q) mustaqil ravishda ishlaydi. Filogenezda ham, ontogenezda ham fikrlash va nutqning nisbati o'zgaruvchan qiymatdir. Intellekt rivojlanishining nutqgacha bo'lgan bosqichi va nutq rivojlanishining intellektualgacha bo'lgan bosqichi mavjud. Shundagina tafakkur va nutq kesishadi va birlashadi. O'zgaruvchi sifatida fikrlash va nutq o'rtasidagi munosabat. Intellekt rivojlanishining nutqgacha bo'lgan bosqichi va nutq rivojlanishining intellektualgacha bo'lgan bosqichi mavjud bo’lgandagina tafakkur va nutq kesishadi va birlashadi. Bunday qo'shilish natijasida yuzaga keladigan nutqiy tafakkur tabiiy emas, balki xatti-harakatlarning ijtimoiy-tarixiy shaklidir. U o'ziga xos (tabiiy fikrlash va nutq shakllariga nisbatan) xususiyatlarga ega. Nutq tafakkurining paydo bo'lishi bilan 20 rivojlanishning biologik turi ijtimoiy-tarixiy bilan almashtiriladi. L.S.Vigotskiy yozishicha, “Psixologik tomondan olib qaraganda, so‘zlarning mazmuni va ma’nosi — bu umumlashma yoki tushunchadan o‘zga narsa emas. Biz so‘zning ma’nosini bemalol tafakkur fenomeni deb hisoblashga haqlidirmiz”. Shunday qilib, L.S. Vygotskiy o'z ishiga va tadqiqotiga ko'p vaqt ajratdi va ulardan biri "Tafakkur va nutq". Bu kitobning markaziy g`oyasi-nutqning ijtimoiy tabiati, muomala vositasi sifatidagi imkoniyatlarining tasdiqlanishidir. L.S.Vigotskiy tafakkur va nutqni yaxlit dialektik birlikda deb qaraydi. Fikr so`zda ifodalanibgina kolmay, balki mukammallikka ham erishadi. Fikrdan nutqqa o`tish-fikrni qismlarga bo`linishi va so`zda ifodalanishidir.Fikrning so'zga munosabati doimiydir; bu jarayon, fikrdan so'zga va aksincha harakat, so'zda fikrning shakllanishi. Vygotskiy "har qanday real fikrlash jarayonining murakkab tuzilishini va u bilan bog'liq bo'lgan murakkab jarayonni fikr tug'ilishining birinchi, eng noaniq daqiqasidan boshlab og'zaki shaklda yakuniy yakunlanishigacha" tasvirlab, quyidagi darajalarni ta'kidlaydi: 1. Fikrning motivatsiyasi 3. Ichki nutq 4. Semantik reja (ya’ni tashqi so‘zlarning ma’nolari) 5. Tashqi nutq. Jan Piaje bolalarning miyasi rivojlanishiga fizik olam ta’sir ko’rsatadi deb hisoblagan bo’lsa, yosh davrlarini o’rgangan rus psixologi Lev Vigostkiy (1895-1934) bolaning aql idroki rivojlanishiga ijtimoiy muhitning o’rni kattaligiga urg’u bergan. Piaje bolalarni yosh olimlar deb aytgan, Vigotskiy esa ularni yosh shogirdlar degan. Bunga ko’ra ota-onalar yoki tarbiyachilar tomonidan bolalarga biror narsa o’rgatilsa yoki yangi so’zlar berilsa, ularni bolalar o’zalashtirib idrokinng yuqori bosqichlariga o’tishlari mumkin. Nutq va ijtimoiy muhitning muhim qismlari o’rgatilishi, aql-idrokka poydevor yaratib beradi. J.Piaje tadqiqotlari bolaning tafakkuri va nutqi hamda uning mantiqi va dunyoqarashi haqidagi ta`limotini rivojlanishida butun davrni tashkil qilgan. Ular 21 tarixiy ahamiyatga egaligi xususida L.S.Vigotskiy J.Piajening ilk ishlaridayoq yozgan edi. Eng muhimi shunday iboratki, J.Piaje bola kattalarga nisbatan “esi pastligi” va kattalar intellekti bilan taqqoslaganda bolaning tafakkuri miqdoriy kamchlikka egaligi yondashuvidan voz kechib, bolalar tafakkurini sifat jihatdan o’ziga xosligini tadqiq qilish vazifasini birinchi bo’lib qo’ygan. T.Simon laboratoriyasida ishlayotib yosh J.Piaje bolalar maktabgacha tarbiya yoshidagilar nutqiga ko’proq ahamiyat qaratgan, uni ayniqsa test savollariga javob berishidagi takrorlanuvchi xatolar qiziqtirgan bolalar bog`chasi sharoitida tadqiqot o’tkazilib, unda kuzatuvchilar erkin faoliyat (rasm chizish yasash yoki o’yin davomida bolalarning barcha aytgan fikrlari va bajaradigan harakatlarini tizimli ravishda qayd qilib borganlar. J.Piaje taxminiga ko’ra, bolalar fikrlarini ikkita guruhga bo’lish mumkinligini ko’rsatadi. Suhbatdoshini javob qaytarishiga manfaatdorligi xarakterlanadi, uning vazifasi suhbatdoshga ta`sir ko’rsatish. 1. Ijtimoiylashgan nutq darajalari kategoriyalari axborot, tanqid, buyruq, iltimos, taqlid, savol, javob. 2. Egotsentrik nutq shakli bo’yicha bu fikrlar har xil bo’lishi mumkin takrorlash exolomiya monolog jamoaviy biroq umumiyligi suhbatdoshining nuqtai-nazari qandayligi, uni tinglayotganligi bilan qiziqmay bola ayni damda nimani o’ylayotgan bo’lsa shu haqida o’z fikrini bildiradi. Egotsentrik nutq vazifasi ta`sirliroqdir- “Suhbatlashishdan qoniqish” harakatlarni kuzatilishi va ritmliligi J.Piaje bolaning erkin nutqida egotsentrik nutq hissasini o’lchab ko’rib, ilk yoshda egotsentrik nutq koeffitsenti yuqoriligini -75% 6-7 yoshga kelib asta-sekin pasayishini aniqlagan. Ta`kidlarning oddiy to’qnashuvini emas balki tomonlarning o’zaro tushunishi va tushuntirishga manfaatdorligi bilan kuzatiladigan nuqtai- nazarlar almashinuvini o’zida namoyon qiluvchi bahs-munozara faqatgina 7-8 yoshga kelib yuzaga keladi. J.Piaje egotsentrik nutq faktlarida bolalar fikrini sifat jihatidan o’ziga xosligining muhim isbotini ko’rgan. J.Piaje fikriga ko’ra, kuzatish metodi intellektual testlar bolalar fikrini o’ziga xos xususiyatlarini ochishga qodir emas. Test tekshiruvi vazifani hal etishning pirovard natijasinigina qayd etgan J.Piaje esa 22 maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar tafakkurining ichki tuzilishigacha kirib borishga harakat qilganini J.Piaje yangi metodni klinik yoki suhbat metodi ishlab chiqqan. J.Piajening klinik suhbat metodini bu bola bilan qayd qilingan me`yoriy savollar bilan chegaralanib qolmay erkin subatlashishidir. Eksperimentator va bolaning muloqotini mazmuni tabiat hodisalari tushlar, axloqiy me`yorlarga taalluqli bo’lgan. Kundalik hayotda bolalar o’zlari ko’pincha kattalarga beradigan savollardan iborat edi. “Osmonga quyosh qaerdan kelgan, nima uchun quyosh qulamaydi, u qanday turibdi, nima uchun quyosh porlaydi, nima uchun shamol esadi, shamol qanday qilib hosil bo’ladi, odamlar qanday qilib tush ko’radilar”. Klinik metod bu- puxta amalga oshiriladigan ma`lumotlarni aniqlash nutq va aqliy rivojlanishning yoshga bog`liq kesimidir. Tadqiqotchi savollar berib, bolaning fikr-mulohazalarini tinglaydi. Bolaning har bir oldingi javobidan bog`liq bo’lgan qo’shimcha savollarni keyin beradi. U bola holatini nima aniqlashi uning bilish faoliyati tuzilishi qandayligini aniqlashi nazarda tutadi. Klinik suhbat davomida bola reaktsiyasini noto’g`ri talqin qilish ayni damda kerakli bo’lgan savolni topa olmay gangib qolish yoki aksincha kutilayotgan javobni singdirish xafi har doim mavjud bo’ladi. Klinik suhbat o’ziga xos san`atni so’rov qilish san`atini aks ettiradi. J.Piajening birlamchi go’dakning autizmdan kattalarning amaliy ijtimoiylashgan tafakkuriga o’tishini ta`minlovchi tafakkurning oraliq shakli egotsentrik tafakkurini aniqlanganligida edi. J.Piaje psixoanalizmida autistik va ijtimoiylashgan fikrlar farqini o’zlashtirib olgan. Autistik fikr hohishni ehtiyojni qondirishga intilish bilan boshqariladigan individuallashtirilgan yo’nalmagan ongsizlikdir obrazlarda aniqlanadi. Ijtimoiylashgan ongli yo’nalgan fikr ijtimoiy bo’lib, anglangan ongli maqsadlarga intiladi, voqealikka uyg`unlashadi, tajriba va mantiq qonunlariga bo’ysunadi. Nutqda ifodalanadi, egotsentrik tafakkur – irsiy, funktsional tuzilmaviy nuqtai nazarlardan rivojlanishidagi oraliq shakldir. Bolalar tafakkurining asosiy o’ziga xos xususiyati sifatida egotsentrizm olam haqida faqatgina o’zining bevosita fragmental va nuqtai-nazardagi fikrida turadi va boshqalarnikini hisobga olmaydi. J.Piaje tomonidan egotsentrizm bilishning anglanmagan tizimli illyuziyasining bir turi bolaning yashirin aqliy yondashuvi 23 sifatida ko’rib chiqilgan. SHu bilan birga egotsentrik taffakur – tashqi olam ta`sirining murakkab belgisi bu o’z manbalarida faol bilish yondashuvi aqlning boshlang`ich bilish markazidir. J.Piaje egotsentrizmni bolalar tafakkurining barcha boshqa o’ziga xos xususiyatlarini asosi sifatida ildiz sifatida talqin qiladi, egotsentrizmni bevosita kuzatuvda aniqlab bo’lmaydi, u boshqa fenomenlar orqali namoyon bo’ladi. Ularning orasida bolalar tafakkurining xususiyatlari mavjud: realizm, animizm, artifikalizm va realizm. Rivojlanishning ma`lum bir bosqichida bola predmetlarni ular qanday bevosita idrok qilsalar ana shunday idrok qilsalar ana shunday talqin qiladilar masalan sayr davomida oy bolani kuzatib boradi realizm intellektual bo’ladi, shamol daraxt shoxlarini yasaydi predmetning nomi predmetni o’zi kabi shu qadar aniq predmet ko’rinishi ochiq oydin va bola buyum haqida nimani bilsa barchasini qamrab oladi. Axloqiy realizm bola xatti- harakatlarida ichki maqsadni inobatga olmay u haqida faqat pirovard natijaga qarab fikr yuritishida namoyon bo’ladi. Masalan, kim ko’proq piola sindirgan bo’lsa ana shu ko’proq aybdor bo’ladi ya`ni bittasi yordam berishni hoxlab, tasodifan idishni qo’lidan tushirib yuborgan bo’lsa ikkinchisi, g`azablanib atayin idishlarni sindirgani hisobga olinmaydi. Animizm umumiy ruhlantirish, ong va hayot, his-tuyg`ular bilan buyumlarni taqsimlashni birinchi navbatda mustaqil harakatlanuvchilarni masalan, bulut, daryo, oy, avtomobil ulov o’zida namoyon qiladi. Artifikalizm tabiat hodisalarini inson faoliyati bilan taqqoslab tushunishdir barcha mavjudlik inson uchun yoki uning irodasiga ko’ra inson tomonidan yaratilgan sifatida talqin etiladi quyosh bizga yorug` bo’lishi uchun, ko’l kemalar suzishi uchun. J.Piaje tomonidan bolalar mantiqining o’ziga xos xususiyatlari ajratilgan ro’yxat orasida -sinkretizm bolalar tasavvurining sub`ektivligi va dolzarb umumiyligi, barcha bilan barchani bog`lash fikri, tendentsiyasi bir-biriga yaqin sifatida tafsilot, sabab va oqibatlarni idrok qilish; - transduktsiya umumiylikni chetlab xususiydan xususiylikka o’tish; - sintez va o’z holatiga qobiliyatsizligi fikr-mulohazalar o’rtasidagi bog`liqlikni mavjud emasligi; 24 - qarama-qarshilikka sezgir emaslik; - o’zini o’zi kuzata olmaslik; - anglashdagi qiyinchiliklar; - tajriba uchun sir boy bermaslik bola tashqi ta`sirlar, tarbiyadan ayrim izolyatsiya qilinmagan, lekin unda bu o’zlashtirilgan va shakli o’zgargan. Barcha bu xususiyatlar bola mantiqini belgilovchi kompleksni yig`indini kompleks asosida esa egotsentrik nutq va tafakkurni hosil qiladi. A.Binening uch aka- ukalar haqidagi vazifani hal etish jarayonida bolalarda egotsentrizmning yaqqol namoyon bo’lishi kuzatiladi. SHunday qilib oilada uchta aka-uka Mitya, Vova, Sasha bo’lsa-yu va Sashadan uning nechta akasi borligi so’ralganda, u o’zining ikkita akasini Mitya va Vova aytib, to’g`ri javob beradi. Keyin Mityada nechta ukasi borligi aniqlashtirilganda odatda olti-etti yoshgacha bola yanglishadi. Bitta Vova deya javob berdi vaholanki, to’g`ri javob uchun u xayolan o’rnini pozitsiyasini o’zgartirishi zarur edi akasi Mitya o’rnini egallashi kerak buni esa u uddalay olmaydi. Bolaning egotsentrik holatini yaqqol namunasi sifatida uch tog` maketi bilan bog`liq bo’lgan eksperiment xizmat qiladi. Bola uchta har xil rangdagi va qo’shimcha farqlanuvchi belgilardagi qorli cho’qqi, uycha, daraxt tog` maketlari joylashtirilgan stol qarshisiga o’tiradi. Boshqa tomonda qo’g`irchoqlar joylashtirilgan. Boladan (topshiriq variantlaridan birida) unga havola etilgan nusxalardan tog` ko’rinishi tasvirini qo’g`irchoq ularni qanday ko’rayotgan bo’lsa, huddi shunisini topish so’ralgan, 6-7 yoshgacha bolalar o’zlari nimalani ko’rsalar, u aks ettirilgan suratni tanlashga moyildirlar. J.Piaje “Egotsentrik illyuziyaning bu fenominini boshqa nuqtai-nazarlar mavjudligi va ularni o’ziniki bilan solishtirib bo’lmasligi tasavvurlarning mavjud emasligi bilan tushuntirgan. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan pozitiyasi (holati, yondashuvi) sifatida egotsentrizm ildizi nimadan iborat? J.Piaje ularni bolalar faoliyatining o’ziga xos xarakterida (masalan ota-onaning g`amxo’rligi bolaning barcha moddiy ehtiyojlarini oldindan bajarib qo’yadi va u deyarli ziddiyatli narsalar bilan 25 uchrashmaydi) bolani nisbatan kechroq ijtimoiylashuvida, ijtimoiy muhitga 7-8 yoshdan oldinroq moslashmasligida ko’radi. Egotsentrizmni bartaraf etish uchun sub`ekt sifatida o’z “Men”ini anglash va ob`ektdan sub`ektni ajratish boshqalar bilan o’z nuqtai-nazarini muvofiqlashtirishga o’rganish zarur. Egotsentrizmni pasayishiga yangi bilim qo’shilmasdan balki oldingi yondashuv o’zgarganligi bilan izohlanadi. Kattalar bilan munosabat- ko’proq majbur qilish munosabatidir u bolani o’z sub`ektivligini anglashiga olib kelmaydi. O’zi haqidagi bilimlarni rivojlantirishi ijtimoiy o’zaro ta`sirdan sodir bo’ladi, bu munosabatda bolaning tengdoshlari bilan hamkorlik qilish juda muhimdir. Bunday tarzda asta-sekin bilish tendentsiyasi (markaziy ba`zi bir vazifalarni mahalliyga berilishi sodir bo’lib ijtimoiylashgan fikr egotsentrizmni siqib chiqaradi va egotsentrik nutq yo’qolib, yo’q bo’lib ketadi. J.Piaje qarashlarini L.S.Vigotskiy tomonidan tanqidiy tahlili J.Piajening egotsentrik nutq vazifasi va taqdiri haqidagi farazidan gumon qilib, L.S.Vigotskiy rus psixologiyasida birinchi bo’lib bolalar egotsentrizm fenomenining nazariy tahlili va ekspermental tadqiqini (o’tkazgan) ochib bergan. L.S.Vigotskiy bolaning rivojlanishida egotsentrik nutqni yuzaga kelishi haqida o’z farazini taklif qilgan. U egotsentrik nutqni “o’zi uchun nutq” sifatida tashqi ijtimoiy nutqdan ichkiga o’tish bosqichi sifatida talqin qilgan. Bundan kelib chiqib ichki nutq rivojlanishining boshlang`ich shakli sifatida egotsentrik nutqning tuzilish shakli sifatida egotsentrik nutqning tuzilmaviy va mazmuniy o’ziga xos xususiyatlari xarakterlidir: vaziyatda chetda bo’lgan atrofdagilar uchun tushunarsizlik, qisqartirilganlik, tushurib qoldirishga moyillik, egotsentrik nutq kattalarning ichki nutqi bilan uni yaqinlashtiruvchi, juda muhim vazifani bajaradi:-bola xulq-atvorini rejalashtirish, tashkillashtirish va boshqarish (funktsiyasi) vazifasi. L.S.Vigotskiy egotsentrik nutq vazifalarini bunday izohlanishini isbotlash uchun qator o’ziga xos ekspermental usullarni qo’llagan. Masalan, bolalarning erkin faoliyati jarayoniga buzilishlar va qiyinchiliklarni kiritish ma`lum bir vaziyatni bolada kerakli qalam, qog`oz bo’yoqni mavjud emasligi. Ma`lum 26 bo’lishicha qiyinchilik vaziyatida egotsentrik vaziyatida egotsentrik nutq koeffitsienti deyarli ikki martaga oshgan. Bola yuzaga kelgan vaziyatni anglashga harakat qilib o’z-o’zi bilan mulohaza yuritadi: “Qalam qaerda endi qizil rangda chizib suv bilan ho’llayman (namlayman) u qorayadi va ko’k rangga o’xshab qoladi”. Singan qalam tramvay g`ildiragini to’g`ri chizib tugatishga imkon bermasligi rasm syujetini o’zgartirishga undaydi, keyin gap tramvayning ishdan chiqishi va uni sozlash haqida ketadi. Egotsentrik nutq funktsiyasi-xulq-atvorning murakkab uyg`unligidir (ritmligi) yanada keng ma`noda murakkab vaziyatdan chiqish rejasini ishlab chiqish kelgusidagi xatti-harakatlarni fikrlash, rejalashtirish va boshqarish vositasidir. SHu o’rinda bunday rol haqida J.Piajeni o’zi hali eslatib o’tgan: bola o’zining xatti-harakatlarini xususida faqat ovoz chiqarib o’ylasada, sira hech nimani hech kimga aytishni xohlamaydi. Bunday tarzda egotsentrik nutq taqdiri uning xususida butunlay ichki nutqqa tubdan o’zgartirish bilan bog`liq. J.Piajening egotsentrik nutq haqidagi dastlabki tasavvurlarini (J.Piaje egotsentrik nutqni ta`minotining negizi sifati ko’rib chiqqan) L.S.Vigotskiy buzib, egotsentrizm fenomenini o’zini inkor qilgan. L.S.Vigotskiyning tanqidiy nuqtai- nazari nashr qilinganligidan 25 yoshdan so’ngina J.Piajeda javob berish imkoniyati tug`ildi. J.Piaje hamkasbining egotsentrik nuqtai nazarini rivojlanish yo’llari haqidagi aytgan farazini ahamiyatga ega ekanligini e`tirof etib, uning fikri hali xuddi shu yo’nalishdan shakllanishini ta`kidlagan. U egotsentrizm individualizm emasligini o’z “Men”ini anglashni haddan ortiq oshib ketmasligini balki bilish istiqbollarini o’zgartirishini oldindan detentratsiya qila olmaslik ekanligini e`tirof etib yana bir bor egotsentrizm tushunchasiga oydinlik kiritgan. J.Piaje fikriga ko’ra, egotsentrizm fenomeni umumiy xarakterga ega bo’lib nutq sohasida faqat uni ifodalash bilan bog`lab berilmaydi. Bilish egotsentrizmi xususan kattalarda fikr mulohaza yuritganda yoki bilish jarayonida o’zining ob`ektiv holatini hisobga olmaganda (dastlabki faoliyat davrida ma`ruza o’qiyotgan o’qituvchi o’zi qay darajada bilsa taxminan shu darajada talabalar biladi deb o’ylashi mumkin) kuzatiladi. 27 Egosentrik nutq bolaning egosentrik pozitsiyasining tashqi ko'rinishlaridan biridir. J. Piagetning fikricha, bolalar nutqi egosentrikdir, chunki bola faqat "o'z nuqtai nazaridan" gapiradi va suhbatdoshning nuqtai nazarini olishga harakat qilmaydi. Bola boshqalar uni tushunadi deb o'ylaydi (xuddi o'zini o'zi tushunadi) va suhbatdoshga ta'sir qilish va unga haqiqatan ham biror narsa aytish istagini his qilmaydi. Uning uchun faqat suhbatdoshning qiziqishi muhim. Egosentrik nutqni bunday tushunish ko'plab e'tirozlarga duch keldi (L. S. Vygotskiy, S. Buhler, V. Stern, S. Eyzenk va boshqalar), Piaget keyingi asarlarida bu tushunchaning ma'nosini oydinlashtirishga harakat qildi. Piagetning fikricha, bola o'zining va birovning nuqtai nazari o'rtasidagi farqni sezmaydi.Egosentrik nutq bolaning o'z- o'zidan paydo bo'lgan nutqini to'liq qamrab olmaydi. Egosentrik nutqning koeffitsienti (spontan nutq qatoridagi egosentrik nutqning ulushi) o'zgaruvchan bo'lib, bolaning o'zi faolligiga va bola va kattalar o'rtasida va bir xil yoshdagi bolalar o'rtasida o'rnatilgan ijtimoiy munosabatlar turiga bog'liq. O'z-o'zidan, tasodifiy aloqalar hukmronlik qiladigan va bola o'zini o'zi qoldiradigan muhitda egosentrik nutq koeffitsienti ortadi. Ramziy o'yin davomida u bolalarning birgalikda tashkil etilgan mehnati holatiga nisbatan yuqoriroqdir. Yoshi bilan o'yin va tajriba o'rtasidagi farq o'rnatiladi va egosentrik nutq koeffitsienti kamayadi. 3 yoshida u eng katta qiymatga etadi: barcha spontan nutqning 75%. 3 yoshdan 6 yoshgacha egosentrik nutq asta-sekin pasayadi va 7 yildan keyin u deyarli butunlay yo'qoladi. Qaerda kattalar hokimiyati va majburlash munosabatlari hukmron bo'lsa, egosentrik nutqning ulushi ancha yuqori. Munozaralar va tortishuvlar mumkin bo'lgan tengdoshlar muhitida egosentrik nutqning foizi kamayadi. Vygotskiy "egosentrik nutq" tushunchasiga boshqacha ma'no berdi. Uning kontseptsiyasiga ko'ra, egosentrik nutq "o'zi uchun nutq" bo'lib, rivojlanish jarayonida u izsiz yo'qolmaydi, balki ichki nutqqa aylanadi. Piaget Vygotskiyning gipotezasini yuqori baholadi va shu bilan birga o'z kontseptsiyasining o'ziga xosligini ta'kidladi. Piagetning so'zlariga ko'ra, egosentrik nutq sub'ektning tashqi dunyo tasviridagi mavqei va shaxsiy imkoniyatlarining ahamiyatini etarli darajada bilmasligi va bu dunyoda o'zining sub'ektiv g'oyalarini loyihalashi bilan tavsiflanadi. 28 XULOSA Biz allaqachon bilamizki, nutq va tafakkur rivojlanishining eng yuqori bosqichlarida, insonning og'zaki-mantiqiy tafakkuri nazarda tutilganda, nutq va tafakkur bir-biri bilan eng chambarchas bog'liq. Biroq, fikrlashning hamma turlari ham nutq asosida amalga oshirilishi shart emas. Nutq bilan bevosita bog'liq bo'lmagan fikrlash turlari mavjud. Bu vizual-samarali va vizual-majoziy fikrlashdir. Nutqning fikrlash bilan bog'liq bo'lmagan turlari ham mavjud. Bularga, masalan, shaxs tomonidan faqat kommunikativ funktsiyada qo'llaniladigan barcha nutq turlari kiradi. Bunday nutq turlaridan eng soddai tana tili deb ataladigan va imo-ishoralar, yuz ifodalari, pantomimani o'z ichiga oladi. Murakkab, shuningdek, deyarli faqat kommunikativ nutq turi - bu bolalar erta yoshda, bir yoshdan 3 29 yoshgacha o'zlashtiradilar. Bu bolalar atrofdagi odamlar bilan muloqot qilish jarayonida faol foydalanadigan oddiy, jarangdor nutqdir, lekin bolalar erta yosh , qoida tariqasida, o'z fikrlashni tartibga solish uchun foydalanmang. Filogenez va ontogenez uchun xarakterli bo'lgan nutqni rivojlantirishning umumiy mantig'idan kelib chiqqan holda, bolalar dastlab nutqni kommunikativ funktsiyada o'zlashtiradilar va shundan keyingina, bir necha yil o'tgach, odatda 4 yoshdan oldin nutqdan foydalanishga o'tadilar. intellektual funktsiya. Yuqoridagilardan kelib chiqadiki, inson psixikasida nutq va tafakkur birga va bir-biridan alohida mavjud bo'lishi mumkin. IN ichki psixologiya bu savol birinchi marta L.S. Vygotskiy tomonidan ko'tarilgan va batafsil muhokama qilingan. Vygotskiy, uning g'oyalari dunyo tomonidan tan olingan psixologik fan . Og'zaki-mantiqiy tafakkurda fikr va so'z, Vygotskiyning fikriga ko'ra, bir-biri bilan shunchalik chambarchas bog'liqki, ularni ajratish deyarli mumkin emas. Ko'pgina rivojlangan fanlarda murakkab hodisalarni elementlarga emas, balki birliklarga bo'lish an'anasiga amal qilib, Vygotskiy og'zaki-mantiqiy tafakkurni tavsiflovchi birlikni ajratib ko'rsatdi va uni so'z ma'nosi sifatida belgiladi. Vygotskiy o zining mashhur “Tafakkur va nutq”ʻ kitobida so z ma nosi ham tafakkur sohasiga, ham nutq sohasiga tegishli ekanligini ʻ ʼ yozgan. Buni quyidagi tarzda tushunish kerak. So'zning ma'nosi shu so'z qaysi tilda so'zlashuvchi odamlar tomonidan tushuncha sifatida so'z ichiga kiritilgan tarkibni o'z ichiga oladi. So'zlarning ma'nolari odatda tegishli tilning izohli lug'atlarida o'z aksini topadi. Odamlar bir-birlari bilan mos tilda muloqot qilganda, birinchi navbatda, bir-birlari bilan so'zlarning ma'nolarini almashtiradilar va o'zaro tushunishga erishadilar, chunki ular mos keladigan so'zlarning ma'nolarini bir xil tushunadilar. Binobarin, so'zning ma'nosi nutq bilan uzviy bog'liq bo'lgan, ya'ni Vygotskiy ta'biri bilan aytganda, "nutq sohasiga tegishli" narsadir. Biroq, so'zning ma'nosi ham tushunchadir va tushuncha tafakkurni bildiradi. Demak, so‘z ma’nosi ham tafakkur birligi bo‘lib, natijada o‘sha birlikning og‘zaki-mantiqiy tafakkurni ifodalovchi birligidir. To'g'ri, Vygotskiy to'g'ri e'tirof etganidek, so'z kattalarning nutqi va tafakkurini tavsiflovchi ma'noni darhol va to'liq egallamaydi. Jarayon ancha uzoq davom etadi, inson ontogenezida kamida o'n yil davom etadi va uni 30 kuzatish orqali biz ontogenezda fikrlash va nutqning qonuniyatlarni aniqlashimiz mumkin. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAT RO’YXATI 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida»gi Farmoni (07.02.2017-yil. PF-4947) // http://lex.uz . 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Yoshlarga oid davlat siyosatini samaradorligini oshirish va O’zbekiston yoshlar ittifoqi faoliyatini qo’llab- quvvatlash to’g’risida»gi Farmoni (05.06.2017-yil PF-5106) // http://lex.uz . O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoevning Oliy 3. Majlisga Murojaatnomasi //Xalq so’zi, 2017 yil 23 dekabr. №258 (6952) 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoevning Oliy 31 5. Majlisga Murojaatnomasi //Xalq so’zi, 2018 yil 29 dekabr. №318 (8942) 6. Karimov.I.A. Barkamol avlod orzusi. – T., 1999 yil. 7. Abduahadov. A. Ijtimoiy psixologiya (ma’ruza matni). –SamDU, 2003 yil. 8. Brushlinskiy A.V. Psixologiyaga kirish. - M: 1985.-115-yillar. 9. Grozdev A.N. Bolalar nutqini o'rganish bo'yicha savollar. - M.: 1983.-231- yillar. 10. E.G’oziyev ‘’Umumiy psixologiya’’Toshkent-2010 11. A.V Petrovskiy ‘’Umumiy psixologiya’’ Toshkent-1992 12. I.P Ivanov ‘’Umumiy psixologiya’’ Toshkent-1992 13. Psixologiya izohli lug’ati Toshkent-1998 14. M.V DavletShin ‘’Umumiy psixologiya’’ Toshkent-1998 15. M.X Xalilova ‘’Umumiy psixologiya’’Toshkent-1999 16. Filatova O.G. Sosialnaya psixologiya. –SP., 2000 g. 17. G’oziyev E. Psixologiya. (Yosh davrlari psixologiyasi).-T., 1992 yil. 18. G’oziyev E. Psixologiya muammolari. – T.: O’qituvchi, 1996 yil. Elektron manbalar: 1. www.pedagog.uz 2. www.ziyonet.uz 3. www.google.uz 4. www.referat.uz 32

« TAFAKKUR VA NUTQ GENETIK ILDIZLARI » mavzusidagi MUNDARIJA: KIRISH ………………………………………………………………………. 4 I BOB TAFAKKUR INSON AQLIY FAOLIYATINING YUKSAK SHAKLIDIR ............………………………………………………. 6 1.1 Tafakkurning bilish faoliyatidagi roli……………………………… 6 1.2 Tafakkur jarayonlari va fikir yuritish operatsiyalari ……….…..…. 11 II OB L.S.VYGOTSKIYNING PSIXOLOGIYAGA QO’SHGAN HISSASI …..………………………………………………………. 18 2.1 L.S.Vygotskiy va uning maktabi ………………………… ……… 18 2.2 L.S.Vygotskiy ilmiy ishlari. Egosentrik nutq …...………………… 21 XULOSA ……………………………………………………………………... 31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAT RO’YXATI .................................... 33 1KURS ISHI

KIRISH Har qanday jamiyatning ravnaqi ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy barqarorligini uning fuqarolarining ijodiy-ahloqiy salohiyatini yuksak darajada rivojlanganligiga bog’liq. Zero jamiyatning ma’naviy yangilanishida ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishda jahon hamjamiyatiga qo’shilishini ta’minlaydigan, demakratik xuquqiy davlat qurish kadrlar tayyorlashning milliy masalasi ham O’zbekiston Respublikasining prezidenti SH.M.Mirziyoev «inson uning har tomonlama kamol topishi va farovonligi, shaxs manfaatlarini ro’yobga chiqarishning sharoitlarini va ta’sirchan mexanizmlarini yaratish eskirgan tafakkur va ijtimoiy xulq-atvorning andozalarini o’zgartirish respublikada amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchidir» deb juda to’g’ri aytgan. «Maqsadlarimizga erishish - deydi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoev, - yangi demokratik jamiyatni qurish, islohatlarning taqdiri qanday ijodiy kuchlarga egaligimizga yoshlarimiz qanday madaniy va professional saviyaga erishganligiga qanday ideallarga e’tiqod qilishga ma’naviy jihatdan qanchalik boyishiga bog’liqdir». Bu maqsadga erishish umumiy demokratik intilishlar jarayoni jamiyatni erkinlashtirish mamlakatda yangi ijtimoiy - siyosiy muhitni shakllantirish bilan uzviy bog’liqdir. Kadrlar tayyorlash bo’yicha milliy dasturni amaliyotga tadbiq etish deyiladi: «ma’ruzada hech bir mubolag’asiz strategik maqsadlarimiz farovon qudratli demokratik davlat erkin fuqarolik jamiyatni barpo etishimizning asosi bo’lmog’i lozim». Barkamol avlodni tarbiyalash deganda nafaqat ijodiy balki jismoniy va ruhiy salomatlikni mustahkamlash ham tushuniladi. Yoshlarni hayotda o’z o’rnini topishda axloqiy e’tiqodlarini shakllantirishda ularda olijanoblik va insonparvarlik 2

yuksak sifatlarni tarbiyalashda sog’lom turmush tarzini tashkil qilish lozim. Bolalarning qobiliyatlari va iqtidorini har jihatdan namoyon etish milliy va umuminsoniy idealar va qadriyatlarning ustivorligini ta’minlash shaxs jamiyat va atrof muhitning o’zaro munosabatlarida uyg’unlikka erishuv bola va o’qituvchi o’rtasidagi munosabatni yuqori darajaga olib chiqishga sabab bo’ladi. Bolalar nutqini rivojlantirishning metodik masalalarini ishonchli tarzda psixologolingvistik asoslash zamonaviy pedagogik tadqiqotlarga xos jihatlar hisoblanadi. F.A.Soxin va O.S.Ushakovlarning tasnifidan foydalangan holda bolalar nutqini psixologik-pedagogik tadqiq qilishni bir nechta yo`nalishga ajratish mumkin: tuzilmaviy (til tizimining turli tuzilmaviy darajalarini: fonetik, leksik, grammatik darajalarini shakllanirish), funksional (kommunikativ faoliyatda tilni egallash ko`nikmalarini shakllantirish); kognitiv (til va nutq hodisalarini oddiy anglashni shakllantirish). “Bola nutqini rivojlantirish” hodisasining o`zini va uni boshqarish jarayonini tahlil qilish maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasida ishlash uchun pedagoglar maxsus tayyorgarlikdan o`tishlari zarur, degan xulosani keltirib chiqaradi. Nutqqa oid zamonaviy tadqiqotlar tizimli yondashuvga ega, bu “u yaxlit bir tizim sifatida mavjud bo`lgan ko`plab tashqi va ichki munosabatlar” (B.F.Lomov) hodisasini o`rganishda namoyon bo`ladi. Nutq-til tizimi ko`plab aloqalarga kirishadi, jumladan, ma’noni so`zga aylantiradigan hamda inson ongi va his-hayajonlari bilan uzviy bog`liq bo`lgan semantik axborot apparati, psixofizik hodisa (ya’ni, miya vazifasi, jismoniy tovushlar chiqaruvchi hamda ularni qabul qiluvchi va tabaqalashiruvchi qurilma), muloqot va ijtimoiy aloqa vositasilari ularning asosiylari hisoblanadilar. Kurs ishi asosiy maqsadi : Tafakkur va nutq genetik ildizlari. Bolalarda tafakkur va nutqning rivojlanishida genetikaning ta’sirini o’rganish. Kurs ishining obyekti : Maktabgacha yosh davridagi bolalar. Kurs ishining vazifalari: 1. Mavzuga oid adabiyot, manbalarni o’rganish, tahlil qilish va umumlashtirish. 3

2. Tafakkur va nutqning genetik ildizini o’rganish va ilmiy-amaliy jihatdan tahlil qilish. 3. Bolalarda tafakkur va nutqiy rivojlanishga qaratilgan metodikalarni chuqur tahlil etish va ular asosida tadbiqiy tizim ishlab chiqish. Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, ikki bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Hajmi 33 bet. I BOB TAFAKKUR INSON AQLIY FAOLIYATINING YUKSAK SHAKLIDIR 1.1. Tafakkurning bilish faoliyatidagi ro’li Insonda tafakkur bo’lganligi va tafakkur bilan chambarchas nutq bo’lganligi tufayli u hayvonlardan farq qiladi, shu sababli u ongli mavjudotdir. Inson o’z atrofidagi olamda bo’lgan buyumlar va hodisalarni ongli ravishda idrok qiladi. Ongli ravishda eslab qoladi hamda esga tushiradi va ongli ravishda harakat qiladi. Tafakkur atrofdagi olarnni bilish qurolidir va inson amaliy faoliyatini vujudga kelishi uchun shartdir. Biron narsa to’g’risida tafakkur qilish jarayonida fikr paydo bo’ladi, bu fikrlar insonning ongida hukm va tushunchalar shaklini oladi. Bola tug‘ilishidanoq tafakkur qilish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi. Tafakkur bolaning o‘sib, bilim va tajribalarining ortib borishi jarayonida rivojlanadi. Bola (chaqaloq) dastlab tashqi olamni va undagi narsalami sezish, idrok qilish orqaligina biladi. Bunday bilish bolaning ana shu narsalar bilan bo‘lgan aktiv faoliyati davomida tobora takomillashib boradi. Kichik yoshdagi bolalar atroflaridagi narsalar bilan qanchalik ko‘p munosabatda bo‘lsalar bu narsalar o‘rtasidagi o‘xshash tomonlarni shunchalik ko‘proq payqay boshlaydilar. Keyinchalik bolalar o‘xshash narsalami umumlashtira boshlaydilar. Masalan, 6-7 oylik bola uyda yolg‘iz qolgan paytida stol oldiga emaklab kelib, dasturxonni tortib o‘ziga kerakli narsalarni olishga muvaffaq bo‘lar ekan, xuddi shunday yo‘l bilan karavotning ustidagi narsalami ham olishga harakat qiladi. U dasturxonni tortgan kabi choyshab yoki ashyoni tortib karavot ustidagi narsalami olishga urinib ko‘radi. Ilk bolalik yoshidagi bolalaming tafakkuri o‘z-o‘zicha, ya’ni stixiyali ravishda emas, balki katta odamlaming rahbarligida rivojlana boshlaydi. Katta 4

odamlar bolalarning shu paytgacha orttirgan bilimlariga asoslanib, ulaming o‘zlari mustaqil egallay olmaydigan tushuncha va bilimlarni o’zlashtirib olishlarida yordamlashadilar. Ana shu tariqa bolalar o‘zlarining individual faoliyatlari orqali bilish mumkin bo‘lgan ayrim narsalami va ayrim tushunchalamigina emas, balki butun insoniyat tomonidan yaratilgan tushunchalami hamda mantiqiy fikr qilish shakllarini ham egallab ola boshlaydilar. Bolalarda tafakkur bir yoshga to‘lib, ikki yoshga qadam qo‘ygan davrdan boshlab namoyon bo‘la boshlaydi. Ana shu davr mobaynida, birinchidan bolalar anchagina turmush tajribasiga ega bo‘ladilar, ikkinchidan ulaming tili chiqa boshlaydi. Bolalar bir yoshdan oshgach, o‘zlariga yaqin narsalaming nima uchun kerakligini tushunadigan bo‘lib qoladilar (masalan, uydagi idish-tovoqlar, piyola va qoshiqlaming nimaga kerakligini bilib oladilar). Ikki yoshli bolalar tafakkurining eng ko‘zga tashlanib turadigan xususiyati shundan iboratki, ular ayni shu chog‘da ko‘rib, idrok qilib turgan narsalari haqida tafakkur qiladilar. Tafakkuming asosiy jarayonlari, ya’ni analiz, sintez, umumlashtirish bolalaming narsalar bilan bo‘lgan amaliy faoliyatlari jarayonida sodir bo‘ladi. Ana shuning uchun ulaming tafakkurlari bevosita harakatlari bilan bog‘liq bo‘ladi, tafakkur harakatlarida namoyon bo‘ladi Tafakkurning bilish faoliyatidagi roli avvalo bizning idroklarimiz va fikrlarimizning voqelikka qanchalik muvofiq bo’lishini, bular haqiqat yoki xato, chinmi yoki yolg’on ekanligini belgilashda o’z ifodasini topadi. Bunday tafakkur qilish eng oddiy amaliy voqelikda namoyon bo’ladi. Voqelikning sezgilardagi va idrokdagi inikosning o’zi chinakam bilim bo’ladi. Masalan: biz quyoshning har kuni sharqdan chiqib, g’arbga botayotganini hammamiz ko’ramiz (idrok qilarniz). Biz yerni qimirlarnay turganini, asrlar davomida qilgan fikriy faoliyatimiz natijasidagina uzoq davom qilgan kuzatishlar o’tkazish va matematika yo’li bilan tadqiqotlar qilish natijasidagina haqiqatda quyosh yer atrofida aylanmasdan, balki yer о’ z о’ qi atrofi va quyosh atrofida aylanayotganligini aniqladik. Demak, quyoshning harakati to’g’risidagi bizning bevosita idrokimiz voqelikka to’g’ri kelmas ekan. Voqelikni to’g’ri aks etishi tafakkur bilan aniqlanadi. Yuqoriroq bosqichlarda bunday fikrlash tafakkur jarayonlarida hosil bo’lgan hukmlar va 5

O'xshashlar

NUTQ VA MUOMALA
TAFAKKUR MANTIQIY FIKLASH ASOSI
Tafakkur vujudga kelishining biologik asoslari
Qutadg’u bilig ‘’dostonida nutq odobi haqida.
JADID MAKTABLARINING TURKISTONDAGI ILMIY TAFAKKUR TARAQQIYOTIDAGI TUTGAN O‘RNI