MUNDARIJA Kirish ......................................................................................................................... 2 I BOB. Tafakkur bilishning oliy shakli ..................................................................... 3 1.1. Tafakkurning òziga xos xususiyatlari ................................................................. 3 1.2. Ong va bilish shakllari ........................................................................................ 8 II BOB. Tafakkur shakllari ...................................................................................... 13 2.1. Tushuncha ......................................................................................................... 13 2.2. Hukm , Xulosa .................................................................................................. 15 Xulosa ...................................................................................................................... 20 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati .......................................................................... 21 1

Kirish Tafakkur inson aqliy faoliyatining yuksak shaklidir. Insonda tafakkur bo`lganligi va tafakkur bilan chambarchas nutq bo`lganligi tufayli u hayvonlardan farq qiladi, shu sababli u ongli mavjudotdir. Inson o`z atrofidagi olamda bo`lgan buyumlar va hodisalarni ongli ravishda idrok qiladi. Ongli ravishda eslab qoladi hamda esga tushiradi va ongli ravishda harakat qiladi. Tafakkur atrofdagi olamni bilish qurolidir va inson amaliy faoliyatini vujudga kelishi uchun shartdir. Biron narsa to`g`risida tafakkur qilish jarayonida fikr paydo bo`ladi, bu fikrlar insonning ongida hukm va tushunchalar shaklini oladi. Tafakkurning bilish faoliyatidagi roli avvalo bizning idroklarimiz va fikrlarimizning voqelikka qanchalik muvofiq bo`lishini, bo`lar haqiqat yoki xato, chinmi yoki yolg`on ekanligini belgilashda o`z ifodasini topadi. Bunday tafakkur qilish eng oddiy amaliy voqelikda namoyon bo`ladi. Voqelikning sezgilardagi va idrokdagi in`ikosning o`zi chinakam bilim bo`ladi. Masalan: biz quyoshning har kuni sharqdan chiqib, g`arbga botayotganini hammamiz ko`ramiz (idrok qilamiz). Biz erni qimirlamay turganini, asrlar davomida qilgan fikriy faoliyati natijasidagina uzoq davom qilgan kuzatishlar o`tkazish va matematika yo`li bilan tadqiqotlar qilish natijasidagina haqiqatda quyosh er atrofida aylanmasdan, balki er o`z o`qi atrofi va quyosh atrofida aylanayotganligini aniqladik. Demak, quyoshning harakati to`g`risidagi bizning bevosita idrokimiz voqelikka to`g`ri kelmas ekan. Voqelikni to`g`ri aks etishi tafakkur bilan aniqlanadi. Yuqoriroq bosqichlarda bunday fikrlash tafakkur jarayonlarida hosil bo`lgan hukmlar va tushunchalarning chinligini yoki chin emasligini aniqlashda ifodalanadi. 1 1 Fayzixo' jayeva D., Negmatova Sh. Mantiq tarixi va nazariyasi O'quv qo'llanma. -S. 2021.- 248-b. 2

I BOB. Tafakkur bilishning oliy shakli 1.1. Tafakkurning òziga xos xususiyatlari Tafakkur (arabcha fikrlash, aqliy bilish) – inson ma naviyatining tarkibiyʼ qismi, bilishning olamdagi narsa va hodisalarning umumiy, muhim xususiyatlarini aniqlaydigan, ular o rtasidagi ichki, zaruriy aloqalar, ya ni qonuniy bog lanishlarni ʻ ʼ ʻ aks ettiradigan aqliy bosqichi. Tafakkur iborasi arabcha “fikr” so zidan kelib ʻ chiqqan bo lib, o ylash, muhokama, mushohada va fikr yuritish ma nolarini ʻ ʻ ʼ bildiradi. Tafakkur — inson aqliy faoliyatining yuksak shakli; obyektiv voqelikning ongda aks etish jarayoni. Tafakkur atrof muhitni, ijtimoiy hodisalarni, voqelikni bilish quroli, shuningdek, inson faoliyatini amalga oshirishning asosiy sharti sanaladi. U sezgi, idrok, tasavvurlarga qaraganda voqelikni to la va aniq aks ʻ ettiruvchi yuksak bilish jarayonidir. Tafakkur deb, voqelikdagi narsa va hodisalarni ular o rtasidagi bog lanishlarni fikran, umumlashtirib, vositali yo l bilan aks ʻ ʻ ʻ ettirishga aytiladi. Voqelik tafakkurda, idrok va tasavvurgina nisbatan chuqurroq va to laroq aks etadi. Biz sezgi, idrok vositasi bilan bilib olishimiz mumkin ʻ bo lmagan narsa yoki hodisalarni, narsa yoki hodisalarning xususiyatlarini, ʻ ularning bog lanish va munosabatlarini tafakkur vositasi bilan bilib olamiz. ʻ Tafakkur — inson miyasining alohida funksiyasi. Uning nerv fiziologik asosi birinchi va ikkinchi signal sistemalarining o zaro munosabatidan iborat. ʻ Tafakkur jarayonida insonda fikr, mulohaza, g oya, faraz kabilar vujudga keladi va ʻ ular shaxsning ongida tushunchalar, hukmlar, xulosalar shaklida ifodalanadi (qarang ong). Tafakkur til va nutq bilan chambarchas bog liq ravishda namoyon ʻ bo ladi. Fikrlash faoliyati nutq shaklida namoyon bo ladi. Nutq aloqasi jarayonida ʻ ʻ insonning hissiy mushohada doirasi kengayib qolmay, orttirilgan tajriba boshqa kishilarga ham beriladi. Inson o zining tafakkuri, nutqi hamda ongli xatti-harakati ʻ bilan boshqa mavjudotlardan ajralib turadi. U fikr yuritish faoliyatida o zida aks ʻ ettirgan, idrok qilgan, tasavvur etgan narsa va hodisalarning haqiqiyligini aniqlaydi, hosil qilingan hukmlar, tushunchalar, xulosalar chin yoki chin emasligini belgilab oladi. Inson tafakkuri orqali voqelikni umumlashtirib, bevosita 3

(bilvosita) aks ettiradi, narsa va hodisalar o rtasidagi eng muhim bog lanishlar,ʻ ʻ munosabatlar, xususiyatlarni anglab yetadi. Binobarin, inson muayyan qonun, qonuniyat va qoidalarga asoslangan holda ijtimoiy voqea va hodisalarning vujudga kelishi, rivojlanishi hamda oqibatini oldindan ko rish imkoniyatiga ega. Tafakkur - ʻ bu narsalar mohiyatini ochb beruvchi g'oyalar harakati. Uning natijasi obraz emas, balki ma'lum bir fkrdir. Tafakkur - bu kiritlgan yo'nalishli-tanqidiy, qayta o'zgarishli va bilish xususiyatiga ega bo'lgan harakatlar va faoliyat. Tafakkur moddiy olam qonumiyatlari, tabiat va ijtimoiy-tarixiy hayotdagi sabab-oqibat aloqalari, insonlar psixiyasi qonuniyatlarini tushunish imkonini beradi. Aqliy faoliyat natijalarini qo'llash sohasi bo'lgan analiyot tafkkur faoliyatining manbai bo'lib xizmat qiladi. Tafakkur psixik faoliyat sifatida miyaning vazifasi hisoblanadi. Oddiy psixik jarayonlar, masalan, sezgilar uchun asos vazifasini o'taydigan yuqoriroq darajadagi fiziologik jarayonlarni tashkil etadi. Tafakkur ongning voqelikni eng aniq, chuqur, toliq, umumiylashtirib va bevosita aks ettirishga (bilishga) qaratilgan faoliyatdir, asosan narsalarni bevosita sezishimiz va idrok qilishimiz mumkin bolmagan boglanishlar va munosabatlarning aks etishidir. Fikrlar, hukmlar va tushunchalar dastlab idrok va tasavvur asosida vujudga keladi. Bu fikrlar xotirada mustahkamlanadi va songra tafakkurning yuksakroq va murakkabroq jarayonlari uchun material (asos) bolib qoladi. Har bir kishi tevarak - atrofdagi olamni bevosita bilish bilan mashgul bolganida fikr yuritmay, balki shu bilan birga u harakat qilayotganida ham boshqa kishilar nutq orqali aloqa qilayotganida, o'z fikrini boshqa kishilarga bildirayotganida hamda boshqa kishilardan tayyor fikr va bilimlarni olayotganida ham fikr qiladi. Odamning tafakkuri til bilan bevosita bog`langandir. Fikr va muhokamalar, bilish va tajriba til yordami bilan shakllanadi. Insoniyat jamiyatida odamlar bir - birlari bilan til vositasi orqali fikr almashadilar. Inson atrof-olam (narsa, hodisalar, insonlarni) va o‘zini turli xil faoliyatlarni bajarish va bu ob’ektlarga ta’sir ko‘rsatgan holda ma’lum bir ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatga molik maqsadlarga erishish uchun o‘rganadi. Sezgi, idrok va tasavvurlar ixtiyorsiz diqqat va ko‘rgazma-obrazli xotira bilan hamkorlikda insonga aniq bir ob’ektlar va ularning bevosita o‘rganiladigan 4

xossalari haqida ma’lumot beradilar. Psixik aks ettirishning bu shakllari inson tomonidan ob’ektiv reallikni bilishning hissiyotli asoslaridir. Tafakkur rivojlanishida diqqatning ahamiyati ham juda katta. Diqqat bir joyga to‘planmasa, fikrlash ham izchil va unumli bo‘lmaydi. Tafakkur irodaga ham aloqador. Chunki mushkul masalalarni hal etish uchun odamga katta iroda kuchi talab qilinadi. Tafakkur sezgi bilan ham chambarchas bog‘liq. Chunki yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, bilish jarayonlari dunyoni sezish va idrok etishdan boshlanadi. Tafakkur odamning boshqa ruhiy funktsiyalari singari, tarbiya, o‘qish va mehnat faoliyati ta’siri ostida hamda boshqa odamlar bilan doimo muloqotda bo‘lish jarayonida taraqqiy etib boradi. Shunday qilib, tafakkur nafaqat biologik, balki ijtimoiy voqelik hamdir. 2 Tafakkur – bu narsalar mohiyatini ochib beruvchi g‘oyalar harakati. Uning natijasi obraz emas, balki ma’lum bir fikrdir. Tafakkur – bu kiritilgan yo‘nalishli- tadqiqiy, qayta o‘zgarishli va bilish xususiyatiga ega bo‘lgan harakatlar va muolajalar tizimini taxminlovchi alohida turga ega bo‘lgan nazariy va amaliy faoliyat. Tafakkur moddiy olam qonuniyatlari, tabiat va ijtimoiy-tarixiy hayotdagi sababiy-oqibat aloqalari, insonlar psixikasi qonuniyatlarini tushunish imkonini beradi. Aqliy faoliyat natijalarini qo‘llash sohasi bo‘lgan amaliyot tafakkur faoliyatining manbai bo‘lib xizmat qiladi.Tafakkurning alohida muhim o‘ziga xos xususiyati – bu uning nutq bilan uzluksiz aloqasi. Tafakkur va nutqning bunday aloqasi, avvalambor, fikrlarning, hatto, nutq tovush shakliga ega bo‘lmagan holat, masalan, kar-soqov odamlarda ham nutq shakliga mujassamlashtirilishida o‘z ifodasini topadi. Biz doimo so‘zlar orqali fikr yuritamiz. Nutq tafakkur qurolidir. Ma’lum fikr so‘zlar bilan ifoda etilganida tafakkur jarayoni amalga oshiriladi. Fikrni so‘z bilan ifoda etish – ifodalash motivi (nutqiy maqsad), ichki nutq, fikrni tashqi tomondan nutqiy ifodalash kabi bosqichlaridan iborat bo‘lgan murakkab jarayon.Boshqacha aytganda, til fikrning bevosita voqe bo lish shaklidir.ʻ Psixologlarning ta biricha, fikrlash, ya ni tafakkur miyada sodir bo ladigan jarayon ʼ ʼ ʻ bo lib, sezgi organlari ojizlik qilgan o rinlarda odam va olamning xususiyati ʻ ʻ 2 G‘oziev E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002.1-2 kitob. 5