Tafakkur vujudga kelishining biologik asoslari
![Mavzu: Tafakkur vujudga kelishining biologik asoslari
MUNDARIJA
Kirish
I bob. Tafakkur xususiyatlari va uning turlari
1.1.Tafakkur va uning xususiyatlari
1.2. Tafakkur turlari va ularning o’zaro bog’liqligi
II. bob. Tafakkur vujudga kelishining biologik asoslari va psixologik
nazariyalar va ularning ahamiyati
2.1. Tafakkur vujudga kelishining biologik asoslari
2.2. Tafakkur haqida psixologik nazariyalar va ularning ahamiyati
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
Kirish](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_1.png)
![Mavzuning dolzarbligi . Tafakkur — inson aqliy faoliyatining yuksak
shakli; ob yektiv voqelikning ongda aks etish jarayoni. Tafakkur atrof muhitni,ʼ
ijtimoiy hodisalarni, voqelikni bilish quroli, shuningdek, inson faoliyatini amalga
oshirishning asosiy sharti sanaladi. U sezgi, idrok, tasavvurlarga qaraganda
voqelikni to la va aniq aks ettiruvchi yuksak bilish jarayonidir. Tafakkur — inson
ʻ
miyasining alohida funksiyasi. Uning nerv fiziologik asosi birinchi va ikkinchi
signal sistemalarining o zaro munosabatidan iborat. Tafakkur jarayonida insonda
ʻ
fikr, mulohaza, g oya, faraz kabilar vujudga keladi va ular shaxsning ongida
ʻ
tushunchalar, hukmlar, xulosalar shaklida ifodalanadi (qarang Ong). Tafakkur til
va nutq bilan chambarchas bog liq ravishda namoyon bo ladi. Fikrlash faoliyati
ʻ ʻ
nutq shaklida namoyon bo ladi. Nutq aloqasi jarayonida insonning hissiy
ʻ
mushohada doirasi kengayib qolmay, orttirilgan tajriba boshqa kishilarga ham
beriladi. Inson o zining Tafakkuri, nutqi hamda ongli xatti-harakati bilan boshqa
ʻ
mavjudotlardan ajralib turadi. U fikr yuritish faoliyatida o zida aks ettirgan, idrok
ʻ
qilgan, tasavvur etgan narsa va hodisalarning haqiqiyligini aniqlaydi, hosil qilingan
hukmlar, tushunchalar, xulosalar chin yoki chin emasligini belgilab oladi. Inson T.i
orqali voqelikni umumlashtirib, bevosita (bilvosita) aks ettiradi, narsa va hodisalar
o rtasidagi eng muhim bog lanishlar, munosabatlar, xususiyatlarni anglab yetadi.
ʻ ʻ
Binobarin, inson muayyan qonun, qonuniyat va qoidalarga asoslangan holda
ijtimoiy voqea va hodisalarning vujudga kelishi, rivojlanishi hamda oqibatini
oldindan ko rish imkoniyatiga ega.
ʻ
Tafakkur ko pgina fan sohalari (falsafa, mantiq, jamiyatshunoslik, ped.,
ʻ
fiziologiya, kibernetika, biol.)ning tadqiqot ob yekti hisoblanadi. Psixologiyada
ʼ
Tafakkur voqelikni umumlashtirish darajasiga, muammoni yechish vositasi
xususiyatiga, holatlarning inson uchun yangiligi, shaxsning faollik ko rsatish
ʻ
darajasiga ko ra bir necha turlarga (ko rgazmali harakat, ko rgazmaliobrazli,
ʻ ʻ ʻ
amaliy, nazariy, ixtiyoriy, ixtiyorsiz, mavhum, ijodiy va h.k.) ajratib tadqiq
qilinadi. Ijtimoiy hayotda, ta lim jarayoni va ishlab chiqarish.da odamlar
ʼ
o rtasidagi aloqa va munosabatlar ham Tafakkur yordamida namoyon bo ladi.
ʻ ʻ
Jamoada tanqidiy qarash, o zini o zi tanqid, baholash, tekshirish, o zini o zi
ʻ ʻ ʻ ʻ](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_2.png)
![tekshirish, nazorat qilish, o zini o zi nazorat qilish, guruhiy mulohaza yuritishdanʻ ʻ
iborat T. sifatlari vujudga keladi. Insonning inson tomonidan idrok kilinishi ham T.
bilan uzviy aloqadadir. Ijodiy ishlar, kashfiyotlar, ixtirolar, takliflar T.ning mahsuli
hisoblanadi. Psixologiya T.ning filogenetik (insoniyat paydo bo lishi davri),
ʻ
ontogenetik (kishi umri davomida) bilishga oid tarixiy jihatlarini ham o rganadi.
ʻ
Hozirgi zamon fanining juda ko p murakkab masalalari T.dagi mantiqiy
ʻ
jarayonlarni yanada chuqurroq o rganishni taqozo etmoqda
ʻ Tafakkurning ikkinchi
muhim belgisi voqelikni analizatorga bevosita ta’sir ko‘rsatmay, ko‘pchilik
hollarda asboblar ko‘magida olingan qo‘shimcha belgilar yordamida
anglanadiganlarni tushunish va namoyon qilish imkonini yaratuvchi vositali tarzda
aks ettirish dir. Hodisalarning qonuniyatlari, ichki aloqalari bizning ongimizda
hodisalarning tashqi belgilarida vositali tarzda namoyon bo‘lishi bilan inson ichki,
barqaror o‘zaro aloqalarning belgilarini aniqlab oladi.
Tafakkurning alohida muhim o‘ziga xos xususiyati – bu uning nutq bilan
uzluksiz aloqasi. Tafakkur va nutqning bunday aloqasi, avvalambor, fikrlarning,
hatto, nutq tovush shakliga ega bo‘lmagan holat, masalan, kar-soqov odamlarda
ham nutq shakliga mujassamlashtirilishida o‘z ifodasini topadi. Biz doimo so‘zlar
orqali fikr yuritamiz.
Qisqartirilganlik, muxtasarlik, ixchamlilik xususiyatiga ega bo‘lgan yashirin,
tovushsiz, ichki nutq insonning tafakkur mexanizmi bo‘lib hisoblanadi.
Nutq tafakkur qurolidir. Ma’lum fikr so‘zlar bilan ifoda etilganida tafakkur
jarayoni amalga oshiriladi. Fikrni so‘z bilan ifoda etish – ifodalash motivi (nutqiy
maqsad), ichki nutq, fikrni tashqi tomondan nutqiy ifodalash kabi bosqichlaridan
iborat bo‘lgan murakkab jarayon.
T afakkur – bu narsalar mohiyatini ochib beruvchi g‘oyalar harakati. Uning
natijasi obraz emas, balki ma’lum bir fikrdir . Tafakkur – bu kiritilgan yo‘nalishli-
tadqiqiy, qayta o‘zgarishli va bilish xususiyatiga ega bo‘lgan harakatlar va
muolajalar tizimini taxminlovchi alohida turga ega bo‘lgan nazariy va amaliy
faoliyat .](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_3.png)
![Tafakkur moddiy olam qonuniyatlari, tabiat va ijtimoiy-tarixiy hayotdagi
sababiy-oqibat aloqalari, insonlar psixikasi qonuniyatlarini tushunish imkonini
beradi . Aqliy faoliyat natijalarini qo‘llash sohasi bo‘lgan amaliyot tafakkur
faoliyatining manbai bo‘lib xizmat qiladi .
Tafakkur psixik faoliyat sifatida miyaning vazifasi hisoblanadi . Oddiy psixik
jarayonlar, masalan, sezgilar uchun asos vazifasini o‘taydigan yuqoriroq
darajadagi miya jarayonlari tafakkurning fiziologik asosini tashkil etadi . Lekin
hozirda tafakkur jarayonini ta’minlovchi barcha fiziologik tuzilmalarning o‘zaro
ta’sir etish tartibi va ahamiyati haqida aniq fikr mavjud emas. Tafakkur faoliyatida
miya peshona qismlari alohida ahamiyatga ega ekanligi shubhasizdir . Bundan
tashqari , bosh miya po‘stlog‘ining tafakkurni gnostik ( bilish ) vazifasi bilan
ta’minlovchi doirasi, shuningdek, tafakkur jarayonini ta’minlovchi miya nutq
markazlari ham katta ahamiyatga ega .
Kurs ishining maqsadi: Tafakkur vujudga kelishining biologik asoslari ni
o’rganish.
Kurs ishining vazifalari:
- Tafakkur vujudga kelishini nazariy o’rganish;
- Olimlarning mavzuga oid fikrlari va uning tahlili;
- Mavzuning amaliy ahamiyatini o’rganish va diagnostika qilish;
- Xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining predmeti: Tafakkurni vujudga kelishi jarayonlari
Kurs ishining obyekti: Biz tajriba o’tkazish uchun Toshkent shahar Uchtepa
tumani INDIVID nodavlat talim muassasi 6-7-sinf o’uvchilarini tanlab oldin.
Kurs ishini nazariy ahamiyati : Psixologiyada ixtiyoriy va irodaviy
regulyatsiya munosabatiga nisbatan turlicha nuqtai nazar mavjud bo’lib, bu ikki
hodisaning nazariy tahlil emasligiga bog’liq. Faoliyat motivatsiyasi bilan iroda
regulyatsiyasining o’zaro munosabatini tushunishda ham aniqlik yetishmaydi.
Ma’lumki, insonning irodaviy zo’r berishida iroda regulyatsiyasiga qobillik, uquv](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_4.png)
![namoyon bo’ladi. Biroq to hozirgacha irodaviy zo’r berishning psixologik
mexanizmlari to’g’risida umumiyat tomonidan tan olingan tasavvur mavjud emas.
Iroda regulyatsiyasini eksperimental o’rganilishiga qaramasdan, uni rivojlanish
darajasini va shaxsning ba’zi bir irodaviy sifatlarini diagnostika qilishda ayrim
uslubiy xususiyatli muammolar saqlanib kelmoqda. Bu borada olimlarning
fikrlarini inobatga olgan holda m ana shu va mavzuga oid shu kabi muammolarni
o’rgangish, unga yeshim izlash hamda shaxsning irodaviy sohasi mavzusini
nazariy materiallar bilan to’ldirish zarurligi ko’rsatib o’tishimiz mumkin.
Kurs ishini amaliy ahamiyati: Shuni ta’kidlash joizki, iroda to’g’risida e’lon
qilingan ishlarning miqdori kamayayotganligi mavzu dolzarbligiga negiz sifatida
xizmat qilishi mumkin. Agarda, psixologiyaning boshqa kategoriyalari bilan iroda
qiyoslansa, tadqiqotning nazariy, eksperimental, tatbiqiy jihatlari yuzasidan orqada
qolayotganligi namoyon bo’lmoqda. SHuning uchun XX-XXI asr psixologiyasining
metodologiyasi, fenomenologiyasi, tushunchaviy (definitsiya) apparati orasida
iroda kategoriyasi kamtarona o’rinda ekanligi uni tadqiq qilish, shuningdek, yangi
jabhalari, mexanizmlari va qonuniyatlarini ochish kerakligini taqozo etadi.
Nazariy va amaliy ma’lumotlar psixologik nuqtai nazaridan tahlil qilinishicha,
hozirgi zamon psixologiyasida iroda muammosi ikki variantda tadqiq qilinmoqda.
Birinchi variant o’z ichiga determinlashuv an’anaviy masalalarni qamrab oladi.
Ikkinchi variant esa muammoni o’zini o’zi boshqaruv sifatida o’rganishni talab
etadi. Yuzaga kelgan bunday vaziyat iroda tushunchasi mazmunini bir ma’noli
tarkiblarga ajratishda, uni boshqa atamalar bilan munosabatini aniqlashda
qiyinchiliklarni tug’diradi.
Kurs ishining tuzulishi: mazkur kurs ishi 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa, tavsiya,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat.
1.1.Tafakkur va uning xususiyatlari
Inson atrof-olam (narsa, hodisalar, insonlarni) va o‘zini turli xil faoliyatlarni
bajarish va bu ob’ektlarga ta’sir ko‘rsatgan holda ma’lum bir ijtimoiy va shaxsiy](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_5.png)
![ahamiyatga molik maqsadlarga erishish uchun o‘rganadi. Sezgi, idrok va
tasavvurlar ixtiyorsiz diqqat va ko‘rgazma-obrazli xotira bilan hamkorlikda
insonga aniq bir ob’ektlar va ularning bevosita o‘rganiladigan xossalari haqida
ma’lumot beradilar. Psixik aks ettirishning bu shakllari inson tomonidan ob’ektiv
reallikni bilishning hissiyotli asoslaridir . Lekin alohida jismlar va real olam
hodisalarini bilish istalgan amaliy vazifani hal etishda yuzaga keladigan uch
ahamiyatga ega bo‘lgan savolga javob topish uchun etarli emas. Bu savollar:
«yuaga kelgan vaziyatda nimani, qay tarzda bajarish mumkin, va bu harakat
natijasida nima hosil bo‘ladi?»dan iborat.
Bu savollarga javob izlashda bizlarga tafakkur yordam beradi . Avvalambor,
tafakkur yuksak darajadagi bilish psixik jarayoni hisoblanadi . Ushbu jarayonning
mohiyati inson tomonidan voqelikning faol ijodiy aks ettirish va o‘zgartirishdan
iborat . T afakkur bevosita idrokda anglaymaydiganlarni ochib beradi ; u olamni
ahamiyatli aloqalar va munosabatlarda, uning turli xildagi vositalarida aks
ettiradi . Tafakkurning asosiy vazifasi real bog‘liqliklarga asoslangan zarur
aloqalarni vaqt va fazodagi tasodifiy mos kelishlardan ajratgan holda aniqlashdan
iborat . Tafakkur jarayonida tasodifiydan zaruratga, ayrimlikdan umumiylikka
o‘tish sodir bo‘ladi .
S h unday qilib , tafakkur ni voqelikni umumlashtirilgan va vositalangan aks
ettirish sifatida ta’riflash mumkin . Bundan tafakkurning muhim belgilaridan
biri umumlashtirish dan iboratligi kelib chiqadi . Voqelikni umumlashtirgan holda
aks ettirish birgina odam va zamondoshlarining emas, balki, o‘tmish avlodlarining
ham tajribasini qayta ishlab chiqish natijasidir . Bu tajriba til yordamida og‘zaki va
yozma nutqda (o‘qituvchilar ma’ruzalarida, kitob, darsliklarda va h.k.)
Ifodalangan. Shuning uchun tafakkur ko‘plab odamlar bilimlarini umumlashtiradi.
Tafakkur jarayonida inson amaliy faoliyat, obrazlar va tasavvurlar, modellar,
chizmalar, belgilar, til kabi jismli va ijtimoiy olamning ahamiyatli aloqa va
munosabatlariga kirib borish maqsadida, insoniyat tomonidan ishlab chiqilgan turli
xildagi vositalardan foydalanadi .](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_6.png)
![Tafakkurning ikkinchi muhim belgisi voqelikni analizatorga bevosita ta’sir
ko‘rsatmay, ko‘pchilik hollarda asboblar ko‘magida olingan qo‘shimcha belgilar
yordamida anglanadiganlarni tushunish va namoyon qilish imkonini
yaratuvchi vositali tarzda aks ettirish dir. Hodisalarning qonuniyatlari, ichki
aloqalari bizning ongimizda hodisalarning tashqi belgilarida vositali tarzda
namoyon bo‘lishi bilan inson ichki, barqaror o‘zaro aloqalarning belgilarini
aniqlab oladi.
Tafakkurning o‘ziga xos xususiyati bilish yoki amaliy faoliyat jarayonida
yuzaga keladigan u yoki bu vazifani bajarish bilan bog‘liqligidan iborat. Tafakkur
muammoli vaziyatdan, tafakkurning maqsadi bo‘lgan savolga javobdan
boshlanadi.
Tafakkur muammosini ko‘rib chiqqan a.a.smirnov tafakkur va aqliy
jarayonlarning assotsiativ tarzda kechishi ni tafovutlash zaruriyati haqida
ogohlantirgan edi. Gap shundaki, aqliy faoliyatda biz assotsiatsiyalardan keng
foydalanamiz, chunki ular tafakkur masalalarini echishda ahamiyatli yordam
ko‘rsatadi. Aqliy jarayonlarning assotsiativ kechishida holat o‘zgacha bo‘ladi.
Muhim tafovut shundan iboratki, bu vaziyatda o‘z oldimizga hech qanday maqsad
qo‘ymaymiz, chunki hech qanday vazifani bajarmaymiz. Bunda bir jarayon
ikkinchisi bilan almashadi, chunki ular bir-biri bilan assotsiativ tarzda bog‘langan
bo‘ladi. Tafakkur jarayonlarining assotsiativ tarzda kechishi ko‘p hollarda inson
toliqqan bo‘lib, hordiq olishni xohlayotganida kuzatiladi. Uyquga ketishdan oldin
xayolingizdan ketma-ket turli xildagi o‘ylar o‘tishini kuzatgansiz. Mana shu o‘ylar
ma’lum assotsiatsiyalarga kiradi.
Tafakkurning alohida muhim o‘ziga xos xususiyati – bu uning nutq bilan
uzluksiz aloqasi. Tafakkur va nutqning bunday aloqasi, avvalambor, fikrlarning,
hatto, nutq tovush shakliga ega bo‘lmagan holat, masalan, kar-soqov odamlarda
ham nutq shakliga mujassamlashtirilishida o‘z ifodasini topadi. Biz doimo so‘zlar
orqali fikr yuritamiz.
Qisqartirilganlik, muxtasarlik, ixchamlilik xususiyatiga ega bo‘lgan yashirin,
tovushsiz, ichki nutq insonning tafakkur mexanizmi bo‘lib hisoblanadi.](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_7.png)
![Nutq tafakkur qurolidir. Ma’lum fikr so‘zlar bilan ifoda etilganida tafakkur
jarayoni amalga oshiriladi. Fikrni so‘z bilan ifoda etish – ifodalash motivi (nutqiy
maqsad), ichki nutq, fikrni tashqi tomondan nutqiy ifodalash kabi bosqichlaridan
iborat bo‘lgan murakkab jarayon.
T afakkur – bu narsalar mohiyatini ochib beruvchi g‘oyalar harakati. Uning
natijasi obraz emas, balki ma’lum bir fikrdir . Tafakkur – bu kiritilgan yo‘nalishli-
tadqiqiy, qayta o‘zgarishli va bilish xususiyatiga ega bo‘lgan harakatlar va
muolajalar tizimini taxminlovchi alohida turga ega bo‘lgan nazariy va amaliy
faoliyat .
Tafakkur moddiy olam qonuniyatlari, tabiat va ijtimoiy-tarixiy hayotdagi
sababiy-oqibat aloqalari, insonlar psixikasi qonuniyatlarini tushunish imkonini
beradi . Aqliy faoliyat natijalarini qo‘llash sohasi bo‘lgan amaliyot tafakkur
faoliyatining manbai bo‘lib xizmat qiladi .
Tafakkur psixik faoliyat sifatida miyaning vazifasi hisoblanadi . Oddiy psixik
jarayonlar, masalan, sezgilar uchun asos vazifasini o‘taydigan yuqoriroq
darajadagi miya jarayonlari tafakkurning fiziologik asosini tashkil etadi . Lekin
hozirda tafakkur jarayonini ta’minlovchi barcha fiziologik tuzilmalarning o‘zaro
ta’sir etish tartibi va ahamiyati haqida aniq fikr mavjud emas. Tafakkur faoliyatida
miya peshona qismlari alohida ahamiyatga ega ekanligi shubhasizdir . Bundan
tashqari , bosh miya po‘stlog‘ining tafakkurni gnostik ( bilish ) vazifasi bilan
ta’minlovchi doirasi, shuningdek, tafakkur jarayonini ta’minlovchi miya nutq
markazlari ham katta ahamiyatga ega .
Tafakkurning ikki darajasi mavjud : fahm-farosat – abstraksiyalardan
foydalanish o‘zgarmas chizmalar, namunalar chegarasida sodir bo‘ladigan oddiy
tafakkur , sog‘lom fikr , tafakkurning boshlang‘ich darajasi, uning mantiqiy
mazmunini emas, balki, ibora va dalillar tuzilishini o‘rganadi, bu aniq, izchilliklik
bilan mulohaza yuritish, fikrlarni to‘g‘ri tuzish, dalillarni qat’iy tizimlashtirish,
tasniflash layoqati ; aql (dialektik tafakkur ) – abstraksiyalarni ijodiy qo‘llash va
ular tabiatini ongli tadqiq etish xususiyatiga ega bo‘lgan nazariy bilishning oliy](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_8.png)
![darajasi, aql yordamida inson narsalar mohiyati, ularning qonunlari va qarama-
qarshiliklarini anglab etadi .
Tafakkurning psixik faoliyat sifatidagi umumiy xususiyatlarni chizma
shaklida keltirish mumkin](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_9.png)
![Tafakkur – bu o‘z tuzilishi va turlariga ega bo‘lgan o‘ziga xos faoliyat.
Tafakkurning turlarga bo‘linishi shakli, xususiyati, ochib berilganlik, yangililik va
voqelikka moslik darajasiga ko‘ra amalga oshiriladi.
1.2. Tafakkur turlari va ularning o’zaro bog’liqligi
Tafakkur, odatda, nazariy va amaliy tafakkurlarga bo‘linadi . Nazariy
tafakkurda tushunchali va obrazli tafakkur, amaliy tafakkurda esa – ko‘rgazmali-
obrazli va ko‘rgazmali-harakatli tafakkur ajratiladi .
Tushunchali tafakkur – bu ma’lum tushunchalar qo‘llaniladigan
tafakkur . U yoki bu aqliy masalalarni echishda boshqa odamlar tomonidan
aniqlangan va tushunchalar, mulohazalar, xulosalar shaklida ifodalangan tayyor
bilimlardan foydalanamiz .
Obraz li tafakkur – bu obrazlar yordamida mulohaza yuritish jarayonining
bir turi . Ular xotiradan olinadi yoki tasavvurda hosil qilinadi . Ko‘pincha
tafakkurning bu turi badiiy ijodkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi odamlarda
ustun bo‘ladi .
Tushunchali tafakkur voqelikni aniq va umumlashtirgan holda aks ettiradi,
lekin bunday aks ettirish mavhumdir. O‘z navbatida, obrazli tafakkur atrofimizdagi
olamni aniq va sub’ektiv aks ettirish imkonini beradi . Shunday qilib , tushunchali
va obrazli tafakkurlar bir-birini to‘ldiradi .
Ko‘rgazmali -obraz li tafakkur obrazlarni qo‘llash bilan bog‘liq . Bu tafakkur
odam biror masalani echishda turli obrazlarni, hodisalar va jismlar haqidagi
tasavvurlarni tahlil qilishida, qiyoslashtirishida, umumlashtirishida namoyon
bo‘ladi .
Ko‘rgazmali - harakatli tafakkur – mohiyati real jismlar bilan amalga
oshiriladigan amaliy o‘zgartiruvchi faoliyatdan iborat bo‘lgan tafakkurning alohida
turi. Tafakkurning bu turi biror-bir moddiy mahsulot ishlab chiqarish maqsadidagi
mehnat bilan mashg‘ul bo‘lgan odamlarda kengroq ifodalanadi.
Yana til vositalari asosida vazifa bajaruvchi so‘z-mantiqiy tafakkur
mavjud bo‘lib, u tafakkur tarixiy rivojlanishining so‘nggi bosqichidir. Unga
tushunchalar va mantiqiy hosilalarni qo‘llash xosdir.](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_10.png)
![Amaliy tafakkur tajriba, amaliy harakatlar asosida amalga oshiriladi va aniq
vazifalarni bajarishga qaratilgan, nazariy – tajriba bilan ish ko‘rmasdan
tushunchalardan foydalanadi. Diskursiv tafakkur – kengaytirilgan tafakkur, ichki
sezgi kechishining tezligi, aniq ifodalangan bosqichlarning mavjud emasligi, oz
darajada anglanganligi bilan xaraterlanadi. Reproduktiv, ishlab chiqaruvchi
tafakkur – bu namuna bo‘yicha tafakkur, ijodkorlik esa – yangi kashfiyotlar,
yangi natijalarga olib boruvchi tafakkur. Realistik tafakkur voqelikni to‘g‘ri aks
ettiradi, odam o‘z hulq-atvorini anglaydi, autistik tafakkur esa, asosan, ob’ektga
emas, affektga mos bo‘lganlarni ifodalaydi, ehtiyojni qondirishga, kelib chiqqan
hissiy zo‘riqishni kamaytirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi.
Tafakkurning aqliy jarayonning natijasi hisoblangan uch xil shakli:
tushuncha, mulohaza va xulosa farq qilinadi.
Tushuncha – bu jism va hodisalarning umumiy, ahamiyatga ega bo‘lgan
va farqlanuvchi belgilarini aks ettiruvchi tafakkur shakli. Tushunchalar asosida
hodisalar va jismlar haqidagi mavjud bilimlarimiz yotadi.
U aniq va mavhum bo‘lishi mumkin. Jismning barcha belgilaridan aynan ushbu
jism yoki o‘xshash jismlar guruhini xarakterlab beruvchi ma’lum belgilar
yig‘indisi ajratilgan bo‘lsa, u holda aniq bir tushuncha haqida gap ketadi. Bunday
tushunchalarga shahar, g‘oya, jamiyat va boshqalar kiradi. Agar jismdagi biror-bir
alohida belgi ajratilib, va bu belgi o‘rganish predmeti bo‘lib xizmat qilsa, alohida
jism sifatida o‘rganilsa, mavhum tushuncha hosil bo‘ladi. Bunday tushunchalarga
fidokorlik, tenglik, vijdoniylik va boshqalar kiradi.
Tushunchalar ayrim va umumiy bo‘lishi mumkin. Ayrim belgilar deb,
jismning qaysi sinfga tegishliligidan qat’iy nazar, yagona jismga taalluqli bo‘lgan
tushunchaga aytiladi. Ayrim tushunchalarga moskva, toshkent, baykal ko‘li va
boshqalar kiradi. Umumiy tushuncha deb, bir jismga emas, balki, jismlar sinfiga,
bu sinfdagilarning istalgan jismiga tegishli bo‘lgan tushunchaga aytiladi. Masalan,
samolyot, davlat, korxona, institut va h.k.
tushunchalarning tasavvurdan farq qiluvchi o‘ziga xos xususiyatlari ga,
tasavvurlarning doimiy obrazga ega ekanligi, tushuncha esa – bu so‘zda o‘z](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_11.png)
![ifodasini topgan fikr ekanligidan iboratligi kiradi; tasavvur ahamiyatli va
ahamiyatga ega bo‘lmagan belgilarni o‘z ichiga oladi, tushunchalarda esa faqatgina
ahamiyatli belgilar saqlanib qoladi. Tushuncha tasavvurdan ko‘ra ko‘proq
umumlashtirilgan aks ettirish hisoblanadi.
Hukm – jismlar va hodisalar o‘rtasidagi aloqani aks ettiruvchi tafakkur
shakli; biror narsani tasdiqlash yoki inkor etish. Tasdiqlovchi hukmga misol
sifatida: «psixika miyaning vazifasi», «barcha metallar elektr tokini o‘tkazadi»,
inkor etishga – «suvda hech qanday yog‘ erimaydi» kabi hukmlarni keltirish
mumkin.
Biz tasdiqlayotgan yoki inkor etayotgan hukmning ma’lum sinfning
jislaridan birortasi, ba’zilari yoki har qaysi jismga taalluqli bo‘lishiga bog‘liq
ravishda hukmlar ayrim, xususiy yoki umumiy bo‘lishi mumkin. Ayrim hukm : «bu
odam hech qachon aldov yo‘liga kirmaydi». Xususiy hukm : «ba’zi metallar
suvdan og‘irroq». Umumiy hukm : «suyuqlikdagi har bir jismga u siqib chiqargan
suyuqlikka teng bo‘lgan bosim ta’sir ko‘rsatadi».
Hukmlarning ob’ektiv voqelikni aks ettirishiga ko‘ra ular chin va soxta
bo‘lishi mumkin. C hin hukm jismlar va ularning xossalari o‘rtasidagi voqelikda
mavjud bo‘lgan aloqalarni ifodalaydi. «massa – inertlik o‘lchovi» chin
hukmdir. Xato hukm ob’ektiv hodisalar o‘rtasidagi voqelikda mavjud bo‘lmagan
aloqani ifodalaydi, masalan: «barcha odamlar uchun o‘lim muqarrar emas».
Bir yoki bir necha hukmlardan yangi hukm yuzaga keladigan tafakkur
shakli xulosa deb ataladi. Boshqa hukmlar keltirib chiqariladigan boshlang‘ich
hukmlar xulosa dalillari deb ataladi. Masalan, barcha slanetslarning yonuvchanligi
ma’lum, va ushbu modda slanets bo‘lsa, u holda «ushbu moddaning
yonuvchanligi» haqida xulosa yasash mumkin.
Xulosa chiqarishning sodda va tipik shakli sillogizm hisoblanadi. Masalan :
« barcha metall ar – elektr o‘tkazuvchi . Qalay – metall bo‘lgani uchun , qalay –
elektr tokini o‘tkazadi ».
Inson asosan xulosalarning ikki turi – induksiya va deduksiyadan
foydalanadi . Induksiya – bu xususiy xulosalardan umumiy xulosalarni keltirib](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_12.png)
![chiqarish, ayrim dalillar va hodisalarni o‘rganish asosida umumiy qoidalar va
qonunlar o‘rnatish usuli .
Deduksiya – bu umumiy mulohazalardan xususiy mulohazalar keltirib
chiqarish, umumiy qonunlar va qoidalar asosida ayrim dalillar va hodisalarni
bilish .
fikrlash jarayonida inson atrof-olamni o‘ziga xos aqliy opersiyalar vositasida
o‘rganadi . Asosiy fikrlash operatsiyalariga analiz va sintez, taqqoslash ,
abstraksiya va umumlashtirish , aniqlashtirish , tasniflash va tizimlashtirish kiradi .
Analiz – bu yaxlitlikni fikran qismlarga yoki yaxlitlikni tomonlar, harakatlar,
munosabatlarga ajratish . Stol ni , masalan , qopqog‘i, tirgaklari, g‘aladonlari va
boshqalarga bo‘lish mumkin . Fikrlash jarayoni bevosita nutqiy faoliyatga
kiritilganida analiz amaliy , va nazariy holatda aqliy bo‘ladi .
Sintez – bu qismlar, xossalar, harakatlarni fikran yaxlitlikka
birlashtirish . Xuddi shunday, o‘quvchi biror mavzuni o‘rganishda matnning
hammasini o‘qib chiqadi, so‘ngra esa alohida ma’noga ega bo‘lgan qismlarni
ajratadi, ya’ni matnni tahlil qiladi . Keyin eslab qolish uchun reja tuzadi – bu sintez
operatsiyasi bo‘ladi.
Taqqoslash – bu jism va hodisalar, yoki ularning alohida belgilari
o‘rtasidagi o‘xshashlik yoki farqlarni aniqlash . Taqqoslash bir tomonlama (chala)
va ko‘p tomonlama ( to‘liq ); yuzaki va chuqur ; bevosita va vositali bo‘lishi
mumkin .
Umumlashtirish – jism va hodisalarni ularning umumiy va ahamiyatli
belgilari bo‘yicha fikran birlashtirish . Masalan , olma, nok, olxo‘ri, o‘rik va
h.k.lardagi o‘xshash belgilar « mevalar » so‘zi bilan ifodalanadigan yagona
tushunchada namoyon bo‘ladi . Sodda umumlashtirishlar ob’ektlarni alohida,
tasodifiy belgilar asosida birlashtirishdan iborat , majmuiy umumlashtirish
murakkab bo‘lib hisoblanadi, bunda ob’ektlar turli asoslarga ko‘ra birlashtiriladi .
Abstraksiya – bu jism va hodisalarning muhim bo‘lgan xossa va belgilarini
fikran ajratib, bir vaqtning o‘zida ahamiyatsiz belgilar va xossalardan ayro holatda
ko‘rsatish . Xuddi shunday , mas’uliyatlilik hissi haqida so‘z yuritganimizda, biror-](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_13.png)
![bir ishchi, muhandis, talabaning emas, balki har bir insonning muhim xususiyati
sifatida gapiramiz . Abstra klashtirish odatda tahlil natijasida amalga
oshiriladi . Aynan, abstraktlashtirish vositasida uzunlik, kenglik, miqdor, narx va
boshqa tushunchalar yuzaga kelgan .
Aniqlashtirish – bu umumlashtirilgan bilimlardan yagona, alohida vaziyatga
fikran o‘tish . O‘quv faoliyatida aniqlashtirish – umumiy nazariy qonun, qoida,
nizomni tasdiqlovchi misol, rasm, aniq dalilni keltirish demakdir .
Jism va hodisalarni tizimlashtirish yoki tasniflash ularni bir-biriga
o‘xshashlik yoki farqlari asosida guruhlarga bo‘lish . Masalan , o‘quvchilarni
o‘zlashtirish, intizom, jamoat ishlaridagi faollik bo‘yicha guruhlarga bo‘lish
mumkin .
Tafakkur quyidagi asosiy qonuniyatlar ga bo‘linadi :
1. Tafakkur muammo ni hal etish bilan bog‘liq ravishda yuzaga
keladi ; muammoli vaziyat yuzaga kelish sharoiti vazifasini o‘taydi , u boshlang‘ich
ma’lumotning taqchilligi, sub’ektning aqliy faolligi yordamida engib o‘tish zarur
bo‘lgan ma’lum bilish to‘siqlari, qiyinchiliklarning yuzaga kelishi bilan
xarakterlanadi .
2. Tafakkurning asosiy mexanizmi, uning umumiy qonuniyati sintez orqali
tahlil qilish : ob’ektni boshqa ob’ektlar bilan taqqoslash vositasida unda yangi
xossalarni ajratish hisoblanadi ; shunday qilib, «ob’ekt d a n, yangi mazmun yig‘ib
olinadi , u har safar o‘zining boshqa tomonlari bilan o‘girilgandek bo‘ladi, unda
yanada yangi xossalar namoyon bo‘ladi » (s.l. rubinshteyn) .
3. Tafakkurning asoslanganligi : har bir dalil, har bir hodisa o‘tmishdagi
dalillar va hodisalar asosida tayyorlanadi . Hech bir narsa etarlicha asossiz sodir
bo‘lmaydi . Etarlicha asoslash qonuni inson fikrining har bir mulohazada o‘zaro
bog‘langan bo‘lishini, birining ikkinchisidan kelib chiqishini talab etadi . Har bir
xususiy fikr umumiyroq fikr bilan asoslangan bo‘lishi kerak .
4. Selektiv lik (l o t. – tanlash, tanlanish ) – ma’lum vaziyat uchun zarur
bo‘lgan bilimlarni tanlash, barcha imkoniyatga ega bo‘lgan holatlarni chetlab
o‘tgan holda ularni muammoni hal etishga safarbar qilish .](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_14.png)
![5. Antitsipatsiya (lat. – oldindan sezish ) voqealar rivojini oldindan ko‘ra
bilish, oldindan sezishni bildiradi . Inson voqealar rivojini oldindan ko‘ra bilish,
ularning natijalarini bashorat qilish, muammo echimining ehtimolligi chizmasini
tasavvur qilish qobiliyatiga ega .
6. Tafakkur r efleksiv ligi . Fikrlovchi sub’ekt doimiy refleksiya holatida
bo‘ladi, o‘z mulohazalarini aks ettiradi, ularni tanqidiy baholaydi, o‘zini baholash
mezonlarini ishlab chiqadi . R efleksi ya deb sub’ektning o‘zini aks ettirishi bilan
birga muloqotda bo‘ladigan sheriklarini ham o‘zaro aks ettirishiga aytiladi.
Tafakkur boshqa bilish jarayonlari kabi
o’zining individual xususiyatlariga ega bo’lib,
fikr yuritish faoliyatining shakllari, vositalari va operatsiyalarining munosabatlari
kishilarda turlicha namoyon bo’lishida o’z ifodasini topadi. Odatda tafakkurning
individual xususiyat-lari, sifatlariga bilish faoliyatining mazmundorligi,
mustaqillik, epchillik, samaradorlik, fikrning kengligi, tezligi, chuqurligi va boshqa
sifatlar kiritiladi.
Tafakkur mazmundorligi deganda insoning tevarak-atrofdagi moddiy
voqelik to’g’risida ongda qay miqdorda, ko’lamda mulohazalar, muhokamalar,
fikrlar, muammolar, tushunchalar joy olganligi nazarda tutiladi. Insonda sanab
o’tilgan xarakterdagi g’oyalar to’lib toshsa, shunchalik tafakkur mazmundor
bo’ladi. Kishilar bir-birlaridan birinchi navbatda tafakkurning mazmundorligi bilan
tafovutlanadi.
Tafakkurning chuqurligi deganimizda moddiy dunyodagi narsa-
hodisalarning asosiy qonunlari, qonuniyatlari, xossalari, sifatlari ularning o’zaro
bog’lanishlari, munosabatlari, tafakkurimizda to’liq aks etganligini tushunishimiz
kerak. Tafakkur arsenalida joylashgan narsalarning qay yo’sinda
sistemalashganligiga qarab to’g’ri va ratsional yo’l nazarda tutiladi, u yoki bu
shaxsning tafakkur chuqurligi to’g’risida qat’iy bir qarorga kelish mumkin.
Tafakkurning kengligi o’zining mazmundorligi, chuqurligi kabi sifatlari
bilan muntazam aloqada bo’ladi. Insonlardagi narsa va hodisalarning eng muhim
belgi, xususiyatlarini o’zida mujassamlashtirgan o’tmish yuzasidan, hozirgi davr](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_15.png)
![haqida, shuningdek, kelajak to’g’risida mulohazalar, muammolar va
tushunchalarni qamrab olgan tafakkur keng tafakkur deyiladi. Fikr doirasi keng
bilim saviyasi yuqori serg’oya ijodiy izlanishdagi kishilarni aql zakovatli, bilimdon
yoki tafakkuri keng kishilar deb atash mumkin. Demak, insonning aql-zakovati,
bilimdonligi mulohazadorligi uning tafakkurining kengligidan dalolat beradi.
Inson tafakkuri o’zining mustaqilligi jihatidan mustaqil va nomustaqil
tafakkurga ajratiladi. Tafakkurni mustaqilligi deganda kishining shaxsiy
tashabbusi bilan o’z oldiga aniq maqsad, yangi vazifalar qo’ya bilishi, ular
yuzasidan amaliy va ilmiy xarakterdagi faraz, gipoteza qilish, natijani ko’z oldiga
keltira olishi, qo’yilgan vazifani hech kimning ko’magisiz, ko’rsatmasisiz o’zining
aqliy izlanishi tufayli turli yo’l, usul va vositalar topib, mustaqil ravishda hal
qilishdan iborat aqliy qobiliyatni tushunish kerak.
Tafakkurning mustaqilligi aqlning sertashabbusligi, pishiqligi va
tanqidiyligida namoyon bo’ladi. Aqlning sertashabbusligi deganda insonning o’z
oldiga yangi muammo, aniq maqsad va konkret vazifalar qo’yishni, ana shularning
barchasini amalga oshirishda, nihoyasiga etkazishda echimni qidirishda usul va
vositalarni shaxsan o’zi izlashi, aqliy zo’r berib intilishi, ularga taaalluqli
qo’shimcha belgi va alomatlarni kiritishdan iborat bosqichlarning namoyon
bo’lishini nazarda tutamiz. Aqlning pishiqligi vazifalarni tez echishda, echish
paytida yangi usul va vositalarni o’z o’rnida aniq qo’llashda, trafaretga aylangan
eski yo’l hamda usullardan forig’ bo’lishda va boshqa jarayonlarda ifodalanadi.
O’zining o’zgalarning mulohazalarini, bu mulohazalarning chin yoki chin
emasligini tekshira bilishda va namoyon bo’lgan mulohazalarga, muhokamalarga,
muammoli vaziyatga baho bera bilishda aqlning tanqidiyligi muhim rol o’ynaydi.
Tafakkurning tanqidiyligi ob’ektiv va sub’ektiv ravishda ifodalanishi mumkin.
Mazkur sifat insonni baholash, o’z-o’zini baholash kabi tafakkurning individual
xususiyatlari bilan bog’liq ravishda namoyon bo’ladi. Agar tanqidiylik oqilona,
muhim belgilarga, muammo mohiyatining to’g’ri ochilishiga, ba’zan etalonga
asoslanib amalga oshsa, unday tanqidiylik ob’ektiv tanqidiylik deb ataladi.
Mabodo tafakkurning tanqidiyligi sub’ektiv xatolarga, umuman sub’ektivizmga](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_16.png)
![og’ib ketsa, bunday holda sub’ektiv tanqidiylik deyiladi. Sub’ektiv tanqidiylik
salbiy oqibatlarga olib keladi, shuningdek insonlar o’rtasida anglashilmovchilik
g’ovini vujudga keltiradi, ikki shaxs o’rtasida kutilmaganda ziddiyat paydo
bo’ladi. Insonda tafakkurning tanqidiyligi oqilona ratsional tarzda vujudga kelsa,
unda shaxs muhim sifat bilan boyiydi deb atash mumkin.
Maqsad, muammo va vazifalar o’zga shaxslar tomonidan qo’yilib, tayyor
usul va vositalarga tayangan holda o’zga kishilarning bevosita yordami bilan
amalga oshirilishi jarayonida bir oz ishtirok etgan tafakkur nomustaqil deb ataladi.
Nomustaqil tafakkurli kishilar tayyor mahsulotlar quliga aylanadilar, o’sishdan
orqada qolish xavfi tug’iladi. Natijada aql-zakovatli inson bo’lish o’rniga, kaltabin,
aqldan erinchoq, behafsala odam bo’lib voyaga etadi. Demak, tafakkurning
nomustaqillik illati rivojlanishiga to’siq bo’lib, yakka shaxs uchun esa tragediya
rolini bajarishi ehtimoldan xoli emas.
Fikrning mustaqilligi uning mahsuldorligi bilan uzviy bog’langan. Agar
inson tomonidan muayyan vaqt ichida ma’lum soha uchun qimmatli va yangi
fikrlar, g’oyalar, tavsifnomalar yaratilgan hamda nazariy va amaliy vazifalar hal
qilingan bo’lsa, bunday kishining tafakkuri sermahsul tafakkur deb ataladi.
Demak, vaqt oralig’ida bajarilgan ish ko’lami va sifatiga oqilona baho berish
tafakkur mahsuldorligini o’lchash mezoni sifatida xizmat qiladi.
Tafakkur ixchamligi deganda muammoni hal qilishning dastlab tuzilgan
rejasi mazkur jarayonda masala echish shartini qanoatlantirmay qolsa,
nomutanosiblik hosil bo’lsa hech ikkilanmay elastik ravishda o’zgartirishlar
kiritishdan iborat fikr yuritish faoliyatini tasavvur qilmog’imiz shart. Fikrning
operativ jihatdan tezkorlik bilan o’zgartirishdan va to’g’ri yo’nalishga yo’llab
yuborishdan iborat tafakkur sifati uning ixchamligi deyiladi. Masalan, talaba
imtihonda avval g’oyani noto’g’ri yoritayotib, o’z-o’zicha birdaniga xatosini
anglab to’g’ri javob bera boshlashi kabilar. Demak, tafakkurning mazkur sifati
fikrlarni, axborotlarni tinglovchilarga xato va kamchiliklarsiz etkazib berish
garovidir.](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_17.png)
![Tafakkurning tezligi qo’yilgan savolga va muammoga to’liq javob olingan
vaqt bilan belgilanadi. Uning tezligi qator omillarga, jumladan fikrlar uchun zarur
materialni tez yodga tushira olishga, muvaqqat bog’lanishlarning tezligi, turli
hislarning mavjudligiga, insonning diqqatiga, qiziqishiga bog’liq bo’ladi. Bundan
tashqari tafakkurning tezligi boshqa shartlarga – insonning bilim saviyasiga,
fikrlash qobiliyatiga, mavjud ko’nikma va malakalariga ham bog’liq ekanligi
isbotlangan. Xulosa qilib aytganda, tafakkur jarayonlarining tezligi va
jarayonlarning ma’lum fursat ichida qanchalik samara berganligi bilan baholanadi.
Fikrlarning tezligi talabalar va o’quvchilarga zarur psixologik qurol bo’lib
xizmat qiladi. Imtihon paytida, seminar mashg’ulotlarida faol ishtirok qilgan talaba
hayajonlanib, egallagan bilimlarini vaqtincha unutib o’zini yo’qotib qo’yadi.
O’rinsiz salbiy emotsiyalar uning tafakkurini tormozlab, muvaffaqqiyatsizlikka
olib keladi, ya’ni fikrni bayon qilishda inertlik paydo bo’lib, keyinchalik butunlay
tormozlanishga aylanadi. Ba’zi talabalar aksincha, imtihonda hayajonlanib fikrlari
ravshanlashadi. Qattiq hayajonlanish, qattiq tashqi ta’sir natijasida uyqudagi ayrim
neyronlar uyg’onib, funktsiyasi jadallashib ketadi va fikr birdaniga ravshanlashishi
mumkin. SHuning uchun o’qitish jarayonida talaba va o’quvchilarning aqliy
faoliyatini to’g’ri baholashda ularning individual tipologik xususiyatlarini hisobga
olish maqsadga muvofiqdir.
Jahon psixologlarining ko’rsatishiga qaraganda, yuqorida tahlil qilib
chiqilgan tafakkur sifatlari ularning asosiy xususiyati bilan uzviy bog’liqdir.
Tafakkurning asosiy va eng muhim belgisi, xususiyati bu moddiy voqelikdagi
muhim jihatlarni ajratib mustaqil ravishda yangi mazmundagi umumlashmalarni
keltirib chiqarishdir. Inson oddiy narsalar to’g’risida fikr yuritganda ham ularning
tashqi belgilari bilan chegaralanib qolmaydi, balki hodisa mohiyatini ochishga
intiladi, oddiy turmush haqidagi umumiy qonuniyatni yaratishga harakat qiladi.
Shubhasiz, inson tafakkuri hali izlanmagan, to’la foydalanilmagan zahira va
imkoniyatlarga ega. Tafakkur psixologiyasining asosiy vazifasi ana shu zahirani
to’la ochish fan-texnika rivojini intensivlashdan iborat. C h unki har qanday
kashfiyot, yangilik, rivojlanish inson aql-zakovatining mahsulidir. SHu boisdan](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_18.png)
![ham fan va texnikaning rivojlanishi insonshunoslik fanining rivojiga ko’p jihatdan
bog’liqdir.
2.1. Tafakkur vujudga kelishining biologik asoslari
Insonlar fikrlash faoliyatidagi individual tafovutlar tafakkurning sinchkovlik,
tafakkur kengligi, chuqurligi va mustaqilligi, fikrning eguluvchanligi, aqlning
sertashabbusligi va tanqidiyligi, mantiqiylik, isbotlanganlik va ijodkorlik kabi
sifatlarida ifodalanishi mumkin.
Aqlning pishiqligi – u yoki bu hodisani ahamiyatga molik munosabatlarda
har tomonlama bilishga intilish; tafakkur kengligi – bu savolni yaxlitligicha, shu
bilan birga zarur bo‘lgan xususiyatlarni chetda qoldirmay qamrab olish qobiliyati.
tafakkur kengligi inson dunyoqarashi va har bir hodisani boshqa hodisalar bilan
turli aloqalarda ko‘rib chiqish qobiliyatida ifodalanadi.
tafakkurning chuqurligi murakkab savollar mohiyatiga kirib borish, asosiy holatni
ikkinchi darajalilardan, zaruriyatni tasodifiydan ajratish malakasida ifodalanadi.
tafakkur chuqurligigiga qarama-qarshi sifat bo‘lib hukm va xulosalarning yuzasi
hisoblanadi, bunda odam mayda-chuydalarga e’tibor qaratib, asosiysini ko‘rmaydi.
tafakkurning mustaqilligi insonning yangi vazifalarni ilgari surishi va
boshqalarning yordamidan foydalanmasdan ularning echimini topish malakasi
bilan xarakterlanadi. Fikrning egiluvchanligi masalalarni echishda avvaldan
qo‘llanilib kelayotgan usullarning ta’siridan holi bo‘lishda, sharoit o‘zgarganda
harakatlarni tezda o‘zgartirish malakasida ifodalanadi. tafakkurning tezligi –
insonning yangi vaziyatda o‘zini yo‘qotib qo‘ymaslik, o‘ylab olgan holda to‘g‘ri
qaror qabul qilish qobiliyati. aqlning sertashabbusligini insonning o‘ylamasdan
masalaning bir tomonini ushlab olib, qaror qilishga shoshishi, etarlicha
o‘ylanmagan javoblar bildirishida ifodalanadigan shoshqaloqlikdan farqlash lozim.
Aqlning tanqidiyligi – bu inson o‘zining va boshqalarning fikrlarini ob’ektiv](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_19.png)
![baholashi,ilgari surilayotgan nizomlar va xulosalarni izchillik bilan har tomonlama
tekshirib chiqish malakasi. tafakkurning mantiqiyligi – tadqiq etilayotgan
ob’ektning barcha ahamiyatli tomonlarini hisobga olgan holda mulohazalarning
qat’iy izchilligiga rioya qilish qobiliyati. tafakkurning isbotlanganligi – zarur
vaqtda hukm va xulosalarning to‘g‘riligini tasdiqlovchi dalillar, qonuniyatlardan
foydalanish qobiliyati. aql ijodkorligi – ijodkorlik tafakkuriga bo‘lgan qobiliyat.
tafakkurning salbiy sifati uning rigidligi – hodisa mohiyatiga nisbatan xolis
bo‘lmagan munosabat, hissiy taassurotning oshirib yuborilishi, bir xil qolipdagi
baholarga berilganlik hisoblanadi.
Inson aqliy rivojlanganligining ko‘rsatkichi sub’ektning tashqi cheklovlar
bilan bog‘lanmaganligi dir.
Shunday qilib, odamlardagi tafakkurning individual xususiyatlari eqorida
ko‘rib chiqilgan aqliy sifatlarda turli uyg‘unlikda ifodalanadi.
Tafakkur shakllanishi va rivojlanishida bir nechta bosqichlarni ajratib
ko‘rsatish mumkin. Hozirda mavjud bo‘lgan tafakkur taraqqiyotining bosqichlarga
bo‘linishiga nisbatan yondoshuvlarning ko‘pchiligida inson tafakkuri
rivojlanishining dastlabki bosqichi umumlashtirish bilan bog‘liqligi ko‘rsatib
o‘tiladi. Bunda bolaning birinchi umumlashtirishlari amaliy faoliyatdan
ajralmasdir, bu bolaning o‘zaro o‘xshash jismlar bilan bajaradigan bir xildagi
harakatlarida o‘z ifodasini topadi. Bu intilish bola hayotining dastlabki yilining
oxiriga kelib namoyon bo‘la boshlaydi. jismlarning alohida xossalarini bilgan
holda ikki yoshli bola ma’lum amaliy masalalarni echa oladi. xuddi shunday, bir
yoshu uch oylik bola narsalar solingan og‘ir qutini joyidan surish uchun
narsalarning yarmini olib tashlaydi, so‘ngra zarur harakatni amalga oshiradi.
Bola tafakkuri rivojlanishining keyingi bosqichi nutqni egallab borishi bilan
bog‘liq. bola bilib olgan so‘zlar unga umumlashtirishni amalga oshirishda tayanch
bo‘ladi. ular tez orada bola uchun umumiy ma’noga ega bo‘lib, bir jismdan
ikkinchisiga oson ko‘chiriladi. lekin ko‘p hollarda jism va hodisalarning qandaydir
alohida belgilari bola o‘sha jismlarga nisbatan qo‘laydigan birinchi so‘zlar](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_20.png)
![ma’nosini bildiradi. xuddi shunday, ko‘pincha «olma» so‘zi bolalar tomonidan
barcha dumaloq shakldagi yoki qizil rangdagi jismlar bilan solishtiriladi.
Bola tafakkurining navbatdagi bosqichida bola bir xildagi jismni bir necha
so‘zlar bilan atashi mumkin. bu hodisa bolada ikki yosh atrofida kuzatiladi va
solishtirish tafakkur operatsiyasining shakllanishidan dalolat beradi.
Bayon etilgan ma’lumotlar asosida maktabgacha yoshdagi bola
tafakkurining bir nechta ahamiyatli bo‘lgan xususiyatlarini aniqlashimiz mumkin.
Xuddi shunday, bola tafakkurining ahamiyatga ega bo‘lgan xususiyati bolaning
birinchi umumlashtirishi harakat bilan bog‘liqligidan iborat. bola harakatlanib, fikr
yuritadi. Bola tafakkuriga xos bo‘lgan xususiyat – tafakkur aniqligida namoyon
bo‘ladigan ko‘rgazmaliligidir.
Bola maktab yoshiga etganida unda fikrlash imkoniyatlarining taraqqiyoti
kuzatiladi. bu hodisa yosh o‘zgarishlari bilan birga, birinchi navbatda, maktabda
ta’lim olishda bola echishi zarur bo‘lgan intellektual masalalar bilan ham
bog‘liqdir. tushunchalar hosil bo‘lish jarayonida fikrlash operatsiyalarining
taraqqiyoti sodir bo‘ladi. maktab bolani tahlil qilishga, sintezlashga,
umumlashtirishga o‘rgatadi, induksiya va deduksiyani rivojlantiradi. maktabni
tugatganida odamda tafakkurni rivojlantirish imkoniyati saqlanib qoladi. lekin
bunday rivojlanish dinamikasi, yo‘nalganligi uning faqat o‘zigagina bog‘liq
bo‘ladi.
Hozirgi kunda fan tafakkurni rivojlantirish masalasiga alohida e’tibor
qaratgan. amaliyotda tafakkurni rivojlantirishning filogenetik, ontogenetik va
tajribaviy yo‘nalishlari mavjud. Filogenetik yo‘nalish insoniyat tarixiy rivojlanish
jarayonida inson tafakkuri rivojlanishi va takomillashishini o‘rganishni taqazo
etadi. ontogenetik yo‘nalish bir odamning hayotiy jarayoni asosiy bosqichlarining
rivojlanishi bilan bog‘liq. O‘z navbatida, tajriba yo‘nalishi tafakkurni tajribada
tadqiq etish muammolari va aqlning alohida, sun’iy tashkil etilgan sharoitlarda
rivojlanish imkoniyati bilan bog‘liq.](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_21.png)
![2.2. Tafakkur haqida psixologik nazariyalar va ularning ahamiyati
Tafakkur muammosi xorij psixologiyasida keng doirada tadqiq qilinib,
atroflicha bilimlar va ma'lumotlar zahirasi to’plangan. Aynan keltirilgan
ma'lumotlarda tafakkur tushunchasi turli nuqtai nazarlardan tahlil qilinadi.
Ekzistensializmning asoschisi bo’lmish nemis faylasufi Martin Xaydeger
(1889-1978) tushunish uchun o’z diqqatimizni qarata olsakkina biz fikrlashga
o’rganamiz-deb yozadi. Uning fikricha, narsa va voqealarning mohiyatini
tushunish, anglab yetish, inson fikrlash jarayonida muhim o’rin egallaydi.
Tushunishni talab qiladigan narsa insonni fikrlashga undaydi. Tushunishni talab
qiladigan narsa hech qachon biz tomonimizdan yaratilmaydi.
Xaydegerning fikricha, tafakkur mavjudligining asosiy xislati bu
tasavvurdir. Tafakkur haqidagi ta'limotga asosan tasavvur fikrda ifoda etiladi.
Shuning uchun ham tafakkur haqidagi ta'limotni logika, mantiq deb ataydi.
K.R.Megrelidzening ta'kidlashicha, insondagi biror bir ruhiy hodisa ijtimoiy
omilni hisobga olmasdan turib, to’g’ri tushuntirilishi mumkin emas. Bu narsa
birinchi navbatda tafakkurga taalluqlidir. Tafakkurning ijtimoiy hayotning boshqa
ko’rinishlarisiz o’rganish mumkin emas
Inson tafakkurining usullari nerv tizimida ham, miyasida ham emas, balki
bir davrda mana shunday idrok etishga, o’ylashga, ishlashga, boshqa bir davrda esa
nerv faoliyatini boshqacha ishlashga yo’llaydigan ijtimoiy sharoitdadir.
Insonlar fikrlari va qarashlari individual tartibda emas, ijtimoiy
munosabatlar tufayli sodir bo’ladi. Bu haqda K.R.Megrelidze shunday yozadi:
inson tafakkuri tabiiy va biologik qonunlar bo’yicha emas, balki ijtimoiy - tarixiy](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_22.png)
![qonuniyatlar yo’lida harakatlanadi. Insonning fikrlash usuli avvalo ijtimoiy
hodisadir. Fikr hech qachon o’z-o’zidan paydo bo’lmaydi, fikr biror narsa haqida,
biror predmet haqida bo’lishi mumkin. Predmetsiz fikrning bo’lishi mumkin emas.
Tafakkurning funksiyasi miya faoliyati jarayonida kechadigan sub'ektiv psixologik
jarayonlar bilangina chegaralanmaydi:
Birinchidan, ongning sub'ektiv holatinigina ifodalamasdan, balki ob'ektga ham
tegishli bo’ladi va narsalar munosabatini ifodalaydi.
Ikkinchidan, yangi fikrning vujudga kelishi bilan bilish jarayoni
tugallanmaydi, balki faqatgina boshlanadi. Bu bilishning boshlang’ich bosqichi
bo’lib, g’oyaning sub'ektiv holatidir, endi fikrni amalga oshirish bosqichi
boshlanadi.
Uchinchidan, alohida individning fikri ijtimoiy yetilgan fikrlarning xususiy
ko’rinishidir. Har bir alohida shaxs ijtimoiy tushunchalar, tasavvurlar yordamida
fikrlaydi. K.R.Megrelidze inson fikrining ijtimoiy ekanligini qayta-qayta
ta'kidlaydi. Fikrlar va g’oyalar erkin individual ijodning mahsuli emas , balki
individning o’zi kabi jamiyat va ijtimoiy munosabatlar mahsulidir. Shuning uchun
inson tafakkuri tafakkur bosqichlari, inson tafakkurining shakllari va usullari
haqidagi jumboqning yechimini mantiqiy izlanishlardan an'anaviy psixologiyadan
emas, balki avvalo bu g’oyalarning ijtimoiy kelib chiqishidan izlash kerak. U yoki
bu individ jamiyatda yetilgan ijtimoiy g’oyalarning tasodifiy ifodalovchisi bo’lib
qoladi. Akademik A.I.Berg shunday deb yozadi "inson faqat tashqi dunyo bilan
to’xtovsiz muloqot qilishi sharoitidagina uzoq vaqt fikrlashi mumkin. Tashqi
dunyodan to’liq informasion ajralish bu aqldan ozishning boshlanishidir.
Informasion undovchi tafakkurning tashqi dunyo bilan aloqasi insonga oziq-
ovqatdek, issiqlikdek zarur". Psixologiya fani taraqqiyotida nemis psixologiya
maktabi muhim o’rinlardan birini egallaydi va asrimizning boshlarida
Germaniyada Vyursburg psixologiya maktabi deb nomlangan yangi yo’nalishga
ega bo’lgan psixologik oqim paydo bo’ldi. Mazkur yo’nalishning yirik vakillari
sifatida O.Kyulpe (1862-1915), K. Byuller (1879-1922), A.Messer (1837-1937),](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_23.png)
![Ax Narsis (1871-1946) va boshqalarni sanab o’tish lozim. Ular tomonidan olib
borilgan eksperimental tadqiqotlar tafakkur muammosining rivojiga ma'lum
darajada hissa qo’sha oldi. Vyursburg psixologiya maktabi vakillari tafakkurni
hissiy bosqichda turgan psixik jarayonlarga, ya'ni sezgi va tasavvurlarga ajratib
o’rganishda rasional bosqichdagi murakkab jihatlardan mexanik ravishda vujudga
keladi, deb tushuntirish mumkin emasligini eksperimental yo’l bilan isbotlashga
harakat qildilar. Olib borilgan tadqiqotlarni o’zlarining ustilarida o’tkazib,
natijalarni ob'ektiv bo’lishiga kamroq e'tibor berganlar. Vyursburg psixologiya
maktabining namoyondalari tafakkur bu ichki harakat, aktidir deb qaray
boshlaydilar. O’z-o’zini kuzatish metodidan foydalanib, ish tutishda ular mana
bunday ifodaning ma'nosini tushuntirib berishlari lozim, tafakkur haddan tashqari
mashaqqatliki, shunga qaramay ko’pchilik shunchaki hukm chiqarishni ma'qul
ko’radilar. Shuningdek, ular oldida munosabatlarni o’rnatish qism, yaxlit, tur, jins
ob'ektning nisbati va o’zaro munosabatlarini ushbu munosabatlarning aniq
a'zolarini idrok qilishni aniqlash vazifalari turadi. Shuning bilan birga ularning
barcha tadqiqotlari ob'ektiv metodlarni izlashga oid faoliyatlarida avj oldi.
Jumladan, N.Ax tomonidan sun'iy tushun-chalarning shakllanishi bo’yicha
dastlabki metodika yaratildi. Mazkur nazariya vakillari tafakkurni
munosabatlarning aks etishi bilan bog’lab, tafakkurni munosabatlarning birlamchi
qarab chiqish, yoinki birlamchi ma'lumot berish manbai sifatida talqin qiladilar.
Tafakkur taraqqiyoti masalasini ko’tarib chiqib, o’sishning fikrlarni faollashtirish
orqali amaliy faoliyatdan tafakkurni mutlaqo ajratib qo’ydilar. Tafakkurni tadqiq
qilishning asosiy metodi - bu o’z-o’zini kuzatish ekanligini tan oladi, xolos.
Mazkur muammo gnoselogik nuqtai-nazardan olib qaralganda ushbu pozisiya
idealizm izmiga kirib borayotganligini anglab olish unchalik qiyin emas.
Vyursburg maktabi namoyondalari tafakkurni alohida mustaqil bilish faoliyati
sifatida aniq ko’rsata bildi. Biroq tafakkurni amaliyotda nutqdan va hissiy
obrazlardan qat'iy ajratib tashladilar. Vyursburg psixologiya maktabi
namoyondalaridan biri O.Zels tafakkurni intellektual operasiyalar harakati sifatida
qabul qilgan. U o’z oldiga fikr yuritish faoliyatining u yoki bu jihatlari qay](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_24.png)
![yo’sinda shakllanishini kuzatish, intellektual faoliyat bosqichlarini ko’rsatish aqliy
faoliyatning produktiv va reproduktiv ko’rinishidagi ziddiyatlarni bartaraf qilish
vazifasini qo’ydi. O.Zels masala yechish jarayonini o’rganishda umumiylikka ega
bo’lgan masalani vujudga keltirish bosqichlariga alohida e'tibor berib, elementlar
bilan predmetlar munosabatini ajratib ko’rsatadi. Buning natijasida muammo
kompleksi namoyon bo’ladi. Kompleks o’z ichiga ushbu jihatlarni qamrab olishi
nazarda tutilgan: a) ma'lumning tavsifnomasini bo’laklarga ajratish; b) qidiriluvchi
noma'lumning o’rnini aniqlash; v)noma'lum qidiriluvchi bilan ma'lum o’rtasidagi
munosabatlarni ajratib ko’rsatish. Shunday qilib, Vyursburg psixologiya
maktabining namoyondasi O.Zels psixologiya tarixida birinchi bo’lib tafakkurni
jarayon sifatida ekspremental metodlar bilan tadqiq qilgan , intellektual
operasiyalar va ularning tarkibiy qismlarini nazariy va amaliy jihatdan ta'riflab
bergan, izchil ilmiy metodlarga asoslanib, o’rganishga butun vujudi bilan intilgan
psixologdir. Germaniyada psixologiyaning geshtaltpsixologiya yo’nalishi vujudga
keldi. Uning, ko’zga ko’ringan namoyondalari qatoriga X.Erenfels (1859-1932),
V.Keler (1887-1967), K.Kofka (1886-1941) va boshqalar kiradi. Geshtaltchilar
fikriga qaraganda, har bir psixik hodisaning mazmuni uning tarkibiga kiruvchi
qism va elementlarni birgalikda aks ettirishdan ko’lam jihatidan keng, mazmun
jihatidan rang-barangdir. Geshtaltchilarning aksiomatik xarakterga ega bo’lgan
ushbu tezislari mazkur ta'limot g’oyasini ochib berishga xizmat qiladi, alohida
olingan qism va elementlarning yig’indisi yaxlit tuzilish mazmunini belgilab bera
olmaydi, aksincha yaxlit tuzilma qism va elementlarning xususiyatlari va
xossalarini belgilab berishga qurbi yetadi. Geshtaltpsixologiyaning markaziy
nazariyasi har qanday psixologik jarayonlarning bosh mohiyati ularning sezgilarga
o’xshash alohida elemetlari emas, balki konfigurasiya shakl yoki geshtaltchilarning
yaxlit yaratishidan iborat. Geshtaltpsixologiyada tafakkur muammosining tadqiqoti
keng qamrovli tarzda olib boriladi. Jumladan, V.Kelyor antropoidlarning
intellektual harakatlarini eksperimental o’rganish natijasida yuqori darajada
taraqqiy qilgan maymunlarning aqliy harakatida inson harakatiga xos o’xshashlik
borligi to’g’risida xulosa chiqaradi.](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_25.png)
![V.Kelyorning fikricha, topshiriqni yechish mexanizmi quyidagilardan iborat:
organizmning optik maydonidagi vaziyatlarning muhim elementlari bir butunlikni,
ya'ni vaziyat elementlariga, geshtalt ichiga kirib, geshtaltda qaysi joyni egallashga
bog’liq ravishda yangi ahamiyat kasb etadi. Vaziyatning muhim elementlaridan
namoyon bo’luvchi geshtaltchilar muammosi vaziyatda organizmda ba'zi bir
zo’riqishlar ta'sirida vujudga keladi, topshiriqni yechish muammoli vaziyatning
qismlari yangi geshtaltda yangi munosabatda idrok qilina boshlaganida
tugallanadi. Masalani yechish aniq qadamlarni yuzaga keltiruvchi geshtalt sifatida
maydonga chiqadi. Geshtaltchilarning ayrimlari "yo’nalish" atamasini qo’llab, uni
o’tmish tajribasi bilan bog’lashga intiladilar. Shuningdek, ular "tafakkurning
evrestik metodlari" to’g’risidagi tushunchadan ham foydalanadilar. Bunda
materialni, qo’yilgan maqsadni, konfliktli holatlarni tahlil qilishni nazarda
tutadilar. Geshtaltchilar tafakkur psixologiyasining qator muammolarini ko’tarib
chiqadilar, chunonchi ijodiy tafakkurning o’ziga xosligi, tafakkur jarayonida
yangilikning vujudga kelishi, bilimlar bilan tafakkur nisbati , topshiriqni bajarish
jarayonida asta-sekin va birdaniga yechish yo’lini qo’llash kabilar. Tafakkurni
psixologik o’rganishda funksional rivojlanish g’oyasini amaliyotga tadbiq qilish
ham ma'lum darajada geshtaltpsixologiya namoyondalarining xizmati hisoblanadi.
Shunga qaramasdan V.Kyoler M.Vertgaymer, K.Dunkerlarning eksperimental
tadqiq otlari tafakkurning asosiy mexanizmlaridan biri bo’lgan predmetlarni yangi
aloqalar va munosabatlarga fikran jihatini ochishni aniqladilar. Ammo ular ham
mazkur muammoli vaziyatda individning amaliy va nazariy aqliy faoliyatlari rolini
mutlaqo tan oladilar. Amerika psixologiyasida vujudga kelgan bixeviorizm yoki
xulq psixologiyasi oqimi o’tgan asrning oxirlaridan boshlab hukm surib kelmoqda.
Bixeviorizm oqimining asoschilari amerikalik psixologlar Dj.Uotson (1878-1958)
va E.Torndayk. (1871-1949) lardir. Keyinchalik bular qatoriga K.Levin (1890-
1957) A.Vays (1974-1931) va boshqalar kelib qo’shiladilar. Ma'lum davrgacha
mazkur oqim psixologiya olamida dominantlik rolini o’ynaydi. hozirgi davrda bu
oqim bir necha mustaqil psixologik maktablarga ajralib ketgan. Lekin ularning
mohiyatida bixeviorizm nafasi urib turadi. hammasi uchun umumiy formula S-R,](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_26.png)
![ya'ni stimul-reaksiya xizmat qilib kelmoqda. Dj.Uotson tafakkurning ichki nutq va
noverbal tovushsiz imo-ishora, mimika, yelka qisishi, qosh suzish,
kommunikasiya, muloqotni birga qo’shib, keng ma'noda tushunadi va uni uchta
shaklga ajratib o’rganadi. Nutq shakllaridan biri nutq malakalarini sekin-asta avj
oldirish deb ataladi. Bu she'rni yoki sitatani aniq esga tushirishda o’z ifodasini
topadi. Tafakkurning ikkinchi shakli sub'ekt uchun yangi bo’lmagan topshiriqni
so’z yordami bilan yechish, yarim-yortisi unutilgan she'rni eslashga harakat va
nihoyat, yangi topshiriqni yaqqol ifodali harakat va so’z yordami bilan yechish Dj.
Uotson uchun malaka u individual egallagan va o’rganilgan xatti-harakatdir.
Ushbu nazariya nuqtai nazaridan qarasak, tafakkur malakaga yaqinlashtirilib
qo’yiladi, chunki she'rni esga tushirish ham tafakkur deb talqin qilinadi. Dj. Uotson
tilni o’zlashtirishning ijtimoiy jihatlarini umuman hisobga olmagan, nutqning
tuzilishi va rivojlanishiga sira e'tibor qilmagan. Nutq bilan tafakkur birligi
to’g’risida tamoyilni anglab yetmagan, tafakkur va ongning xulq ko’rinishi sifatida
olib qaralgan.
Fikrlash operatsiyalariga analiz (fikran narsa va hodisalarga taalluqli sifat va
xususiyatlarni alohida qilib ajratish, tahlil qilish), sintez (analiz jarayonida
ajratilgan qismlarni yana fikran birlashtirish,
qo‘shish), mavhumlashtirish (alohida biror xususiyatni ajratib, boshqalaridan
fikrni chalg‘itish, ayrim xossani mavhumlashtirish), taqqoslash (predmetlar va
ularga xos bo‘lgan xususiyatlarni fikran bir - biriga solishtirish, umumiy va farq
qiluvchi jihatlarini topish), umumlashtirish (umumiy va muhim sifatlariga ko‘ra
predmetlarni guruhlashtirish, umumiylashtirish) kabilar kiradi.
Muammoni nazariy jixatdan xal qilish uchun ilgari so‘ralgan gipoteza adekvat
emasligi, noto‘g‘ri ekanligi aniqlansa, u fikr yuritish ob’ektidan sikib chikariladi va
yangi farazlar, uylar taxmin qilinadi yoki uylab topiladi.
Muammo va masalani xal qilish, yechish, olingan natijalarni to‘g‘riligiga
kanoat hosil qilish uchun yechuvchi , uni tekshirish bilan tafakkur harakatlarini
yakunlaydi. Ijodiy tafakkurning navbatdagi tarkibiy qismlari quydagicha aks](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_27.png)
![ettiriladi: qo‘yiladigan savollarga javob berish, masalani yechishga yordam
beradigan yullar, usullar, vositalar, qoidalar va ko‘nikmalarni qidirish, ularni
tanlash hamda mazkur faoliyatda ularni tadbiq qilish va boshqalar. 9
Ijodiy tafakkur turi o‘zining samaradorligi va dolzarbligi, universalligi bilan
boshqa fikr yuritish jarayonlaridan farq qiladi, yangi-yangi muammolarni uylab
chikish jarayoni bo‘lib, insonning bilish faoliyatida yetakchi rol o‘ynaydi.
Ijodiy tafakkur turi o‘zining samaradorligi va dolzarbligi, universalligi bilan
boshqa fikr yuritish jarayonlaridan farq qiladi, yangi-yangi muammolarni uylab
chikish jarayoni bo‘lib, insonning bilish faoliyatida yetakchi rol o‘ynaydi. 10
Psixologiya fanida tafakkurni realistik va autistik turlarga ajratiladi.
Yirik sobiq sovet psixologlaridan biri Z.I.Kalmikova o‘z tadqiqotlarida tafakkurni
produktiv va reproduktiv turlarga ajratib o‘rgangan edi.
Fazoviy tafakkur muammosi atokli rus psixologi B.G.Ananev va uning shogirdlari
tomonidan tadqiq qilingan bo‘lib, keyingi yillarda bu muammo yuzasidan taniqli
psixolog I.S.Yakimanskaya tomonidan kasb-hunar kolleji o‘quvchilarida tadqiqot
ishlari olib borilmokda. Fazoviy tafakkur deganda narsa va xodisalarning fazoda
ratsional joylashishi, zamon va makon munosabatlarini, murakkab bog`lanishlarini
adekvat ravishda aks ettirishdan iborat fikr yuritish jarayoni
tushuniladi, tasavvurlar , xotira va xayol tasavvurlari bilan uzviy bog‘liq holda
namoyon bo‘ladi. Tafakkur sifatlarini inson intellektual taraqqiyotidagi o‘rni
Jaxon psixologlarining ko`rsatiuiga qaralganda, yuqorida tahlil qilib chiqilgan
tafakkur sifatlari ularning asosiy xususiyati bilan uzviy bog‘liqdir. Tafakkur
sifatlari erkaklar va ayollarda kichik tafavutlar bilan bir biridan farq qiladi. Kizlar
odatda savodxonlikda, nutqiy ravonlikda, narsalarni did bilan joylashtirishda, his-
tuyg‘ularni oshkor etishda, ta’m va ranglarni ajratishda uta sezuvchanligi bilan](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_28.png)
![fikrlash jarayonida ajralib turadilar. Yigitlar fazoviy tafakkurlari jixatdan,
intellektual bilimlilar soni jixatdan qizlarga nisbatan ko‘pchilikni tashkil qiladi. Bu
masala psixologiyada xozir ham munozarali masalalardan biri hisoblanadi. 11
Tafakkurning asosiy va eng muhim belgisi, xususiyati bu moddiy voqelikdagi
muhim jixatlarni ajratib mustakil ravishda yangi mazmundagi umumlashmalarni
keltirib chiqarishdir. Inson oddiy narsalar to‘g‘risida fikr yuritganda ham ularning
tashqi belgilari bilan chegaralanib xolmaydi, balki xodisa moxiyatini ochishga
intiladi, oddiy turmush haqidagi umumiy konuniyatni yaratishga harakat qiladi.
Shubxasiz, inson tafakkuri xali izlanmagan, tula foydalanilmagan zaxira va
imkoniyatlarga ega. Tafakkur psixologiyasining asosiy vazifasi ana shu zaxirani
tula ochish fan-texnika rivojini intensivlashdan iborat. Chunki har qanday
kashfiyot , yangilik, rivojlanish inson aql-zakovatining mahsulidir. Shu boisdan
ham fan va texnikaning rivojlanishi insonshunoslik fanining rivojiga ko‘p jixatdan
bog‘liqdir.
Tafakkur borasidagi psixologik nazariyalar talqini Tafakkur muammosi xorij
psixologiyasida keng doirada tadqiq qilinib, atroflicha bilimlar va ma’lumotlar
zaxirasi to‘plangan. Aynan keltirilgan ma’lumotlarda tafakkur tushunchasi turli
nuqtai nazarlardan tahlil qilinadi.
Ekzistensializmning asoschisi bulmish nemis faylasufi Martin Xaydeger (1889-
1978) tushunish uchun o‘z diqqatimizni karata olsakkina biz fikrlashga
o‘rganamiz-deb yozadi. Uning fikricha, narsa va voqealarning moxiyatini
tushunish, anglab yetish, inson fikrlash jarayonida muhim urin egallaydi.
Tushunishni talab qiladigan narsa insonni fikrlashga undaydi. Tushunishni talab
qiladigan narsa xech qachon biz tomonimizdan yaratilmaydi. 12
Xaydegerning
fikricha, tafakkur mavjudligining asosiy hislati bu tasavvurdir. Tafakkur haqidagi
ta’limotga asosan tasavvur fikrda ifoda etiladi. Shuning uchun ham tafakkur
haqidagi ta’limotni logika, mantiq deb ataydi.](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_29.png)
![K.R.Megrelidzening ta’kidlashicha, insondagi biror bir ruhiy xodisa ijtimoiy
omilni hisobga olmasdan turib, to‘g‘ri tushuntirilishi mumkin emas. Bu narsa
birinchi navbatda tafakkurga taalluklidir. Tafakkurning ijtimoiy xayotning boshqa
ko‘rinishlarisiz o‘rganish mumkin emas.
Inson tafakkurining usullari nerv tizimida ham, miyada ham emas, balki bir davrda
mana shunday idrok etishga, uylashga, ishlashga , boshqa bir davrda esa nerv
faoliyatini boshqacha ishlashga yullaydigan ijtimoiy sharoitdadir.
Insonlar fikrlari va qarashlari individual tartibda emas, ijtimoiy munosabatlar
tufayli sodir bo‘ladi. Bu haqda K.R.Megrelidze shunday yozadi: inson tafakkuri
tabiiy va biologik qonunlar bo‘yicha emas, balki ijtimoiy - tarixiy qonuniyatlar
yo‘lida harakatlanadi. Fikr xech qachon o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi, fikr biror
narsa haqida, biror predmet haqida bo‘lishi mumkin. Predmesiz fikrning bo‘lishi
mumkin emas.
Tafakkurning funksiyasi miya faoliyati jarayonida kechadigan sub’ektiv
psixologik jarayonlar bilangina chegaralanmaydi:
Birinchidan, ongning sub’ektiv xolatinigina ifodalamasdan, balki ob’ektga
ham tegishli bo‘ladi va narsalar munosabatini ifodalaydi.
Ikkinchidan, yangi fikrning vujudga kelishi bilan bilish jarayoni tugallanmaydi,
balki fakatgina boshlanadi. Bu bilishning boshlangich bosqichi bo‘lib, g‘oyaning
sub’ektiv xolatidir, endi fikrni amalga oshirish bosqichi boshlanadi.
Uchinchidan, alohida individning fikri ijtimoiy yetilgan fikrlarning xususiy
ko‘rinishidir.
Har bir alohida shaxs ijtimoiy tushunchalar, tasavvurlar yordamida fikrlaydi.
K.R.Megrelidze inson fikrining ijtimoiy ekanligini qayta-qayta ta’kidlaydi. Fikrlar
va g‘oyalar erkin individual ijodning mahsuli emas, balki individning o‘zi kabi
jamiyat va ijtimoiy munosabatlar mahsulidir. Shuning uchun inson tafakkuri
tafakkur bosqichlari, inson tafakkurining shakllari va usullari haqidagi jumboqning
yechimini mantiqiy izlanishlardan an’anaviy psixologiyadan emas , balki avvalo bu
g‘oyalarning ijtimoiy kelib chiqishidan izlash kerak. U yoki bu individ jamiyatda
yetilgan ijtimoiy g‘oyalarning tasodifiy ifodalovchisi bo‘lib koladi.](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_30.png)
![Akademik A.I.Berg shunday deb yozadi "inson fakat tashqi dunyo bilan tuxtovsiz
muloqot qilishi sharoitidagina o‘zok vaqt fikrlashi mumkin. Tashqi dunyodan
to‘liq informatsion ajralish bu akldan ozishning boshlanishidir. Informatsion
undovchi tafakkurning tashqi dunyo bilan aloqasi insonga ozik - ovkatdek,
issiqlikdek zarur". Psixologiya fani taraqqiyotida nemis psixologiya maktabi
muhim urinlardan birini egallaydi va asrimizning boshlarida Germaniyada
Vyursburg psixologiya maktabi deb nomlangan yangi yunalishga ega bo‘lgan
psixologik oqim paydo bo`ldi.
Mazkur yunalishning yirik vakillari sifatida O.Kyulpe (1862-1915), K. Byuller
(1879-1922), A.Messer (1837-1937), Ax Narsis (1871-1946) va boshqalarni sanab
o‘tish lozim. Ular tomonidan olib borilgan eksperimental tadqiqotlar tafakkur
muammosining rivojiga ma’lum darajada hissa kusha oldi. Vyursburg psixologiya
maktabi vakillari tafakkurni hissiy boskichda to‘rgan psixik jarayonlarga, ya’ni
sezgi va tasavvurlarga ajratib o‘rganishda ratsional bosqichdagi murakkab
jixatlardan mexaniq ravishda vujudga keladi, deb tushuntirish mumkin emasligini
eksperimental yo`l bilan isbotlashga harakat qildilar. Olib borilgan tadqiqotlarni
o‘zlarining ustilarida o‘tkazib, natijalarni ob’ektiv bo‘lishiga kamroq e’tibor
berganlar. 13
Vyursburg psixologiya maktabining namoyondalari tafakkur bu ichki harakat,
aktidir deb karay boshlaydilar.
O‘z-o‘zini ko‘zatish metodidan foydalanib, ish to‘tishda ular mana bo‘nday
ifodaning ma’nosini tushuntirib berishlari lozim, tafakkur xaddan tashqari
mashaqqatliki, shunga karamay ko‘pchilik shunchaki xukm chiqarishni ma’qo‘l
kuradilar. Shuningdek, ular oldida munosabatlarni urnatish qism, yahlit, tur, jins
ob’ektning nisbati va o‘zaro munosabatlarini ushbu munosabatlarning aniq
a’zolarini idrok qilishni aniqlash vazifalari turadi. Shuning bilan birga ularning
barcha tadqiqotlari ob’ektiv metodlarni izlashga oid faoliyatlarida avj oldi.
Jumladan, Ax Narsis tomonidan sun’iy tushunchalarning shakllanishi bo‘yicha
dastlabki metodika yaratildi. Mazkur nazariya vakillari tafakkurni
munosabatlarning aks etishi bilan bog‘lab, tafakkurni munosabatlarning birlamchi](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_31.png)
![qarab chikish, yoinki birlamchi ma’lumot berish manbai sifatida talqin qiladilar.
Tafakkur taraqqiyoti masalasini ko‘tarib chiqib, usishning fikrlarni faollashtirish
orqali amaliy faoliyatdan tafakkurni mutlaqo ajratib qo`ydilar.
Tafakkurni tadqiq qilishning asosiy metodi - bu o‘z-o‘zini ko‘zatish ekanligini tan
oladi , xolos. Mazkur muammo gnoselogik nuqtai-nazardan olib karalganda ushbu
pozitsiya idealizm izmiga kirib borayotganligini anglab olish unchalik qiyin emas.
Vyursburg maktabi namoyondalari tafakkurni alohida mustakil bilish faoliyati
sifatida aniq ko`rsata bildi. Biroq tafakkurni amaliyotda nutqdan va hissiy
obrazlardan kat’iy ajratib tashladilar.
Vyursburg psixologiya maktabi namoyondalaridan biri O.Zels tafakkurni
intellektual operatsiyalar harakati sifatida qabul qilgan. U o‘z oldiga fikr yuritish
faoliyatining u yoki bu jixatlari qay yusinda shakllanishini ko‘zatish, intellektual
faoliyat bosqichlarini ko‘rsatish aqliy faoliyatning produktiv va reproduktiv
ko‘rinishidagi ziddiyatlarni bartaraf qilish vazifasini kuydi. O.Zels masala yechish
jarayonini o‘rganishda umumiylikka ega bo‘lgan masalani vujudga keltirish
bosqichlariga alohida e’tibor berib, elementlar bilan predmetlar munosabatini
ajratib ko`rsatadi. Buning natijasida muammo kompleksi namoyon bo‘ladi.
Kompleks o‘z ichiga ushbu jixatlarni qamrab olishi nazarda to‘tilgan:
a) ma’lumning tavsifnomasini bulaklarga ajratish; \
b) kidiriluvchi noma’lumning o‘rnini aniqlash;
v)noma’lum kidiriluvchi bilan ma’lum o‘rtasidagi munosabatlarni ajratib
ko‘rsatish.
Shunday qilib, Vyursburg psixologiya maktabining namoyondasi O.Zels
psixologiya tarixida birinchi bo‘lib tafakkurni jarayon sifatida ekspremental
metodlar bilan tadqiq qilgan, intellektual operatsiyalar va ularning tarkibiy
qismlarini nazariy va amaliy jixatdan ta’riflab bergan, izchil ilmiy metodlarga
asoslanib, o‘rganishga butun vujudi bilan intilgan psixologdir. Germaniyada
psixologiyaning geshtaltpsixologiya yunalishi vujudga keldi. Uning, ko‘zga
ko‘ringan namoyondalari qatoriga X.Erenfels (1859-1932), V.Keler (1887-1967),
K.Kofka (1886-1941) va boshqalar kiradi. Geshtaltchilar fikriga qaralganda, har](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_32.png)
![bir psixik xodisaning mazmuni uning tarkibiga kiruvchi qism va elementlarni
birgalikda aks ettirishdan qo‘lam jixatidan keng, mazmun jixatidan rang-barangdir.
Geshtaltchilarning aksiomatik harakterga ega bo‘lgan ushbu tezislari mazkur
ta’limot g‘oyasini ochib berishga xizmat qiladi, alohida olingan qism va
elementlarning yigindisi yahlit to‘zilish mazmunini belgilab bera olmaydi,
aksincha yahlit to‘zilma qism va elementlarning xususiyatlari va xossalarini
belgilab berishga qurbi yetadi.
Geshtaltpsixologiyaning markaziy nazariyasi har qanday psixologik
jarayonlarning bosh moxiyati ularning sezgilarga uxshash alohida elemetlari emas ,
balki konfiguratsiya shakl yoki geshtaltchilarning yahlit yaratishidan iborat.
Geshtalt psixologiyada tafakkur muammosining tadqiqoti keng kamrovli
tarzda olib boriladi. Jumladan, V.Kelyor antropoidlarning intellektual harakatlarini
eksperimental o‘rganish natijasida yuqori darajada taraqqiy qilgan maymunlarning
aqliy harakatida inson harakatiga xos uxshashlik borligi to‘g‘risida xulosa
chiqaradi.
V.Kelyorning fikricha, topshiriqni yechish mexanizmi quyidagilardan iborat:
organizmning optik maydonidagi vaziyatlarning muhim elementlari bir butunlikni,
ya’ni vaziyat elementlariga, geshtalt ichiga kirib, geshtaltda qaysi joyni egallashga
bog‘liq ravishda yangi ahamiyat kasb etadi. Vaziyatning muhim elementlaridan
namoyon bo‘luvchi geshtaltchilar muammosi vaziyatda organizmda ba’zi bir
zuriqishlar ta’sirida vujudga keladi, topshiriqni yechish muammoli vaziyatning
qismlari yangi geshtaltda yangi munosabatda idrok qilina boshlaganida
tugallanadi. Masalani yechish aniq kadamlarni yuzaga keltiruvchi geshtalt sifatida
maydonga chiqadi.
Geshtaltchilarning ayrimlari "yunalish" atamasini qo‘llab, uni o‘tmish
tajribasi bilan boglashga intiladilar. Shuningdek, ular "tafakkurning evrestik
metodlari" to‘g‘risidagi tushunchadan ham foydalanadilar. Bo‘nda materialni,
kuyilgan maqsadni, konfliktli xolatlarni tahlil qilishni nazarda tutadilar.](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_33.png)
![Geshtaltchilar tafakkur psixologiyasining qator muammolarini ko‘tarib
chiqadilar, chunonchi ijodiy tafakkurning o‘ziga xosligi, tafakkur
jarayonida yangilikning vujudga kelishi , bilimlar bilan tafakkur nisbati, topshiriqni
bajarish jarayonida asta-sekin va birdaniga yechish yo‘lini qo‘llash kabilar.
Tafakkurni psixologik o‘rganishda funksional rivojlanish g‘oyasini amaliyotga
tadbiq qilish ham ma’lum darajada geshtalt psixologiya namoyondalarining
xizmati hisoblanadi.
Shunga karamasdan V.Kyoler M.Vertgaymer, K.Dunkerlarning
eksperimental tadqiqotlari tafakkurning asosiy mexanizmlaridan biri bo‘lgan
predmetlarni yangi alokalar va munosabatlarga fikran jixatini ochishni aniqladilar.
Ammo ular ham mazkur muammoli vaziyatda individning amaliy va nazariy aqliy
faoliyatlari rolini mutlaqo tan oladilar.
Amerika psixologiyasida vujudga kelgan bixeviorizm yoki xulq
psixologiyasi oksmi utgan asrning oxirlaridan boshlab xukm surib kelmokda.
Bixeviorizm oksmining asoschilari amerikalik psixologlar Dj.Uotson (1878 1958)
va E.Torndayk. (1871-1949) lardir. Keyinchalik bular qatoriga K.Levin (1890-
1957) A.Vays (1974-1931) va boshqalar kelib qo‘shiladilar. Ma’lum davrgacha
mazkur oqim psixologiya olamida dominantlik rolini o‘ynaydi.
Xozirgi davrda bu oqim bir necha mustakil psixologik maktablarga ajralib
ketgan. Lekin ularning moxiyatida bixeviorizm nafasi urib turadi. Hammasi uchun
umumiy formula S-R, ya’ni stimul-reaksiya xizmat qilib kelmokda.
Dj.Uotson tafakkurning ichki nutq va noverbal tovushsiz imo-ishora,
mimika, yelka kisishi, kosh so‘zish, kommunikatsiya, muloqotni birga qo‘shib,
keng ma’noda tushunadi va uni uchta shaklga ajratib o‘rganadi. Nutq shakllaridan
biri nutq malakalarini sekin-asta avj oldirish deb ataladi. Bu she’rni yoki sitatani
aniq esga tushirishda o‘z ifodasini topadi. Tafakkurning ikkinchi shakli sub’ekt
uchun yangi bo‘lmagan topshiriqni so‘z yordami bilan yechish, yarim-yortisi
uno‘tilgan she’rni eslashga harakat va nixoyat, yangi topshiriqni yaqqol ifodali](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_34.png)
![harakat va so‘z yordami bilan yechish Dj. Uotson uchun malaka u individual
egallagan va o‘rganilgan xatti- harakatdir. Ushbu nazariya nuqtai nazaridan
qarasak, tafakkur malakaga yaksnlashtirilib kuyiladi, chunki she’rni esga tushirish
ham tafakkur deb talqin qilinadi.
Dj.Uotson tilni o‘zlashtirishning ijtimoiy jixatlarini umuman hisobga
olmagan, nutqning to‘zilishi va rivojlanishiga sira e’tibor qilmagan. Nutq bilan
tafakkur birligi to‘g‘risida tamoyilni anglab yetmagan, tafakkur va ongning xulq
ko‘rinishi sifatida olib karalgan.
Kasb tanlash jarayoni ijtimoiy ahamiyat kasb etsa-da , lekin uning ortida
jismoniy individual (yakkaxol) shaxs turadi. Xrlbuki shunday ekan, har bir kasb
tanlovchi shaxsiyatiga individual munosabatni amalga oshirish zarur. Buning
uchun kasb tanlovchining yosh va jins xususiyatlariga binoan kasb maorifini
amalga oshirish maqsadga muvofiq. Bo‘nda birinchi navbatda shaxsning
kasbiy eutiyoji, motivi, layosati, sizitsishi va sobiliyatini hisobga olish darkor. Aks
holda umumiy xususiyatli yullanma, kursatma ijobiy natijaga olib kelmaydi,
chunki individuallik o‘ziga xos talablarni taqozo etadi.
Kasbga yo‘llash umumdavlat ahamiyatiga ega muammo hisoblanib, uni
boskichma - boskich amalga oshirish «Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi»da
alohida urin egallaydi. Yuqorida aytib o‘tilgan kasb tanlashga yo‘llash omillari
faoliyatini hamkorlikka aylantirish yuksak samaralar sari etaklaydi.](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_35.png)
![Xulosa
Inson tafakkuri o’zining mustaqilligi jihatidan mustaqil va nomustaqil
tafakkurga ajratiladi. Tafakkurni mustaqilligi deganda kishining shaxsiy
tashabbusi bilan o’z oldiga aniq maqsad, yangi vazifalar qo’ya bilishi, ular
yuzasidan amaliy va ilmiy xarakterdagi faraz, gipoteza qilish, natijani ko’z oldiga
keltira olishi, qo’yilgan vazifani hech kimning ko’magisiz, ko’rsatmasisiz o’zining
aqliy izlanishi tufayli turli yo’l, usul va vositalar topib, mustaqil ravishda hal
qilishdan iborat aqliy qobiliyatni tushunish kerak.
Tafakkurning mustaqilligi aqlning sertashabbusligi, pishiqligi va
tanqidiyligida namoyon bo’ladi. Aqlning sertashabbusligi deganda insonning o’z
oldiga yangi muammo, aniq maqsad va konkret vazifalar qo’yishni, ana shularning
barchasini amalga oshirishda, nihoyasiga etkazishda echimni qidirishda usul va
vositalarni shaxsan o’zi izlashi, aqliy zo’r berib intilishi, ularga taaalluqli
qo’shimcha belgi va alomatlarni kiritishdan iborat bosqichlarning namoyon
bo’lishini nazarda tutamiz. Aqlning pishiqligi vazifalarni tez echishda, echish
paytida yangi usul va vositalarni o’z o’rnida aniq qo’llashda, trafaretga aylangan
eski yo’l hamda usullardan forig’ bo’lishda va boshqa jarayonlarda ifodalanadi.
O’zining o’zgalarning mulohazalarini, bu mulohazalarning chin yoki chin
emasligini tekshira bilishda va namoyon bo’lgan mulohazalarga, muhokamalarga,
muammoli vaziyatga baho bera bilishda aqlning tanqidiyligi muhim rol o’ynaydi.
Tafakkurning tanqidiyligi ob’ektiv va sub’ektiv ravishda ifodalanishi mumkin.
Mazkur sifat insonni baholash, o’z-o’zini baholash kabi tafakkurning individual
xususiyatlari bilan bog’liq ravishda namoyon bo’ladi. Agar tanqidiylik oqilona,
muhim belgilarga, muammo mohiyatining to’g’ri ochilishiga, ba’zan etalonga
asoslanib amalga oshsa, unday tanqidiylik ob’ektiv tanqidiylik deb ataladi.
Mabodo tafakkurning tanqidiyligi sub’ektiv xatolarga, umuman sub’ektivizmga
og’ib ketsa, bunday holda sub’ektiv tanqidiylik deyiladi. Sub’ektiv tanqidiylik
salbiy oqibatlarga olib keladi, shuningdek insonlar o’rtasida anglashilmovchilik
g’ovini vujudga keltiradi, ikki shaxs o’rtasida kutilmaganda ziddiyat paydo](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_36.png)
![bo’ladi. Insonda tafakkurning tanqidiyligi oqilona ratsional tarzda vujudga kelsa,
unda shaxs muhim sifat bilan boyiydi deb atash mumkin.
Maqsad, muammo va vazifalar o’zga shaxslar tomonidan qo’yilib, tayyor
usul va vositalarga tayangan holda o’zga kishilarning bevosita yordami bilan
amalga oshirilishi jarayonida bir oz ishtirok etgan tafakkur nomustaqil deb ataladi.
Nomustaqil tafakkurli kishilar tayyor mahsulotlar quliga aylanadilar, o’sishdan
orqada qolish xavfi tug’iladi. Natijada aql-zakovatli inson bo’lish o’rniga, kaltabin,
aqldan erinchoq, behafsala odam bo’lib voyaga etadi. Demak, tafakkurning
nomustaqillik illati rivojlanishiga to’siq bo’lib, yakka shaxs uchun esa tragediya
rolini bajarishi ehtimoldan xoli emas.
Fikrning mustaqilligi uning mahsuldorligi bilan uzviy bog’langan. Agar
inson tomonidan muayyan vaqt ichida ma’lum soha uchun qimmatli va yangi
fikrlar, g’oyalar, tavsifnomalar yaratilgan hamda nazariy va amaliy vazifalar hal
qilingan bo’lsa, bunday kishining tafakkuri sermahsul tafakkur deb ataladi.
Demak, vaqt oralig’ida bajarilgan ish ko’lami va sifatiga oqilona baho berish
tafakkur mahsuldorligini o’lchash mezoni sifatida xizmat qiladi.
Tafakkur ixchamligi deganda muammoni hal qilishning dastlab tuzilgan
rejasi mazkur jarayonda masala echish shartini qanoatlantirmay qolsa,
nomutanosiblik hosil bo’lsa hech ikkilanmay elastik ravishda o’zgartirishlar
kiritishdan iborat fikr yuritish faoliyatini tasavvur qilmog’imiz shart. Fikrning
operativ jihatdan tezkorlik bilan o’zgartirishdan va to’g’ri yo’nalishga yo’llab
yuborishdan iborat tafakkur sifati uning ixchamligi deyiladi. Masalan, talaba
imtihonda avval g’oyani noto’g’ri yoritayotib, o’z-o’zicha birdaniga xatosini
anglab to’g’ri javob bera boshlashi kabilar. Demak, tafakkurning mazkur sifati
fikrlarni, axborotlarni tinglovchilarga xato va kamchiliklarsiz etkazib berish
garovidir.](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_37.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar
1 .James W.Kalat. Introduction to Psychology.10 edition. 2017. 324-326 p.
2 .James W.Kalat. Introduction to Psychology.10 edition. 2017. 324 p
3 . James W.Kalat. Introduction to Psychology.10 edition. 2017.326 p.
4 . James W.Kalat. Introduction to Psychology.10 edition. 2017.324-327 p.
5 .James W.Kalat. Introduction to Psychology.10 edition. 2017. 333 p.
6. James W.Kalat. Introduction to Psychology.10 edition. 2017. 324-326 p.
7 3.
David G Myers.—Psychology" 9 edition 2010. 406-407 p.
8 45.
James W.Kalat. Introduction to Psychology.10 edition. 2017. 46.
James W.Kalat.
Introduction to Psychology.10 edition. 2017. 324-326 p.
9 47.
David G Myers/'Psychology" 9 edition 2016. 437-439 p.
10 48.
David G Myers/'Psychology" 9 edition 2016. 437-439 p.
11 49.
David G Myers/'Psychology" 9 edition 2016. 437-439 p.](/data/documents/3a6a0aef-9ffd-47b3-bd33-1c85db48e66e/page_38.png)
Mavzu: Tafakkur vujudga kelishining biologik asoslari MUNDARIJA Kirish I bob. Tafakkur xususiyatlari va uning turlari 1.1.Tafakkur va uning xususiyatlari 1.2. Tafakkur turlari va ularning o’zaro bog’liqligi II. bob. Tafakkur vujudga kelishining biologik asoslari va psixologik nazariyalar va ularning ahamiyati 2.1. Tafakkur vujudga kelishining biologik asoslari 2.2. Tafakkur haqida psixologik nazariyalar va ularning ahamiyati Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati Kirish
Mavzuning dolzarbligi . Tafakkur — inson aqliy faoliyatining yuksak shakli; ob yektiv voqelikning ongda aks etish jarayoni. Tafakkur atrof muhitni,ʼ ijtimoiy hodisalarni, voqelikni bilish quroli, shuningdek, inson faoliyatini amalga oshirishning asosiy sharti sanaladi. U sezgi, idrok, tasavvurlarga qaraganda voqelikni to la va aniq aks ettiruvchi yuksak bilish jarayonidir. Tafakkur — inson ʻ miyasining alohida funksiyasi. Uning nerv fiziologik asosi birinchi va ikkinchi signal sistemalarining o zaro munosabatidan iborat. Tafakkur jarayonida insonda ʻ fikr, mulohaza, g oya, faraz kabilar vujudga keladi va ular shaxsning ongida ʻ tushunchalar, hukmlar, xulosalar shaklida ifodalanadi (qarang Ong). Tafakkur til va nutq bilan chambarchas bog liq ravishda namoyon bo ladi. Fikrlash faoliyati ʻ ʻ nutq shaklida namoyon bo ladi. Nutq aloqasi jarayonida insonning hissiy ʻ mushohada doirasi kengayib qolmay, orttirilgan tajriba boshqa kishilarga ham beriladi. Inson o zining Tafakkuri, nutqi hamda ongli xatti-harakati bilan boshqa ʻ mavjudotlardan ajralib turadi. U fikr yuritish faoliyatida o zida aks ettirgan, idrok ʻ qilgan, tasavvur etgan narsa va hodisalarning haqiqiyligini aniqlaydi, hosil qilingan hukmlar, tushunchalar, xulosalar chin yoki chin emasligini belgilab oladi. Inson T.i orqali voqelikni umumlashtirib, bevosita (bilvosita) aks ettiradi, narsa va hodisalar o rtasidagi eng muhim bog lanishlar, munosabatlar, xususiyatlarni anglab yetadi. ʻ ʻ Binobarin, inson muayyan qonun, qonuniyat va qoidalarga asoslangan holda ijtimoiy voqea va hodisalarning vujudga kelishi, rivojlanishi hamda oqibatini oldindan ko rish imkoniyatiga ega. ʻ Tafakkur ko pgina fan sohalari (falsafa, mantiq, jamiyatshunoslik, ped., ʻ fiziologiya, kibernetika, biol.)ning tadqiqot ob yekti hisoblanadi. Psixologiyada ʼ Tafakkur voqelikni umumlashtirish darajasiga, muammoni yechish vositasi xususiyatiga, holatlarning inson uchun yangiligi, shaxsning faollik ko rsatish ʻ darajasiga ko ra bir necha turlarga (ko rgazmali harakat, ko rgazmaliobrazli, ʻ ʻ ʻ amaliy, nazariy, ixtiyoriy, ixtiyorsiz, mavhum, ijodiy va h.k.) ajratib tadqiq qilinadi. Ijtimoiy hayotda, ta lim jarayoni va ishlab chiqarish.da odamlar ʼ o rtasidagi aloqa va munosabatlar ham Tafakkur yordamida namoyon bo ladi. ʻ ʻ Jamoada tanqidiy qarash, o zini o zi tanqid, baholash, tekshirish, o zini o zi ʻ ʻ ʻ ʻ
tekshirish, nazorat qilish, o zini o zi nazorat qilish, guruhiy mulohaza yuritishdanʻ ʻ iborat T. sifatlari vujudga keladi. Insonning inson tomonidan idrok kilinishi ham T. bilan uzviy aloqadadir. Ijodiy ishlar, kashfiyotlar, ixtirolar, takliflar T.ning mahsuli hisoblanadi. Psixologiya T.ning filogenetik (insoniyat paydo bo lishi davri), ʻ ontogenetik (kishi umri davomida) bilishga oid tarixiy jihatlarini ham o rganadi. ʻ Hozirgi zamon fanining juda ko p murakkab masalalari T.dagi mantiqiy ʻ jarayonlarni yanada chuqurroq o rganishni taqozo etmoqda ʻ Tafakkurning ikkinchi muhim belgisi voqelikni analizatorga bevosita ta’sir ko‘rsatmay, ko‘pchilik hollarda asboblar ko‘magida olingan qo‘shimcha belgilar yordamida anglanadiganlarni tushunish va namoyon qilish imkonini yaratuvchi vositali tarzda aks ettirish dir. Hodisalarning qonuniyatlari, ichki aloqalari bizning ongimizda hodisalarning tashqi belgilarida vositali tarzda namoyon bo‘lishi bilan inson ichki, barqaror o‘zaro aloqalarning belgilarini aniqlab oladi. Tafakkurning alohida muhim o‘ziga xos xususiyati – bu uning nutq bilan uzluksiz aloqasi. Tafakkur va nutqning bunday aloqasi, avvalambor, fikrlarning, hatto, nutq tovush shakliga ega bo‘lmagan holat, masalan, kar-soqov odamlarda ham nutq shakliga mujassamlashtirilishida o‘z ifodasini topadi. Biz doimo so‘zlar orqali fikr yuritamiz. Qisqartirilganlik, muxtasarlik, ixchamlilik xususiyatiga ega bo‘lgan yashirin, tovushsiz, ichki nutq insonning tafakkur mexanizmi bo‘lib hisoblanadi. Nutq tafakkur qurolidir. Ma’lum fikr so‘zlar bilan ifoda etilganida tafakkur jarayoni amalga oshiriladi. Fikrni so‘z bilan ifoda etish – ifodalash motivi (nutqiy maqsad), ichki nutq, fikrni tashqi tomondan nutqiy ifodalash kabi bosqichlaridan iborat bo‘lgan murakkab jarayon. T afakkur – bu narsalar mohiyatini ochib beruvchi g‘oyalar harakati. Uning natijasi obraz emas, balki ma’lum bir fikrdir . Tafakkur – bu kiritilgan yo‘nalishli- tadqiqiy, qayta o‘zgarishli va bilish xususiyatiga ega bo‘lgan harakatlar va muolajalar tizimini taxminlovchi alohida turga ega bo‘lgan nazariy va amaliy faoliyat .
Tafakkur moddiy olam qonuniyatlari, tabiat va ijtimoiy-tarixiy hayotdagi sababiy-oqibat aloqalari, insonlar psixikasi qonuniyatlarini tushunish imkonini beradi . Aqliy faoliyat natijalarini qo‘llash sohasi bo‘lgan amaliyot tafakkur faoliyatining manbai bo‘lib xizmat qiladi . Tafakkur psixik faoliyat sifatida miyaning vazifasi hisoblanadi . Oddiy psixik jarayonlar, masalan, sezgilar uchun asos vazifasini o‘taydigan yuqoriroq darajadagi miya jarayonlari tafakkurning fiziologik asosini tashkil etadi . Lekin hozirda tafakkur jarayonini ta’minlovchi barcha fiziologik tuzilmalarning o‘zaro ta’sir etish tartibi va ahamiyati haqida aniq fikr mavjud emas. Tafakkur faoliyatida miya peshona qismlari alohida ahamiyatga ega ekanligi shubhasizdir . Bundan tashqari , bosh miya po‘stlog‘ining tafakkurni gnostik ( bilish ) vazifasi bilan ta’minlovchi doirasi, shuningdek, tafakkur jarayonini ta’minlovchi miya nutq markazlari ham katta ahamiyatga ega . Kurs ishining maqsadi: Tafakkur vujudga kelishining biologik asoslari ni o’rganish. Kurs ishining vazifalari: - Tafakkur vujudga kelishini nazariy o’rganish; - Olimlarning mavzuga oid fikrlari va uning tahlili; - Mavzuning amaliy ahamiyatini o’rganish va diagnostika qilish; - Xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishining predmeti: Tafakkurni vujudga kelishi jarayonlari Kurs ishining obyekti: Biz tajriba o’tkazish uchun Toshkent shahar Uchtepa tumani INDIVID nodavlat talim muassasi 6-7-sinf o’uvchilarini tanlab oldin. Kurs ishini nazariy ahamiyati : Psixologiyada ixtiyoriy va irodaviy regulyatsiya munosabatiga nisbatan turlicha nuqtai nazar mavjud bo’lib, bu ikki hodisaning nazariy tahlil emasligiga bog’liq. Faoliyat motivatsiyasi bilan iroda regulyatsiyasining o’zaro munosabatini tushunishda ham aniqlik yetishmaydi. Ma’lumki, insonning irodaviy zo’r berishida iroda regulyatsiyasiga qobillik, uquv
namoyon bo’ladi. Biroq to hozirgacha irodaviy zo’r berishning psixologik mexanizmlari to’g’risida umumiyat tomonidan tan olingan tasavvur mavjud emas. Iroda regulyatsiyasini eksperimental o’rganilishiga qaramasdan, uni rivojlanish darajasini va shaxsning ba’zi bir irodaviy sifatlarini diagnostika qilishda ayrim uslubiy xususiyatli muammolar saqlanib kelmoqda. Bu borada olimlarning fikrlarini inobatga olgan holda m ana shu va mavzuga oid shu kabi muammolarni o’rgangish, unga yeshim izlash hamda shaxsning irodaviy sohasi mavzusini nazariy materiallar bilan to’ldirish zarurligi ko’rsatib o’tishimiz mumkin. Kurs ishini amaliy ahamiyati: Shuni ta’kidlash joizki, iroda to’g’risida e’lon qilingan ishlarning miqdori kamayayotganligi mavzu dolzarbligiga negiz sifatida xizmat qilishi mumkin. Agarda, psixologiyaning boshqa kategoriyalari bilan iroda qiyoslansa, tadqiqotning nazariy, eksperimental, tatbiqiy jihatlari yuzasidan orqada qolayotganligi namoyon bo’lmoqda. SHuning uchun XX-XXI asr psixologiyasining metodologiyasi, fenomenologiyasi, tushunchaviy (definitsiya) apparati orasida iroda kategoriyasi kamtarona o’rinda ekanligi uni tadqiq qilish, shuningdek, yangi jabhalari, mexanizmlari va qonuniyatlarini ochish kerakligini taqozo etadi. Nazariy va amaliy ma’lumotlar psixologik nuqtai nazaridan tahlil qilinishicha, hozirgi zamon psixologiyasida iroda muammosi ikki variantda tadqiq qilinmoqda. Birinchi variant o’z ichiga determinlashuv an’anaviy masalalarni qamrab oladi. Ikkinchi variant esa muammoni o’zini o’zi boshqaruv sifatida o’rganishni talab etadi. Yuzaga kelgan bunday vaziyat iroda tushunchasi mazmunini bir ma’noli tarkiblarga ajratishda, uni boshqa atamalar bilan munosabatini aniqlashda qiyinchiliklarni tug’diradi. Kurs ishining tuzulishi: mazkur kurs ishi 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa, tavsiya, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat. 1.1.Tafakkur va uning xususiyatlari Inson atrof-olam (narsa, hodisalar, insonlarni) va o‘zini turli xil faoliyatlarni bajarish va bu ob’ektlarga ta’sir ko‘rsatgan holda ma’lum bir ijtimoiy va shaxsiy