logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. TASHKILOTLARDA MODDIY ASHYOLAR BO‘LIMINI BOSHQARISH VA MONITORING QILISHNING AVTOMATLASHTIRILGAN TIZIMINI YARATISH

TASHKILOTLARDA MODDIY ASHYOLAR BO‘LIMINI BOSHQARISH VA MONITORING QILISHNING AVTOMATLASHTIRILGAN TIZIMINI YARATISH

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

784.8583984375 KB
Ko'chirib olish
TASHKILOTLARDA MODDIY ASHYOLAR BO‘LIMINI BOSHQARISH VA MONITORING QILISHNING AVTOMATLASHTIRILGAN TIZIMINI YARATISH MUNDARIJA Kirish . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 I bob . Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarinining nazariy asoslari …………………………………………………………. 7 1. Axborot tizimida ma’lumotlar bazasining asosiy tushunchalari…………………………………………………….. 7 2. Axborot tizimida ma’lumotlar bazasini loyihalash ……........….. 11 3. Ma’lumotlarning modellari va ma`lumotlar bazasini yaratish tizimlari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ………………… 17 4. I-bob bo‘yicha xulosalar……………………………………….. 20 I I bob. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimini loyihalash . ……………. . . . . . …. 21 1. Ma’lumotlar bazasini yaratish tizimlari . . . . . . . . . . . . . . . . . . …. 21 2. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimining ma’lumotlar modeli ………………. 31 3. 4. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimining ma’lumotlar bazasini loyihalash … . . . 30 II-bob bo‘yicha xulosalar……………………………………….. 33 I II bob. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimi ning tav f sifi …………………………. 34 1. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimi ning tuzilmasi . ……………………………… 34 2. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimi hamda uning tafsifi . . . . . . ….............. 36 3. III-bob bo‘yicha xulosalar……………………………………….. 42 Xulosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Adabiyotlar ro‘yxati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Ilovalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 1 KIRIS H Dissertatsiya ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-son Farmoni bilan tasdiqlangan 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasi mamlakatning davlat va jamiyat rivojlanishi istiqbolini strategik rejalashtirish tizimiga sifat jihatdan yangi yondashuvlarni boshlab berdi [1] . Unda belgilangan vazifalar sirasida ta’lim va fan sohasini rivojlantirish ham aloxida ko‘zda tutilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-son Farmoni ijrosini ta’minlash maqsadida oliy ta’lim tizimidagi boshqaruv jarayonlarni elektron hisoblash mashinalari yordamida avtomatlashtirish usullarini yaratish bugungi kunni asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi[1]. Jamiyatning barcha sohalari jadallik bilan rivojlanayotgan bir vaqtda axborot texnologiyalari ham barcha sohalarga jadallik bilan kirib bormoqda. Bugungi kunda ma’lumotlar oqimining ko‘pligi tufayli ularni qisqa vaqt ichida qayta ishlash muommosi ham ortib bormoqda. Ma’lumotlar oqimining ko‘pligi tufayli ularni qisqa vaqt ichida qayta ishlash uchun ma’lum bir sohaga oid muammoni hal qiladigan avtomatlashtirilgan tizimlar yaratish ta’lab etiladi[3]. Ushbu masalalarning dolzarbligi xususida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 21 martdagi “Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yanada joriy etish va rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g’risida”gi PQ-1730 sonli qarori, hamda “O‘zbekiston Respublikasida “Elektron ta’lim milliy tarmog’ini yaratish” investitsion loyihasini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g’risida”gi PQ-1740 sonli qarori va me’yoriy hujjatlarda alohida ta’kidlab o‘tilgan. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarda boshqaruv tizimlarini sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha jahon andozalari darajasiga ko‘tarish, zamonaviy axborot texnologiyalarini yurtimizda keng joriy etish uslubini yaratish dolzarb masalalardan hisoblanadi. Hozirgi globallashuv jarayonida boshqaruv 2 jarayonlariga avtomatlashtirilgan intellektual tizimlarni joriy qilish asosida ish samaradorligini oshirish mumkin. Zamonaviy axborotlar sistemasi, ma’lumotlar integrasiyasi konsepsiyasiga asoslangan katta xajmdagi ma’lumotlarni saqlash bilan tavsiflanadi va ko‘p sonli foydalanuvchilarning turli xildagi talablariga javob berishi kerak bo‘ladi. Axborot tizimi va axborot texnologiyasining avtomatlashtirilgan elementlarini qo‘llash va avtomatlashtirish asosida yangi axborot texnologiyasini yaratish avtomatlashtirish sistemalarini loyihalashtiruvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Yuqorida belgilangan vazifalardan kelib chiqib tashkilotlar ish faoliyatini avtomatlashtirish, tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilishning avtomatlashtirish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Ushbu bitiruv ishin ing maqsadi tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilishning avtomatlashtirilgan tizimini yaratish hisoblanadi. Tadqiqot obyekti va predmetining belgilanishi: Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish jarayonini avtomatlashtirish ob’yekti, bo‘lim ish faoliyatini avtomatik tarzda boshqarishni tashkil etish model hamda algoritmlari tadqiqot predmeti hisoblanadi. Tadqiqot maqsadi: Ishning maqsadi tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilishni avtomatlashtirilgan tizimining algoritmi, modeli va ma’lumotlar bazasini yaratishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: Ishning maqsadini amalga oshirish uchun quyidagi vazifalarni bajarish lozim: - boshqaruv jarayonlarini avtomatlashtirish mexanizmlarining model hamda algoritmlarini nazariy jihatdan tahlil qilish; - tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilishni ng avtomatlashtirilgan tizimi ma’lumotlar bazasini loyihalash; - tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilishni ng avtomatlashtirilgan tizimi ni loyihalash. 3 - tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilishni ng avtomatlashtirilgan tizimi ni ishlab chiqishdan iborat. Mavzu bo‘yicha qisqacha adabiyotlar tahlili: Ma’lumotlar bazasining tarkibiy qismlarini, ma’lumotlarning infologik va datalogik modellari bilan ishlash, ma’lumotlar bazasining fayl tizimini yaratish, ma’lumotlar bazasiga so‘rovlar bilan ishlov berish quyidagi asosiy adabiyotlardan tahlil qilib o‘rganildi: 1. Atkinson, Leon. A92 MySQL. Biblioteka professionala.: Per. s angl. — M.: Izdatelskiy dom "Vilyame", 2002. — 624 s.: 2. T. Konolli, K. Begg "Bazы dannыx: proektirovanie, realizatsiya i soprovojdenie" , Dialektika 2000 . 3. “Professional PHP Programming” Published by Wrox Press Ltd., USA. Web ilovali axborot tizimlarini yaratishda asosan Marxvida I.V. "Sozdanie Web-stranits: HTML, CSS, JavaScript" Minsk OOO "Novoe znanie", 2002 -352 s. adabiyotlar i dan foydalanildi. Tadqiqotda qo‘llanilgan uslublarning qisqacha tavsifi: - ma’lumotlar bazalarini loyihalashda relyasion algebra va tarmoq texnologiyalaridan foydalanildi; - dastur client-server (mijoz-server) texnologiyasi asosida ishlab chiqildi; - ma’lumotlarni himoyalashda identifikasiyalash usulidan foydalanildi; - dastur foydalanuvchilarini guruhlarga ajratish va dasturdan foydalanish uchun avtorizatsiya tizimini qo‘llash texnologi yas idan foydalanildi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati: Dissertatsiya ishini bajarish natijasida yaratilgan ma’lumotlar bazasiga ko‘ra tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish bo‘yicha ma’lumotlarni yagona algoritm asosida qayta ishlashni amalga oshiruvchi dasturiy ta’minot yaratish muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilishning avtomatlashtirilgan tizimini ishlab chiqishda foydalanilgan model hamda algoritmlar ilmiy ahamiyat kasb etadi. 4 Tadqiqotning ilmiy yangiligi: tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilishning avtomatlashtirilgan tizimi ma’lumotlar bazasini infologik va datalogik modellari ishlab chiqildi; tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilishning avtomatlashtirilgan tizimi ni tuzilmaviy sxemasi va dasturiy majmuasi ishlab chiqildi. Bitiruv ishining tarkibining qisqacha tavsifi: Dissertatsiya ishi, kirish qismi, 3 ta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati iborat. I- bob. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarinining nazariy asoslari . Mazkur bobda avtomatlashtirilgan axborot tizimlarinining nazariy asoslari bo‘yicha ma’lumotlar bazasining asosiy tushunchalari, uni loyihalash jarayoni, yaratish usullari, avtomatlashtirilgan tizimlarning afzalliklari, tahrirlash uchun amaliy dastur ishlab chiqish vositasilari bayon etilgan. I I -bob. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimini loyihalash . Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimi ma’lumotlar bazasini loyixalash , ma’lumotlar bazasining infologik va datalogik modellarini ishlab chiqish hamda axborot tizimining modullari keltirilgan . I II -bob. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimi ning tav f sifi . Mazkur bobda tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilishni dasturiy ta’minotining tavsifi , ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish, dasturiy ta’minotning mantiqiy strukturasi, dasturiy ta’minotning fizik jihatdan yaratilishi, dastur yordamida moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilishni amalga oshirish jarayoni keltirilgan. 5 I-BOB. AVTOMATLASHTIRILGAN AXBOROT TIZIMLARININING NAZARIY ASOSLARI 1.1 Axborot tizimida ma’lumotlar bazasining asosiy tushunchalari Axborot tizimi – axborotni to‘plash, saqlash, izlash, unga ishlov berish hamda undan foydalanish imkonini beradigan, tashkiliy jihatdan tartibga solingan jami axborot resurslari, axborot texnologiyalari va aloqa vositalari. Axborot tizimini ishlab chiqishdan maqsad – tashkiliy loyihalashtirish, tеxnologik va hokazo jihatlarini hisobga olgan holda tizim faoliyatining samaradorligini oshirishdir. Axborot tizimlari quyidagi xossalar bilan xarakterlanadi:  har qanday axborot tizimi, tizimni tashkil etishning umumiy prinsipi asosida tahlil qilinadi va boshqariladi ;  Axborot tizimi dinamik ko‘rinishga ega bo‘lib, rivojlanuvchi tizim hisoblanadi ;  Axborot tizimining mahsuloti ham axborot hisoblanadi ;  Axborot tizimini odam-kompyuter tizimi ko‘rinishida tasavvur qilish lozim ;  Matematik metod va intellektual tizimlarni qo‘llab, boshqarishning optimal variantlarini olish.  Tizimni avtomatlashtirish natijasida ishchilarning vazifalarini yengillashtirish.  Eng to‘g‘ri axborotga ega bo‘lish.  Axborotlarni qog‘ozda emas balki magnit yoki optik disklarda saqlash  Mahsulot ishlab chiqarish sarf harajatlarnini kamaytirish.  Foydalanuvchilar uchun qulayliklar yaratish. “Ma’lumotlar bazasi” tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli ko‘rinishlarda foydalanish juda qiyin edi. Dastur tuzuvchilar ma’lumotlarini shunday tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina o‘rinli bo‘lardi. Har bir yangi masalani hal qilishda ma’lumotlar 6 qaytadan tashkil qilinar va bu hol yaratilgan dasturlardan foydalanishni qiyinlashtirar edi. Har qanday axborot tizimining maqsadi real muhit ob’ektlari haqidagi ma’lumotlarga ishlov berishdan iborat. Keng ma’noda ma’lumotlar bazasi - bu qandaydir bir predmet sohasidagi real muhitning aniq ob’ektlari haqidagi ma’lumotlar to‘plamidir. Predmet sohasi deganda avtomatlashtirilgan boshqarishni tashkil qilish uchun o‘rganilayotgan real muhitning ma’lum bir qismi tushiniladi. [3-4] M a’lumotlar bazasini yaratishda ikkita muhim shartni hisobga ol ish zarur: Birinchidan, ma’lumotlar turi, ko‘rinishi, ularni qo‘llaydigan dasturlarga bog’li q bo‘lmasligi lozim, ya’ni ma ’ lumotlar bazasi ga yangi ma’lumotlarni kiritganda yoki ma’lumotlar turini o‘zgartirganda, dastur larni o‘zgartirish talab etilmasligi kerak . Ikkinchidan, m a ’ lumotlar bazasid a n kerakli ma’lumotni o lish yoki izlash uchun biror dastur tuzishga hojat qolmasin. Shuning uchun ham m a ’ lumotlar bazasi ni tashkil etishda ma’lum qonun va qoidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon “axborot” so‘zini “ma’lumot” so‘zidan farqlaymiz, ya’ni axborot so‘zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma’lumot deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hodisa sifatlarini nazarda tutamiz. Tizilmalashtirish – bu ma’lumotlarni tasvirlash usullari haqidagi kelishuvni kiritishdir. Agar ma’lumotlarni tasvirlash usuli haqida kelishuv bo‘lmasa, u holda ular tizilmalashtirilmagan deyiladi. Tizilmalashtirilmagan ma’lumotlarga misol sifatida matn fayliga yozilgan ma’lumotlarni ko‘rsatish mumkin. Tizilmalashtirilmagan holda saqlanayotgan ma’lumotlardan zarur bo‘lganini qidirib topish ancha murakkab, uni tartiblashni esa deyarli bajarib bo‘lmaydi . Ma’lumotlar bazasining zamonaviy texnologiyasida ma’lumotlar bazasini yaratish, uni dolzarb holatda yuritishni va foydalanuvchilarga undan axborot olishini ta’minlovchi maxsus dasturiy vosita, ya’ni ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi yordami bilan markazlashtirilgan holda amalga oshirishni nazarda tut ilad i. Ma’lumotlar bazasi – EHM xotirasi g a yozilgan ma’lum bir strukturaga ega o‘zaro bog’langan va tartiblangan ma’lumotlar majmuasi bo‘lib, u biror bir 7 ob’ektning x ususiyatini, holatini yoki ob’ektlar o‘rtasidagi munosabatni ma’lum ma’noda ifodalaydi. Ma’lumotlar bazasi foydalanuvchiga strukturalashtirilgan ma’lumotlarni saqlash va ishlatishda optimal qulaylikni yaratib beradi. Ma’lumki ma’lumotlarni kiritish va ularni qayta ishlash jarayoni katta hajmdagi ish bo‘lib, ko‘p mehnat va vaqt talab qiladi. Ma’lumotlar bazasi bilan ishlashda undagi ma’lumotlarning aniq bir strukturaga ega bo‘lishi foydalanuvchiga ma’lumotlarni kiritish va qayta ishlash jarayonida undagi ma’lumotlarni tartiblashtirish va kerakli ma’lumotlarni izlash va tez ajratib olish kabi qulayliklarni tug’diradi. Bugungi kunda turli ko‘rinishdagi ma’lumotlardan zamonaviy kompyuterlarda foydalanish va ularni qayta ishlash masalasi hal qilindi. Kompyuterlarda saqlanadigan Ma’lumotlar bazasi maxsus formatga ega bo‘lgan muayyan tuzilmali fayl bo‘lib, undagi ma’lumotlar o‘zaro bog’langan va tartiblangandir [5]. Ma’lumotlarni strukturalashtirish – bu shunchaki ma’lumotlarni tasvirlashda qandaydir moslikni kiritish usulidir. Odatda ma’lumotlar bazasi ma’lum bir ob’ekt sohasini ifodalaydi va uning ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi, ularni saqlaydi va foydalanuvchiga ma’lumotlarni qayta ishlashda undan foydalanish imkonini yaratib beradi. Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon , yozuv , fayl ( jadval ) kabi elementlar bilan bog’liq holda o‘rganiladi. Keng ma’noda ma’lumotlar bazasi deganda real dunyoning aniq ob’ektlari haqidagi ma’lumotlar to‘plamini tushinish mumkin. Ma’lumotlar hajmi oshib borishi bilan ma’lumotlar bilan ishlash masalalarini hal etish murakkablashadi. Yuzaga kelgan muammo ob’ekt va ma’lumotlarni strukturalash, ya’ni tizimga solish yo‘li bilan hal qilinadi. Ob’yekt – bu mavjud va farqlanishi mumkin bo‘lgan narsadir. Ob’ektlarga tegishli bo‘lgan ma’lumotlar to‘plami ma’lumotlar bazasi bo‘la oladi. Masalan, xar bir oliy ta’lim muassasasi – bu ob’ektlar bo‘lsa, ulardagi talabalar haqidagi ma’lumotlar to‘plami ma’lumotlar bazasiga misol bo‘la oladi. Ma’lumotlar bazasini yaratish va uni dolzarb holatda saqlab turishni amalga oshiradigan, shuningdek, turli foydalanuvchilarning ma’lumotlar bazasida 8 saqlanayotgan axborotlardan o‘z maqsadlari uchun foydalanish imkoniyatlarini ta’minlaydigan dasturlar majmui ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) deb ataladi. Ma’lumotlar bazasida barcha ma’lumotlar bilan bajariladigan amallar ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi boshqaruvi ostida avtomatik tarzda amalga oshiriladi. Ma’lumotlar bazasining ishlashi ma’lumotlar bazasi ma’muri deb ataladigan mutaxassis yoki mutaxassislar jamoasi tomonidan ta’minlanadi. Ma’lumotlar bazasida saqlanayotgan ma’lumotlardan turli foydalanuvchilarning foydalanish imkoniyati ma’lumotlar bazasini tavsiflovchi va saqlovchi dasturlarni foydalanuvchilarning amaliy dasturlaridan ajratish yo‘li bilan ta’minlanadi. Tizim va foydalanuvchilarning dasturlari o‘rtasidagi aloqa ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi tarkibiga kiradigan maxsus bog’lovchi qo‘shimcha dastur bloklari yordamida amalga oshiriladi. Qo‘shimcha dasturlar foydalanuvchiga ma’lumotlar bazasidagi ko‘plab ma’lumotlar orasidan uning masalasini hal qilish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotni ajratib beradi. Ma’lumotlar bazasida saqlanayotgan va bu foydalanuvchini qiziqtirmaydigan boshqa ma’lumotlar uning uchun “ko‘rinmas” bo‘lib turadi. Foydalanuvchilarning dasturlari shunday tashkil etilganligi tufayli ma’lumotlar bazasining texnik ta’minotidagi o‘zgarishlarga bog’liq bo‘lmaydi, ya’ni mustaqil bo‘ladi. O‘zgarishlar yuzaga kelgan taqdirda esa, ma’lumotlar bazasi ma’muri qo‘shimcha bloklarga zarur o‘zgartirishlarni kiritadi, foydalanuvchilarning dasturlari esa o‘zgarishsiz qoladi. Ma’lumotlar bazasi muayyan qonun-qoidalarga muvofiq tuziladi va bir qator talablarga javob berishi zarur bo‘lib, ulardan asosiylari quyidagilardan iborat. - Ma’lumotlarning ortiqcha takrorlanmasligi (eng kam ortiqchalik). Ma’lumotlarning har bir elementi ma’lumotlar bazasi ga bir marta kiritiladi va u yerda yagona nusxada saqlanadi. - Dolzarblashtirish imkoniyati. Ma’lumotlar bazasida saqlanayotgan ma’lumotlar eskirishi mumkin, bunda yangi ma’lumotlarni kiritish zaruriyati tug’iladi. Ma’lumotlarning tuzilishi yangi ma’lumotlarni kiritish va eskirganlarini chiqarib 9 tashlash, shuningdek saqlanayotgan ma’lumotlarga o‘zgartirish kiritish imkonini berishi zarur. - Ma’lumotlarning butunligini ta’minlash. Tizimda foydalanuvchilarning ehtiyotsiz harakatlari oqibatida tasodifiy xatoliklar yuz berishi mumkin. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi bunday holatlarda ma’lumotlarning yo‘qolib ketmasligini va buzilgan ma’lumotlarni qayta tiklash imkoniyatini ta’minlashi zarur; - Q idiruvning yuqori tezligi ; - X avfsizlik va mahfiylik. Foydalanuvchilar faqat o ‘ z lar i ga tegishli ma’lumotlar bilangina ishlashlari zarur. Boshqa ma’lumotlardan foydalanish ular uchun cheklangan bo‘lishi kerak. Tizimda saqlanayotgan ma’lumotlardan bunga tegishli huquqi bo‘lmagan shaxslar foydalanmasliklari zarur. M a ’ lumotlar bazasini boshqarish tizimi odatda , foydalanuvchilarni identifikasiyalash vositalariga ega bo‘ladi, bundan tashqari , ma h fiy axborotlarni saqlovchi ma ’ lumotlar bazasi uchun ma h fiylikni ta’minlashning maxsus vositalari ishlab chiqiladi[6]; - T urli foydalanuvchilarning har xil so‘rovlarini ta’minlash imkoniyati. Bu ma’lumotlar bazasi uchun asosiy talab hisoblanadi ; Hozirgi vaqtda tayyor universal ma ’ lumotlar bazasini boshqarish tizim lar i yaratilgan bo‘lib, ularni muayyan axborot tizimlarini loyihalashda asos sifatida olish mumkin. 1. 2. Axborot tizimida m a’ lumotl a r b a z a sini loyih a l ash Ma’lumotlar bazalarini ishlab chiqishda 2 xil usuldan foydalanish mumkin. Birinchi usulda, avval asosiy masalalar aniqlanib, ularni hal qilish uchun baza yaratiladi, hamda masalaning ma’lumotlarga bo‘lgan ehtiyoji aniqlanadi. Ikkinchi usulda, muammo sohasining namunaviy (tipik) ob’ektlari birdaniga o‘rnatiladi. Bu yerda eng optimal usul - ikkala usulni birgalikda ishlatishdir. Ma’lumotlar bazalarini loyihalashtirish jarayoni ikki bosqichga bo‘linadi. Muammo sohasining ma’lumotlarining axborot-mantiqiy modelini ishlab chiqish va ma’lumotlar bazasining mantiqiy tuzilishini aniqlash. Axborot - mantiqiy model muammo sohasini axborot ob’ektlarining majmui va ular orasidagi tuzilmaviy 10 aloqalar ko‘rinishida aks ettiruvchi ma’lumotlar modelidir. Muammo sohasi ma’lumotlariniig axborot-mantiqiy modelini ishlab chiqish muammo sohasini tekshirish natijasida olingan tavsifga asoslanadi (1.1-rasm). 1.1- rasm. Axborot tizimida m a’lumotlar bazasini loyihalash bosqichlari Muammo sohasining infologik modeli asosida kontseptual (mantiqiy), ichki (jismoniy) va tashqi modellar tuziladi. Ma’lumotlar bazasining mantiqiy tuzilishi – ob’ektga tegishli bo‘lgan axborotlarning ma’lumotlar bazasida joylanishini ifodalaydi. Hosil bo‘lgan ma’lumotlar bazasining mantiqiy bog’lanish modeli ikkinchi bosqichining natijasi hisoblanadi. Bu modelda uch turli axborot ifodalanadi: ob’ekt to‘g’risidagi xabarlar, ularning xususiyati va o‘zaro munosabatlari. Xar bir ob’ekt modeli yozuv turlari orqali ko‘rsatiladi. Ularning xususiyatlari — yozuv maydonlari orqali ifodalanadi, munosabatlar esa yozuv va maydon turlari o‘rtasidagi aloqalar yordamida tasvirlanadi. Bunday model ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining mohiyatiga bog’liq bo‘lmaydi, ya’ni axborotning ma’nosiga bog’liq bo‘lmagan holda ularni ifodalash usuli va aloqasini ta’minlaydi. Mantiqiy modelni rasmli va jadvalli usullar yordamida ifodalash mumkin. Rasmli usulda ma’lumotlar o‘rtasidagi bog’lanish grafiklar yordamida tasvirlanadi. 11Ma’lumotlar bazasini loyihalashМаnt i q i y l оy i hа l аsh J i sмоn i y (f izi k) l оy i hа l аsh Ilovali ifodalash Bunda grafikning uchlari yozuvlarni ifodalaydi, qirralari esa yozuvlar o‘rtasidagi aloqalarni ko‘rsatadi. Jadvalli usulda ob’ekt to‘g’risidagi ma’lumotlar bir yoki bir nechta ustundan iborat bo‘lgan jadvallar orqali ifodalanadi. Hozirgi vaqtda mantiqiy modellarning pog’onali (ierarxik), tarmoqli va relyatsion turlaridan foydalanilmoqda. Pog’onali model rasmli usul asosida tashkil qilinadi. Bunda ma’lumot yozuvlari grafikning uchlarini ifodalaydi va xar bir yozuv oldingi pog’ona uchlariga bog’langan bo‘ladi. Bunday tuzilishdagi ma’lumotlar bazasidan tegishli axborotlar hamma vaqt bitta yunalish bo‘yicha qidiriladi va uning joylashgan o‘rni to‘liq ko‘rsatiladi[6]. Tarmo ql i modelda tegishli axbor ot lar bir nechta yunalish b o‘ yicha olinishi mumkin. Tarmo ql i model ierarxik modelning kengayishi hisob lanadi. Bu modelning asoschisi - Ch.Baxman. Tarmo ql i modelga asoslangan ma’lumotlar bazasi - Integrated Database Menegement System (IDMS) Cullinet Software Inc. kompaniyasi tomonidan 70-yillarda ishlab chi qi lgan. Ierarxik va po g’ onali ma’lumotlar bazasining afzal l igi - ularning tezkorligidir. Shaxsiy E H Mlar nin g paydo b o‘ lishi relyatsion modellarning keng tar qa lishiga sababchi b o‘ ldi. Relyatsion model jadvalli usul asosida tashkil qi linadi. Bunda tegishli ma’lumotlar jadvalning ustun va q atorlarida joylashadi. Ustunlar ma’lumotning maydonlarini , q atorlar esa yozuvlarni ifodalaydi. Bir ustunda ma’lum so h aga tegishli b o‘ lgan bir q ancha ma’lumotlar k o‘ rsatiladi. Ustun va q ator o‘ rtasidagi bo g’ lanish munosabat deb atala d i. H ar bir ustun, q ator va mun osa b a t o‘ z nomiga ega b o‘ ladi [3]. Relyatsion modeldagi munosabatlar q uyidagi talablar or q ali h osil q ilinadi:  ustun va q a t or kesishgan yerda joylashgan ma ’l umot element h isoblanadi;  munosabatlarda ikkita bir xil q ator b o‘ lmaydi;  ustun va q atorlarning tartibli joylashishi va nomlanishi majburiy emas. Ma’lumotlar bazasini tashuvchilarda hosil qilish bos qi chi fizik tuzilishni tashkil etadi. Fizik tuzilishi tash q i xotiralarda ma’lumotlarni joy l ashtirish vositalaridan iborat b o‘ lib, uning natijasida ichki model h osil q ilinadi. 12 Ichki model ma’lumotni n ig mantiqiy modelini tashuvchilarda aks ettiradi va yozuvlarning joylashishi, aloqasi va tanlab olinishini ko‘rsatadi. Ichki model ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi orqali hosil qilinadi va unga quyidagi talablar qo‘yiladi:  ma’lumotlarning ma n ti q iy tuz il ishini sa ql ash;  tash q i xotiradan maksimal foydalanish;  m a’lumotlar bazasi ni yuritish h arajatlarini kamaytirish;  ma’lum ot larni qidirish va tanlash jarayonlarining tezkorli gi ni oshirsh va bosh q alar. Umumiy holda ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimlari ikki xil guru h ga ajratiladi: 1. Professional yoki sanoat ma’lumotlar bazasini boshqarish tizim lari. Bu guruhga quyidagi ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari kiradi: Oracle , DB2 , Sybase , Informix , Ingres , Progress . 2. Shaxsiy ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi. Bu guruhga FoxBase/FoxPRO , Clipper , R:base , Paladox , Approachva, MS Access kiradi. Ma’lumotlar bazasi boshqarish tizimlari arxitekturasi: 1. Foydalanuvchi interfes bloki. Bunga dasturlash tillarida ma’lumotlar bazasiga murojaat qilish vositalari yordamida tuzilgan dasturiy ta’minotlar kiradi: jadvallar, formalar, hisobotlar va boshqalar. 2. Ma’lumotlar bazasi. Bu blokda ma’lumotlar jadvallarining fayllari saqlanadi. 3. M a’lumotlar bazasi protsessori. Ma’lumotlarning tarmoqli ishlab chiqarishning turli tamoyillari mavjud: “fayl-server” va “mijoz- server”. “fayl-server” (FS- model) tamoyili tarmoq operatsion tizimi yadrosi hamda markazlangan holda saqlanuvchi fayllar joylashgan va “fayl-server” uchun ajratilgan kompyuterga mo‘ljallangan. Boshqa kompyuterlarda esa amaliy dasturlar va ma’lumotlar bazasi protsessorining nusxasi joylashtiriladi. So‘ralgan ma’lumotlar “fayl-server”dan boshqa kompyuterlarga o‘tkaziladi va ular ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi vositalari bilan qayta ishlanadi[5-6]. 13 “mijoz-server” tamoyili bo‘yicha ma’lumotlarni ishlab chiqish vazifasi mijoz-kompyuter (dastur) va server-kompyuter (dastur) o‘rtasida taqsimlanadi. Ma’lumotlarni qayta ishlashni mijoz so‘raydi va u tarmoq bo‘ylab ma’lumotlar bazasi serveriga uzatiladi. So‘rov o‘sha yerda qidiriladi. “mijoz-server” tamoyili uchun xos xususiyat - bu ma’lumotlar bazasidan so‘rov uchun SQL ( Structured Query Language ) dasturlash tilidan foydalanish (1.2-rasm , 1.3 rasm ).[2-16] F ayl – server modeli 1. 2 -rasm. «fayl-server» texnologiyasi Mijoz –server modeli 1.3-rasm. «mijoz-server» texnologiyasi Markaziy boshqariladigan tarmoqlarda (ularni ko‘pincha ajratilgan server deb atashadi.) kompyuterlardan (Serverlardan) bittasi barcha ishchi stansiyalarni ishlatishi uchun mo‘ljallangan jarayonlarni amalga oshiradi, ishchi stansiyalarining o‘zaro harakatini va boshqa bir qator server vazifalarini bajaradi. Ma’lumotlarni 14 qayta ishlash jarayonida mijoz u yoki bu jarayonlarni: faylni o‘qish, qiymatlar bazasidan ma’lumotlarni qidirish, faylni bosish va h.k bajarish uchun serverga so‘rovni shaklantirish mumkin. Server mijozdan kelgan so‘rovni bajaradi. So‘rovni bajarish natijalari mijozga uzatiladi. Server umimiy faoydalaniladigan ma’lumotlarning saqlanishini ta’minlaydi, bu ma’lumotlarga murojat qilishni tashkil etadi va ma’lumotlarni mijozga uzatadi. Mijoz olingan ma’lumotlarni qayta ishlaydi va qayta ishlash natijalarini foydalanuvchi uchun qulay ko‘rinishda tasvirlaydi. Ma’lumotlarni qayta ishlash serverda ham bajarilishi mumkin. Serverni faqat ma’lumotlarni tashkil etish, saqlash va mijozlarga kerakli ma’lumotlarni berish jarayonlarini bajaradigan tizimlar “File Server” tizimi nomiga ega: Serverda saqlash bilan bir qatorda ma’lumotlarni mazmunli qayta ishlash ham bajariladigan tizimlarni esa “Mijoz - Server” tizimlari deb atash qabul qilingan. Yani ”mijoz server” tizimida server aktiv rol o‘ynaydi: u so‘rovga butun faylni oddiygina berib qolmasdan, balki ma’lumotlarni oldindan qayta ishlash va mijozga, yoki masalaning echilgan natijalarini, yoki faylning, aynan mojozni qiziqtirgan va mijoz uchun tasvirlash qulay bo‘lgan tanlab olingan yozuvlarni berishi mumkin. Bunday tehnologiya boshqa hamma narsalardan tashqari tarmoq aloqa kanallarining kam yuklanishiga imkon beradi. “File Server” texnologiyasi bo‘yicha ishlaydigan serverni fayl-server, “mizoj server” texnologiyasi bo‘yicha ishlaydigan severni esa ilova – server deb ataladi. Ajratilgan serverli lokal hisoblash tarmoqlarining afzalliklari: - Ishchi stansiyalarning sonini cheklashning yuqligi; - Bir darajali tarmoqlarga nisbatan boshqarishning oddiyligi; - Yuqori tezlik; - Ma’lumotlarini himoya qilishning ishonchli tizimi; Ajratilgan serverli lokal hisoblash tarmoqlarining kamchiliklari: - Bitta yoki bir nechta kompyuterlarni server uchun ajratilganligi yuqori narhliligi; - Tarmoqning tezligi va ishonchliligining serverga bogliqligi; - Bir darajali tarmoqqa nisbatan kam moslanuvchanligi. - Ajratilgan serverli tarmoqlar juda keng tarqalgan hisoblanadi. 15 Bunday tarmoqlar uchun operatsion tizimlarga misollar Nowell Netware, Ms Lan Manager, IBM. 1.3. Ma’lumotlarning modellari va ma`lumotlar bazasini yaratish tizimlari Ma’lumotlarning modeli — bu ma’lumotlar o‘zaro bog’langan tuzilishlari va ular ustida bajariladigan operatsiyalar to‘plamidir. Modelning shaklli va unda foydalaniladigan ma’lumotlar tuzilishining turi (ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimida unga asos qilib olingan modelning yoki ma’lumotlarga ishlov berish amaliy dasturi yaratiladigan) dasturlash tizimi tilida foydalangan ma’lumotlarni tashkil etish va ishlov berish kontseptsiyasini aks ettiradi. Ma’lumki, aynan bir axborotni mashina ichki muhitida joylashtirish uchun ma’lumotlarni turli xil tuzilishlari va modellaridan foydalanish mumkin. Ulardan qaysi birini tanlash axborotlar bazasini yaratayotgan foydalanuvchining zimmasiga yuklatilgan bo‘lib, u ko‘plab omillarga bog’liq. Bu omillar qatoriga mavjud texnik va dasturiy ta’minot avtomatlashtirilayotgan masalalarning murakkabligi va axborotning hajmi kabilar kiradi. Ma’lumotlar modeli quyidagi tarkibiy qismdan iborat: 1. Foydalanuvchining ma’lumotlar bazasiga munosabatini namoyish etishga mo‘ljallangan ma’lumotlar tuzilmasi. 2. Ma’lumotlar tuzilishida bajarilish mumkin bo‘lgan operatsiyalar. Ular ko‘rib chiqilayotgan ma’lumotlar modeli uchun ma’lumotlar tilining asosini tashkil etadi. Yaxshi ma’lumotlar tuzilmasining o‘zigina etarli emas. Ma’lumotlarni aniqlash tili (MAT) va ma’lumotlar bilan amallar bajarish tilining (MABT) turli operatsiyalari yordamida bu tuzilma bilan ishlash imkoniga ega bo‘lish zarur. 3. Yaxlitlikni nazorat qilish uchun cheklashlar. Ma’lumotlar modeli uning yaxlitligini saqlash va himoya qilishga imkon beruvchi vositalar bilan ta’minlangan bo‘lishi lozim. Quyida shunday cheklanishlarning namunalari keltirilgan: a) har bir “kichik daraxt” tugunga ega bo‘lishi kerak. Ma’lumotlarning ierarxik bazalarida birlamchi tugunsiz “tug’ma” tugunlarni saqlash mumkin emas. 16 b) ma’lumotlarning relyatsion bazasiga nisbatan bir xil kortejlar bo‘lmaydi. Fayl uchun bu cheklash barcha yozuvlarning yagonaligini talab etadi. Ma’lumotlarni iyerarxik va tarmoqli modellari. I y erarxik model daraxtsimon graf ko‘rinishida berilib, unda ob’ektlar bog’langan satx (i y erarxik) ko‘rinishida ajratiladi. Ushbu model ma’lum qoida asosida quriladi. Bu qoidaga muvofiq har bir hosil qilingan tugun (uzel) faqat bir kirishga ega bo‘ladi. Strukturada faqat bitta hosil qilinmagan tugun bo‘lishi mumkin. Bu tugun ushbu modelning ildizi h isoblanadi. Tugun yoz uv deb interpretatsiya qilinadi, yozuvni qidirish uchun esa yuqoridan pastga qarab yuriladi. Bunday yondashuv qidirish jarayonini osonlashtiradi. Iyerarxik model elementlari o‘rtasidagi bog’lanishda “bittadan ko‘pchilikka” usuli qo‘llaniladi. Agar elementlar o‘rtasidagi bog’lanishlarda “ko‘pchilikdan ko‘pchilikka” usuli qo‘llanilsa, ma’lumotlarning tarmoqli modeli hosil bo‘ladi. Tarmoqli modelda yozuvlar o‘rtasida ixtiyoriy bog’lanish turlari qo‘llanishi mumkin bo‘lib, “teskari bog’lanish” uchun cheklanish qo‘yilmagan. Tarmoq ma’lumotlar bazasini bayon qilishda ikki turdagi guruhlar qo‘llaniladi: “yozuv” va “aloqa”. “Aloqa” turi ikki turdagi “yozuv”larni aniqlaydi: ajdod va avlod. O‘zgaruvchi turidagi “aloqa” aloqaning nusxasidir. Tarmoq modelida bitta qoida qo‘llaniladi: aloqa asosiy va bog’liqli yozuvlarni o‘z tarkibiga oladi. Mashina muhitidagi ma’lumotlarning murakkabroq modellari, fayl modeliga nisbatan, tarmoqli va i y erarxik modeli hisoblanadi. Bu modellar ularning o‘zlariga xos turdagi ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimida ishlatiladi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimida ma’lumotlarni mantiqiy tashkil etish usuli ma’lumotlarning tarmoqli yoki iyerarxik modeliga mos holda ko‘rsatiladi. Modellarda ma’lumotlarning tuzilmalari. Ma’lumotlarning namunaviy tuzilmalariga quyidagilar kiradi: ma’lumotlarning elementi, ma’lumotlarning agregati, yozuv. U elementlari va agregatlari o‘zaro aloqada bo‘lgan tuzilma bilan tavsiflanadi. Shuning uchun yozuvning tuzilmasi iyerarxik xarakterga ega bo‘lishi 17 mumkin. Bir xil tuzilmaga ega bo‘lgan yozuv nusxalari to‘plamining hammasi yozuv turini tashkil etadi. Ma’lumotlarning elementi — bu ma’lumotlar tuzilmasining nomlangan minimal birligi (faylli tizimlardagi maydonning o‘xshashi). Ma’lumotlar agregati — bu ma’lumotlar elementlarning quyi to‘plami yoki yozuvlar ichidagi boshqa agregatlarning nomlangan quyi to‘plami. Bir agregat nusxasida bir necha qiymatli elementni o‘z ichiga olgan ko‘p elementga agregatlarda ruhsat beriladi. Yozuv umumiy holda agregat bo‘lib, u boshqa agregatlarning tarkibiga kirmaydigan tarkibli agregatdan iborat. Ta’kidlash lozimki, bu yozuvdagi ma’lumotning o‘zi (qiymatga ega bo‘lgan elementar ma’lumot) faqat yozuvning oxirgi uchlarida ko‘rsatilgan, ma’lumotlar tuzilmasining boshqa turlari, shu jumladan agregatlar ham faqat nomlangan ma’lumotlarning to‘plami bo‘lib hisoblanadi.[7] Ma’lumotlarning relyatsion modeli . Ma’lumotlarning relyatsion modeli kontseptsiyasi 1970 yilda E.F.Kodd tomonidan taklif qilingan bo‘lib, u ma’lumotlarni tavsiflash va tasvirlashning amaliy dasturlaridan bog’liq bo‘lmasligini ta’minlash masalasini hal qilish uchun xizmat qiladi. Ma’lumotlarning relyatsion modeli asosida “munosabat” tushunchasi yotib, u inglizcha “relation” so‘zidan olingan. Ba’zi bir qoidalarga amal qilgan holda munosabatlarni ikki o‘lchovli jadval ko‘rinishda tasvirlash mumkin. Jadval har qanday odamga tushunarli va qulaydir. Munosabat ustunlari atributlar deb ataladi va ularga nomlar beriladi. Munosabat atributlarining nomlaridan iborat ro‘yxatini munosabatlar sxemasi deyiladi. Ma’lumotlarning relyatsion bazasi - bu o‘zaro bog’langan munosabatlar to‘plamidir. Har qanday munosabat (jadval) kompyuterlarning xotirasida fayl ko‘rinishda joylashtiriladi. Jadval hamma uchun juda qulay bo‘lishi bilan bir qatorda ma’lumotlarni manipulyatsiya qilishning asosiy uch operatsiyasini bajarish uchun noqulaydir, ya’ni tartiblash, indekslarning qiymatlari bo‘yicha guruhlash va daraxt ko‘rinishidagi parametrlar bilan ishlash. J advalda ushbu uch operatsiya bir-biri bilan chambarchas bog’langan. Bu esa ba’zi 18 bir operatsiyalarni bajarishda ma ’ lum bir qiyinchiliklarga olib keladi . Masalan , ma ’ lumotlarni bir parametr asosida tartiblash ikkinchi bir parametr bo ‘ yicha tartiblashni buzib yuborishi tufayli zarur ma ’ lumotlarni izlab topish operatsiyasi bir parametr bo ‘ yicha osonlashsa , boshqalari bo ‘ yicha qiyinlashtiradi . Hozirgi vaqtda m a’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari turkumiga oid amaliy dasturiy vositalarning quyidagi asosiy turlari mavjud: Dbase, Fo xRro, Paradox, Access va boshqalar. Ular bir-biridan ma’lumotlar bazalarini tuzish imkoniyatlari, ularning kattaligi, talab qilinadigan dasturiy va texnikaviy resurslar, qaysi rejimda ishlash talab qilinganligi, qanday dasturlar va operatsion tizimlar bilan birgalikda ishlashlari, axborot massivlariga va ularning tuzilishiga qo‘yilgan talablar bilan farq qiladilar. Ko‘p foydalanuvchilarga mo‘ljallangan, ya’ni kompyuter tarmoqlarida ishlatishga mo‘ljallangan ma’lumotlar bazasini tuzish va ularni boshqarish tizimlariga Oracle, InterBase, SiBase, Microsoft SQL Server, Informix kabi dasturlar kiradi. Bu dasturlar ishlash tamoyillariga ko‘ra ierarxik, relyatsion va aylana–halqasimon ma’lumotlar bazalariga bo‘linadilar. Hozirda relyatsion ma’lumot bazalari o‘zining qulayligi tufayli keng miqyosda ishlatilmoqda. Relyatsion ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni jadvallarga joylashga va jadvallar orasida mos bog’liqliklarni, ya’ni munosabat (relyatsiya)ni o‘rnatishga asoslangan. Ular jadvallar orasidagi turli bog’liqliklarni o‘rnatish, ma’lumot kiritish shaklllarini yaratish, hisobot shakllarini chiqarish, turli so‘rovlar tuzish imkonini beradi. I-Bob bo‘yicha xulosalar 1. Mazkur bobda avtomatlashtirilgan axborot tizimlarinining nazariy asoslari tahlil qilindi. 2. Axborot tizimlari uchun ma’lumotlar bazasining asosiy tushunchalari, uni loyihalash jarayoni, yaratish usullari, avtomatlashtirilgan tizimlarning afzalliklari keltirib o‘tildi. 19 3. Axborot tizimlari uchun ma’lumotlar bazaning modellari va ularning mohiyati keltirib o‘tildi. II- BOB. TASHKILOTLARDA MODDIY ASHYOLAR BO‘LIMINI BOSHQARISH VA MONITORING QILISH TIZIMINI LOYIHALASH 2.1. Ma’lumotlar bazasini yaratish tizimlari Hozirgi vaqtda m a’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari turkumiga oid amaliy dasturiy vositalarning quyidagi asosiy turlari mavjud: Dbase, Fo xRro, Paradox, Access va boshqalar. Ular bir-biridan ma’lumotlar bazalarini tuzish imkoniyatlari, ularning kattaligi, talab qilinadigan dasturiy va texnikaviy resurslar, qaysi rejimda ishlash talab qilinganligi, qanday dasturlar va operatsion tizimlar bilan birgalikda ishlashlari, axborot massivlariga va ularning tuzilishiga qo‘yilgan talablar bilan farq qiladilar. Ko‘p foydalanuvchilarga mo‘ljallangan, ya’ni kompyuter tarmoqlarida ishlatishga mo‘ljallangan ma’lumotlar bazasini tuzish va ularni boshqarish tizimlariga Oracle, InterBase, SiBase, Microsoft SQL Server, Informix kabi dasturlar kiradi. Bu dasturlar ishlash tamoyillariga ko‘ra ierarxik, relyatsion va aylana–halqasimon ma’lumotlar bazalariga bo‘linadilar. Hozirda relyatsion ma’lumot bazalari o‘zining qulayligi tufayli keng miqyosda ishlatilmoqda. Relyatsion ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni jadvallarga joylashga va jadvallar orasida mos bog’liqliklarni, ya’ni munosabat (relyatsiya)ni o‘rnatishga asoslangan. Ular jadvallar orasidagi turli bog’liqliklarni o‘rnatish, ma’lumot kiritish shaklllarini yaratish, hisobot shakllarini chiqarish, turli so‘rovlar tuzish imkonini beradi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimini asosiy xususiyatlari - bu protseduralar tarkibi bo‘lib, ular faqat ma’lumotlarni kiritish va saqlashda ishlatilmasdan, ularning strukturasini ham tasvirlaydi. Ma’lumotlarni bosh q arish tizimi q uyidagi xossalarga ega: - fayllar to‘plami mantiqiy kelishuvni quvvatlaydi; - ma’lumotlar ustida ish yuritish tili bilan ta’minlaydi; - har xil to‘xtalishlardan keyin ma’lumotlarni qayta tiklaydi; 20 - ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi bir n e cha foydalanuvchilarning parall e l ishlashini ta’minlaydi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi funksiyalari tarkibiga yanada aniqroq qilib quyidagilar qabul qilingan: Tash q i xotirada bevosita ma’lumotlarni bosh q arish. Bu funksiya ma’lumotlar bazasi ga bevosita kiruvchi ma’lumotlarni sa q lash uchun kerakli strukturani ta’minlab tash q i xotiraga qo‘ shadi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimini ishlatishda mavjud fayl tizimi imkoniyatlari aktiv ravishda ishlatiladi. Tezkor xotirani buf e r bilan boshqarish. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari odatda ancha katta hajmdagi ma’lumotlar bazasi bilan ish yuritadi. Bu hajm odatda tezkor xotiraning mumkin bo‘lgan hajmidan yetarli darajada katta bo‘ladi. Ma’lumki, agar ma’lumotlarning biror elementiga murojaat qilish kerak bo‘lsa tashqi xotira bilan aloqa o‘rnatiladi. Bu tezlikni oshirishning amaliy yagona usulilaridan biri bu operativ xotiraga ma’lumotlarni buferizatsiya qilishdir. Tranzaktsiya bilan boshqarish. Tranzaktsiya – bu q aralayotgan ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi ma’lumotlar bazasi ustida ketma - ket operatsiyalarni bajararish i dir, ya’ni ma’lumotlar bilan m a nipulyatsiya q ilib , ketma-ket operatsiyalar yordamida ma’lumotlar bazasi ga ta’sir etishdir. Tranzaktsiya ma’lumotlar bazasini bir butun holatdan ikkinchi bir butun holatga o‘tkazadi, yoki agar ma’lum sababga ko‘ra tranzaktsiyaning biror holati bajarilmaydigan bo‘lsa yoki tizimda biror xatolik yuz bersa, ma’lumotlar bazasi boshlang’ich holatiga qaytadi. Ma’lumotlar bazasining mantiqiy butunligini quvvatlash uchun tranzaktsiya tushunchasi kerak [9] . Jurnalizatsiya. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimiga bo‘lgan asosiy talablardan biri bu tashqi xotirada ma’lumotlarning ishonchli saqlanishidir. Ma’lumotlarning ishonchli saqlanishi deganda har qanday apparatli yoki dasturli toxtab qolishdan keyin ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi ma’lumotlar bazasining oxirgi holatini qayta tiklashi tushuniladi. Bunda to‘liq ma’lumotlarni quvvatlash uchun keng tarqalgan usullardan biri ma’lumotlar bazasining o‘zgartirish jurnalini olib borish usuli ishlatiladi. 21 H ozirgi kunda relyatsion ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi uchun keng tar q algan standart til - bu SQL (Structured Query Language) tilidir. SQL tili hususiyatlari: - SQL tili relyatsion ma’lumotlar bazasi sxemasini aniqlaydi va ma’lumotlar ustida (manipulyatsiya) ish yuritadi. Unda ma’lumotlar bazasi ob’ekti nomlariga (relyatsion ma’lumotlar bazasi uchun – jadval nomi va uning ustunlari) o‘zgartirishlar kiritish SQL tili kompilyatori yordamida amalga oshiriladi. - SQL tili o‘z ichiga ma’lumotlar bazasi butunlik chegarasini aniqlashning maxsus vositasini oladi. Ma’lumotlar bazasining butunligini tekshirishni ta’minlaydi. Ma’lumotlar bazasini modifikatsiya qilish uchun kompilyatsiya vaqtida SQL kompilyatori mos dasturiy kodni generatsiya qiladi. MySQL – bu tezkor, ishonchli, ochiq tarqatiladigan ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi hisoblanadi. MySql boshqa ko‘pchilik ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlar singari, “mijoz-server” modeli asosida ishlaydi. Bunda kompyuterlar mijoz yoki server rolini o‘ynaydigan tarmoqli arxitektura tushuniladi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari bir yoki bir nechta ma’lumotlar bazasini boshqaradi. Ma’lumotlar bazasi ko‘plik shaklida tashkil qilingan axborot yig’indisidir. Har bir ko‘plik o‘zida yozuvni saqlaydi. Yozuvlar esa maydonlardan tashkil topgan. Odatda ko‘pliklar jadvallar deb yuritiladi, yozuvlar esa – jadval satrlari [11] . Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari ma’lumotlar xavfsizligini ta’minlaydi. Foydalanuvchilarga axborotga kirish uchun ma’lum huquqlar beriladi. Ayrim foydalanuvchilarga axborotlarni faqat ko‘rishga ruxsat beriladi, boshqalari esa jadval tarkibini o‘zgartirishlari mumkin. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi ko‘zda tutilmagan uzilishlar yuz berganda axborotni qayta tiklash maqsadida foydalanuvchilarga sezdirmay ma’lumotlarning zahira nusxalarini olib qo‘yadi. MySQL asosiy xarakteristikalari. MySQL mijoz dasturi o‘zida buyruq satrining vositasini namoyon qiladi. Ushbu dastur serverga tarmoq bo‘yicha 22 ulanadi. Server tomonidan bajariladigan buyruqlar odatda qattiq diskdagi ma’lumotlarni o‘qish va yozish bilan bog’liq. MySQL ma’lumotlar ombori bilan SQL deb nomlanadigan tilda harakat qiladi. SQL relyasion ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari ( RDBMS )da saqlanuvchi ma’lumotlarni manipulyasiya qilish uchun mo‘ljallangan. SQL da ma’lumotlarni olish, tartiblash, yangilash, o‘chirish va qo‘shish imkonini beruvchi buyruqlar mavjud. SQL tili standartlarini ANSI ( American National Standards Institute ) aniqlaydi. Hozirgi vaqtda 2003 yilda qabul qilingan standart amal qiladi (SQL - 3). SQL ni RDBMS MySql , mSQL, PostgresSQL, Oracle, Microsoft SQL Server, Access, Sybase, Ingres kabilar bilan ishlatish mumkin. RDBMS ning bu tizimlarini SQL ning barcha muhim va umumiy qabul qilingan operatorlari qo‘llaydi, ammo ularning har biri o‘zining xususiy patentlangan operator va kengliklariga ega. Ma’lumotlar bazasi ma’lumotlarning tuzilmaviy yig’indisini bildiradi. Kompyuterning ma’lumotlar bazasida saqlanadigan ma’lumotlarni yozish, tanlash va qayta ishlash uchun MySQL kabi ma’lumotlar omborini boshqarish tizimi zarur. Kompyuterlar katta miqdordagi ma’lumotlarni qayta ishlashni yaxshi uddalashini hisobga olsak, hisoblashlarda ma’lumotlar omborini boshqarish asosiy o‘rinni egallaydi. Bunday boshqaruv turlicha amal qilishi mumkin – alohida vosita ko‘rinishida yoki boshqa ilovalar tarkibiga kiruvchi kod ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. MySQL relyasion ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi hisoblanadi Relyasion bazada ma’lumotlar alohida jadvallarda saqlanadi, shuning hisobidan tezlik va qayishqoqlikda yutuqqa erishish mumkin. Jadvallar o‘zaro munosabatlar yordamida bog’lanadi, shuning hisobiga so‘rovni bajarganda bir nechta jadvaldagi ma’lumotlarni birlashtirish imkoniyati ta’minlanadi. SQL ni MySQL tizimining bir qismi sifatida quyidagicha xarakterlash mumkin: tuzilmaviy so‘rovlar tili hamda ma’lumotlar bazasiga kirish uchun foydalaniladigan keng tarqalgan standart til. 23 MySQL dasturiy ta’minoti – bu ochiq kodli dasturiy ta’minot. Ochiq kodli dasturiy ta’minot uni har bir kishi qo‘llashi va modifikasiya qilishi mumkinligini anglatadi. Bunday dasturiy ta’minotni internetdan olish va bepul ishlatish mumkin. Bunda har bir foydalanuvchi yakuniy kodni o‘rganishi va uni o‘zining ehtiyojlariga mos ravishda o‘zgartirishi mumkin. MyS QL ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi ning texnik imkoniyatlari : MyS QL dasturiy ta’minot mijoz–server tizimi hisoblanadi, uning tarkibida ko‘p oqimli SQL-server mavjud bo‘lib, bu server ma’lumotlar bazas ining turli hisoblash mashinalarini qo‘llashni, shuningdek bir nechta turli xil mijoz dasturlar va kutubxonalar, ma’muriy vositalar va dasturiy interfeyslar (API) ning keng faoliyatini ta’minlaydi. Xavfsizlik. Parollar tarmoq bo‘yicha uzatilganda, server bilan bog’langanda shifrlanadi. Mijozlar MySQL ga TCP/IP, Unix soketlaridan yoki nomlangan kanallardan foydalanib bog’lanishlari mumkin. Ma’lumotlar sig’imi. Jadvallarning yangi tipini qo‘llaydigan MySql 3.23 versiyasidan boshlab, jadvalning maksimal qiymati 8 million terabayt (2 63 bytes) ga etgan. Lekin shuni ta’kidlash zarurki, operasion tizimlar fayl o‘lchamlariga o‘z cheklovlarini qo‘yadi. MySQL ma’lumotlar bazasida jadval o‘lchami odatda operasion tizim bilan limitlanadi. Jimlik qoidasiga binoan, MySQL jadvallar taxminan 4 GB ga teng maksimal o‘lchamga ega. Ixtiyoriy jadval uchun uning maksimal o‘lchamini aniqlash SHOW TABLE STATUS yoki myisamchk -dv table_name buyruqlari yordamida amalga oshiriladi. Foydalanuvchi ilovasi, qoidaga ko‘ra, muammo sohasidagi ba’zi bir masalalar to‘plamini birlashtirish orqali yaratiladi. Masala kirish axboroti asosida chiqish axborotini shaklllantirish bo‘yicha harakatlar to‘plami sifatida aniqlanishi mumkin. Masalani loyihalashda dastlabki ma’lumotlar bazasi asosida uning qo‘yilishi va algoritmini bajarish zarur. 24 Masalaning qo‘yilishi jarayonida uning xususiyati, kirish va chiqish axborotlari aniqlanadi. Masalaning xossalari bo‘lib, xususan, uning maqsadi, mazmuni va belgilanish, davriyligi va yechish muddatlari o‘rnatiladi. Bunda esa ma’lumotlarni qayta ishlashning umumiy texnologiyasi ishlab chiqiladi. Masalaning algoritmi – bu formal harakatlar va tekshirish shartlarining to‘plami bo‘lib, ularning bajarilishi ma’lum mantiqiy ketma-ketlikda amalga oshiriladi va qo‘yilgan masalani echishga, ya’ni kirish ma’lumotlari asosida chiqish ma’lumotlarini olishga imkon beradi. PHP dasturlash tili PHP ( Personal Home Page ) – bu server skriptlarining tili bo‘lib ( server scripting language ), u serverda interpritasiyalanadigan va bajariladigan HTML ga o‘rnatiladi. PHP HTML ning preprosessori hisoblanadi . Server faylni brauzerga “berishidan” oldin uni preprosessor-interpretator ko‘rib chiqadi. Bu ish amalga oshishi uchun preprosessor qayta ishlaydigan fayllar ma’lum kengaytmaga (odatda bu *.phtml yoki *.php3 bo‘ladi, ammo ularni o‘zgartirish ham mumkin) va preprosessor uchun kodga ega bo‘lishlari kerak. Sahifani jo‘natishdan avval PHP-kod serverda chiqadi va natija brauzerga yana HTML–sahifa ko‘rinishda taqdim qilinadi, biroq bu sahifa serverda saqlanadigan sahifadan keskin farq qilishi mumkin. *.html/*.htm kengaytmali oddiy sahifalarni esa Web-server brauzerga hech qanday ishlovsiz yuboradi. PHP ni , mijoz skriptlari tili hisoblanadigan JavaScript/Jscript/VBScript dan farqli ravishda server skriptlari tili deyiladi. Bu shuni anglatadiki, PHP-skript serverda bajariladi, mijozga esa uning ishi natijasi beriladi, JavaScript kodi esa butunligicha mijoz mashinasiga beriladi va faqat o‘sha erda brauzer tomonidan bajariladi. MS Internet Information Server havaskorlari PHP ni Active Server Pages (ASP) ga juda o‘xshash deb topadilar, Java foydalanuvchilari esa PHP ni Java Server Pages (JSP) ga o‘xshatishadi.[8] PHP dasturlash tilini tanlashning asoslari Web-ilovalarni yaratuvchilar web-sahifalarning faqat matn va rasmdan iborat emasligini tushinadilar. E’tiborga loyiq sayt foydalanuvchi bilan ma’lum 25 darajada interaktivlikni qo‘llashi kerak. Yaqin paytlargacha bularning barchasi Perl da yozilgan CGI-skriptlar orqali an’anaviy amalga oshirilar edi. Ammo CGI- skriptlarning juda yomon mashtablanishi ma’lum bo‘ldi. CGI-skriptning har bir yangi chaqiruvi yadrodan yangi jarayonni yaratilishini talab qiladi, bu esa prosessor vaqtini oladi va operativ xotirani sarflaydi. PHP boshqa variantni taklif etadi – u Web-serverning bir qismi sifatida ishlaydi. PHP sintaksisi C yoki Perl sintaksisisiga juda o‘xshash. Bu dasturlash tillari bilan tanish kishilar PHP da dastur yozishni juda tez boshlashlari mumkin. Bu tilda ma’lumotlarni tiplashtirishga qattiq talablar yo‘q va xotiradan joy ajratish bo‘yicha harakatlarga ham zaruriyat yo‘q. PHP da yozilgan dasturlar etarlicha oson o‘qiladi. Perl dasturlaridan farqli ravishda PHP kodini ko‘rib o‘qish va tushunish oson. PHP-MySQL bog’lanmasi kross-platformali hisoblanadi. Bu shuni anglatadiki, siz Windows da ishlab turib, Unix da ishlash uchun mo‘ljallangan ilovalarni ishlab chiqishingiz mumkin. 2.2. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimini ng ma’lumotlar modeli Avtomatlashtirilgan tizimlarni ishlab chiqishda uning tarkibidagi ma’lumotlar va ularning tuzilmalarini strukturalashtirish asosiy vazifa hisoblanadi. Ma’lumotlarni shakllantirish jarayoni samarali loyihalansa dasturning ish faoliyati samarali amalga oshiriladi. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish ni avtomatlashtirilgan tizimi universitet miqyosida mutasaddi xodimlar o‘z ehtiyojlaridan kelib chiqib foydalanish imkoni yaratiladi. Axborot tizimining tarkibida tashkilot va uning hududlar bo‘yicha fil iallari hamda bo‘limlari uchun muhit shakllantiriladi. Axborot tizimi orqali moddiy ashyolar bo‘limi faoliyati to‘liq avtomatlashtiriladi. Bunda tizim 3 ta modul asosida ishlaydi.  Moddiy ashyolarni ma’lumotlar bazasiga joylashtirish va taxrirlash;  Buyurtmalarni qabul qilish va xulosa berishni onalyn amalga oshirish;  Moddiy ashyolar holatini monitoring qilishni avtomatlashtirish. 26 Axborot tizimining modullari asosida ma’lumotlarni tuzilmasi shakllantiriladi va ma’lumotlar bazasiga joylashtiriladi. Moddiy ashyolarni ma’lumotlar bazasiga joylashtirish va taxrirlash modulida tizim faoliyati bo‘yicha ma’sul shaxs yangi kelgan moddiy ashyolarni va ularning parametrlarini axborot tizimiga joylashtiradi. Bu modul bo‘yicha ma’sul shaxs buyurtmalarni bajarish, so‘rovlar asosida kerakli hisobotlarni shakllantirish va ma’lumotlarni taxrirlash asosida bo‘lim ish faoliyatini amalga oshiradi. Buyurtmalarni qabul qilish va xulosa berishni onalyn amalga oshirish modulida tashkilotning bo‘limlarida moddiy ashyolarga buyurtma berishni kompyuter tarmoqlari asosida onlayn amalga oshiriladi. Moddiy ashyolar bo‘yicha mas’ul shaxslar tomonidan kerakli xulosalar ham onlayni amalga oshiriladi. Tizim orqali ijobiy xulosa olingan moddiy ashyolar bo‘yicha ma’lumotlar omborxona mudirlarining kabinetida faollashadi. Bu asosida buyurtmachiga omborxona xodimlari tomonidan moddiy ashyolar yetkazib beriladi. Mazkur tizim universitet moddiy ashyolar bo‘limi faoliyatiga bag’ishlangan. Har qanday tizimning ma’lumotlar bazasini tashkil qilishning birinchi bosqichida ma’lumotlar modeli turini aniqlash va undagi ob’ektlar o‘rni va munosabatlarini belgilash masalalari hal etiladi. Ma’lumotlar modeliga ko‘ra tizimdagi ma’lumotlarni qayta ishlash usul va algoritmlari hamda ularni joriylashtiruvchi funksional sxemalar ishlab chiqiladi. Moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimining ish faoliyatida bir nechta turdagi (raqamli, matnli va boshq.) ma’lumotlarni qayta ishlash va ulardan foydalanishga to‘g’ri keladi. Bunday ma’lumotlarga misol bo‘lib oliy ta’lim muassasasi shu jumladan fakultet nomi, yunalish nomi, bo‘lim nomi hamda moddiy ashyolarning ma’lumotlari shu jumladan moddiy ashyoning id raqami, nomi, yaroqlilik muddati kabi ma’lumotlar bo‘lishi mumkin. Ma’lumotlar bazasi yozuvlarining munosabatlarini aniqlash borasida moddiy ashyolar bo‘limi va tashkilotning bo‘limlari o‘rtasida ma’lumotlar almashiniladi. Moddiy ashyolar bo‘yicha id raqamlar ajratiladi va id raqamlar asosida ma’lumotlar shakllari bo‘yicha munosabatlar bog’lanishi amalga oshiriladi. 27 Ma’lumotlar tuzilmasini shakllantirishda infologik modellar shakllantiriladi va bu asosida datalogik modeli ishlab chiqiladi. Taklif etilayot gan infologik model tarkibi da ma’lumotlar modeli, ma’lumotlar bazasidagi yozuvlar tarkibi va ular o‘rtasidagi munosabatlar aniqlangan. Takidlangan infologik modelga ko‘ra tizim tarkibidagi foydalanuvchilarning ma’lumotlari 2.1-rasm ko‘rinishida shakllanadi. 2.1-rasm. Tizim tarkibidagi talabalar to‘g’risidagi ma’lumotlar Bo‘limlar va xonalar to‘g’risidagi ma’lumotlar 2.2-rasm ko‘rinishida shakllanadi. 2.2-rasm. Tizim tarkibidagi fakultet va bo‘limlar to‘g’risidagi ma’lumotlar Moddiy ashyolar ma’lumotlarini shakllantirish 2.3-rasmdagi sxema bo‘yicha shakllantiriladi. 2.3-rasm. Moddiy ashyolarning ma’lumotlar shakli 28Foydalanuvchining ma’lumotlari Foydalanuvchining id raqami Foydalanuvchining F.I.SH Foydalanuvchi bo’limining id raqami Qo’shimcha ma’lumotlar Bo’limdagi xonalar bo’yicha quyidagi ma'lumotlar shakllantiriladi Xona raqami Xona id Bo’lim bo’yicha quyidagi ma'lumotlar shakllantiriladi Bo’limning nomi Bo’lim id Moddiy ashyolarning ma’lumotlari Moddiy ashyo nomi Yaroqlilik muddati Summasi Moddiy ashyo idBo’lim id Tashkilotlar va uning hududiy filiallarining ma’lumotlari 2.4-rasm ko‘rinishida aks ettiriladi, bu ma’lumotlar shakllari asosida jadvallar yaratiladi. 2.4-rasm. Tashkilotlar va uning hududiy filiallarining ma’lumotlari Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimi yuqorida keltirilgan ma’lumotlar tuzilmasi ustida ishlaydi, ya’ni tizim tarkibidagi vazifalar yuqoridagi ma’lumotlarni qayta ishlash va kerakli natijalarni berish uchun xizmat qiladi. Yuqorida keltirilgan sxemalar asosida berilgan ma’lumotlarga ko‘ra tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimi ma’lumotlar bazasining tuzilmasi hamda jadvallari ishlab chiqiladi . 2. 3 . Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimi ning ma’lumotlar bazasini loyi h alash Ma’lumotlar bazasini loyixalashtirish ma’lumotlarni berilishi va ularning ko‘rinishlari bilan uzviy bog’liqdir. Ma’lumotlar bazasi va ularni boshqarish tizimlari rivojlanib borgan sari ayniqsa ma’lumotlar hajmi oshishi ularni qayta ishlash tezkorligiga ta’lablar ko‘chayishi bilan, ma’lumotlarni saqlash, kerakli vaqtda so‘ralgan ko`rinishda tasvirlash va uzatish kabi muammolar ham yangi yondashuvli yechimlarni ta’lab etadi. Shunday muammolarni hal etishda asos bo‘lib xizmat qiladigan infologik modelda ma’lumotlar turlarini to‘g’ri tanlash, jadvallarni tuzishda relyatsion modellar nazariyasiga ko‘ra normallashtirish mezonlariga rioya qilish, jadvallar yozuvlari o‘rtasidagi bog’lanish va munosabatlarini belgilashda MySQL Workbench kabi avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlaridan foydalanish aynan yangi yondashuvli yechimga olib keladi. MySQL Workbench yordamida MBni loyihalashtirishning dastlabki bosqichida ma’lumotlar maydonlarining turlari va ma’lumotlar uchun xotiradan 29Tashkilotlar va uning hududiy filiallarining ma’lumotlari Tashkilot nomi Tashkilot id raqami Filial yoki bo’lim id raqamiFilial yoki bo’lim nomi ajratilgan joylarga alohida e’tibor berish kerak, chunki tizim katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlash jarayonida vaqtni ko‘p sarflash hotira hajmi ko‘rinishidagi muommolardan holi bo‘ladi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarga asosan jadval, maydon va ularning turlari shakllantiriladi. Tizim tarkibidagi jadvallar va ularning tuzilishi jadval 1-7 ko‘rinishlarida shakllantirilgan va ularda ma’lumotlar quyidagicha keltirilgan: - birinchi satrda – jadval nomi; - ikkinchi satrda – jadval maydonlar nomi; - uchinchi satrda – jadval maydon ma’lumotlar turi. 2.1-jadval. Tizim tarkibidagi foydalanuvchilar to‘g’risidagi ma’lumotlar jadvali Foydalanuvc hining id raqami Foydalanuvc hining familiyasi Foydalanuv chining ismi Foydalanuv chining otasini ismi Foydalanuvchi bo‘limining id raqami Qo‘shimcha ma’lumotlar Matnli (Tekstov ы y) Matnli (Tekstov ы y) Matnli (Tekstov ы y) Sonli (chislovoy) Sonli (chislovoy) Matnli (Tekstov ы y) 2.2-jadval. Tizim tarkibidagi bo‘limlar to‘g’risidagi ma’lumotlar jadvali Bo‘limning nomi Bo‘limning idi Matnli (Tekstov ы y) Sonli ( chislovoy ) 2.3-jadval. Tizim tarkibidagi bo‘limning xonalari to‘g’risidagi ma’lumotlar jadvali Xona raqami Xona id Bo‘lim id Matnli (Tekstov ы y) Sonli ( chislovoy ) Sonli ( chislovoy ) 30 2.4-jadval. Moddiy ashyolarning ma’lumotlar jadvali Moddiy ashyo id raqami Moddiy ashyo nomi Yaroqlilik muddati Summasi Sonli (chislovoy) Matnli (Tekstov ы y) Sonli(chislovoy) Sonli(chislovoy) 2.5-rasm. Tashkilotlar va uning hududiy filiallarining ma’lumotlar jadvali Tashkilot nomi Tashkilot id raqami Filial yoki bo‘lim nomi Filial yoki bo‘lim id raqami Matnli( Tekstov ы y ) Sonli(chislovoy) Matnli (Tekstov ы y) Sonli(chislovoy) Shubhasiz, tavsiya etilgan datalogik modelga asoslangan ma’lumotlar bazasi shakllantiriladi. Ma’lumotlar bazasi asosida axborot tizimi yaratiladi natijada tashkilotlarning moddiy ashyolar bo‘limi ish faoloyatini avtomatlashtirish imkoniyati yaratiladi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish samaradorligi ma’lumotlarni o‘zaro bog’lanishiga bog’liq hisoblanadi. Tizimning ma’lumotlar jadvallari bir biri bilan 1:1 (birga bir), 1:n (birga ko‘p) va n:1 (ko‘pga bir) munosabatlar orqali bog’langan. Munosabat bog’lanishlari MySQL Workbench dasturi yordamida tekshirilgan va t ashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimining ma’lumotlar bazasini ishlab chiqildi. Keyingi bosqichda MySql Workbench dasturi imkoniyatlaridan foydalanib, MySql ma’lumotlar bazasida to‘laqonli jadvallar eksport orqali shakllantirildi. MySql ma’lumotlar bazasi jadvallaridagi ma’lumotlar bo‘yicha tizimning quyidagi asosiy so‘rovlari ishlab chiqildi: - yangi keltirilgan moddiy ashyolarni aniqlash; - belgilangan sana bo‘yicha keltirilgan moddiy ashyolarni aniqlash; - belgilangan sana bo‘yicha keltirilmagan moddiy ashyoni aniqlash; - oxirgi keltirilgan moddiy ashyoni aniqlash; - yaroqlik muddati o‘tgan moddiy ashyolarni aniqlash; - berilgan sanada yaroqlik muddati o‘tgan moddiy ashyolarni aniqlash; - xonalar kesimida moddiy ashyolarni aniqlash; 31 - moddiy ashyolarni ularning turlari kesimida aniqlash; - moddiy ashyolarni bo‘limlar kesimida aniqlash; - moddiy ashyolarni xonalar kesimida aniqlash. Takidlash joizki, ushbu so‘rovlar natijalari tashkilotlarning moddiy ashyolar bo‘limi ish faoloyatini avtomatlashtirilgan holda boshqarish hamda monitoring qilish imkoniyati yaratiladi. II-Bob bo‘yicha xulosalar 1. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimi ma’lumotlar ining infologik va datalogik modellari ishlab chiqildi. 2. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimi ma’lumotlar bazasini loyihalash bosqichlari amalga oshirildi. 3. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimi ma’lumotlar bazasi va uning tuzilmasi ishlab chiqildi. III-BOB. TASHKILOTLARDA MODDIY ASHYOLAR BO‘LIMINI BOSHQARISH VA MONITORING QILISH TIZIMI NING TAV F SIFI 32 3.1. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimi ning tuzilmasi Mazkur tizim tashkilotlarning moddiy ashyolar bo‘limidagi kirim va chiqim holatlar haqida ma’lumotlarni saqlash va ularni qayta ishlab ixtiyoriy vaqtda mutasaddi xodimlarga yetkazish uchun vazifalar asosan ikki qismdan iborat. Administrator va mehmon sifatida tizimdan foydalanish imkoniyatlari mavjud. Administrator sifatida tizimdan foydalanish vaqtida tashkilotning moddiy ashyolar ma’lumotlarini kiritish, taxrirlash, so rovlar asosida kerakli hisobotlar yaratish,ʻ ixtiyoriy bo‘lim, xonalar va tashkilotning hududlardagi mavjud ashyolar bo‘yicha ma’lumotlarni o chirish, yangi moddiy ashyolarni avtomatik tizimga kiritish, ʻ eskirgan ma’lumotlarni tizimdan chiqarish hamda tizimdan foydalanish uchun login va parollar berish imkoniyati yaratiladi. Idora ashyolarini boshqarish tizimini strukturasi quyidagi 3.1-rasm ko‘rinishida bo‘ladi. 3.1-rasm. Moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish tizimini tuzilmasi 33Idora ashyolarini boshqarishni raqamlashtirish Idora ashyolariga buyurtma berish raqamlashtiriladi Idora ashyolarining invertasiya raqamlarining QR kodli tizimi ishlab chiqiladi Idora ashyolarining yaroqlilik muddati QR kodli tizim orqali onlayn monitoring qilinadi va imkoniyatlar baholanib boriladi Buyurtma bo‘yicha kelib tushgan arizlarning onlayn navbat tizimi shakllantiriladi. Navbat ma'lumotlari sms xabarnoma shaklda uzatiladi Buyumlar haqida malumot olish va buyumlarning joylashuvini tekshirishni nazorat qilish uchun o‘rtacha 20 ta planshet kerak bo‘ladi Universitetdagi laboratoriyalardan foydalanishning onlayn navbat jadvali shakllantiriladi va laboratoriyalarning yaroqlilik muddati onlayn monitoring qilinadi Tizimdan mehmon sifatida foydalanish uchun mehmon foydalanuvchilar ixtiyoriy vaqtda tashkilotlarda moddiy ashyolar haqida ma’lumotga ega bo lishʻ imkoniyati yaratiladi. 1.Tizim administrator sifatida ishlash uchun quyidagi vazifalari mavjud:  tizimdan foydalanish uchun foydalanuvchi nomi va parolini tekshirish;  tashkilotning moddiy ashyolar ma’lumotlarini kiritish;  tashkilotning moddiy ashyolar ma’lumotlarini taxrirlash;  so rovlar asosida kerakli hisobotlar yaratish; ʻ  ixtiyoriy bo‘lim, fakultet va tashkilotning hududlardagi mavjud ashyolar bo‘yicha ma’lumotlarni o chirish; ʻ  yangi moddiy ashyolarni avtomatik tizimga kiritish;  eskirgan ma’lumotlarni tizimdan chiqarish.  tizimdan foydalanuvchilarni ro yxatdan o tkazish. ʻ ʻ 2.Tizim mehmon sifatida ishlash uchun quyidagi vazifalari mavjud:  tizimdan foydalanish uchun foydalanuvchi nomi va parolini tekshirish;  ixtiyoriy vaqtda tashkilotlarda moddiy ashyolar haqida ma’lumotga ega bo lish. ʻ Yuqorida taklif etilgan tashklilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish jarayonini avtomatlashtirish tizimini yaratish va ularni amaliyotga tadbiq etilishi ish sifati hamda samaradorligini oshishiga olib keladi. Boshqaruv jarayonlari samaradorligi asosan ortiqcha qog ozbozlikdan chekinish va ʻ vazifalar ijrosini ta’minlash uz vaqtida bajarilishi bilan bog liqdir. Ortiqcha ʻ qog ozbozlikdan chekinish va vazifalar ijrosi uz vaqtida bajarilishini amalga ʻ oshirish uchun yuqorida keltirilgan avtomatlashtirilgan monitoring tizimlari asosiy vosita bulib xizmat qiladi. 34 3.2. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimi hamda uning tafsifi Dasturiy ta ’ minotdan foydalanish uchun xar bir foydalanuvchi tizimda ro‘yhatga olinishi zarur . Ro‘yhatga olinish jarayonida foydalanuvchi turi, foydalnuvchi dasturga kirish (avtorizatsiyadan o‘tish) uchun zarur bo‘lgan foydalanuvchi nomi (logini) va paroli ham qayd etiladi. Foydalanuvchi o‘z logini va paroli orqali dasturga kirganida, unga tegishli bo‘lgan ma’lumotlar tizimda aks etadi. Tizimdan tashkilot nazoratchilari foydalangan vaqtda boshqa tashkilot ma’lumotlarini ko‘rish imkoniyati mavjud emas. Tizim quyidagi tarkibiy qismlardan tashkil topadi: 1. Tizimga kirish ; 2. Qidiruv; 3. Tizimga ma’lumot kiritish; 4. Taxrirlash; 5. Qo‘shimcha imkoniyatlar; 1. Tizimga kirish. Dasturiy ta’minot o‘rnatilgan server bilan tarmoq orqali aloqada bo‘lgan kompyuterdagi Web-brauzerlardan biri ishga tushiriladi va Web-brauzerning manzil yozish maydoniga dasturiy ta’minotning tarmoqdagi manzili kiritiladi. 3.2-rasm. Web-brauzerga tizim manzilini kiritish Tizimga kirish uchun foydalanuvchi uchun quyidagi sahifa hosil buladi. Xosil bo‘lgan sahifada foydalanuvchi nomi (logini) va paroli kiritiladi. Agar foydalanuvchi nomi va paroli avtorizatsiyasidan o’tgan bulsa tizimga kiriladi. 35 3.3-rasm. Foydalanuvchini avtorizatsiyadan o‘tkazish sahifasi Tizimga foydalanuvchi nomi va paroli avtorizatsiya tekshiruvidan o‘tgandan so‘ng tizimga kiriladi. 3.4-rasm. Dasturiy ta’minotning bosh sahifasi Foydalanuvchi haqidagi ma’lumotlar dastur oynasida aks etib turadi. Dastur bo‘limlari foydalanuvchi turiga qarab o‘zgarishlarga ega bo‘ladi, ya’ni ushbu foydalanuvchi foydalanish huquqiga ega bo‘lgan bo‘limlargina dasturda aks etadi. 36 Sahifaning chap qismida dasturning barcha modullariga murojaat qilish tugmalari joylashgan. Dastur sahifasining o‘rta yuqori qismida esa tizim ma’lumotlarini saralangan holda namoyon qilish uchun qiymatlari foydalanuvchi tomonidan tanlanadigan maydonlar joylashgan. Dasturning asosiy oynasida murojaat qilingan modullar bilan ishlash sahifalari o‘rin oladi. Ma’lumotlar bazasidagi ma’lumotlarini barcha turdagi foydalanuvchilar ko‘rish huquqiga ega emas, faqat ma’lumotlarni tahrirlash (qo‘shish, o‘zgartirish, o‘chirish) huquqi tizimni “administrator” turidagi foydalanuvchilar uchun mavjud. 3.5-rasm. Dasturiy ta’minotning vertikal menyusi Dasturiy ta’minotning vertikal qismini tanlangan ma’lumot uchun har bir xodimning ma’lumotnomasini yoki so‘rovnomasini hosil qilish qismi. Tizimning qidiruv qismi Tizimning qidiruv qismi ishlash vaqtida bir nechta so‘rovlar mavjud. 37 3.6-rasm. Dasturiy ta’minotning vertikal menyusining kengaytirilgan holati Mazkur bo‘limga tegishli funksiyalarni ko‘rib chiqamiz: Qidiruv qismida ma’lumotlar bazasidan so‘rovlarga asosan ma’lumotlar bir necha shakllarda paydo bo‘ladi. a) “Turlar kesimida aniqlash” so‘rovi natijasida ma’lum bir tur bo‘yicha kiritilgan mavjud ashyolar to‘g’risida ma’lumotlar shakllanadi: 38 3.7-rasm. Dasturiy ta’minotning so‘rov natijalari Barcha so‘rovlar yuqorida keltirilgan rasmlar asosida amalga oshiriladi. Tizimga ma’lumotlar kiritish: Tizimda ro‘yxatdan o‘tish jarayoni quyidagi bo‘limlarga bo‘linadi. 3.8-rasm. Foydalanuvchilarni ro‘yxatdan o‘tkazish Moddiy ashyolarni kiritish 3.9-rasm Moddiy ashyolarni ro‘yxatdan o‘tkazish Ma’lumotlar bazasiga ma’lumotlarni to‘ldirish uchun barcha maydonlarni to‘ldirib saqlash tugmasini bosish kerak. 39 Tizim tarkibidagi ma’lumotlarni taxrirlash: Bunda tizim tarkibidagi ma’lumotlarni yani foydalanuvchilar, talabalar va talaba to‘lagan summalarni taxrirlash imkoniyati mavjud. 3.10-rasm. Ma’lumotlarni taxrirlash Qo‘shimcha imkoniyatlar Xar bir amaliy dasturlar tarkibiga foydalanuvchi dasturdan qulay sharoitlarda foydalanishi nuqtai–nazaridan sozlashlar va qo‘shimcha imkoniyatlar bo‘limlari qo‘shiladi. Dasturning quyidagi foydalanuvchi uchun qo‘shimcha imkoniyatlari mavjud sahifalarini ko‘rib o‘tamiz:  Mening profilim – avtorizatsiyadan o‘tgan foydalanuvchi haqidagi ma’lumotlarni ko‘rish hamda o‘zgartirish imkoni mavjud bo‘lgan sahifa;  Parolni o‘zgartirish – foydalanuvchining tizimga kirish uchun qo‘llayotgan mahfiy so‘zi (paroli)ni o‘zgartirish. Bunda foydalanuvchidan joriy parolini kiritish so‘raladi, agar parol to‘g’ri bo‘lsa, uning paroli kiritilgan yangi parolga o‘zgartiriladi.  Tizim tarkibiga tashkilotlar to‘g’risida ma’lumotlarni kiritish baza orqali amalga oshiriladi. 3.11-rasm. Tashkilot nomlarini bazaga joylashtirish 40 Ishlab chiqilgan dasturiy mahsulot asosida tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish imkoniyati yaratiladi. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilishning avtomatlashtirilgan tizimini ixtiyoriy tashkilotlarga joriy qilish mumkin. III-Bob bo‘yicha xulosalar 1.Bitiruv ishi ishining yakunlovchi bobida asosan dasturiy ta’minotni yaratilishi va uni ishlash prinsipi keltirilgan. 2.T ashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish ning avtomatlashtirilgan tizimini umumiy tuzilmasi va funksional vazifalari ishlab chiqilgan. 3.T ashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish ning avtomatlashtirilgan tizimini tafsilotlari buyruqlarning bajarilish ketma- ketliklari keltirib o‘tilgan. 41 XULOSA Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilishning avtomatlashtirilgan tizimini yaratish nomli bitiruv ishi bo‘yicha quyidagi natijalarga erishildi. 1. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarinining nazariy asoslari tahlil qilindi, a xborot tizimlari uchun ma’lumotlar bazasining asosiy tushunchalari, uni loyihalash jarayoni, yaratish usullari, avtomatlashtirilgan tizimlarning afzalliklari keltirib o‘tildi. 2. Axborot tizimlari uchun ma’lumotlar bazaning modellari va ularning mohiyati keltirib o‘tildi. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimi ma’lumotlarining infologik va datalogik modellari ishlab chiqildi. 3. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimi ma’lumotlar bazasini loyihalash bosqichlari amalga oshirildi. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimi ma’lumotlar bazasi va uning tuzilmasi ishlab chiqildi. 4. Bitiruv ishi ishining yakunlovchi bobida asosan dasturiy ta’minotni yaratilishi va uni ishlash prinsipi keltirilgan. Bunda t ashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish ning avtomatlashtirilgan tizimini umumiy tuzilmasi va funksional vazifalari ishlab chiqilgan. T ashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish ning avtomatlashtirilgan tizimini tafsilotlari buyruqlarning bajarilish ketma-ketliklari keltirib o‘tildi. Shu bilan birga, tizimda qayd etilgan barcha ma’lumotlar tizimning ma’lumotlar bazasida saqlanadi. Ma’lumotlar bazasidagi ma’lumotlar ishonchli tarzda saqlashnishi, zaruriyat bo‘lganda ushbu ma’lumotlarga qayta murojaat qilish va ushbu ma’lumotlardan samarali foydalanishga imkon yaratiladi. 42 Adabiyotlar ro‘yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947- sonli Farmoni Toshkent sh., 2017 yil 7 fevral, PF-4947-son . 2. A.Axatov.,F.Nazarov. Mysql workbench muhitida ta’lim shartnoma to‘lovlarini monitoring tizimi ma’lumotlar bazasini ishlab chiqish.//TATU xabarlari ilmiy jurnali.Toshkent.2018(2). 3. A.Axatov.,F.Nazarov. Ta’lim shartnoma to‘lovlarining cheklangan muddat va kechikish sharoitlari ko‘rsatkichlarini avtomatlashtirilgan boshqarish tizimi// xalqaro ility maqolalar to‘plami. SamDU Pedagogika fakulteti.2018 . [191-194] 4. Rob P ., Kornell K. "Sistemы baz dannыx: proektirovanie, realizatsiya i upravlenie" BXV- Peterburg 2004; 5. Markov A. S., Lisovskiy K. YU. Baz ы dann ы x. Vvedenie v teoriyu i metodologiyu: Uchebnik. – M.: Finans ы i statistika, 2006. – 512 s. 6. Laura Tomson "Razrabotka Web- prilojeniy na PHP i MySQL " . Per. s angl./ Laura Tomson, Lyuk Velling. -2-e izd., ispr. - SPb: OOO "DiaSoftYUP", 2003. -672 s. 7. Larry Ulman "PHP 6 and MySQL 5 for Dynamic Web Sites". Peachpit Press. 8. “Professional PHP Programming” Published by Wrox Press Ltd., USA. 9. Jay Greenspan, Brag Bulger "MySQL/PHP Database Applications". M&T Books. 10. Lyuk Velling, Lora Tomson "Razrabotka Web-prilojeniy s pomoщyu PHP i MySQL".: Sams Publishing. 2007. – 896 s. 11. Atkinson, Leon. A92 MySQL. Biblioteka professionala.: Per. s angl. — M.: Izdatelskiy dom "Vilyame", 2002. — 624 s.: 12. Stiven Xolsner "PHP v primerax". Per. s ang. -M.: OOO "Binom press", 2007 g. 352 s: 13. "Practical Web 2.0 Applications with PHP" by Quentin Zervaas. 2008 y. 594 s. 43 14. Marxvida I.V. "Sozdanie Web-stranits: HTML, CSS, JavaScript" Minsk OOO "Novoe znanie", 2002 -352 s. 15. Artemiy Lomov “HTML, CSS, SKRIPTЫ: praktika sozdaniya saytov”, Sankt- Peterburg “BXV-Peterburg”, 2006, 416 s. 16. Petyushkin A. B. “ HTML. Ekspress-kurs” – SPb.: BXV- Peterburg, 2003. - 256 s. 17. Merjevich V. V. HTML i CSS na primerax. – SPb.: BXV-Peterburg, 2005. – 448 s. 18. A. Gorev, S. Makasharipov, R. Axayan. Effektivnaya rabota s SUBD. 445 s. 19. Zak Greant, Graeme Merrall, Torben Wilson, Brett Michlitsch. PHP Functions Essential Reference. “New Riders Publishing”, -768 b. 20. Vayk Allen i dr. JavaScript . Ensiklopediya polzavatelya: Per.s angl./Allen Vayk. –K.: OOO “TID DS”, 2001. -480 s. 21. Merdok, Kelli L. JavaScript: naglyadn ы y kurs sozdaniya dinamicheskix Web – stranits. : Per. s angl. : Uch. pos. – M. : Izdatelskiy dom “Vilyame”, 2001. – 228 s. 22. http://www.spravkaweb.ru ( Web-dasturlash tillaridan kurslar ). 23. http://www.php-mysql-video.ru/fvl (PHP tilini o‘rganish bo‘yicha to‘liq kurslar). 24. http://www.php-manual.ru ( PHP tilining funksiyalari va metodlari ). 25. http://www.mysql.ru ( MySQL tili haqidagi to‘liq kurslar ). 44 ILOVALAR import lombok.extern.slf4j.Slf4j; import org.springframework.beans.factory.annotation.Autowired; import org.springframework.security.authentication.AnonymousAuthenticationToken; import org.springframework.security.authentication.AuthenticationManager; import org.springframework.security.authentication.BadCredentialsException; import org.springframework.security.authentication.UsernamePasswordAuthenticationToken; import org.springframework.security.core.Authentication; import org.springframework.security.core.AuthenticationException; import org.springframework.security.core.context.SecurityContext; import org.springframework.security.core.context.SecurityContextHolder; import org.springframework.security.core.userdetails.UserDetails; import org.springframework.security.core.userdetails.UserDetailsService; import org.springframework.security.core.userdetails.UsernameNotFoundException; import org.springframework.stereotype.Service; import org.springframework.transaction.annotation.Transactional; import uz.exadel.hotdeskbooking.domain.User; import uz.exadel.hotdeskbooking.dto.request.LoginDTO; import uz.exadel.hotdeskbooking.dto.response.UserBasicResTO; import uz.exadel.hotdeskbooking.exception.ForbiddenException; import uz.exadel.hotdeskbooking.repository.UserRepository; import uz.exadel.hotdeskbooking.security.JWTProvider; import uz.exadel.hotdeskbooking.service.AuthService; import java.util.Optional; @Service @Slf4j public class AuthServiceImpl implements AuthService, UserDetailsService { @Autowired private JWTProvider jwtProvider; @Autowired private UserRepository userRepository; @Autowired private AuthenticationManager authenticationManager; @Override public UserDetails loadUserByUsername(String username) { Optional<User> user = userRepository.findFirstByTelegramIdAndEnabledTrue(username); if (user.isEmpty()) { throw new UsernameNotFoundException(""); } return user.get(); } @Override @Transactional public UserBasicResTO login(LoginDTO loginDTO) { try { 45 Authentication authenticate = authenticationManager.authenticate(new UsernamePasswordAuthenticationToken( loginDTO.getUsername(), loginDTO.getPassword() )); User user = (User) authenticate.getPrincipal(); String token = jwtProvider.generateTokenAdmin(user.getUsername()); UserBasicResTO userBasicResTO = user.toBasic(); userBasicResTO.setToken(token); return userBasicResTO; } catch (BadCredentialsException ex) { log.info("Unauthorized user: " + loginDTO.getUsername()); throw new BadCredentialsException(""); } } @Transactional @Override public UserBasicResTO getCurrentUser() throws AuthenticationException { User currentUser = this.getCurrentUserDetails(); if (currentUser == null) { throw new ForbiddenException(""); } return currentUser.toBasic(); } public User getCurrentUserDetails() { SecurityContext context = SecurityContextHolder.getContext(); if (context == null) return null; Authentication authentication = context.getAuthentication(); if (authentication == null || authentication instanceof AnonymousAuthenticationToken) { return null; } if (authentication.getPrincipal() instanceof User) { return ((User) authentication.getPrincipal()); } return null; } } Javoxir Haqberdiy, [16.06.2022 17:41] import lombok.RequiredArgsConstructor; import org.springframework.stereotype.Service; import uz.exadel.hotdeskbooking.domain.User; import uz.exadel.hotdeskbooking.dto.response.UserBasicResTO; import uz.exadel.hotdeskbooking.exception.NotFoundException; import uz.exadel.hotdeskbooking.repository.UserRepository; import uz.exadel.hotdeskbooking.response.ResponseMessage; import uz.exadel.hotdeskbooking.service.UserService; 46 import javax.transaction.Transactional; @Service @RequiredArgsConstructor public class UserServiceImpl implements UserService { private final UserRepository userRepository; @Transactional @Override public UserBasicResTO getUserByTelegramId(String telegramId) { User user = userRepository.findFirstByTelegramIdAndEnabledTrue(telegramId) .orElseThrow(() -> new NotFoundException(ResponseMessage.USER_NOT_FOUND.getMessage())); return user.toBasic(); } } import org.springframework.data.jpa.repository.JpaRepository; import org.springframework.data.jpa.repository.Query; import uz.exadel.hotdeskbooking.domain.Booking; import java.util.Date; import java.util.List; public interface BookingRepository extends JpaRepository<Booking, String> { @Query(value = "SELECT b.* FROM booking b" + " INNER JOIN workplace wrk on b.workplace_id=wrk.id" + " INNER JOIN map m ON wrk.map_id=m.id" + " INNER JOIN office o on o.id=m.office_id" + " WHERE o.id=?1 AND (b.start_date BETWEEN ?2 AND ?3)" + " OR (b.end_date BETWEEN ?2 AND ?3)" + " AND b.active=true", nativeQuery = true) List<Booking> findAllByWorkplace_Map_OfficeIdAndStartDateAndEndDateAndActiveTrue(String workplace_map_officeId, Date startDate, Date endDate); @Query(value = "SELECT b.* FROM booking b" + " INNER JOIN workplace wrk on b.workplace_id=wrk.id" + " INNER JOIN map m ON wrk.map_id=m.id" + " INNER JOIN office o on o.id=m.office_id" + " WHERE o.id=?1 AND b.active=true", nativeQuery = true) List<Booking> findAllByWorkplace_Map_OfficeIdAndActiveTrue(String workplace_map_officeId); @Query(value = "SELECT b.* FROM booking b" + " INNER JOIN workplace wrk on b.workplace_id=wrk.id" + " INNER JOIN map m ON wrk.map_id=m.id" + " INNER JOIN office o on o.id=m.office_id" + " WHERE o.id=?1 AND b.start_date > ?2 AND b.active=true", nativeQuery = true) 47 List<Booking> findAllByWorkplace_Map_OfficeIdAndStartDateAndActiveTrue(String workplace_map_officeId, Date startDate); @Query(value = "SELECT b.* FROM booking b" + " INNER JOIN workplace wrk on b.workplace_id=wrk.id" + " INNER JOIN map m ON wrk.map_id=m.id" + " INNER JOIN office o on o.id=m.office_id" + " WHERE o.id=?1 AND b.end_date < ?2 AND b.active=true", nativeQuery = true) List<Booking> findAllByWorkplace_Map_OfficeIdAndEndDateAndActiveTrue(String workplace_map_officeId, Date endDate); Booking findFirstByWorkplaceIdAndStartDateAndUserIdAndActiveFalse(String workplaceId, Date startDate, String userId); List<Booking> findAllByWorkplaceIdAndStartDateInAndUserIdAndActiveFalse(String workplaceId, List<Date> startDate, String userId); @Query(value = "SELECT * FROM booking " + "WHERE workplace_id=?1 AND (start_date BETWEEN ?2 AND ?3) OR (end_date BETWEEN ?2 AND ?3) AND active=true", nativeQuery = true) List<Booking> findAllByWorkplaceIdAndStartDateAndEndDateAndActiveTrue(String workplaceId, Date startDate, Date endDate); List<Booking> findAllByIdIn(List<String> id); List<Booking> findAllByUserIdAndActiveTrue(String userId); List<Booking> findAllByActiveTrue(); @Query(value = "SELECT b.* FROM booking b" + " INNER JOIN workplace wrk on b.workplace_id=wrk.id" + " INNER JOIN map m ON wrk.map_id=m.id" + " INNER JOIN office o on o.id=m.office_id" + " WHERE o.city=?1 AND (b.start_date BETWEEN ?2 AND ?3)" + " OR (b.end_date BETWEEN ?2 AND ?3)" + " AND b.active=true", nativeQuery = true) List<Booking> findAllByWorkplace_Map_Office_CityAndStartDateAndEndDateAndActiveTrue(String workplace_map_office_city, Date startDate, Date endDate); @Query(value = "SELECT b.* FROM booking b" + " INNER JOIN workplace wrk on b.workplace_id=wrk.id" + " INNER JOIN map m ON wrk.map_id=m.id" + " INNER JOIN office o on o.id=m.office_id" + " WHERE o.city=?1 AND b.active=true", nativeQuery = true) 48 List<Booking> findAllByWorkplace_Map_Office_CityAndActiveTrue(String workplace_map_office_city); @Query(value = "SELECT b.* FROM booking b" + " INNER JOIN workplace wrk on b.workplace_id=wrk.id" + " INNER JOIN map m ON wrk.map_id=m.id" + " INNER JOIN office o on o.id=m.office_id" + " WHERE o.city=?1 AND b.start_date > ?2 AND b.active=true", nativeQuery = true) List<Booking> findAllByWorkplace_Map_Office_CityAndStartDateAndActiveTrue(String workplace_map_office_city, Date startDate); @Query(value = "SELECT b.* FROM booking b" + " INNER JOIN workplace wrk on b.workplace_id=wrk.id" + " INNER JOIN map m ON wrk.map_id=m.id" + " INNER JOIN office o on o.id=m.office_id" + " WHERE o.city=?1 AND b.end_date < ?2 AND b.active=true", nativeQuery = true) List<Booking> findAllByWorkplace_Map_Office_CityAndEndDateAndActiveTrue(String workplace_map_office_city, Date endDate); @Query(value = "SELECT b.* FROM booking b" + " INNER JOIN workplace wrk on b.workplace_id=wrk.id" + " INNER JOIN map m ON wrk.map_id=m.id" + " WHERE m.id=?1 AND (b.start_date BETWEEN ?2 AND ?3)" + " OR (b.end_date BETWEEN ?2 AND ?3)" + " AND b.active=true", nativeQuery = true) List<Booking> findAllByWorkplace_MapIdAndStartDateAndEndDateAndActiveTrue(String workplace_map_id, Date startDate, Date endDate); @Query(value = "SELECT b.* FROM booking b" + " INNER JOIN workplace wrk on b.workplace_id=wrk.id" + " INNER JOIN map m ON wrk.map_id=m.id" + " WHERE m.id=?1 AND b.active=true", nativeQuery = true) List<Booking> findAllByWorkplace_MapIdAndActiveTrue(String workplace_map_id); @Query(value = "SELECT b.* FROM booking b" + " INNER JOIN workplace wrk on b.workplace_id=wrk.id" + " INNER JOIN map m ON wrk.map_id=m.id" + " WHERE m.id=?1 AND b.start_date > ?2 AND b.active=true", nativeQuery = true) List<Booking> findAllByWorkplace_MapIdAndStartDateAndActiveTrue(String workplace_map_id, Date startDate); @Query(value = "SELECT b.* FROM booking b" + " INNER JOIN workplace wrk on b.workplace_id=wrk.id" + " INNER JOIN map m ON wrk.map_id=m.id" + 49 " WHERE m.id=?1 AND b.end_date < ?2 AND b.active=true", nativeQuery = true) List<Booking> findAllByWorkplace_MapIdAndEndDateAndActiveTrue(String workplace_map_id, Date endDate); @Query(value = "SELECT b.* FROM booking b" + " WHERE b.user_id=?1 AND (b.start_date BETWEEN ?2 AND ?3)" + " OR (b.end_date BETWEEN ?2 AND ?3)" + " AND b.active=true", nativeQuery = true) List<Booking> findAllByUserIdAndStartDateAndEndDateAndActiveTrue(String workplace_user_id, Date startDate, Date endDate); @Query(value = "SELECT b.* FROM booking b" + " WHERE b.user_id=?1 AND b.start_date > ?2 AND b.active=true", nativeQuery = true) List<Booking> findAllByUserIdAndStartDateAndActiveTrue(String workplace_user_id, Date startDate); @Query(value = "SELECT b.* FROM booking b" + " WHERE b.user_id=?1 AND b.end_date < ?2 AND b.active=true", nativeQuery = true) List<Booking> findAllByUserIdAndEndDateAndActiveTrue(String workplace_user_id, Date endDate); @Query(value = "SELECT b.* FROM booking b" + " WHERE (b.start_date BETWEEN ?1 AND ?2)" + " OR (b.end_date BETWEEN ?1 AND ?2)" + " AND b.active=true", nativeQuery = true) List<Booking> findAllByStartDateAndEndDateAndActiveTrue(Date startDate, Date endDate); @Query(value = "SELECT b.* FROM booking b" + " WHERE b.start_date > ?1 AND b.active=true", nativeQuery = true) List<Booking> findAllByStartDateAndActiveTrue(Date startDate); @Query(value = "SELECT b.* FROM booking b" + " WHERE b.end_date < ?1 AND b.active=true", nativeQuery = true) List<Booking> findAllByEndDateAndActiveTrue(Date endDate); @Query(value = "SELECT b.* FROM booking b" + " INNER JOIN workplace wrk on b.workplace_id=wrk.id" + " INNER JOIN map m ON wrk.map_id=m.id" + " WHERE m.floor=?1 AND b.active=true", nativeQuery = true) List<Booking> findAllByWorkplace_Map_FloorNumberAndActiveTrue(Integer floorNumber); @Query(value = "SELECT b.* FROM booking b" + " INNER JOIN workplace wrk on b.workplace_id=wrk.id" + " INNER JOIN map m ON wrk.map_id=m.id" + " WHERE m.floor=?1 AND b.start_date > ?2 AND b.active=true", nativeQuery = true) 50 List<Booking> findAllByWorkplace_Map_FloorNumberAndStartDateAndActiveTrue(Integer floorNumber, Date parseDate); @Query(value = "SELECT b.* FROM booking b" + " INNER JOIN workplace wrk on b.workplace_id=wrk.id" + " INNER JOIN map m ON wrk.map_id=m.id" + " WHERE m.floor=?1 AND b.end_date < ?2 AND b.active=true", nativeQuery = true) List<Booking> findAllByWorkplace_Map_FloorNumberAndEndDateAndActiveTrue(Integer floorNumber, Date parseDate); @Query(value = "SELECT b.* FROM booking b" + " INNER JOIN workplace wrk on b.workplace_id=wrk.id" + " INNER JOIN map m ON wrk.map_id=m.id" + " WHERE m.floor=?1 AND (b.start_date BETWEEN ?2 AND ?3)" + " OR (b.end_date BETWEEN ?2 AND ?3)" + " AND b.active=true", nativeQuery = true) List<Booking> findAllByWorkplace_Map_FloorNumberAndStartDateAndEndDateAndActiveTrue(Integer floorNumber, Date parseDate, Date parseDate1); } 51

TASHKILOTLARDA MODDIY ASHYOLAR BO‘LIMINI BOSHQARISH VA MONITORING QILISHNING AVTOMATLASHTIRILGAN TIZIMINI YARATISH MUNDARIJA Kirish . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 I bob . Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarinining nazariy asoslari …………………………………………………………. 7 1. Axborot tizimida ma’lumotlar bazasining asosiy tushunchalari…………………………………………………….. 7 2. Axborot tizimida ma’lumotlar bazasini loyihalash ……........….. 11 3. Ma’lumotlarning modellari va ma`lumotlar bazasini yaratish tizimlari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ………………… 17 4. I-bob bo‘yicha xulosalar……………………………………….. 20 I I bob. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimini loyihalash . ……………. . . . . . …. 21 1. Ma’lumotlar bazasini yaratish tizimlari . . . . . . . . . . . . . . . . . . …. 21 2. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimining ma’lumotlar modeli ………………. 31 3. 4. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimining ma’lumotlar bazasini loyihalash … . . . 30 II-bob bo‘yicha xulosalar……………………………………….. 33 I II bob. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimi ning tav f sifi …………………………. 34 1. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimi ning tuzilmasi . ……………………………… 34 2. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimi hamda uning tafsifi . . . . . . ….............. 36 3. III-bob bo‘yicha xulosalar……………………………………….. 42 Xulosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Adabiyotlar ro‘yxati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Ilovalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 1

KIRIS H Dissertatsiya ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-son Farmoni bilan tasdiqlangan 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasi mamlakatning davlat va jamiyat rivojlanishi istiqbolini strategik rejalashtirish tizimiga sifat jihatdan yangi yondashuvlarni boshlab berdi [1] . Unda belgilangan vazifalar sirasida ta’lim va fan sohasini rivojlantirish ham aloxida ko‘zda tutilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-son Farmoni ijrosini ta’minlash maqsadida oliy ta’lim tizimidagi boshqaruv jarayonlarni elektron hisoblash mashinalari yordamida avtomatlashtirish usullarini yaratish bugungi kunni asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi[1]. Jamiyatning barcha sohalari jadallik bilan rivojlanayotgan bir vaqtda axborot texnologiyalari ham barcha sohalarga jadallik bilan kirib bormoqda. Bugungi kunda ma’lumotlar oqimining ko‘pligi tufayli ularni qisqa vaqt ichida qayta ishlash muommosi ham ortib bormoqda. Ma’lumotlar oqimining ko‘pligi tufayli ularni qisqa vaqt ichida qayta ishlash uchun ma’lum bir sohaga oid muammoni hal qiladigan avtomatlashtirilgan tizimlar yaratish ta’lab etiladi[3]. Ushbu masalalarning dolzarbligi xususida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 21 martdagi “Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yanada joriy etish va rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g’risida”gi PQ-1730 sonli qarori, hamda “O‘zbekiston Respublikasida “Elektron ta’lim milliy tarmog’ini yaratish” investitsion loyihasini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g’risida”gi PQ-1740 sonli qarori va me’yoriy hujjatlarda alohida ta’kidlab o‘tilgan. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarda boshqaruv tizimlarini sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha jahon andozalari darajasiga ko‘tarish, zamonaviy axborot texnologiyalarini yurtimizda keng joriy etish uslubini yaratish dolzarb masalalardan hisoblanadi. Hozirgi globallashuv jarayonida boshqaruv 2

jarayonlariga avtomatlashtirilgan intellektual tizimlarni joriy qilish asosida ish samaradorligini oshirish mumkin. Zamonaviy axborotlar sistemasi, ma’lumotlar integrasiyasi konsepsiyasiga asoslangan katta xajmdagi ma’lumotlarni saqlash bilan tavsiflanadi va ko‘p sonli foydalanuvchilarning turli xildagi talablariga javob berishi kerak bo‘ladi. Axborot tizimi va axborot texnologiyasining avtomatlashtirilgan elementlarini qo‘llash va avtomatlashtirish asosida yangi axborot texnologiyasini yaratish avtomatlashtirish sistemalarini loyihalashtiruvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Yuqorida belgilangan vazifalardan kelib chiqib tashkilotlar ish faoliyatini avtomatlashtirish, tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilishning avtomatlashtirish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Ushbu bitiruv ishin ing maqsadi tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilishning avtomatlashtirilgan tizimini yaratish hisoblanadi. Tadqiqot obyekti va predmetining belgilanishi: Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish jarayonini avtomatlashtirish ob’yekti, bo‘lim ish faoliyatini avtomatik tarzda boshqarishni tashkil etish model hamda algoritmlari tadqiqot predmeti hisoblanadi. Tadqiqot maqsadi: Ishning maqsadi tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilishni avtomatlashtirilgan tizimining algoritmi, modeli va ma’lumotlar bazasini yaratishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: Ishning maqsadini amalga oshirish uchun quyidagi vazifalarni bajarish lozim: - boshqaruv jarayonlarini avtomatlashtirish mexanizmlarining model hamda algoritmlarini nazariy jihatdan tahlil qilish; - tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilishni ng avtomatlashtirilgan tizimi ma’lumotlar bazasini loyihalash; - tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilishni ng avtomatlashtirilgan tizimi ni loyihalash. 3

- tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilishni ng avtomatlashtirilgan tizimi ni ishlab chiqishdan iborat. Mavzu bo‘yicha qisqacha adabiyotlar tahlili: Ma’lumotlar bazasining tarkibiy qismlarini, ma’lumotlarning infologik va datalogik modellari bilan ishlash, ma’lumotlar bazasining fayl tizimini yaratish, ma’lumotlar bazasiga so‘rovlar bilan ishlov berish quyidagi asosiy adabiyotlardan tahlil qilib o‘rganildi: 1. Atkinson, Leon. A92 MySQL. Biblioteka professionala.: Per. s angl. — M.: Izdatelskiy dom "Vilyame", 2002. — 624 s.: 2. T. Konolli, K. Begg "Bazы dannыx: proektirovanie, realizatsiya i soprovojdenie" , Dialektika 2000 . 3. “Professional PHP Programming” Published by Wrox Press Ltd., USA. Web ilovali axborot tizimlarini yaratishda asosan Marxvida I.V. "Sozdanie Web-stranits: HTML, CSS, JavaScript" Minsk OOO "Novoe znanie", 2002 -352 s. adabiyotlar i dan foydalanildi. Tadqiqotda qo‘llanilgan uslublarning qisqacha tavsifi: - ma’lumotlar bazalarini loyihalashda relyasion algebra va tarmoq texnologiyalaridan foydalanildi; - dastur client-server (mijoz-server) texnologiyasi asosida ishlab chiqildi; - ma’lumotlarni himoyalashda identifikasiyalash usulidan foydalanildi; - dastur foydalanuvchilarini guruhlarga ajratish va dasturdan foydalanish uchun avtorizatsiya tizimini qo‘llash texnologi yas idan foydalanildi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati: Dissertatsiya ishini bajarish natijasida yaratilgan ma’lumotlar bazasiga ko‘ra tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish bo‘yicha ma’lumotlarni yagona algoritm asosida qayta ishlashni amalga oshiruvchi dasturiy ta’minot yaratish muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilishning avtomatlashtirilgan tizimini ishlab chiqishda foydalanilgan model hamda algoritmlar ilmiy ahamiyat kasb etadi. 4

Tadqiqotning ilmiy yangiligi: tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilishning avtomatlashtirilgan tizimi ma’lumotlar bazasini infologik va datalogik modellari ishlab chiqildi; tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilishning avtomatlashtirilgan tizimi ni tuzilmaviy sxemasi va dasturiy majmuasi ishlab chiqildi. Bitiruv ishining tarkibining qisqacha tavsifi: Dissertatsiya ishi, kirish qismi, 3 ta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati iborat. I- bob. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarinining nazariy asoslari . Mazkur bobda avtomatlashtirilgan axborot tizimlarinining nazariy asoslari bo‘yicha ma’lumotlar bazasining asosiy tushunchalari, uni loyihalash jarayoni, yaratish usullari, avtomatlashtirilgan tizimlarning afzalliklari, tahrirlash uchun amaliy dastur ishlab chiqish vositasilari bayon etilgan. I I -bob. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimini loyihalash . Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimi ma’lumotlar bazasini loyixalash , ma’lumotlar bazasining infologik va datalogik modellarini ishlab chiqish hamda axborot tizimining modullari keltirilgan . I II -bob. Tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilish tizimi ning tav f sifi . Mazkur bobda tashkilotlarda moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilishni dasturiy ta’minotining tavsifi , ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish, dasturiy ta’minotning mantiqiy strukturasi, dasturiy ta’minotning fizik jihatdan yaratilishi, dastur yordamida moddiy ashyolar bo‘limini boshqarish va monitoring qilishni amalga oshirish jarayoni keltirilgan. 5

O'xshashlar

TALABALARNI MALAKAVIY AMALIYOTINI NAZORAT QILISHNING AXBOROT TIZIMINI ISHLAB CHIQISH
PROFESSOR-O'QITUVCHILAR ILMIY REYTINGINI SHAKLLANTIRISH VA MONITORING QILISHNING INTELLEKTUAL TIZIM ALGORITMI VA DASTURIY TA’MINOTINI YARATISH
GPS tizimidan foydalangan holda elektromontyorlarning ish faoliyatini monitoring qilish tizimini loyihalashtirish
Iqtisodiy axborot tizimining texnologik ta'minoti
RAQAMLI IQTISODIYOT SHAROITIDA AXBOROT XAVSIZLIGINING KRIPTOGRAFIK JIHATDAN HIMOYALANISHINING TURLI XIL USULLARI VA AHAMIYATI