logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. PROFESSOR-O'QITUVCHILAR ILMIY REYTINGINI SHAKLLANTIRISH VA MONITORING QILISHNING INTELLEKTUAL TIZIM ALGORITMI VA DASTURIY TA’MINOTINI YARATISH

PROFESSOR-O'QITUVCHILAR ILMIY REYTINGINI SHAKLLANTIRISH VA MONITORING QILISHNING INTELLEKTUAL TIZIM ALGORITMI VA DASTURIY TA’MINOTINI YARATISH

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1359.939453125 KB
Ko'chirib olish
PROFESSOR-O'QITUVCHILAR ILMIY REYTINGINI SHAKLLANTIRISH VA MONITORING QILISHNING INTELLEKTUAL TIZIM ALGORITMI VA DASTURIY TA’MINOTINI YARATISH MUNDARIJA Kirish . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 I bob . Axborot tizimining m a’lumotlar bazasini yaratis h va uni loyihalash bosqichlari .. 7 1. Axborot tizimida m a’lumotlar bazasining asosiy tushunchalari . . 7 2. Axborot tizimi m a’lumotlar bazasini loyihalash . . . . . . . . . . . . 11 3. Ma’lumotlar modellari va m a’lumotlar bazasini yaratish tizimlari. . . . . . . . . . . . . . 15 4. Ma’lumotlar bazasini tahrirlash uchun amaliy dastur ishlab chiqish vositasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 I bob bo‘yicha xulosa………………………………………….. 26 I I bob. Professor-O`qituvchilar ilmiy reytingini shakllantirishning sun`iy intellekt tizimi ma`lumotlar bazasi tavsilotlari . 27 1. Reyting tizimlari va ularning afzalliklari . . . . . . . . . . 2. O`qituvchilar ilmiy reytingini ma’lumotlari modelini ishlab chiqish va ilmiy reyting tizim ining ma’lumotlar bazasini loyixalash ……………………………………………. 37 3. 4. Ma’lumotlarga asosan so ‘rovlar hosil qilishni shakllantirish…………………………………………… Ilmiy reytingni shakllantirishda suni`y intellekt tizim algoritmlarini qo`llash……………… 38 II bob bo‘yicha xulosa………………………………………….. 38 I II bob. Professor-O`qituvchilar ilmiy reytingini shakllantirishning intellektual tizimi dasturiy ta’minotining tav f sifi ……………………… 39 1. Ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish . 41 2. Dasturiy ta’minotning mantiqiy strukturasi . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 43 3. Dasturiy ta’minotning tarkibi tavsifi . . . . . . . . . . . . . . 49 4. Dastur yordamida reytingni shakllantirish jarayoni amalga oshirish……………………………………………………… 50 III bob bo‘yicha xulosa………………………………………….. 53 Xulosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Adabiyotlar ro‘yxati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ilovalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KIRIS H O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-son Farmoni bilan tasdiqlangan 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasi mamlakatning davlat va jamiyat rivojlanishi istiqbolini strategik rejalashtirish tizimiga sifat jihatdan yangi yondashuvlarni boshlab berdi [1] . Unda belgilangan vazifalar sirasida ta’lim va fan sohasini rivojlantirish ham aloxida ko‘zda tutilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-son Farmoni ijrosini ta’minlash maqsadida oliy ta’lim tizimidagi boshqaruv jarayonlarni elektron hisoblash mashinalari yordamida avtomatlashtirish usullarini yaratish bugungi kunni asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi[1]. Jamiyatning barcha sohalari jadallik bilan rivojlanayotgan bir vaqtda axborot texnologiyalari ham barcha sohalarga jadallik bilan kirib bormoqda. Bugungi kunda ma’lumotlar oqimining ko‘pligi tufayli ularni qisqa vaqt ichida qayta ishlash muommosi ham ortib bormoqda. Ma’lumotlar oqimining ko‘pligi tufayli ularni qisqa vaqt ichida qayta ishlash uchun ma’lum bir sohaga oid muammoni hal qiladigan avtomatlashtirilgan tizimlar yaratish ta’lab etiladi[3]. Ushbu masalalarning dolzarbligi xususida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 21 martdagi “Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yanada joriy etish va rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g’risida”gi PQ-1730 sonli qarori, hamda “O‘zbekiston Respublikasida “Elektron ta’lim milliy 2 tarmog’ini yaratish” investitsion loyihasini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g’risida”gi PQ-1740 sonli qarori va me’yoriy hujjatlarda alohida ta’kidlab o‘tilgan. Zamonaviy axborotlar sistemasi, ma’lumotlar integrasiyasi konsepsiyasiga asoslangan katta xajmdagi ma’lumotlarni saqlash bilan tavsiflanadi va ko‘p sonli foydalanuvchilarning turli xildagi talablariga javob berishi kerak bo‘ladi. Axborot tizimi va axborot texnologiyasining avtomatlashtirilgan elementlarini qo‘llash va avtomatlashtirish asosida yangi axborot texnologiyasini yaratish avtomatlashtirish sistemalarini loyihalashtiruvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Ushbu dissertatsiya ishining maqsadi o liy ta’lim boshqaruvida professor- o`qituvchilarni ilmiy reytingini tafakkurli tizim algoritmlari yordamida shakllantirish va dasturiy ta’minotini yaratish hisoblanadi. Ishning natijasi esa oliy ta’lim tizimida eng asosiy axborot manbai bo‘lgan tarmoq (global yoki lokal) texnologiyasi asosida ishlovchi “O`qituvchilar ilmiy reytingini avtomatlashtirish tizimi” dasturiy ta’minoti hisoblanadi. Dissertatsiya ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi: Ta’lim tizimida o‘quv jarayonini boshqarishning sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha jahon andozalari darajasiga ko‘tarish, zamonaviy axborot texnologiyalarini yurtimizda keng joriy etish uslubini yaratish dolzarb masalalardan hisoblanadi. Ta’lim muassasalarining professor-o`qituvchilari ilmiy faoliyatini baholashni avtomatlashtirishda oliy ta’lim muassasasi o`qituvchilari ma’lumotlar bazasi hosil qilinadi. Ma’lumotlar bazasi asosida barcha o`qituvchilar o`zlarining ilmiy faoliyati ma’lumotlaridan tarmoq orqali avtomatik tarzda foydalanish imkoni yaratiladi. Tadqiqot obyekti va predmetining belgilanishi: Oliy ta’lim muassasalari ilmiy-o`quv bo‘limi tadqiqot ob’yekti, uning ishini avtomatik tarzda boshqarishni tashkil etish tadqiqot predmeti hisoblanadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari: Ishning maqsadi o‘quv muassasa o`qituvchilarining ilmiy faoliyatiga tegishli ma’lumotlar bazasini yaratish va unda tizimdan lokal yoki global tarmoq orqali foydalanish hamda ma’lumotlarni qayta 3 ishlashni amalga oshirish uchun dasturiy ta’minot yaratishdan iborat. Ishning maqsadini amalga oshirish uchun quyidagi vazifalarni bajarish lozim:  -Tezkor ravishda fakultet, kafedra, ish turlari bo yicha so rovlar asosida o`qituvchilarni amalga oshirgan ishlari haqidaʻ ʻ ma’lumotlarni shakllantirib hisobot ko rinishida chop etish. ʻ  -Tizimdan foydalanuvchilarni ro yxatdan o tkazish; ʻ ʻ  -Tizimga o`qituvchilarning yutuqlari haqida ma’lumot kiritish;  -Har safar kiritilgan ma’lumotlarni yangilash;  -Administrator ixtiyoriy vaqtda kafedra va fakultet kesimida so rovlar asosida ʻ o`qituvchilarni reytingini aniqlash;  - Tekshiruvdan o`tmagan ma`lumotlarni o zgartirish; ʻ  -Tizim tarkibidagi o`qituvchilarga avtomatik tarzda mavjud ma`lumotlarga asoslanib ball qo`yib bori sh ;  -Ixtiyoriy kafedrada nisbatan kam ball to`plagan o`qituvchilarni aniqlash.  Dasturiy ta’minot tavsifini berib, un dan amalda foydalanish uchun ko‘rsatma lar berish. Mavzu bo‘yicha qisqacha adabiyotlar tahlili: Ma’lumotlar bazasining tarkibiy qismlarini, ma’lumotlarning infologik va datalogik modellari bilan ishlash, ma’lumotlar bazasining fayl tizimini yaratish, ma’lumotlar bazasiga so‘rovlar bilan ishlov berish quyidagi asosiy adabiyotlardan tahlil qilib o‘rganildi: 1. Atkinson, Leon. A92 MySQL. Biblioteka professionala.: Per. s angl. — M.: Izdatelskiy dom "Vilyame", 2002. — 624 s.: 2. T. Konolli, K. Begg "Bazы dannыx: proektirovanie, realizatsiya i soprovojdenie" , Dialektika 2000 . 3. “Professional PHP Programming” Published by Wrox Press Ltd., USA. 4 Web ilova ni yaratishda asosan Marxvida I.V. "Sozdanie Web-stranits: HTML, CSS, JavaScript" Minsk OOO "Novoe znanie", 2002 -352 s. adabiyotlar i dan foydalanildi. Tadqiqotda qo‘llanilgan uslublarning qisqacha tavsifi: - ma’lumotlar bazalarini loyihalashda relyasion algebra va tarmoq texnologiyalaridan foydalanildi; - dastur client-server (mijoz-server) texnologiyasi asosida ishlab chiqildi; - ma’lumotlarni himoyalashda identifikasiyalash usulidan foydalanildi; - dastur foydalanuvchilarini guruhlarga ajratish va dasturdan foydalanish uchun avtorizatsiya tizimini qo‘llash texnologi yas idan foydalanildi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Dissertatsiya ishini bajarish natijasida yaratilgan ma’lumotlar bazasiga ko‘ra oliy ta’lim muassasasi o`qituvchilarining ilmiy faoliyati haqidagi ma’lumotlarni yagona algoritm asosida qayta ishlashni amalga oshiruvchi dasturiy ta’minot yaratish muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Dissertatsiya ishi natijalaridan oliy ta’lim tizimidagi barcha oliy o‘quv yurtlarida foydalanib, real iqtisodiy va sifat samaradorlikka erishish mumkin. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Mazkur ishda universitet ilmiy-o`quv bo‘limi ishini yuritishni amalga oshirish dasturiy ta’minoti tarmoq texnologiyasidan foydalangan holda yaratildi va ma’lumotlar bazasi modeli MySQLWorkbench tizimida ishlab chiqildi. Universitet ilmiy-o`quv bo‘limi ishini avtomatik tarzda boshqarish jarayonida ma’lumotlarni saqlanish holatini, vaqtni tejash va ma’lumotlar aylanishini samarali hosil qilish imkonini beradi. Bitiruv ishining tarkibining qisqacha tavsifi: Dissertatsiya ishi, kirish qismi, 3 ta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati iborat. I- bob. Ma’lumotlar bazasini yaratis h va uni loyihalash bosqichlari . Mazkur bobda ma’lumotlar bazasining asosiy tushunchalari, uni loyihalash jarayoni, yaratish usullari, reyting tizimlari va ularning afzalliklari, tahrirlash uchun amaliy dastur ishlab chiqish vositasilari bayon etilgan. 5 I I -bob. Professor-O`qituvchilar ilmiy reytingini shakllantirishning tafakkurli tizimi ma`lumotlar bazasi tavsilotlari . O`qituvchilar ilmiy reytingini ma’lumotlari modelini ishlab chiqish, professor- o`qituvchilar ilmiy reyting tizim ining ma’lumotlar bazasini loyixalash , ma’lumotlarga asosan so ‘rovlar hosil qilishni shakllantirish, ilmiy reytingni shakllantirishda tafakkurli tizim algoritmlarini qo`llash, o`qituvchilar reytingiga asoslanib prognoz malumotlarini shakllantirish jarayoni keltirilgan . I II -bob. Professor-O`qituvchilar ilmiy reytingini shakllantirishning tafakkurli tizimi dasturiy ta’minotining tav f sifi . Mazkur bobda o`qituvchilar ilmiy reyting tizimi dasturiy ta’minotining tavsifi , ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish, dasturiy ta’minotning mantiqiy strukturasi, dasturiy ta’minotning fizik jihatdan yaratilishi, dastur yordamida shartnoma to‘lov monitoringi tizimi ning amalga oshirish jarayoni keltirilgan. 6 I-BOB. AXBOROT TIZIMINING MA’LUMOTLAR BAZASINI YARATISH VA UNI LOYIHALASH BOSQICHLARI 1.1 Axborot tizimida ma’lumotlar bazasining asosiy tushunchalari “Ma’lumotlar bazasi” tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli ko‘rinishlarda foydalanish juda qiyin edi. Dastur tuzuvchilar ma’lumotlarini shunday tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina o‘rinli bo‘lardi. Har bir yangi masalani hal qilishda ma’lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu hol yaratilgan dasturlardan foydalanishni qiyinlashtirar edi. Har qanday axborot tizimining maqsadi real muhit ob’ektlari haqidagi ma’lumotlarga ishlov berishdan iborat. Keng ma’noda ma’lumotlar bazasi - bu qandaydir bir predmet sohasidagi real muhitning aniq ob’ektlari haqidagi ma’lumotlar to‘plamidir. Predmet sohasi deganda avtomatlashtirilgan boshqarishni tashkil qilish uchun o‘rganilayotgan real muhitning ma’lum bir qismi tushiniladi. [3-4] M a’lumotlar bazasini yaratishda ikkita muhim shartni hisobga ol ish zarur: Birinchidan, ma’lumotlar turi, ko‘rinishi, ularni qo‘llaydigan dasturlarga bog’li q bo‘lmasligi lozim, ya’ni ma ’ lumotlar bazasi ga yangi ma’lumotlarni kiritganda yoki ma’lumotlar turini o‘zgartirganda, dastur larni o‘zgartirish talab etilmasligi kerak . Ikkinchidan, m a ’ lumotlar bazasid a n kerakli ma’lumotni o lish yoki izlash uchun biror dastur tuzishga hojat qolmasin. Shuning uchun ham m a ’ lumotlar bazasi ni tashkil etishda ma’lum qonun va qoidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon “axborot” so‘zini “ma’lumot” so‘zidan farqlaymiz, ya’ni axborot so‘zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma’lumot deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hodisa sifatlarini nazarda tutamiz. Tizilmalashtirish – bu ma’lumotlarni tasvirlash usullari haqidagi kelishuvni kiritishdir. Agar ma’lumotlarni tasvirlash usuli haqida kelishuv bo‘lmasa, u holda ular tizilmalashtirilmagan deyiladi. Tizilmalashtirilmagan ma’lumotlarga misol sifatida matn fayliga yozilgan ma’lumotlarni ko‘rsatish mumkin. Tizilmalashtirilmagan holda saqlanayotgan ma’lumotlardan zarur bo‘lganini qidirib topish ancha murakkab, uni tartiblashni esa deyarli bajarib bo‘lmaydi . 7 Ma’lumotlar bazasining zamonaviy texnologiyasida ma’lumotlar bazasini yaratish, uni dolzarb holatda yuritishni va foydalanuvchilarga undan axborot olishini ta’minlovchi maxsus dasturiy vosita, ya’ni ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi yordami bilan markazlashtirilgan holda amalga oshirishni nazarda tut ilad i. Ma’lumotlar bazasi – EHM xotirasi g a yozilgan ma’lum bir strukturaga ega o‘zaro bog’langan va tartiblangan ma’lumotlar majmuasi bo‘lib, u biror bir ob’ektning x ususiyatini, holatini yoki ob’ektlar o‘rtasidagi munosabatni ma’lum ma’noda ifodalaydi. Ma’lumotlar bazasi foydalanuvchiga strukturalashtirilgan ma’lumotlarni saqlash va ishlatishda optimal qulaylikni yaratib beradi. Ma’lumki ma’lumotlarni kiritish va ularni qayta ishlash jarayoni katta hajmdagi ish bo‘lib, ko‘p mehnat va vaqt talab qiladi. Ma’lumotlar bazasi bilan ishlashda undagi ma’lumotlarning aniq bir strukturaga ega bo‘lishi foydalanuvchiga ma’lumotlarni kiritish va qayta ishlash jarayonida undagi ma’lumotlarni tartiblashtirish va kerakli ma’lumotlarni izlash va tez ajratib olish kabi qulayliklarni tug’diradi. Bugungi kunda turli ko‘rinishdagi ma’lumotlardan zamonaviy kompyuterlarda foydalanish va ularni qayta ishlash masalasi hal qilindi. Kompyuterlarda saqlanadigan Ma’lumotlar bazasi maxsus formatga ega bo‘lgan muayyan tuzilmali fayl bo‘lib, undagi ma’lumotlar o‘zaro bog’langan va tartiblangandir [5]. Ma’lumotlarni strukturalashtirish – bu shunchaki ma’lumotlarni tasvirlashda qandaydir moslikni kiritish usulidir. Odatda ma’lumotlar bazasi ma’lum bir ob’ekt sohasini ifodalaydi va uning ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi, ularni saqlaydi va foydalanuvchiga ma’lumotlarni qayta ishlashda undan foydalanish imkonini yaratib beradi. Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon , yozuv , fayl ( jadval ) kabi elementlar bilan bog’liq holda o‘rganiladi. Keng ma’noda ma’lumotlar bazasi deganda real dunyoning aniq ob’ektlari haqidagi ma’lumotlar to‘plamini tushinish mumkin. Ma’lumotlar hajmi oshib 8 borishi bilan ma’lumotlar bilan ishlash masalalarini hal etish murakkablashadi. Yuzaga kelgan muammo ob’ekt va ma’lumotlarni strukturalash, ya’ni tizimga solish yo‘li bilan hal qilinadi. Ob’yekt – bu mavjud va farqlanishi mumkin bo‘lgan narsadir. Ob’ektlarga tegishli bo‘lgan ma’lumotlar to‘plami ma’lumotlar bazasi bo‘la oladi. Masalan, xar bir oliy ta’lim muassasasi –bu ob’ektlar bo‘lsa, ulardagi talabalar haqidagi ma’lumotlar to‘plami ma’lumotlar bazasiga misol bo‘la oladi. Ma’lumotlar bazasini yaratish va uni dolzarb holatda saqlab turishni amalga oshiradigan, shuningdek, turli foydalanuvchilarning ma’lumotlar bazasida saqlanayotgan axborotlardan o‘z maqsadlari uchun foydalanish imkoniyatlarini ta’minlaydigan dasturlar majmui ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) deb ataladi. Ma’lumotlar bazasida barcha ma’lumotlar bilan bajariladigan amallar ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi boshqaruvi ostida avtomatik tarzda amalga oshiriladi. Ma’lumotlar bazasining ishlashi ma’lumotlar bazasi ma’muri deb ataladigan mutaxassis yoki mutaxassislar jamoasi tomonidan ta’minlanadi. Ma’lumotlar bazasida saqlanayotgan ma’lumotlardan turli foydalanuvchilarning foydalanish imkoniyati ma’lumotlar bazasini tavsiflovchi va saqlovchi dasturlarni foydalanuvchilarning amaliy dasturlaridan ajratish yo‘li bilan ta’minlanadi. Tizim va foydalanuvchilarning dasturlari o‘rtasidagi aloqa ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi tarkibiga kiradigan maxsus bog’lovchi qo‘shimcha dastur bloklari yordamida amalga oshiriladi. Qo‘shimcha dasturlar foydalanuvchiga ma’lumotlar bazasidagi ko‘plab ma’lumotlar orasidan uning masalasini hal qilish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotni ajratib beradi. Ma’lumotlar bazasida saqlanayotgan va bu foydalanuvchini qiziqtirmaydigan boshqa ma’lumotlar uning uchun “ko‘rinmas” bo‘lib turadi. Foydalanuvchilarning dasturlari shunday tashkil etilganligi tufayli ma’lumotlar bazasining texnik ta’minotidagi o‘zgarishlarga bog’liq bo‘lmaydi, ya’ni mustaqil bo‘ladi. O‘zgarishlar yuzaga kelgan taqdirda esa, ma’lumotlar bazasi ma’muri qo‘shimcha bloklarga zarur o‘zgartirishlarni kiritadi, foydalanuvchilarning dasturlari esa o‘zgarishsiz qoladi. 9 Ma’lumotlar bazasi muayyan qonun-qoidalarga muvofiq tuziladi va bir qator talablarga javob berishi zarur bo‘lib, ulardan asosiylari quyidagilardan iborat. - Ma’lumotlarning ortiqcha takrorlanmasligi (eng kam ortiqchalik). Ma’lumotlarning har bir elementi ma’lumotlar bazasi ga bir marta kiritiladi va u yerda yagona nusxada saqlanadi. - Dolzarblashtirish imkoniyati. Ma’lumotlar bazasida saqlanayotgan ma’lumotlar eskirishi mumkin, bunda yangi ma’lumotlarni kiritish zaruriyati tug’iladi. Ma’lumotlarning tuzilishi yangi ma’lumotlarni kiritish va eskirganlarini chiqarib tashlash, shuningdek saqlanayotgan ma’lumotlarga o‘zgartirish kiritish imkonini berishi zarur. - Ma’lumotlarning butunligini ta’minlash. Tizimda foydalanuvchilarning ehtiyotsiz harakatlari oqibatida tasodifiy xatoliklar yuz berishi mumkin. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi bunday holatlarda ma’lumotlarning yo‘qolib ketmasligini va buzilgan ma’lumotlarni qayta tiklash imkoniyatini ta’minlashi zarur; - Q idiruvning yuqori tezligi ; - X avfsizlik va mahfiylik. Foydalanuvchilar faqat o ‘ z lar i ga tegishli ma’lumotlar bilangina ishlashlari zarur. Boshqa ma’lumotlardan foydalanish ular uchun cheklangan bo‘lishi kerak. Tizimda saqlanayotgan ma’lumotlardan bunga tegishli huquqi bo‘lmagan shaxslar foydalanmasliklari zarur. M a ’ lumotlar bazasini boshqarish tizimi odatda , foydalanuvchilarni identifikasiyalash vositalariga ega bo‘ladi, bundan tashqari , ma h fiy axborotlarni saqlovchi ma ’ lumotlar bazasi uchun ma h fiylikni ta’minlashning maxsus vositalari ishlab chiqiladi[6]; - T urli foydalanuvchilarning har xil so‘rovlarini ta’minlash imkoniyati. Bu ma’lumotlar bazasi uchun asosiy talab hisoblanadi ; Hozirgi vaqtda tayyor universal ma ’ lumotlar bazasini boshqarish tizim lar i yaratilgan bo‘lib, ularni muayyan axborot tizimlarini loyihalashda asos sifatida olish mumkin. 1. 2. Axborot tizimida m a’ lumotl a r b a z a sini loyih a l ash 10 Ma’lumotlar bazalarini ishlab chiqishda 2 xil usuldan foydalanish mumkin. Birinchi usulda, avval asosiy masalalar aniqlanib, ularni hal qilish uchun baza yaratiladi, hamda masalaning ma’lumotlarga bo‘lgan ehtiyoji aniqlanadi. Ikkinchi usulda, muammo sohasining namunaviy (tipik) ob’ektlari birdaniga o‘rnatiladi. Bu yerda eng optimal usul - ikkala usulni birgalikda ishlatishdir. Ma’lumotlar bazalarini loyihalashtirish jarayoni ikki bosqichga bo‘linadi. Muammo sohasining ma’lumotlarining axborot-mantiqiy modelini ishlab chiqish va ma’lumotlar bazasining mantiqiy tuzilishini aniqlash. Axborot - mantiqiy model muammo sohasini axborot ob’ektlarining majmui va ular orasidagi tuzilmaviy aloqalar ko‘rinishida aks ettiruvchi ma’lumotlar modelidir. Muammo sohasi ma’lumotlariniig axborot-mantiqiy modelini ishlab chiqish muammo sohasini tekshirish natijasida olingan tavsifga asoslanadi (1.1-rasm). 1.1- rasm. Axborot tizimida m a’lumotlar bazasini loyihalash bosqichlari. Muammo sohasining infologik modeli asosida kontseptual (mantiqiy), ichki (jismoniy) va tashqi modellar tuziladi. Ma’lumotlar bazasining mantiqiy tuzilishi – ob’ektga tegishli bo‘lgan axborotlarning ma’lumotlar bazasida joylanishini ifodalaydi. Hosil bo‘lgan ma’lumotlar bazasining mantiqiy bog’lanish modeli ikkinchi bosqichining natijasi hisoblanadi. Bu modelda uch turli axborot ifodalanadi: ob’ekt to‘g’risidagi xabarlar, ularning xususiyati va o‘zaro munosabatlari. Xar bir ob’ekt modeli yozuv turlari orqali ko‘rsatiladi. Ularning xususiyatlari — yozuv maydonlari orqali ifodalanadi, munosabatlar esa yozuv va maydon turlari o‘rtasidagi aloqalar yordamida tasvirlanadi. Bunday model Маnt i q i y l оy i hа l аsh J i sмоn i y (f izi k) l оy i hа l аsh Ма’ lu моt ilovada i fо dalanishi n i lo y i h ala shMuammo sоhаs i n i ng i nfо l оg i k m о d e lini ya r аt i sh 11 ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining mohiyatiga bog’liq bo‘lmaydi, ya’ni axborotning ma’nosiga bog’liq bo‘lmagan holda ularni ifodalash usuli va aloqasini ta’minlaydi. Mantiqiy modelni rasmli va jadvalli usullar yordamida ifodalash mumkin. Rasmli usulda ma’lumotlar o‘rtasidagi bog’lanish grafiklar yordamida tasvirlanadi. Bunda grafikning uchlari yozuvlarni ifodalaydi, qirralari esa yozuvlar o‘rtasidagi aloqalarni ko‘rsatadi. Jadvalli usulda ob’ekt to‘g’risidagi ma’lumotlar bir yoki bir nechta ustundan iborat bo‘lgan jadvallar orqali ifodalanadi. Hozirgi vaqtda mantiqiy modellarning pog’onali (ierarxik), tarmoqli va relyatsion turlaridan foydalanilmoqda. Pog’onali model rasmli usul asosida tashkil qilinadi. Bunda ma’lumot yozuvlari grafikning uchlarini ifodalaydi va xar bir yozuv oldingi pog’ona uchlariga bog’langan bo‘ladi. Bunday tuzilishdagi ma’lumotlar bazasidan tegishli axborotlar hamma vaqt bitta yunalish bo‘yicha qidiriladi va uning joylashgan o‘rni to‘liq ko‘rsatiladi[6]. Tarmo ql i modelda tegishli axbor ot lar bir nechta yunalish b o‘ yicha olinishi mumkin. Tarmo ql i model ierarxik modelning kengayishi hisob lanadi. Bu modelning asoschisi - Ch.Baxman. Tarmo ql i modelga asoslangan ma’lumotlar bazasi - Integrated Database Menegement System (IDMS) Cullinet Software Inc. kompaniyasi tomonidan 70-yillarda ishlab chi qi lgan. Ierarxik va po g’ onali ma’lumotlar bazasining afzal l igi - ularning tezkorligidir. Shaxsiy E H Mlar nin g paydo b o‘ lishi relyatsion modellarning keng tar qa lishiga sababchi b o‘ ldi. Relyatsion model jadvalli usul asosida tashkil qi linadi. Bunda tegishli ma’lumotlar jadvalning ustun va q atorlarida joylashadi. Ustunlar ma’lumotning maydonlarini , q atorlar esa yozuvlarni ifodalaydi. Bir ustunda ma’lum so h aga tegishli b o‘ lgan bir q ancha ma’lumotlar k o‘ rsatiladi. Ustun va q ator o‘ rtasidagi bo g’ lanish munosabat deb atala d i. H ar bir ustun, q ator va mun osa b a t o‘ z nomiga ega b o‘ ladi [3]. Relyatsion modeldagi munosabatlar q uyidagi talablar or q ali h osil q ilinadi:  ustun va q a t or kesishgan yerda joylashgan ma ’l umot element h isoblanadi;  munosabatlarda ikkita bir xil q ator b o‘ lmaydi; 12  ustun va q atorlarning tartibli joylashishi va nomlanishi majburiy emas. Ma’lumotlar bazasini tashuvchilarda hosil qilish bos qi chi fizik tuzilishni tashkil etadi. Fizik tuzilishi tash q i xotiralarda ma’lumotlarni joy l ashtirish vositalaridan iborat b o‘ lib, uning natijasida ichki model h osil q ilinadi. Ichki model ma’lumotni n ig mantiqiy modelini tashuvchilarda aks ettiradi va yozuvlarning joylashishi, aloqasi va tanlab olinishini ko‘rsatadi. Ichki model ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi orqali hosil qilinadi va unga quyidagi talablar qo‘yiladi:  ma’lumotlarning ma n ti q iy tuz il ishini sa ql ash;  tash q i xotiradan maksimal foydalanish;  m a’lumotlar bazasi ni yuritish h arajatlarini kamaytirish;  ma’lum ot larni qidirish va tanlash jarayonlarining tezkorli gi ni oshirsh va bosh q alar. Umumiy holda ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimlari ikki xil guru h ga ajratiladi: 1. Professional yoki sanoat ma’lumotlar bazasini boshqarish tizim lari. Bu guruhga quyidagi ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari kiradi: Oracle , DB2 , Sybase , Informix , Ingres , Progress . 2. Shaxsiy ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi. Bu guruhga FoxBase/FoxPRO , Clipper , R:base , Paladox , Approachva, MS Access kiradi. Ma’lumotlar bazasi boshqarish tizimlari arxitekturasi: 1. Foydalanuvchi interfes bloki. Bunga dasturlash tillarida ma’lumotlar bazasiga murojaat qilish vositalari yordamida tuzilgan dasturiy ta’minotlar kiradi: jadvallar, formalar, hisobotlar va boshqalar. 2. Ma’lumotlar bazasi. Bu blokda ma’lumotlar jadvallarining fayllari saqlanadi. 3. M a’lumotlar bazasi protsessori. Ma’lumotlarning tarmoqli ishlab chiqarishning turli tamoyillari mavjud: “fayl-server” va “mijoz- server”. “fayl-server” (FS- model) tamoyili tarmoq operatsion tizimi yadrosi hamda markazlangan holda saqlanuvchi fayllar joylashgan va “fayl-server” uchun ajratilgan kompyuterga mo‘ljallangan. Boshqa 13 kompyuterlarda esa amaliy dasturlar va ma’lumotlar bazasi protsessorining nusxasi joylashtiriladi. So‘ralgan ma’lumotlar “fayl-server”dan boshqa kompyuterlarga o‘tkaziladi va ular ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi vositalari bilan qayta ishlanadi[5-6]. “mijoz-server” tamoyili bo‘yicha ma’lumotlarni ishlab chiqish vazifasi mijoz-kompyuter (dastur) va server-kompyuter (dastur) o‘rtasida taqsimlanadi. Ma’lumotlarni qayta ishlashni mijoz so‘raydi va u tarmoq bo‘ylab ma’lumotlar bazasi serveriga uzatiladi. So‘rov o‘sha yerda qidiriladi. “mijoz-server” tamoyili uchun xos xususiyat - bu ma’lumotlar bazasidan so‘rov uchun SQL ( Structured Query Language ) dasturlash tilidan foydalanish (1.2-rasm , 1.3 rasm ).[2-16] F ayl – server modeli 1. 2 -rasm. «fayl-server» texnologiyasi Mijoz –server modeli 14 1.3-rasm. «mijoz-server» texnologiyasi. Markaziy boshqariladigan tarmoqlarda (ularni ko‘pincha ajratilgan server deb atashadi.) kompyuterlardan (Serverlardan) bittasi barcha ishchi stansiyalarni ishlatishi uchun mo‘ljallangan jarayonlarni amalga oshiradi, ishchi stansiyalarining o‘zaro harakatini va boshqa bir qator server vazifalarini bajaradi. Ma’lumotlarni qayta ishlash jarayonida mijoz u yoki bu jarayonlarni: faylni o‘qish, qiymatlar bazasidan ma’lumotlarni qidirish, faylni bosish va h.k bajarish uchun serverga so‘rovni shaklantirish mumkin. Server mijozdan kelgan so‘rovni bajaradi. So‘rovni bajarish natijalari mijozga uzatiladi. Server umimiy faoydalaniladigan ma’lumotlarning saqlanishini ta’minlaydi, bu ma’lumotlarga murojat qilishni tashkil etadi va ma’lumotlarni mijozga uzatadi. Mijoz olingan ma’lumotlarni qayta ishlaydi va qayta ishlash natijalarini foydalanuvchi uchun qulay ko‘rinishda tasvirlaydi. Ma’lumotlarni qayta ishlash serverda ham bajarilishi mumkin. Serverni faqat ma’lumotlarni tashkil etish, saqlash va mijozlarga kerakli ma’lumotlarni berish jarayonlarini bajaradigan tizimlar “File Server” tizimi nomiga ega: Serverda saqlash bilan bir qatorda ma’lumotlarni mazmunli qayta ishlash ham bajariladigan tizimlarni esa “Mijoz - Server” tizimlari deb atash qabul qilingan. Yani ”mijoz server” tizimida server aktiv rol o‘ynaydi: u so‘rovga butun faylni oddiygina berib qolmasdan, balki ma’lumotlarni oldindan qayta ishlash va mijozga, yoki masalaning echilgan natijalarini, yoki faylning, aynan mojozni qiziqtirgan va mijoz uchun tasvirlash qulay bo‘lgan tanlab olingan yozuvlarni berishi mumkin. Bunday tehnologiya boshqa hamma narsalardan tashqari tarmoq aloqa kanallarining kam yuklanishiga imkon beradi. “File Server” texnologiyasi bo‘yicha ishlaydigan serverni fayl-server, “mizoj server” texnologiyasi bo‘yicha ishlaydigan severni esa ilova – server deb ataladi. Ajratilgan serverli lokal hisoblash tarmoqlarining afzalliklari: - Ishchi stansiyalarning sonini cheklashning yuqligi; - Bir darajali tarmoqlarga nisbatan boshqarishning oddiyligi; - Yuqori tezlik; - Ma’lumotlarini himoya qilishning ishonchli tizimi; 15 Ajratilgan serverli lokal hisoblash tarmoqlarining kamchiliklari: - Bitta yoki bir nechta kompyuterlarni server uchun ajratilganligi yuqori narhliligi; - Tarmoqning tezligi va ishonchliligining serverga bogliqligi; - Bir darajali tarmoqqa nisbatan kam moslanuvchanligi. - Ajratilgan serverli tarmoqlar juda keng tarqalgan hisoblanadi. Bunday tarmoqlar uchun operatsion tizimlarga misollar Nowell Netware, Ms Lan Manager, IBM. 1.3. Ma’lumotlarning modellari va ma`lumotlar bazasini yaratish tizimlari Ma’lumotlarning modeli — bu ma’lumotlar o‘zaro bog’langan tuzilishlari va ular ustida bajariladigan operatsiyalar to‘plamidir. Modelning shaklli va unda foydalaniladigan ma’lumotlar tuzilishining turi (ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimida unga asos qilib olingan modelning yoki ma’lumotlarga ishlov berish amaliy dasturi yaratiladigan) dasturlash tizimi tilida foydalangan ma’lumotlarni tashkil etish va ishlov berish kontseptsiyasini aks ettiradi. Ma’lumki, aynan bir axborotni mashina ichki muhitida joylashtirish uchun ma’lumotlarni turli xil tuzilishlari va modellaridan foydalanish mumkin. Ulardan qaysi birini tanlash axborotlar bazasini yaratayotgan foydalanuvchining zimmasiga yuklatilgan bo‘lib, u ko‘plab omillarga bog’liq. Bu omillar qatoriga mavjud texnik va dasturiy ta’minot avtomatlashtirilayotgan masalalarning murakkabligi va axborotning hajmi kabilar kiradi. Ma’lumotlar modeli quyidagi tarkibiy qismdan iborat: 1. Foydalanuvchining ma’lumotlar bazasiga munosabatini namoyish etishga mo‘ljallangan ma’lumotlar tuzilmasi. 2. Ma’lumotlar tuzilishida bajarilish mumkin bo‘lgan operatsiyalar. Ular ko‘rib chiqilayotgan ma’lumotlar modeli uchun ma’lumotlar tilining asosini tashkil etadi. Yaxshi ma’lumotlar tuzilmasining o‘zigina etarli emas. Ma’lumotlarni aniqlash tili (MAT) va ma’lumotlar bilan amallar bajarish tilining (MABT) turli operatsiyalari yordamida bu tuzilma bilan ishlash imkoniga ega bo‘lish zarur. 16 3. Yaxlitlikni nazorat qilish uchun cheklashlar. Ma’lumotlar modeli uning yaxlitligini saqlash va himoya qilishga imkon beruvchi vositalar bilan ta’minlangan bo‘lishi lozim. Quyida shunday cheklanishlarning namunalari keltirilgan: a) har bir “kichik daraxt” tugunga ega bo‘lishi kerak. Ma’lumotlarning ierarxik bazalarida birlamchi tugunsiz “tug’ma” tugunlarni saqlash mumkin emas. b) ma’lumotlarning relyatsion bazasiga nisbatan bir xil kortejlar bo‘lmaydi. Fayl uchun bu cheklash barcha yozuvlarning yagonaligini talab etadi. Ma’lumotlarni ierarxik va tarmoqli modellari. Ierarxik model daraxtsimon graf ko‘rinishida berilib, unda ob’ektlar bog’langan satx (ierarxik) ko‘rinishida ajratiladi. Ushbu model ma’lum qoida asosida quriladi. Bu qoidaga muvofiq har bir hosil qilingan tugun (uzel) faqat bir kirishga ega bo‘ladi. Strukturada faqat bitta hosil qilinmagan tugun bo‘lishi mumkin. Bu tugun ushbu modelning ildizi h isoblanadi. Tugun yoz uv deb interpretatsiya qilinadi, yozuvni qidirish uchun esa yuqoridan pastga qarab yuriladi. Bunday yondashuv qidirish jarayonini osonlashtiradi. Ierarxik model elementlari o‘rtasidagi bog’lanishda “bittadan ko‘pchilikka” usuli qo‘llaniladi. Agar elementlar o‘rtasidagi bog’lanishlarda “ko‘pchilikdan ko‘pchilikka” usuli qo‘llanilsa, ma’lumotlarning tarmoqli modeli hosil bo‘ladi. Tarmoqli modelda yozuvlar o‘rtasida ixtiyoriy bog’lanish turlari qo‘llanishi mumkin bo‘lib, “teskari bog’lanish” uchun cheklanish qo‘yilmagan. Tarmoq ma’lumotlar bazasini bayon qilishda ikki turdagi guruhlar qo‘llaniladi: “yozuv” va “aloqa”. “Aloqa” turi ikki turdagi “yozuv”larni aniqlaydi: ajdod va avlod. O‘zgaruvchi turidagi “aloqa” aloqaning nusxasidir. Tarmoq modelida bitta qoida qo‘llaniladi: aloqa asosiy va bog’liqli yozuvlarni o‘z tarkibiga oladi. Mashina muhitidagi ma’lumotlarning murakkabroq modellari, fayl modeliga nisbatan, tarmoqli va ierarxik modeli hisoblanadi. Bu modellar ularning o‘zlariga xos turdagi ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimida ishlatiladi. Ma’lumotlar 17 bazasini boshqarish tizimida ma’lumotlarni mantiqiy tashkil etish usuli ma’lumotlarning tarmoqli yoki ierarxik modeliga mos holda ko‘rsatiladi. Modellarda ma’lumotlarning tuzilmalari. Ma’lumotlarning namunaviy tuzilmalariga quyidagilar kiradi: ma’lumotlarning elementi, ma’lumotlarning agregati, yozuv. U elementlari va agregatlari o‘zaro aloqada bo‘lgan tuzilma bilan tavsiflanadi. Shuning uchun yozuvning tuzilmasi ierarxik xarakterga ega bo‘lishi mumkin. Bir xil tuzilmaga ega bo‘lgan yozuv nusxalari to‘plamining hammasi yozuv turini tashkil etadi. Ma’lumotlarning elementi — bu ma’lumotlar tuzilmasining nomlangan minimal birligi (faylli tizimlardagi maydonning o‘xshashi). Ma’lumotlar agregati — bu ma’lumotlar elementlarning quyi to‘plami yoki yozuvlar ichidagi boshqa agregatlarning nomlangan quyi to‘plami. Bir agregat nusxasida bir necha qiymatli elementni o‘z ichiga olgan ko‘p elementga agregatlarda ruhsat beriladi. Yozuv umumiy holda agregat bo‘lib, u boshqa agregatlarning tarkibiga kirmaydigan tarkibli agregatdan iborat. Ta’kidlash lozimki, bu yozuvdagi ma’lumotning o‘zi (qiymatga ega bo‘lgan elementar ma’lumot) faqat yozuvning oxirgi uchlarida ko‘rsatilgan, ma’lumotlar tuzilmasining boshqa turlari, shu jumladan agregatlar ham faqat nomlangan ma’lumotlarning to‘plami bo‘lib hisoblanadi.[7] Ma’lumotlarning relyatsion modeli . Ma’lumotlarning relyatsion modeli kontseptsiyasi 1970 yilda E.F.Kodd tomonidan taklif qilingan bo‘lib, u ma’lumotlarni tavsiflash va tasvirlashning amaliy dasturlaridan bog’liq bo‘lmasligini ta’minlash masalasini hal qilish uchun xizmat qiladi. Ma’lumotlarning relyatsion modeli asosida “munosabat” tushunchasi yotib, u inglizcha “relation” so‘zidan olingan. Ba’zi bir qoidalarga amal qilgan holda munosabatlarni ikki o‘lchovli jadval ko‘rinishda tasvirlash mumkin. Jadval har qanday odamga tushunarli va qulaydir. Munosabat ustunlari atributlar deb ataladi va ularga nomlar beriladi. Munosabat atributlarining nomlaridan iborat ro‘yxatini munosabatlar sxemasi deyiladi. Ma’lumotlarning relyatsion bazasi - bu o‘zaro 18 bog’langan munosabatlar to‘plamidir. Har qanday munosabat (jadval) kompyuterlarning xotirasida fayl ko‘rinishda joylashtiriladi. Jadval hamma uchun juda qulay bo‘lishi bilan bir qatorda ma’lumotlarni manipulyatsiya qilishning asosiy uch operatsiyasini bajarish uchun noqulaydir, ya’ni tartiblash, indekslarning qiymatlari bo‘yicha guruhlash va daraxt ko‘rinishidagi parametrlar bilan ishlash. J advalda ushbu uch operatsiya bir-biri bilan chambarchas bog’langan. Bu esa ba’zi bir operatsiyalarni bajarishda ma ’ lum bir qiyinchiliklarga olib keladi . Masalan , ma ’ lumotlarni bir parametr asosida tartiblash ikkinchi bir parametr bo ‘ yicha tartiblashni buzib yuborishi tufayli zarur ma ’ lumotlarni izlab topish operatsiyasi bir parametr bo ‘ yicha osonlashsa , boshqalari bo ‘ yicha qiyinlashtiradi . Hozirgi vaqtda m a’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari turkumiga oid amaliy dasturiy vositalarning quyidagi asosiy turlari mavjud: Dbase, Fo xRro, Paradox, Access va boshqalar. Ular bir-biridan ma’lumotlar bazalarini tuzish imkoniyatlari, ularning kattaligi, talab qilinadigan dasturiy va texnikaviy resurslar, qaysi rejimda ishlash talab qilinganligi, qanday dasturlar va operatsion tizimlar bilan birgalikda ishlashlari, axborot massivlariga va ularning tuzilishiga qo‘yilgan talablar bilan farq qiladilar. Ko‘p foydalanuvchilarga mo‘ljallangan, ya’ni kompyuter tarmoqlarida ishlatishga mo‘ljallangan ma’lumotlar bazasini tuzish va ularni boshqarish tizimlariga Oracle, InterBase, SiBase, Microsoft SQL Server, Informix kabi dasturlar kiradi. Bu dasturlar ishlash tamoyillariga ko‘ra ierarxik, relyatsion va aylana–halqasimon ma’lumotlar bazalariga bo‘linadilar. Hozirda relyatsion ma’lumot bazalari o‘zining qulayligi tufayli keng miqyosda ishlatilmoqda. Relyatsion ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni jadvallarga joylashga va jadvallar orasida mos bog’liqliklarni, ya’ni munosabat (relyatsiya)ni o‘rnatishga asoslangan. Ular jadvallar orasidagi turli bog’liqliklarni o‘rnatish, ma’lumot kiritish shaklllarini yaratish, hisobot shakllarini chiqarish, turli so‘rovlar tuzish imkonini beradi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimini asosiy xususiyatlari - bu 19 protseduralar tarkibi bo‘lib, ular faqat ma’lumotlarni kiritish va saqlashda ishlatilmasdan, ularning strukturasini ham tasvirlaydi. Ma’lumotlarni boshqarish tizimi quyidagi xossalarga ega : - fayllar to‘plami mantiqiy kelishuvni quvvatlaydi; ma’lumotlar ustida ish yuritish tili bilan ta’minlaydi; har xil to‘xtalishlardan keyin ma’lumotlarni qayta tiklaydi; ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi bir necha foydalanuvchilarning parallel ishlashini ta’minlaydi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi funksiyalari tarkibiga yanada aniqroq qilib quyidagilar qabul qilingan: Tash q i xotirada bevosita ma’lumotlarni bosh q arish. Bu funksiya ma’lumotlar bazasi ga bevosita kiruvchi ma’lumotlarni sa q lash uchun kerakli strukturani ta’minlab tash q i xotiraga qo‘ shadi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimini ishlatishda mavjud fayl tizimi imkoniyatlari aktiv ravishda ishlatiladi. Tezkor xotirani buf e r bilan boshqarish. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari odatda ancha katta hajmdagi ma’lumotlar bazasi bilan ish yuritadi. Bu hajm odatda tezkor xotiraning mumkin bo‘lgan hajmidan yetarli darajada katta bo‘ladi. Ma’lumki, agar ma’lumotlarning biror elementiga murojaat qilish kerak bo‘lsa tashqi xotira bilan aloqa o‘rnatiladi. Bu tezlikni oshirishning amaliy yagona usulilaridan biri bu operativ xotiraga ma’lumotlarni buferizatsiya qilishdir. Tranzaktsiya bilan boshqarish. Tranzaktsiya – bu q aralayotgan ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi ma’lumotlar bazasi ustida ketma - ket operatsiyalarni bajararish i dir, ya’ni ma’lumotlar bilan m a nipulyatsiya q ilib , ketma- ket operatsiyalar yordamida ma’lumotlar bazasi ga ta’sir etishdir. Tranzaktsiya ma’lumotlar bazasini bir butun holatdan ikkinchi bir butun holatga o‘tkazadi, yoki agar ma’lum sababga ko‘ra tranzaktsiyaning biror holati bajarilmaydigan bo‘lsa yoki tizimda biror xatolik yuz bersa, ma’lumotlar bazasi boshlang’ich holatiga qaytadi. Ma’lumotlar bazasining mantiqiy butunligini quvvatlash uchun tranzaktsiya tushunchasi kerak [9] . Jurnalizatsiya. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimiga bo‘lgan asosiy 20 talablardan biri bu tashqi xotirada ma’lumotlarning ishonchli saqlanishidir. Ma’lumotlarning ishonchli saqlanishi deganda har qanday apparatli yoki dasturli toxtab qolishdan keyin ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi ma’lumotlar bazasining oxirgi holatini qayta tiklashi tushuniladi. Bunda to‘liq ma’lumotlarni quvvatlash uchun keng tarqalgan usullardan biri ma’lumotlar bazasining o‘zgartirish jurnalini olib borish usuli ishlatiladi.Hozirgi kunda relyatsion ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi uchun keng tarqalgan standart til - bu SQL (Structured Query Language) tilidir. SQL tili hususiyatlari: -SQL tili relyatsion ma’lumotlar bazasi sxemasini aniqlaydi va ma’lumotlar ustida (manipulyatsiya) ish yuritadi. Unda ma’lumotlar bazasi ob’ekti nomlariga (relyatsion ma’lumotlar bazasi uchun – jadval nomi va uning ustunlari) o‘zgartirishlar kiritish SQL tili kompilyatori yordamida amalga oshiriladi. -SQL tili o‘z ichiga ma’lumotlar bazasi butunlik chegarasini aniqlashning maxsus vositasini oladi. Ma’lumotlar bazasining butunligini tekshirishni ta’minlaydi. Ma’lumotlar bazasini modifikatsiya qilish uchun kompilyatsiya vaqtida SQL kompilyatori mos dasturiy kodni generatsiya qiladi. - MySQL – bu tezkor, ishonchli, ochiq tarqatiladigan ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi hisoblanadi. MySql boshqa ko‘pchilik ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlar singari, “mijoz-server” modeli asosida ishlaydi. Bunda kompyuterlar mijoz yoki server rolini o‘ynaydigan tarmoqli arxitektura tushuniladi. SQL ni RDBMS MySql , mSQL, PostgresSQL, Oracle, Microsoft SQL Server, Access, Sybase, Ingres kabilar bilan ishlatish mumkin. RDBMS ning bu tizimlarini SQL ning barcha muhim va umumiy qabul qilingan operatorlari qo‘llaydi, ammo ularning har biri o‘zining xususiy patentlangan operator va kengliklariga ega. Ma’lumotlar bazasi ma’lumotlarning tuzilmaviy yig’indisini bildiradi. Kompyuterning ma’lumotlar bazasida saqlanadigan ma’lumotlarni yozish, tanlash va qayta ishlash uchun MySQL kabi ma’lumotlar omborini boshqarish tizimi zarur. Kompyuterlar katta miqdordagi ma’lumotlarni qayta ishlashni yaxshi 21 uddalashini hisobga olsak, hisoblashlarda ma’lumotlar omborini boshqarish asosiy o‘rinni egallaydi. Bunday boshqaruv turlicha amal qilishi mumkin – alohida vosita ko‘rinishida yoki boshqa ilovalar tarkibiga kiruvchi kod ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. MySQL relyasion ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi hisoblanadi Relyasion bazada ma’lumotlar alohida jadvallarda saqlanadi, shuning hisobidan tezlik va qayishqoqlikda yutuqqa erishish mumkin. Jadvallar o‘zaro munosabatlar yordamida bog’lanadi, shuning hisobiga so‘rovni bajarganda bir nechta jadvaldagi ma’lumotlarni birlashtirish imkoniyati ta’minlanadi. SQL ni MySQL tizimining bir qismi sifatida quyidagicha xarakterlash mumkin: tuzilmaviy so‘rovlar tili hamda ma’lumotlar bazasiga kirish uchun foydalaniladigan keng tarqalgan standart til. MySQL dasturiy ta’minoti – bu ochiq kodli dasturiy ta’minot. Ochiq kodli dasturiy ta’minot uni har bir kishi qo‘llashi va modifikasiya qilishi mumkinligini anglatadi. Bunday dasturiy ta’minotni internetdan olish va bepul ishlatish mumkin. Bunda har bir foydalanuvchi yakuniy kodni o‘rganishi va uni o‘zining ehtiyojlariga mos ravishda o‘zgartirishi mumkin. 1. 4 . Ma’lumotlar bazasini tahrirlash uchun amaliy dastur ishlab chiqish vositasi Foydalanuvchi ilovasi, qoidaga ko‘ra, muammo sohasidagi ba’zi bir masalalar to‘plamini birlashtirish orqali yaratiladi. Masala kirish axboroti asosida chiqish axborotini shaklllantirish bo‘yicha harakatlar to‘plami sifatida aniqlanishi mumkin. Masalani loyihalashda dastlabki ma’lumotlar bazasi asosida uning qo‘yilishi va algoritmini bajarish zarur. Masalaning qo‘yilishi jarayonida uning xususiyati, kirish va chiqish axborotlari aniqlanadi. Masalaning xossalari bo‘lib, xususan, uning maqsadi, mazmuni va belgilanish, davriyligi va yechish muddatlari o‘rnatiladi. Bunda esa ma’lumotlarni qayta ishlashning umumiy texnologiyasi ishlab chiqiladi. Masalaning algoritmi – bu formal harakatlar va tekshirish shartlarining to‘plami bo‘lib, ularning bajarilishi ma’lum mantiqiy ketma-ketlikda amalga oshiriladi va qo‘yilgan masalani echishga, ya’ni kirish ma’lumotlari asosida 22 chiqish ma’lumotlarini olishga imkon beradi. PHP dasturlash tili haqida ma’lumot PHP ( Personal Home Page ) – bu server skriptlarining tili bo‘lib ( server scripting language ), u serverda interpritasiyalanadigan va bajariladigan HTML ga o‘rnatiladi. PHP HTML ning preprosessori hisoblanadi . Server faylni brauzerga “berishidan” oldin uni preprosessor-interpretator ko‘rib chiqadi. Bu ish amalga oshishi uchun preprosessor qayta ishlaydigan fayllar ma’lum kengaytmaga (odatda bu *.phtml yoki *.php3 bo‘ladi, ammo ularni o‘zgartirish ham mumkin) va preprosessor uchun kodga ega bo‘lishlari kerak. Sahifani jo‘natishdan avval PHP-kod serverda chiqadi va natija brauzerga yana HTML–sahifa ko‘rinishda taqdim qilinadi, biroq bu sahifa serverda saqlanadigan sahifadan keskin farq qilishi mumkin. *.html/*.htm kengaytmali oddiy sahifalarni esa Web-server brauzerga hech qanday ishlovsiz yuboradi. PHP dasturlash tilini tanlashning asoslari Web-ilovalarni yaratuvchilar web-sahifalarning faqat matn va rasmdan iborat emasligini tushinadilar. E’tiborga loyiq sayt foydalanuvchi bilan ma’lum darajada interaktivlikni qo‘llashi kerak. Yaqin paytlargacha bularning barchasi Perl da yozilgan CGI-skriptlar orqali an’anaviy amalga oshirilar edi. Ammo CGI- skriptlarning juda yomon mashtablanishi ma’lum bo‘ldi. CGI-skriptning har bir yangi chaqiruvi yadrodan yangi jarayonni yaratilishini talab qiladi, bu esa prosessor vaqtini oladi va operativ xotirani sarflaydi. PHP boshqa variantni taklif etadi – u Web-serverning bir qismi sifatida ishlaydi. PHP sintaksisi C yoki Perl sintaksisisiga juda o‘xshash. Bu dasturlash tillari bilan tanish kishilar PHP da dastur yozishni juda tez boshlashlari mumkin. Bu tilda ma’lumotlarni tiplashtirishga qattiq talablar yo‘q va xotiradan joy ajratish bo‘yicha harakatlarga ham zaruriyat yo‘q. PHP da yozilgan dasturlar etarlicha oson o‘qiladi. Perl dasturlaridan farqli ravishda PHP kodini ko‘rib o‘qish va tushunish oson. PHP-MySQL bog’lanmasi kross-platformali hisoblanadi. Bu shuni anglatadiki, siz Windows da ishlab turib, Unix da ishlash uchun mo‘ljallangan ilovalarni ishlab chiqishingiz mumkin. 23 I-Bob bo‘yicha xulosa Dissertatsiya ishini bajarilishi natijasida, ishning I-bobida axborot tizimi ma’lumotlar va ma’lumotlar bazasi va reyting tizimlariga oid barcha nazariy tushunchalar keltirib utildi. Ma’lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun ma’lumotlar bazasini yaratish, so‘ngra undan keng foydalanish bugungi kunda dolzarb bo‘lib qolmoqda shu sababli mazkur bobda ma’lumotlar bazasiga oid tushunchalar keltirildi . Bunda ma’lumotlar bazasining asosiy tushunchalari, ma’lumotlar bazasini loyihalash, ma’lumotlarning modellari , ma’lumotlar bazasini yaratish tizimlari, reyting tizimlari va ularning afzalliklari, ma’lumotlar bazasini tahrirlash uchun amaliy dasturni ishlab chiqish vositasilari yani php dasturlash tili haqida ma’lumot lar bayon etilgan. Mazkur bobda ma’lumotlar bazasini yaratish tushunchalaridan kelib chiqgan holda ma’lumotlarni tahrirlash uchun amaliy dasturni ishlab chiqish vositasi sifatida h ozirgi kunda relyatsion ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi uchun keng tar q algan standart til - bu SQL (Structured Query Language) til i haqida ma’lumotlar keltirilgan. 24 II - BOB . PROFESSOR-O`QITUVCHILAR ILMIY REYTINGINI SHAKLLANTIRISHNING TAFAKKURLI TIZIMI MA`LUMOTLAR BAZASI TAVSILOTLARI 2.1. Reyting tizimlari va ularning afzalliklari Reyting tizimi so`rovlar natijasida aniqlangan ma`lumotlar asosida tashkil q ilinadigan va ularni ma`lum bir me`zonlar asosida tartiblaydigan tizim hisoblanadi. Ma`lumotlar odatda turli xil bo`lishi mumkin, r eyting tizimlari esa ularni turi bo`yicha alohida guruhlarga ajratgan holda tekshiradi. Reyting shkalasi sifatni baholashda, ayniqsa sifatni xolisona o'lchash qiyin bo'lganda juda foydali qurilma hisoblanadi. Misol uchun ta`lim tizimidagi o`qituvchilar reytingi. Albatta, talim sifatini oshirishda bu reyting juda muhim o`rin tutadi, chunki talabalarning bilim olishi bevosita o`qituvchining darajasi bilan bo`gliq. Uzluksiz o`z ustida ishlagan o`qituvchi esa ushbu bilim va ko`nikmalarni talabalar bilan ulashishdan charchamaydi. Reyting tizimlar turli xil tashkilotlarda xodimlarni attestatsiya qilish uchun eng ko'p ishlatiladigan vosita hisoblanadi. Bu turdagi tizimlardan foydalanish juda keng qamrovli hisoblanadi. Masalan Respublika miqyosida eng yaxshi sportchi, murabbiy, o`qituvchi, talaba, iqtisodchi va h. k. Odatda, reyting tizimi baholanadigan narsaning bir qator jihatlari yoki xususiyatlariga e'tiborni yo'naltiradilar va tanlangan jihatlarning har biriga qiymatlarni belgilash uchun shkala beradi. Ular son, sifat terminlari, yoki og'zaki tavsiflardan foydalanish orqali shaxs yoki hodisaning ma'lum jihatlari yoki xususiyatlarining tabiati yoki darajasini o'lchashga harakat. A. Reytinglarni uchta asosiy yondashuvdan biri orqali olish mumkin: - Bog'langan taqqoslash - Tartiblash - Reyting darajasi 1) Bu yondashuv baholanadigan obyektning biron bir standart obyektga nisbatan baholash uchun qo`llaniladi . Bu bog'langan taqqoslash yondashuv sifatida tanilgan. 2) Tartiblash yondashuvi , bir guruh obyektlarni bir -biri bilan o`zaro solishtir ib 25 baholash orqali amalga oshiriladi. 3) Baholanadigan obyektlarning reyting shkalasi qolgan obyektlar reyting shkalasi bilan taqqoslanadi va umumiy ball ichiga alohida reyting hisoblanadi . B. Reyting tizimining maqsadi: Reyting tizimlari orqali quyidagi larga baho berish mumkin : O'qituvchi Ishlashi / Samaradorligi. Shaxsiyat, tashvish, stress, a ql va boshqalar. Maktabni baholash, shu jumladan kurslar, amaliyotlar va dasturlar. C. R eyting tizimini tashkil qilish bo'yicha foydali maslahatlar: 1) Baholanadigan predmetlar yoki hodisalar odatda chegaralangan narsa yoki shaxs bo`lishi kerak. T adqiqot maqsadi uchun faqat eng muhim jihatlar tanlangan bo`lishi kerak . 2) R eyting shkalasi har doim ikki qismdan iborat: i) mavzuni nomlovchi va belgilovchi ko'rsatma i i ) reytingda foydalaniladigan ballarni belgilovchi shkala. 3) Baholanishi oson bo`lgan sohalarda ixtiyoriy odam baholovchi vazifasini bajarishi mumkin. Masalan, no texnik sohalarda, ijobiy yoki salbiy baholanadigan sohalar va h.k. D. R eyting tizimidan foydalanish uning afzalliklari: Reyting tizimlar ko'plab ob'ektiv vositalar haqiqiyligini sinovdan o`tkazish uchun ishlatiladi. Ular, shuningdek, quyidagi sohalarda afzalliklari bor: - Ota-onalar uchun hisobot yozish uchun foydali. - Kollejlar uchun qabul blankalarini to'ldirishda foydali. - Talaba ehtiyojlarini topish da foydali. - Ish beruvchilarga tavsiya nomalar berish. E. R eyting tizimidagi chekl ovlar : Reyting tizimlar quyidagi xatolar va chekl ovlardan aziyat chekadi: Baholovchilar o'z odamlar iga past baho berishni ista shmaydi . Shunday holatda ular deyarli barcha holatlarga yuqori baho berishadi. Ba'zan baholovchilar o'ta saxiy 26 bo'lishini kuzatish imkoniyati mavjud. Yuqori holatlar reyting tizimida xató deyiladi. 2.2 O`qituvchilar ilmiy reytingini ma’lumotlari modelini ishlab chiqish va ilmiy reyting tizimining ma’lumotlar bazasini loyixalash Hozirgi kunda Respublika miqyosida ta`lim tizimiga juda katta e`tibor berilmoqda . Ta`lim sifatini yaxshilash va tegishli sohalarga yetakchi kadrlar yetkazib berish, oliy ta`lim muassasalariga ustuvor vazifa etib qo`yilgan. Albatta ushbu talablarga javob berish uchun malakali, yuqori bilim darajasiga ega bo`lgan Professor-o`qituvchilar uchun talab katta hisoblanadi. Bunday o`qituvchilar haqida ma`lumotga ega bo`lish, ular amalga oshirayotgan ishlar haqida xabardor bo`lish va ularni tegishli tartibda rag`batlantirish juda dolzarb mavzu hisoblanadi. Bugungi kundagi bu dolzarb masalaga tegishli yechim taqdim etuvchi ushbu axborot tizimi quyidagi ma`lumotlar modeli yordamida tuzilgan. Mazkur ishda tezkor ravishda har bir fakultet va kafedralar ga tarmoq orqali onlayn tarzda ma’lumotlarni yetkazib berishga xizmat qiladigan, o`qituvchilar ning ilmiy reyting tizimi modellari va ma’lumotlar bazasini loyixalash qarab o tiladi. ʻ Tizimdan global tarmoq asosida universitetning barcha fakultet va kafedralari o‘zlariga ajratilgan foydalanuvchi nomi va parollari orqali foydalanish mexanizimlari ishlab chiqiladi. Ma’lumotlarni tezkor qayta ishlash va mavjud ma’lumotlar asosida statistik tahlil qilish natijasida oldindan ilmiy faoliyati aktiv yoki sustligini bashoratlash imkoniyatlari yaratiladi. Professor-o`qituvchilarning ilmiy reytingini shakllantirishning tafakkurli tizimining maqsadi oliy ta’lim muassasasi o`qituvchilarni ilmiy faoliyatini nazorat qilish, ular amalga oshirgan ishlar haqidagi ma’lumotlarni tahlil qilish va bu asosida oldindan ilmiy reytingi past o`qituvchilar haqida bashorat qilish, universitet miqyosida barcha pedagoglar haqida ma’lumotlarini saqlash, ma’lumotlarni tarmoq orqali ixtiyoriy vaqtda universitet mutasaddi xodimlariga yetkazib berishdan iborat. Mazkur tizimda universitet professor-o`qituvchilari ma’lumotlarini saqlash va ularni qayta ishlab ixtiyoriy vaqtda mutasaddi xodimlarga yetkazish uchun uch toifadagi foydalanuvchilar belgilanishi nazarda tutilgan: 27 - oliy ta’lim muassasasidagi ilmiy-o`quv bo`limida o`qituvchilarni faoliyatini nazorat qiluvchi mutaxassis (administrator); - oliy ta’lim muassasasida faoliyat olib boruvchi o`qituvchi - oliy ta’lim muassasasida tahsil oluvchi talaba Tizimdan administrator sifatida foydalanish vaqtida o`qituvchining shaxsiy ma’lumotlarini tizim ma’lumotlar bazasiga kiritish, ma’lumotlarni qayta taxrirlash, so rovlar bo‘yicha ma’lumotlar asosida kerakli hisobotlarni shakllantirish, ixtiyoriyʻ fakulte t, kafedra va ma`lumotlar turlari bo yicha ʻ ma`lumotlarni aniqlash, foydalanuvchilar ma’lumotlarini o chirish, ʻ ma`lumotlar turlariga asosan o`qituvchilarga beriladigan ballarni ma’lumotlar bazasiga ta’sir ettirish, oliy ta’lim talabalar iga k erakli o`qituvchi va uning faoliyati haqida ma`lumot taqdim etish , tizimga kirish huquqlarini belgilash uchun login va parollarni shakllantirish kabi vazifalarni bajaradi. Tizimdan o`qituvchi sifatida foydalanuvchilar shaxsiy ma`lumotlarni kiritgan holda tizimdan foydalanish huquqiga ega bo`lish, ixtiyoriy vaqtda o‘z faoliyatiga tegishli bo‘lgan ma`lumotlar fayllarini pdf formatida tizim ma`lumotlar bazasiga kiritish, o`z sohasi bo`yicha faoliyat yuritadigan o`qituvchilar haqida ma’lumotlarni ko`rish, fakultet kesimida o`z reytingidan xabardor bo lish ʻ imkoniyati yaratiladi. Tizimdan talaba sifatida foydalanuvchilar shaxsiy ma`lumotlarni tizimga kiritgan holda tizimga kirishlari mumkin va o`zlariga kerakli fanlardan dars beruvchi va ularga faoliyati qiziq bo`lgan o`qituvchi haqidagi ma`lumotlarni ko`rishlari mumkin. Har qanday tizimning ma’lumotlar bazasini tashkil qilishning birinchi bosqichida ma’lumotlar modeli turini aniqlash va undagi ob’ektlar o‘rni va munosabatlarini belgilash masalalari hal etiladi. Ma’lumotlar modeliga ko‘ra tizimdagi ma’lumotlarni qayta ishlash usul va algoritmlari hamda ularni joriylashtiruvchi funksional sxemalar ishlab chiqiladi. Professor o`qituvchilarni ilmiy reytingini shakllantirishning tafakkurli tizimining ish faoliyatida bir nechta turdagi (raqamli, matnli va boshq.) 28 ma’lumotlarni qayta ishlash va ulardan foydalanishga to‘g’ri keladi. Bunday ma’lumotlarga misol bo‘lib oliy ta’lim muassasasi shu jumladan fakultet nomi, kafedra nomi, ma`lumot turlari hamda o`qituvchining ma’lumotlari shu jumladan o`qituvchi id raqami, familya, ismi kabi ma’lumotlar xizmat qilishi mumkin. Ma`lumotlar turli qiymatlarga ega bo‘lib, ta’lim muassasasi fakultet va kafedra kesimida aniqlanadi. O`qituvchilarning ilmiy-reyting darajasini aniqlash hamda erishilgan yutuqlari bo‘yicha rag‘batlantirish uchun ilmiy-ijodiy faoliyati natijalari bo‘yicha reyting ball ko‘rsatkichlarini hisoblash maqsadga muvofiq bo‘ladi. O`qituvchilar o‘rtasida faoliyati doirasida faollik darajasi bo‘yicha sog‘lom raqobat muhitini shakllantirish va ularning yaratuvchanlik qirralarini rivojlantirishda, ilmiy-ijodiy va manaviy-ma'rifiy faoliyati natijalari bo‘yicha reyting ball ko‘rsatkichlari asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Ilmiy-ijodiy faoliyati natijalari bo‘yicha reyting ball ko‘rsatkichlarini Q parametr orqali belgilaymiz va Q ni hisoblash uchun quyidagi (1) formula ko‘rinishidagi modelni taklif etamiz.Q= ∑i=1 n (∑j m wij+∑k l vik+hi)− ∑i=1 ri (1) Ilmiy-ijodiy faoliyati natijalari bo‘yicha reyting ball ko‘rsatkichlari, ilmiy tadqiqotning dolzarbligi, ilmiy ishlanmaning anjumanlarda muhokama etilganligi, ilmiy ishlanmaning amaliyotga tadbiq etilganligi(amaliyotga qo‘llanilganlik akti, patent, guvoxnoma) va ilmiy ishlanmaning salbiy oqibatlari kabi parametrlarga bog‘liq bo‘ladi. Keltirilgan ( 1 ) formuladagi parametrlar quyidagicha aniqlanadi: wij− ilmiy ishlanmaning anjumanlarda muhokama etilganlik ko‘rsatkichi; vik− ilmiy ishlanmaning amaliyotga tadbiq etilganlik ko‘rsatkichi; hi− ilmiy ishlanmaning dolzarblik darajasining ko‘rsatkichi; ri− ilmiy ishlanmaning salbiy oqibatlarining ko‘rsatkichi. Ko‘p holatlarda kimyo, biologiya, tibbiyot sohalaridagi ilmiy-ijodiy ishlanmalarning ma'lum darajadagi salbiy oqibatlari ham mavjud bo‘ladi. Reyting tizimida bu parametrni e'tiborga olinishi, ishlanmalarning salbiy oqibatlarini minimallashtirishga xizmat qiladi[1 4 ]. 29 Ishlab chiqilgan ilmiy-ijodiy faoliyat natijalari bo‘yicha reyting ball ko‘rsatkichlari modellar ustida malumot.mcoder.uz web-sayti misolida eksprement o‘tkazildi. Tadqiqot eksprementi 2 – jadval ko‘rinishida tasvirlanadi. Id o` qit uv chi (ilmiy -ijodiy faoliy at )wj j vj k hi ri i Q 1 10 3 20 2 20 5 2 80 2 10 4 20 1 20 5 3 65 3 10 3 20 1 20 5 0 70 2 – jadval. Ilmiy-ijodiy faoliyati natijalari bo‘yicha reyting ball ko‘rsatkichlari Yuqorida keltirilgan 2-jadvaldagi ma'lumotlarning hisoblanish jarayoni quyidagicha amalga oshiriladi. Q 1= 10 × 3+20 × 2+20 − 5× 2= 80 , Q 2= 10 × 4+20 × 1+20 − 5× 3= 65 Yuqorida ishlab chiqilgan modellar asosida o`qituvchilar ning ilmiy-ijodiy faoliyati natijalari bo‘yicha reyting ball ko‘rsatkichlari hisoblanadi. O`qituvchilarning davlat tomonidan belgilangan tadbirlarga befarq emasligi, ularning siyosiy ongini rivojlantirish va boshqaruv salohiyatini shakllantirish uchun ilmiy-ijodiy faoliyati natijalari bo‘yicha reyting ball ko‘rsatkichlarini onlayn hisoblash asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. O`qituvchilar o‘rtasida ilmiy faoliyati natijalari bo‘yicha reyting ball ko‘rsatkichlarining sog‘lom raqobati albatta ularning tashabbuskorlik hislati va siyosiy ongini rivojlanishiga xizmat qiladi. Bundan kelib chiqib reyting va bandlik munosabatlarini avtomatlashtirish tizim tarkibiga ilmiy faoliyati natijalari bo‘yicha reyting ball modulini shakllantirish uchun optimal matematik model ishlab chiqish kerak. Ilmiy-ijodiy faoliyati natijalari bo‘yicha reyting ball ko‘rsatkichlarini G parametr orqali belgilaymiz va G ni hisoblash uchun quyidagi (2) formula ko‘rinishidagi modelni taklif etamiz. G = ∑i (∑j m uij+ yi+gi) (2) Ilmiy-ijodiy faoliyat natijalari bo‘yicha reyting ball ko‘rsatkichlari, o`qituvchilarning yil davomida amalga oshirgan ishlari, ya`ni, mahalliy yoki xalqaro maqola, uslubiy va o`quv qo`llanma, darslik, kitob, tezis kabi parametrlarga bog‘liq bo‘ladi. (2) formula ko‘rinishida ishlab chiqilgan modellar ustida malumot.mcoder.uz web-sayti misolida eksprement o‘tkazildi. Tadqiqot eksprementi 3 – jadval ko‘rinishida tasvirlanadi. 30 Id o` qit uv chi(ilmiy ijodiy faoliy at )uj j yj gi G 1 20 3 15 20 95 2 20 2 15 20 7 5 3 20 1 15 20 55 3 – jadval . Ilmiy - ijodiy faoliyat ko ` rsatkichlari bo ` yicha reyting natijalari Yuqorida keltirilgan 3-jadvaldagi ma'lumotlarning hisoblanish jarayoni quyidagicha amalga oshiriladi . G 1= 20 × 3+15 +20 = 95 , G 2= 20 × 2+15 +20 = 75 Ishlab chiqilgan modellar asosida o`qituvchi larning ilmiy-ijodiy faoliyati natijalari bo‘yicha reyting ball ko‘rsatkichlari hisoblanadi va avtomatlashtirilgan tizim modullariga joylashtiriladi. Hozirgi globallashuv sharoitida yurtimiz ta`lim tizimini rivojlantirish, pedagoglarning ilmiy-ijodiy yaratuvchanlik qobiliyatlarini nomoyon qilish, boshqaruvchanlik salohiyati va siyosiy ongini rivojlantirish uchun oliy ta'limda o`qituvchilar faoliyati davomidagi yutuqlari reytingini shakllantirish asosida rag‘batlantirish dolzarb hisoblanadi. Bundan kelib chiqib o`qituvchi yuqori reytingga ega bo‘lishi, uning kelajagi porloq ekanini tushunib yetadi va faoliyati davomida uzluksiz harakat qilishni ta'minlaydi. Bu jarayonlarni amalga oshirish uchun ishlab chiqilgan matematik modellar fundamental bilimlar bazasi bo‘lib xizmat qiladi. Oliy ta'lim tizimida ilmiy-ijodiy faoliyati natijalari bo‘yicha reyting ball ko‘rsatkichlarini hisoblashning matematik modellari boshqa turdagi, ya'ni o‘rta maxsus kasb hunar kollejlari va o‘rta maktab pedagoglari uchun ham qo‘llanilishi mumkin. Ma’lumotlar bazasi yozuvlari munosabatlarini aniqlash borasida o`qituvchining ilmiy faoilyati universitet o`quv bo`limi tomonidan nazorat qilinadi va har o`quv yili oxirida o`qituvchi to`plagan balliga asoslanib moddiy rag`batlantiriladi. Ushbu jarayonni avtomatlashtirish maqsadida bu tizim qilingan. Har bir o`qituvchi maqola, tezis, patent, o`quv qo`llanma, uslubiy qo`llanma, 31 guvohnoma va boshqa turdagi ma`lumotlar bo`yicha baholanadi va ma`lumki ball qancha yuqori bo`lsa moddiy rag`batlantirish ham shuncha yuqori bo`ladi. Ishlab chiqilgan infologik modelda ma’lumotlar modeli, ma’lumotlar bazasidagi yozuvlar tarkibi va ular o‘rtasidagi munosabatlar aniqlangan. Takidlangan infologik modelga ko‘ra tizim tarkibidagi o`qituvchining ma’lumotlari 1-rasm ko‘rinishida shakllanadi. 2.1-rasm. Tizim tarkibidagi o`qituvchilar to‘g’risidagi ma’lumotlar. Kafedra va kiritilgan ma`lumot turlari to‘g’risidagi ma’lumotlar 2-rasm ko‘rinishida shakllanadi. 2.2-rasm. Tizim tarkibidagi o`qituvchilar to‘g’risidagi ma’lumotlar. Talabalar o`zlari qiziqish bildirgan sohalarda faoliyat olib borayotgan o`qituvchilar haqida ma`lumotlarni shakllantirish 3-rasmdagi sxema bo‘yicha amalga oshiriladi. O`qituvchining ma`lumotlari quyidagi axborotlarni o`z ichiga oladi ID raqam Ma`lumot turlari F.I.SH. Kafedra nomi Kafedra ma`lumotlari quyidagilarni o`z ichiga oladi Fakultet Kafedra Ma`lumot turlari haqida Bajargan ish turlariO`qituvchining kafedrasi Talabalar so`rovi uchun ma`lumotlar O`qituvchining nomi Kafedra nomi O`qituvchining sohasi Reytingni o`rni 32 2.3-rasm. Talabalar so`rovi uchun ma’lumotlar shakli. Ta’lim muassasasi, professor-o`qituvchilar bir yillik ish faoliyati davomida, asosiy faoliyatlaridan tashqari amalga oshirgan ishlari uchun rag`batlantirish shartlari 4-rasm ko‘rinishidagi shaklda keltirilgan. 2.4-rasm. Universitet rag`batlantirishi uchun kerakli ma`lumotlar shak li Ushbu tizim yuqorida keltirilgan ma’lumotlar tuzilmasi ustida ishlaydi, ya’ni tizim tarkibidagi vazifalar yuqoridagi ma’lumotlarni qayta ishlash va kerakli natijalarni berish uchun xizmat qiladi. Yuqoridagi model asosida berilgan ma’lumotlarga ko‘ra oliy ta’lim muassasasi professor-o`qituvchilarining ilmiy reyting tizimi modullari foydalanuvchilarga ta’lab etilgan ma’lumotlarni shakllantirib beradi[3]. Ma’lumotlar bazasini loyixalashtirish ma’lumotlarni berilishi va ularning ko‘rinishlari bilan uzviy bog’liqdir. Ma’lumotlar bazasi va ularni boshqarish tizimlari rivojlanib borgan sari ayniqsa ma’lumotlar hajmi oshib ularni qayta ishlash tezkorligiga ta’lablar ko‘chayishi bilan, ma’lumotlarni saqlash, kerakli vaqtda so‘ralgan ko`rinishda tasvirlash va uzatish kabi muammolar ham yangi yondashuvli yechimlarni ta’lab etmoqda. Shunday muammolarni hal etishda asos bo‘lib xizmat qiladigan infologik modelda ma’lumotlar turlarini to‘g’ri tanlash, jadvallarni tuzishda relyatsion modellar nazariyasiga ko‘ra normallashtirishTizimda o`qituvchilarning kiritgan ma`lumot turlariga asoslanib ularga ball berish O`qituvchining F.I.SH Kiritilgan ma`lumotlar turlari haqida batafsil Har bir ish uchun beriladigan ball 33 mezonlariga rioya qilish, jadvallar yozuvlari o‘rtasidagi bog’lanish va munosabatlarini belgilashda MySQL Workbench kabi avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlaridan foydalanish aynan yangi yondashuvli yechimga olib keladi. MySQL Workbench yordamida MB ni loyihalashtirishning dastlabki bosqichida ma’lumotlar maydonlarining turlari va ma’lumotlar uchun xotiradan ajratilgan joylarga alohida e’tibor berish kerak, chunki tizim katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlash jarayonida vaqtni ko‘p sarflash hotira hajmi ko‘rinishidagi muommolardan holi bo‘ladi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarga asosan jadval, maydon va ularning turlari shakllantiriladi. Tizim tarkibidagi jadvallar va ularning tuzilishi jadval 1-7 ko‘rinishlarida shakllantirilgan va ularda ma’lumotlar quyidagicha keltirilgan: - birinchi satrda – jadval nomi; - ikkinchi satrda – jadval maydonlar nomi; - uchinchi satrda – jadval maydon ma’lumotlar turi. Ta’lim muassasasi qisqa nomi Ta’lim muassasasi to‘liq nomi Manzili Rektor F.I.SH Matnli (Tekstovыy) Matnli (Tekstovыy) Matnli (Tekstovыy) Matnli (Tekstovыy) 2.1 Ta’lim muassasasi jadvali fakultetning qisqa nomi fakultetning to‘liq nomi Matnli (Tekstov ы y) Matnli (Tekstov ы y) 2.2 jadval Fakultet ma’lumotlar jadvali O`qituvchi id raqami O ` qituvchi F . I . SH Fakultet nomi Kafedra nomi Sonli (chislovoy) Matnli (Tekstov ы y) Matnli (Tekstov ы y) Matnli (Tekstov ы y) 2.3 jadval O`qituvchi ma’lumotlar jadvali Ma`lumot turi Biriktirilgan fayl Beriladigan ball O`qituvchi F.I.SH 34 (pdf) Matnli (Tekstov ы y) faylli ( faylovaya ) Sonli (chislovoy) Matnli (Tekstov ы y) 2. 4 jadval Kiritiladigan ma`lumotlar Shubhasiz , tavsiya etilgan infologik modelga asoslangan ma ’ lumotlar bazasi asosida axborot tizimini yaratish , har bir o ` qituvchi yil davomida amalga oshirgan ishlari to ` grisidagi ma ' lumotlarni hisobga olishni avtomatik ravishda ro ‘ yhatga olish va saqlash imkonini beradi . Ma ’ lumotlar bazasini boshqarish samaradorligi ma ’ lumotlarni o ‘ zaro bog ’ lanishiga bog ’ liq hisoblanadi . Tizimning ma ’ lumotlar jadvallari bir biri bilan 1:1 ( birga bir ), 1: n ( birga ko ‘ p ) va n :1 ( ko ‘ pga bir ) munosabatlar orqali bog ’ lanish imkoniyatlari mavjud . Ma ’ lumotlarni modellashtirish MySQL Workbench dasturi yordamida o ` qituvchilarning ilmiy faoliyati monitoring tizimining ma ’ lumotlar bazasi sxemasi ishlab chiqiladi . Keyingi bosqichda MySql Workbench dasturi imkoniyatlaridan foydalanib , MySql ma ’ lumotlar bazasida to ‘ laqonli jadvallar eksport orqali shakllantirildi . MySql ma ’ lumotlar bazasi jadvallaridagi ma ’ lumotlar bo ‘ yicha tizimning quyidagi asosiy so ‘ rovlari ishlab chiqildi : - barcha fakultetlar haqidagi ma`lumotlarni aniqlash; - belgilangan kafedra bo‘yicha o`qituvchilar ro`yxatini aniqlash; - belgilangan o`qituvchi haqida ma`lumotlarni aniqlash; - kerakli ma`lumot turlari bo`yicha o`qituvchilar ro`yxatini aniqlash; - kerakli kafedra bo`yicha ma`lumot turi bo`yicha ro`yxatni aniqlash; - talaba sifatida o`qituvchilar haqida kerakli ma`lumotlarni aniqlash; - tegishli kafedradagi reytinglarni aniqlash; Takidlash joizki, ushbu so‘rovlar natijalari ta’lim muassasasi, fakultet, kafedra, o`qituvchilar, ma`lumot turlari kesimida taqdim etilish imkoniyatlari mavjud[2]. 2. 3 . Ma’lumotlarga asosan so ‘rovlar hosil qilishni shakllantirish 35 OTM o`quv bo`limini ta`lim sifatiga bog`liq ishlarini yuritish uchun, kerakli ma’lumotlarni tezkor qidirish, fakultet va yuqori tashkilotlarga yetkazish dolzarb masala hisoblanadi. Berilgan ma’lumotlarga asosan so‘rovlarni tashkillashtirish uchun ma’lumotlar bazasi jadvalidan so‘rovga mos maydon tanlanadi va kerakli ma’lumotlar shakillantiriladi. So‘rovlar bir nechta turlarini keltirib utamiz. -Tizimdan foydalanish uchun foydalanuvchi nomi va parol aniqlash; -Tezkor ravishda fakultet, kafedra, va ma`lumot turlari bo yicha so rovlarʻ ʻ asosida o`qituvchilar ilmiy faoliyati haqida ma’lumotlarni shakllantirib hisobot ko rinishida chop etish. ʻ -Ixtiyoriy o`qituvchini amalga oshirgan ishlari haqida ma`lumotlarni tezkor aniqlash; -Har safar o`qituvchi kiritgan ma’lumotlarni yangilab borish; -Administrator ixtiyoriy vaqtda fakultet, kafedra va ma`lumot turi bo`yicha o`qituvchi reytingini aniqlash imkoniyatiga ega. Kerakli o`qituvchi familya va ismi bo‘yicha ma’lumotlarni ajratib olish: 1-misol. Familya va ismi bo‘yicha so‘rovga “Badalov Bobur” kiritilsa shunga mos ma’lumotlar quyidagi shaklda jadvalda hosil buladi. T/R F.I.Sh Fakultet Ma`lumot turlari 1 Badalov Bobur Ravshanovich Fizika Maqola 2 Badalov Bobur Ilyos o‘g’li Tarix Uslubiy qo`llanma 3 Badalov Bobur Islomovich Iqtisod O`quv qo`llanma 4 Badalov Bobur Xurram o‘g’li Ekologiya Tezis 5 Badalov Bobur Raqamli Xalqaro maqola 36 Do‘stmurodovich texnologiyalar 2.5 jadval. So’rov natijasi jadvali So‘rovlarni yaratilgan tizimda kengaytirish va kamaytirish xususiyatlari ham hisobga olingan. Berilgan ma’lumotlar bazasi orqali kerakli ma’lumotlarni tanlanib olib yuqoridagicha so‘rovlar asosida shakllar hosil qilinadi. Familiya va ismi bo‘yicha shakllantirilgan so‘rovda har bir o`qituvchi bo‘yicha ma’lumotlar avtomatik tarzda hosil qilinib qog’ozga chiqarish imkoniyatini beradi. 2-misol. Ma`lumot turlari bo`yicha so`rovlarni amalga oshirishda quyidagi ma`lumotlar kerak bo`ladi. O`qituvchining F.I.SH va kafedrasi kiritilganda ushbu o`qituvchi kiritgan ma`lumot turlari ma`lumotlar bazasidan olib ko`rsatiladi. Masalan, Axborotlashtirish kafedrasidan Habibullayev Mamadiyor ma`lumotlari kiritilsa so`rov natijalari quyidagicha bo`ladi. T/R F.I.Sh Fakultet Ma`lumot turlari Fayl.nomi 1 Habibullayev Mamadiyor Axborotlashtirish Maqola Maqola.pdf 2 Habibullayev Mamadiyor Axborotlashtirish Darslik Darslik.pdf 3 Habibullayev Mamadiyor Axborotlashtirish O`quv qo`llanma Qullanma.pdf 4 Habibullayev Mamadiyor Axborotlashtirish Tezis Tezis.pdf 5 Habibullayev Mamadiyor Axborotlashtirish Xalqaro maqola Xmaqola.pdf 2.6 jadval. So`rov natijasi jadvali Tizimda barcha ma`lumotlarni administrator tahrirlash huquqiga va imkoniyatiga ega. Bundan tashqari, Universitet miqyosida barcha kafedralar bo`yivha ham so`rovlarni amalga oshirish mumkin. 3-misol. Tizimda mavjud kafedralarni aniqlash so`rovi quyidagicha bo`ladi. T/R Fakultet nomi Kafedra nomi 1 Raqamli texnologiyalar Axborotlashtirish 2 Raqamli texnologiyalar Dasturiy injiniring 37 3 Raqamli texnologiyalar Optimallashtirish 4 Geogragiya Ekologiya 5 Tarix Tarix 6 Psixologiya Psixologiya 7 Raqamli texnologiyalar Modellashtirish 2.7- jadval. So`rov natijalari jadvali 4-misol. Kerakli ma`lumot turi bo`yicha so`rovlarni amalga oshirish. Bu holatda aynan bir ish turi bo`yicha qaysi o`qituvchi ma`lumot kiritgani haqida ma`lumotga ega bo`lish mumkin. Misol tariqasida darslik chop etgan o`qituvchilar bo`yicha so`rovni amalga oshirsak, quyidagi ma`lumotlar ega bo`lamiz. T/R F.I.Sh Kafedra Ball 1 Badalov Bobur Fizika 20 2 Eshtemirov Bunyod Tarix 25 3 Yarmatov Sherzod Iqtisod 15 4 Asliyev G`olib Ekologiya 30 5 Asrorov Sherali Raqamli texnologiyalar 35 2.8- jadval. So`rov natijalari jadvali Yuqorida aytib o`tilgan so`rovlardan tashqari bir nechta so`rov turlari tizimda mavjud. Albatta bu so`rovlar tizimni foydalanuvchi uchun qulay bo`lishiga xizmat qiladi. Bundan tashqari, kerakli tashkilotlar uchun hisobot kerak bo`lganida, Universitet ilmiy-o`quv bo`limini faoliyatini osonlashtiradi chunki hosil bo`lgan ma`lumotlarni tizimdan turib chop etish imkoniyati ham mavjud. 2. 4 . Ilmiy reytingni shakllantirishda intelle k tual tizim algoritmlarini qo`llash Intelektual tizim-avtomatlashtirilgan bilimga asoslangan tizim yoki dasturiy ta'minot to'plami bo`lib, asosiy vazifani amalga oshirish uchun lingvistik va mantiqiy-matematik vositalar, inson faoliyatini qo'llab-quvvatlash va tabiiy 38 ravishda rivojlangan muloqot rejimida ma'lumot qidirish tizimi hisoblanadi. Bundan tashqari, axborot va kompyuter tizimlari bilan murakkab muammolarni hal qilish uchun intellektual tizimlarni qo`llash, axborotni mantiqiy qayta ishlashdan ustun bo'lgan tizimlar hisoblanadi. Umumiy yondashuv muammolarni hal qilish usullarini ishlab chiqishdan iborat, ammo buning uchun formal algoritmlar mavjud emas: tabiiy tilni tushunish, o'rganish, teoremalarni isbotlash, murakkab tasvirlarni tanib olish va h. k. Nazariy tadqiqotlar intellektual jarayonlarni o'rganishga va tegishli matematik modellarni yaratishga qaratilgan. Intellektual tizimlar hozirgi kundagi dunyo masalalarini tushunish va tahlil qilishda ajralmas vositadir. Kuzatilgan jarayonlar, albatta, alohida-alohida emas, balki birgalikda o'rganilishi kerak bo'lgan ko'plab o'zaro bog'liq komponentlardan iborat. Intellektual fikrlash tizimi - bu turli sohalardagi loyihalarni muvaffaqiyatli amalga oshirishga yordam beradigan juda kerakli vositadir. Murakkab va dinamik tizim loyihalari bilan shug'ullanadigan yuqori texnologiyali kompaniyalarda yuqori intellektual fikrlash qobiliyatiga ega tizimlarga bo'lgan ehtiyoj ortib bormoqda. Yuqori intellektual fikrlash qobiliyatiga ega bo'lgan tizimlar umumiy tasavvurni va loyihani, ham funktsional, ham kontseptual tarzda, barcha kichik detallarni bilmasdan tushunishga qodir. Tizimli fikrlash butun tizimni uning tarkibiy qismlaridan tashqarida tushunishga imkon beradi va butun tizimning bir qismi sifatida izolyatsiya qilingan komponentning ahamiyatini aniqlaydi. Tizimli fikrlash quyi tizimlarning bir yaxlit tizimga qanday ulanganligini tushunishga yordam beradi va muammoning texnik xususiyatlari va talablariga yechimlarni taqdim etadi. Bundan tashqari, intellektual fikrlash tizimi boshqa tizim komponentlari va tizimlar o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik va o'zaro bog'liqlikni sezishga imkon beradi. Ushbu tadqiqot universitet o`qituvchilarini ilmiy reytingini shakllantirishni to`liq o`rganib chiqdi. 39 2.5-rasm. Intelektual tizim arxitekturasi Intellektual fikrlash tizimlarining quyidagi afzalliklari mavjud: - bu fikrlash va muloqotdagi aniqlikning asosidir, bu ko'proq, kengroq va chuqurroq ko'rish uchun yo'ldir - muammolarni hal qilish uchun samarali vositadir - hayotni yaxshiroq boshqarish uchun imkoniyatdir - bu aybni qidirishdan qochish uchun imkoniyat - o'zingizda yoki boshqalarda - o'zingizni va boshqalarni boshqarish uchun samarali usuldir Universitet professor-o`qituvchilarining yil davomida amalga oshirgan ishlarini rag`batlantirish, tizimda quyidagi jarayon orqali amalga oshiriladi : Tizimda reytingni shakllantirish uchun umumiy holatda 7 xil turdagi ma`lumot turlari mavjud va ularga beriladigan ballarni quyidagi jadvalda ko`rish mumkin: T/R Ma`lumot turi Ball 1 Darslik 10 2 Kitob 10 3 Uslubiy qo`llanma 20 4 O`quv qo`llanma 25 5 Tezis 5 40 6 Maqola (respublika) 10 7 Maqola ( xalqaro) 20 2.9-jadval. Ma`lumot turlari jadvali 1. Har bir o`qituvchi tizimga kiritib borgan ma`lumot turlari bo`yicha tizimda ball to`plab boradi. Misol tariqasida Axborotlashrtirish kafedrasi reytingi misolida ko`rib chiqamiz. Umumiy holatda ushbu kafedra uchun tizim tarkibida 10 nafar o`qituvchi kiritilgan va ularning amalga oshirgan ishlari haqidagi ma`lumotlar quyidagi jadvalda aks ettirilgan. Turakulov A. Kuliyeva D. Xurramov a M. Asrorov Sh. Toshtemirov Sh. Maqola_X 20 0 0 0 20 Tezis 5 5 5 5 5 Maqola_R 0 10 10 10 10 O`_qo`llanm a 25 0 25 25 0 U_qo`llanma 0 20 0 20 0 Kitob 10 10 10 10 10 Darslik 0 10 0 10 0 2.10-jadval. Axborotlashtirish kafedrasi o`qituvchilari kiritgan ma`lumotlar va ballar Yuqoridagi jadvaldan ko`rinib turibdiki, tizim avtomatik tarzda ma`lumot turiga qarab har bir o`qituvchiga ball biriktiradi va bazaga saqlaydi. Administrator kerakli vaqtda ixtiyoriy kafedra reytingini aniqlash imkoniyatiga ega bo`ladi. 2. Umumlashtirilgan ballar quyidagi jadvalda aks etadi. T/R F.I.SH. Kafedra Umumiy ball 1 Turakulov Amir Davronovich Axborotlashtirish 60 2 Kuliyeva Dilafruz Bahodirovna Axborotlashtirish 55 3 Xurramova Munisa Nodirovna Axborotlashtirish 50 4 Asrorov Sherali Alisherovich Axborotlashtirish 70 41 5 Toshtemirov Sherxon Ali o`g`li Axborotlashtirish 45 2.11-jadval. Kafedra o`qituvchilari to`plagan ballar Yuqoridagi jadvalda Axborotlashtirish kafedrasi tarkibidagi 5 nafar o`qituchi to`plagan ballar aks etgan. Endi quyidagi jadvalda tizim ushbu ma`lumotlar asosida avtomatik tarzda reyting shakllantirganini guvohi bo`lamiz. 3. Umumiy reyting jadvali T/R F.I.SH. Umumiy ball 1 Asrorov Sherali Alisherovich 70 2 Turakulov Amir Davronovich 60 3 Kuliyeva Dilafruz Bahodirovna 55 4 Xurramova Munisa Nodirovna 50 5 Toshtemirov Sherxon Ali o`g`li 45 2.12-jadval. Kafedra reytingi Tizim mavjud ma`lumotlar asosida kafedra reytingini avtomatik tarzda tashkil qiladi. Bu holatda administrator kerakli kafedrani tanlab reytingi ko`rish va chop etish imkoniga ega. II Bob bo‘yicha xulosa Mazkur bobda reyting tizimi afzalliklari, O`qituvchilar ilmiy reytingini ma’lumotlari modelini ishlab chiqish va ilmiy reyting tizimining ma’lumotlar bazasini loyixalash, ma’lumotlarga asosan so ‘rovlar hosil qilishni shakllantirish, ilmiy reytingni shakllantirishda suni`y intellekt tizim algoritmlarini qo`llash jarayoni keltirib utilgan. Bunda berilgan ma’lumotlar bazasi orqali kerakli ma’lumotlarni tanlanib olib yuqoridagicha so‘rovlar asosida shakllar hosil qilish jarayoni keltirilgan. 42 III BOB. PROFESSOR-O`QITUVCHILAR ILMIY REYTINGINI SHAKLLANTIRISHNING INTELLEKTUAL TIZIMI DASTURIY TA’MINOTINING TAV F SIFI 3.1 Ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish Ma’lumotlar bazasi bir yoki bir nechta jadvallar asosida yaratiladi. Jadvallar bir biri bilan bog’lanishda tarkibidagi maydonlarning atributlariga mos keluvchi maydonlar yordamida bog’lanadi. Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar orasidagi munosabatlar qo‘yidagi to‘rtta turda bo‘lishi mumkin: birga-bir, birga-ko‘p, ko‘pga-bir, ko‘pga-ko‘p. Ushbu ma’lumotlar bazasini loyilahashda birga-bir va ko‘pga-ko‘p bog’lanish munosabatlaridan foydalanildi. Birga-ko‘p bog’lanish munosabati ma’lumotlar bazasini loyihalashda ko‘p uchraydi va uning vazifasi takrorlanmaydigan qiymat oluvchi (kalit) maydonga ega bo‘lgan jadvalning xar bir yozuvi qiymatiga ushbu maydon qiymatlari orqali bog’langan jadvaldagi ko‘p sondagi yozuvlarini mos qo‘yishdir. Mazkur tizim ish jarayonida asosan ikkita jadvaldan foydalanilgan jadvallar asosiy jadval va arxiv jadval bunda birga-bir bog’lanish mavjud. Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar va uning tarkibiy qismlari –maydonlar va turlarini keltiramiz: id Familya Ism Otasining ismi Fakultet Kafedra Login Parol varchar varchar varchar varchar varchar varchar varchar varchar 3.1 jadval. Foydalanuvchilar jadvali id UserID Ish turi Yili Ch.E.J. varchar varchar Varchar Date varchar 3.2 jadval. Kiritiladigan ma`lumotlar haqidagi batafsil jadval 43 id UserID Ish turi Yili Ch.E.J. varchar varchar Varchar Date varchar id ma`lumot turi beriladigan ball varchar varchar int 3.3 jadval. Kiritiladigan ma`lumotlar turlari va beriladigan ball jadvali id Familya Ism Otasining ismi Fakultet Kafedra Login Parol varchar varchar varchar Varchar varchar varchar varchar varchar Id Fakultet nomi Varchar Varchar 3.4 jadval. Fakultet nomlari jadvali Ma’lumotlar turi maydonning xususiyatiga ko‘ra tanlanadi. Bunda turlar quyidagicha: Varchar(<<hajmi>>)- belgili satr; Int(<<hajmi>>)- butun tipli; 3.2 Dasturiy ta’minotning mantiqiy strukturasi “ Professor-o`qituvchilar ilmiy reytingini shakllantirish va monitoring qilish ” dasturiy ta’minoti dan Ahost.uz web-sayti server tarmog’iga joylashtirilgan holda foydalaniladi. Bunda lokal yoki global tarmoq texnologiyasi ning ixtiyoriy biridan foydalanish mumkin. Dasturiy ta’minot tarmoqga o‘rnatilganda unga tarmoq manzili beriladi. Dasturiy ta’minot ma’lumotlar bazasi va ushbu ma’lumotlar bazasi bilan ish ko‘radigan dastur loyihasidan tashkil topgan. 44 3.1- rasm. Dasturiy ta’minot va ma’lumotlar bazasinig o‘zaro aloqadorligi. Dasturiy ta’minotdan foydalanishda xar doim ushbu yagona ma’lumotlar bazasiga murojaat qilinadi. Shu tufayli barcha foydalanuvchilar bitta ma’lumotlar bazasini shakllantiradilar. Shuning uchun bunday tarmoq texnologiyasiga asoslangan dasturiy ta’minotlar biron – bir server kompyuterga o‘rnatiladi. Tizimning qismlari bo‘lgan ma’lumotlar bazasi va dasturiy loyihani alohida – alohida server kompyuterlariga o‘rnatish xam mumkin. Bu jarayonda dastur loyihasining ma’lumotlar bazasiga ulanish qismidagi parametlar qiymatlarini tahrirlash zarur, ya’ni ma’lumotlar bazasi joylashgan server-kompyuterning tarmoqdagi manzili (yoki nomi), ma’lumotlar bazasiga kirish huquqi berilgan ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining foydalanuvchisi nomi va paroli hamda ma’lumotlar bazasini nomi ko‘rsatiladi. Dasturiy ta’minotdan foydalanuvchilar quyidagi turlarga bo‘linadi:  Administrator – tizim ichida barcha ma’lumotlarni nazorat qilish huquqiga va umumiy ma’lumotlarni tahrirlash huquqiga ega foydalanuvchi turi;  O`qituvchi – tizimda o`z reytingini shakllantirish uchun ma`lum bir id raqam kesimidagi kerakli ma`lumotlardan foydalanish huquqiga ega foydalanuvchi turi;Ma`lumotlarni yozish Ma`lumotlar bazasi Ma`lumotlarni o`qish Dasturiy ta`minot 45  mehmon – tizimda o`qituvchilar reytingi bilan tanishish huquqiga ega foydalanuvchi turi Dasturiy ta’minotning mantiqiy strukturasi quyidagicha tasvirlanadi: 3.2- rasm. Dasturiy ta’minot mantiqiy strukturasi. Dasturning faoliyat strukturasi quyidagi tarzda tashkil topgan: Admin – bu bo‘lim asosan Ilmiy-o`quv bo`limi xodimlari tomonidan boshqariladi. Bu bo‘limda foydalanuvchilar uchun kerakli jadvallar yoki shakllarga ruxsat beriladi, tizim tarkibidagi barcha ma’lumotlarni taxrirlash mumkin. Shu bilan birga bu bo‘lim orqali foydalanuvchi tizimdagi barcha ma’lumotlar holatlari bilan tanishishi mumkin. O`qituvchi – bu bo‘limdan ayni bir fakultet va kafedra Professor- o`qituvchilari foydalanadi. Ushbu turdagi foydalanuvchilar o‘zi biriktirilgan fakultet doirasidagi ma’lumotlardangina foydalanish imkoniga ega. Bu bo‘limda kafedra o`qituvchilari o`z faoliyatlari bo`yicha barcha ma`lumotlarni tizimga kiritishlari mumkin bo`ladi. Mehmon – bu bo‘limdan rahbariyat, talabalar va o`qituvchilar reytingini ko`rmoqchi bo`lganlar foydalanishi mumkin. Ushbu turdagi foydalanuvchilar o‘ziTIZIMGA KIRISH O`qituvchilar portfolio tizimi Admin O`qituvchi Mehmon 46 tanlagan fakultet yoki kafedra o`qituvchilari reytingi bilan faqat tanishib chiqish huquqiga ega. Xech bir foydalanuvchi o‘zga foydalanuvchilar ma’lumotlariga dahl qila olmaydilar. O‘ziga tegishli bo‘lmagan ma’lumotlarni tahrirlash imkoniga ega emas. 3.3 Dasturiy ta’minotning tarkibi tavsifi Dasturiy ta’minot tarmoq texnologiyasi asosida PHP dasturlash tilida ishlab chiqildi. Bunda sahifalarni yaratish va uni dizaynini qilish uchun HTML ( Hyper Text Markup Language ) tili va CSS ( Cascading Style Sheets ) interfeysidan foydalanildi. Web-sahifalar qayta ishlash uchun JavaScript tilining skriptlari qo‘llanildi.[7] Dastur quyidagi qismlardan tashkil topadi: Dasturga kirish (avtorizatsiya) qismi modullari: index.php – dasturning dastlabki oynasi bo‘lib, bunda foydalanuvchini tizimga kirish uchun avtorizatsatsiya ma’lumotlarini kiritishi so‘raladi va ushbu ma’lumotlar tekshirish jarayoniga o‘tkaziladi. indexresult.php – kiritilgan avtorizatsiya ma’lumotlarini mavjudligini tekshirish proseduralari bajariladi va natijasi qaytariladi; Asosiy oyna modullari: menu_main_admin- tizim asosiy menyular sahifasi; regis_admin-tizimdan foydalanuvchilarni ruyxatdan o‘tkazish sahifasi; res_regis_admin-tizimdan foydalanuvchilarni ruyxatdan o‘tkazish natija sahifasi; main_admin-administrator sahifani asosiy fayli; menu_main_admin-administrator menyular sahifasi; database-tizimning ma’lumotlar bazasiga bog'lanish; regis_teacher-o`qituvchilarni ro‘yxatdan o‘tkazish fayli; res_regis_teacher-o`qituvchilarni ro`yxatdan o‘tkazishning natija sahifasi; regis_rate- o`qituvchi tasarrufiga ma`lumot turlarini kiritish fayli; 47 add_fakkaf-tizim tarkibiga fakultet va kafedra qo‘shish sahifasi; res_add_fakkaf- tizim tarkibiga fakultet va yunalish qo‘shish natija sahifasi; regis_bal1- o`qituvchi tasarrufiga ballarni kiritish sahifasi; regis_bal2 –ballarni saqlash; questin_f- ma’lum bir fakultet buyicha reytingni aniqlash sahifasi res_questin_f- ma’lum bir fakultet buyicha reytingni aniqlashning natija sahifasi questin_teach_bal-bitta o`qituvchi to`plagan ballarni aniqlash sahifasi res_ questin_teach_bal - bitta o`qituvchi to`plagan ballarni aniqlash natija sahifasi questin_teach- tizim tarkibidagi o`qituvchilarni aniqlash; questin_log – tizim tarkibidagi foydalanuvchilarni aniqlash; Bundan tashqari dasturiy ta’minotda foydalanilgan quyidagi resurslar jamlanmasi ham mavjud: - css fayllari (css - Cascading Style Sheets ) sahifa dizaynlari parametrlari yozilgan fayllar; - scripts – JavaScript dasturlash tili orqali yozilgan *.js kengaytmali fayllar; - images – sahifalarda chaqirilayotgan grafik fayllar; Avtorizasiya – bu ma’lum resurs, huquq yoki amaldan foydalanish huquqini tekshirish jarayoni. Dasturiy ta’minot adaptatsiya qilinishi yuzasidan quyidagi imkoniyatlarga ega: - dasturga qo‘shimcha bo‘lim va sahifalar qo‘shish; - dasturning muloqot tili sifatida yangi til qo‘shish; - boshqa muassasa uchun dastur ma’lumotlarini moslash; Dasturdan foydalanish uchun qo‘yiladigan talablar: Foydalanuvchilar internet tarmog`iga ulangan bo`lishsa tizimdan foydalanish uchun Malumot.mcoder.uz web-saytiga kirib ro`yxatdan o`tishlari talab etiladi. Agar internet tarmog`iga ulanish imkoni bo`lmasa, ushbu foydalanuvchiga lokal tarmoq orqali tizim ulab beriladi, ularga talablar esa quyidagicha: 48 Server kompyuterning tizimiga qo‘yiladigan talablar: Server texnologiya asosida ishlashga mo‘ljallangan operatsion tizimlardan biri o‘rnatilganligi bo‘lishligi. Apache 2.0 yoki undan yuqori versiyadagi, MYSQL 5 yoki undan yuqori versiyadagi va PHP 4.0 yoki undan yuqori versidagi dasturlar o‘rnatilgan bo‘lishligi. Server kompyuterga qo‘yiladigan texnik talablar: 2.0 Gb tezkor xotira, qattiq diskda 250 Mgb bo‘sh joy talab qilinadi. Mijoz kompyuterning tizimiga qo‘yiladigan talablar: Internet Explorer 7.0 va undan yuqori versiya s i, Mozilla Firefox 3.0 va undan yuqori versiyadagi, Opera 6.0 va undan yuqori versiyadagi, Safari 4.0 va undan yuqori versiyadagi, GoogleChrome 6.0 va undan yuqori versiyadagi brauzerlardan biri kompyuterda o‘rnatilgan bo‘lishligi. Mijoz kompyuterga qo‘yiladigan texnik talablar: Dastur ishlatilayotgan server kompyuter bilan aloqa o‘rnatilgan (o‘rtacha tezlikdagi (100 Mb/sek)) tarmoqga ulangan kompyuterdan foydalanish. 3.4 Dastur yordamida reytingni shakllantirish jarayoni amalga oshirish Dasturiy ta ’ minotdan foydalanish uchun xar bir foydalanuvchi tizimda ro‘yxatga olinishi zarur . Ro‘yxatga olinish jarayonida foydalanuvchi turi, foydalanuvchi dasturga kirish (avtorizatsiyadan o‘tish) uchun zarur bo‘lgan foydalanuvchi nomi (logini) va paroli xam qayd etiladi. Foydalanuvchi o‘z logini va paroli orqali dasturga kirganida, unga tegishli bo‘lgan ma’lumotlar tizimda aks etadi. Tizimdan mehmon sifatida foydalangan vaqtda faqat fakultet yoki kafedra reytingini ko`rish huquqiga ega. Tizim quyidagi tarkibiy qismlardan tashkil topadi: 1. Tizimga kirish ; 2. Fakultet va kafedra bo`yicha qidiruv; 3. Tizimga ma’lumot kiritish; 4. Taxrirlash; 5. Qo‘shimcha imkoniyatlar; 49 1. Tizimga kirish. Dasturiy ta’minot o‘rnatilgan server kompyuter bilan tarmoq orqali aloqada bo‘lgan kompyuterdagi Web-brauzerlardan (3.3 banddagi dasturiy ta’minotga qo‘yilgan tizim talablariga qaralsin) biri ishga tushiriladi va Web-brauzerning manzil yozish maydoniga dasturiy ta’minotning tarmoqdagi manzili kiritiladi 3.3-rasm. Web-brauzerga tizim manzilini kiritish Tizimga kirish uchun foydalanuvchi uchun quyidagi sahifa hosil buladi. Xosil bo‘lgan sahifada foydalanuvchi nomi (logini) va paroli kiritiladi. Agar foydalanuvchi nomi va paroli avtorizatsiyasidan o`tgan bulsa tizimga kiriladi. 3.4-rasm. Foydalanuvchini avtorizatsiyadan o‘tkazish sahifasi Tizimga foydalanuvchi nomi va paroli avtorizatsiya tekshiruvidan o‘tgandan so‘ng tizimga kiriladi. 50 3.5-rasm. Dasturiy ta’minotning (admin)bosh sahifasi Foydalanuvchi haqidagi ma’lumotlar dastur oynasida aks etib turadi. Dastur bo‘limlari foydalanuvchi turiga qarab o‘zgarishlarga ega bo‘ladi, ya’ni ushbu foydalanuvchi foydalanish huquqiga ega bo‘lgan bo‘limlargina dasturda aks etadi. Sahifaning chap qismida dasturning barcha modullariga murojaat qilish tugmalari joylashgan. Dastur sahifasining o‘rta yuqori qismida esa tizim ma’lumotlarini saralangan holda namoyon qilish uchun qiymatlari foydalanuvchi tomonidan tanlanadigan maydonlar joylashgan. Dasturning asosiy oynasida murojaat qilingan modullar bilan ishlash sahifalari o‘rin oladi. Ma’lumotlar bazasidagi ma’lumotlarini barcha turdagi foydalanuvchilar ko‘rish huquqiga ega emas, faqat ma’lumotlarni tahrirlash (qo‘shish, o‘zgartirish, o‘chirish) huquqi tizimni “administrator” turidagi foydalanuvchilar uchun mavjud. 3.6-rasm. Dasturiy ta’minotning vertikal menyusi 51 Dasturiy ta’minotning vertikal qismini tanlangan ma’lumot uchun har bir xodimning ma’lumotnomasini yoki so‘rovnomasini hosil qilish qismi. 2.Tizimning qidiruv qismi Tizimning qidiruv qismi ishlash vaqtida bir nechta so‘rovlar mavjud 3.7-rasm. Dasturiy ta’minotning vertikal menyusining kengaytirilgan holati Mazkur bo‘limga tegishli funksiyalarni ko‘rib chiqamiz: Qidiruv qismida ma’lumotlar bazasidan so‘rovlarga asosan ma’lumotlar bir necha shakllarda paydo bo`ladi. 52 a) “Foydalanuvchilarni kafedra bo`yicha qidirish” so‘rovi natijasida ma’lum bir kafedra o`qituvchilari to‘g’risida ma’lumotlar shakllanadi: 3.8-rasm. Dasturiy ta’minotning so‘rov natijalari b) “Kafedra o`qituvchilari faoliyati” so‘rovi natijasida ma’lum bir o`qituvchi amalga oshirgan ishlari haqida ma`lumotlarni ko`rish imkoni mavjud: 3.9-rasm. Dasturiy ta’minotning so‘rov natijalari c) “Kafedralar ro`yxati” so`rovi natijasida barcha mavjud kafedralarni ko`rish imkoni mavjud: 3.10-rasm. Dasturiy ta’minotning so‘rov natijalari 53 d) “Ma`lumot turlari” so`rovi natijasida professor-o`qituvchilar kiritishi mumkin bo`lgan barcha turdagi ma`lumotlarni ko`rish imkoni mavjud: 3.11-rasm. Dasturiy ta’minotning so‘rov natijalari e) “Kafedra va ma`lumot turi bo`yicha” so`rovi natijasida qaysi kafedra o`qituvchisi qaysi turdagi ma`lumot kiritganini ko`rish imkoni mavjud: 3.12-rasm. Dasturiy ta’minotning so‘rov natijalari f) “Ro`yxatdan o`tishga ruxsat berish” bu holatda faqat administrator foydalanuvchilarga avtorizatsiya qilish uchun ruxsat berishi mumkin: 3.13-rasm. Dasturiy ta’minotning so‘rov natijalari g) “Kafedra va ish turi” maxsus so`rovi natijasida ma`lum bir kafedra o`qituvchilari va ma`lum bir ma`lumot turi bo`yicha reytingni aniqlash imkoni mavjud: 54 3.14-rasm. Dasturiy ta’minotning so‘rov natijalari Barcha so‘rovlar yuqorida keltirilgan so‘rovlar asosida amalga oshiriladi. 3.Tizimga ma’lumotlar kiritish Tizimga ma’lumotlarni kiritish jarayoni quyidagi bo‘limlarga bulinadi: 1.Ro‘yxatdan o‘tkazish O`qituvchilarni Yangi administratorlarni 3.15-rasm. Foydalanuvchilarni ro‘yxatdan o‘tkazish Yangi kafedra va ma`lumot turi qo`shish quyidagicha bo`ladi: 3.16-rasm. Yangi kafedra va ish turi qo`shish sahifalari 55 Ma’lumotlar bazasiga ma’lumotlarni to‘ldirish uchun barcha maydonlarni to‘ldirib saqlash tugmasini bosish kerak. 4. Tizim tarkibidagi ma’lumotlarni taxrirlash Bunda tizim tarkibidagi ma’lumotlarni, yani foydalanuvchilar, mehmon va yangi administratorlar ma`lumotlarini taxrirlash imkoniyati mavjud. 3.17-rasm. O`qituvchilar ma`lumotlarini taxrirlash sahifasi Quyida Axborotlashtirish kafedrasi o`qituvchilari reytingi shakllanish jarayonini ko`rib chiqamiz. a) Foydalanuvchi tizimga login va parol orqali kiradi. Foydalanuvchi interfeysi quyidagicha bo`ladi. 3.18-rasm. Foydalanuvchi interfeysi Tizimga kirgandan so`ng web-sayt chap qismidagi menyudan kiritish tugamasi bosiladi va ma`lumotlar turiga qarab kiritiladi. Ma`lumot kiritish oynasi quyidagicha bo`ladi. 56 3.19-rasm. Foydalanuvchi ma`lumot kiritish oynasi Ma`lumot kiritish jarayonida foydalanuvchidan ya`ni o`qituvchidan 3 xil turdagi ma`lumotlar talab qilinadi: - Ma`lumot turi - Ma`lumot nomi - Ma`lumot fayli Saqlash tugmasi bosilgandan keyin, tizim foydalanuvchiga avtomatik tarzda ball biriktiradi. Qaysi turdagi ma`lumotga qancha miqdorda ball biriktirish administrator tomonidan boshqariladi va quyida ushbu jarayon aks etgan sahifani ko`rib chiqamiz. 57 3.20-rasm. Ma`lumot turiga beriladigan ballarni boshqarish sahifasi Administrator istalgan vaqtda kerakli ish turiga beriladigan ballni o`zgartirish imkoniyatiga ega va quyidagi rasmda ballni tahrirlash sahifasini ko`rib chiqamiz. 3.21-rasm. Ish turini tahrirlash sahifasi Misol tariqasida quyidagi rasm orqali Axborotlashtirish kafedrasi o`qituvchilari reytingini ko`rib chiqamiz. 3.22-rasm. Kafedra o`qituvchilari reytingi sahifasi 58 Yuqoridagi rasmdan ko`rinib turibdiki, tizim avtomatik tarzda o`qituvchilarga ball biriktirib boradi va ularning reytingini hisoblaydi. III-Bob bo‘yicha xulosa Dissertatsiya ishining yakunlovchi bobida asosan dasturiy ta’minotni yaratilishi va uni ishlash prinsipi keltirilgan. Mazkur bobda Professor-o`qituvchilar ilmiy reytingini shakllantirish dasturiy ta’minotining tavsifi , ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish, dasturiy ta’minotning mantiqiy strukturasi, dasturiy ta’minotning fizik jihatdan yaratilishi, d astur yordamida reytingni shakllantirish jarayoni amalga oshirish jarayoni keltirilgan. 59 XULOSA Hozirgi davrda axborotlarning xaddan tashqari ko‘pligi bu axborotlarni saqlashda, qayta ishlashda, hamda xar xil turdagi masalalarni yechishda xisoblash texnikasidan keng foydalanishni va axborot sistemalari yaratishni talab qiladi. Axborot tizimi axborotni to‘plash, saqlash va qayta ishlash uchun, keng imkoniyatli maqsadlarda samarali foydalanish uchun xizmat qiladi. Axborot tizimi va axborot texnologiyasining avtomatlashtirilgan elementlarini qo‘llash va avtomatlashtirish asosida yangi axborot texnologiyasini yaratish, avtomatlashtirish sistemalarini loyixalash hamda uni ishlab chiqish asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalaridan kelib chiqqan holda ishning maqsadi o‘quv muassasasining ta’lim yunalishlari va boshqa bo‘limlari bo‘yicha ma’lumotlar bazasini yaratish va unda tizimdan lokal yoki global tarmoq orqali foydalanish va ma’lumotlarni qayta ishlashni amalga oshirish uchun dasturiy ta’minot yaratildi. Ishning maqsadini amalga oshirish uchun dasturiy ta’minot quyidagi vazifalarni bajaradi: -Tezkor ravishda yo nalish, kurs, gurux va talaba familiyalari bo yicha so rovlarʻ ʻ ʻ asosida talabalar shartnoma to lovlari haqida ma’lumotlarni shakllantirib hisobot ʻ ko rinishida chop etish. ʻ -Tizimdan foydalanuvchilarni ro yxatdan o tkazish; ʻ ʻ -Tizimga talaba va talabaning shartnoma to lovi haqida ma’lumot kiritish; ʻ -Har safar talaba to lov summasi va sanasi haqida ma’lumotlarni yangilash; ʻ -Administrator ixtiyoriy vaqtda yo nalish, gurux va kurs bo yicha so rovlar asosida ʻ ʻ ʻ talabalarni qarzdorlik holatlarini aniqlash; -To lov summasi o zgargan vaqtda avtomatik to lovlarni o zgartirish; ʻ ʻ ʻ ʻ -Tizim tarkibidagi talabalarni avtomatik kursdan kursga ko chirish va bitirgizish; ʻ -Ixtiyoriy talabani to lov summa va to lov sanalarini tezkor aniqlash. ʻ ʻ Dasturiy ta’minotdan foydalanish uchun ko‘rsatma berish. Tadqiqotda qo‘llanilgan uslublarning qisqacha tavsifi: 60 - ma’lumotlar bazalarini loyihalashda relyasion algebra va tarmoq texnologiyalaridan foydalanildi; - dasturni client-server (mijoz-server) texnologiyasi asosida ishlab chiqildi; - ma’lumotlarni himoyalashda identifikasiyalash usulidan foydalanildi; - dastur foydalanuvchilarini guruhlarga ajratish va dasturdan foydalanish uchun avtorizatsiya tizimini qo‘llash texnologiyasidan foydalanildi. Mazkur tizim oliy ta’lim tizimida shartnoma to‘lov ishini yuritish uchun tuzilgan dasturiy ta’minot ma’lumot almashinish jarayonini tezlashtirish va bir muncha qulayliklarni yuzaga keltirdi. Shu bilan birga, tizimda qayd etilgan barcha ma’lumotlar tizimning ma’lumotlar bazasida saqlanadi. Ma’lumotlar bazasidagi ma’lumotlar ishonchli tarzda saqlashnishi, zaruriyat bo‘lganda ushbu ma’lumotlarga qayta murojaat qilish va ushbu ma’lumotlardan samarali foydalanishga imkon yaratiladi. 61 Adabiyotlar ro‘yhati 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947- sonli Farmoni Toshkent sh., 2017 yil 7 fevral, PF-4947-son . 2. Axatov A., Mardonov D., Nazarov F. Modelirovanie otnosheniya prosessov opredeleniya reytingov i zanyatosti na osnove sifrovix texnologiy. Vestnik TUIT.Tashkent. № 3(10).2020. 3. Axatov A., Mardonov D., Nazarov F. Modelirovanie bazi dannix sistemi monitoringa reytinga i trudovix otnosheniy. Problemi informatiki i yenergetiki, TUIT, Tashkent. № 3(5).2020.Markov A. S., Lisovskiy K. YU. Baz ы dann ы x. Vvedenie v teoriyu i metodologiyu: Uchebnik. – M.: Finans ы i statistika, 2006. – 512 s. 4. Laura Tomson "Razrabotka Web- prilojeniy na PHP i MySQL " . Per. s angl./ Laura Tomson, Lyuk Velling. -2-e izd., ispr. - SPb: OOO "DiaSoftYUP", 2003. -672 s. 5. Larry Ulman "PHP 6 and MySQL 5 for Dynamic Web Sites". Peachpit Press. 6. “Professional PHP Programming” Published by Wrox Press Ltd., USA. 7. Jay Greenspan, Brag Bulger "MySQL/PHP Database Applications". M&T Books. 8. Lyuk Velling, Lora Tomson "Razrabotka Web-prilojeniy s pomoщyu PHP i MySQL".: Sams Publishing. 2007. – 896 s. 9. Atkinson, Leon. A92 MySQL. Biblioteka professionala.: Per. s angl. — M.: Izdatelskiy dom "Vilyame", 2002. — 624 s.: 10. Stiven Xolsner "PHP v primerax". Per. s ang. -M.: OOO "Binom press", 2007 g. 352 s: 11. "Practical Web 2.0 Applications with PHP" by Quentin Zervaas. 2008 y. 594 s. 12. Marxvida I.V. "Sozdanie Web-stranits: HTML, CSS, JavaScript" Minsk OOO "Novoe znanie", 2002 -352 s. 62 13. Artemiy Lomov “HTML, CSS, SKRIPTЫ: praktika sozdaniya saytov”, Sankt- Peterburg “BXV-Peterburg”, 2006, 416 s. 14. Petyushkin A. B. “ HTML. Ekspress-kurs” – SPb.: BXV- Peterburg, 2003. - 256 s. 15. Merjevich V. V. HTML i CSS na primerax. – SPb.: BXV-Peterburg, 2005. – 448 s. 16. A. Gorev, S. Makasharipov, R. Axayan. Effektivnaya rabota s SUBD. 445 s. 17. Zak Greant, Graeme Merrall, Torben Wilson, Brett Michlitsch. PHP Functions Essential Reference. “New Riders Publishing”, -768 b. 18. Vayk Allen i dr. JavaScript . Ensiklopediya polzavatelya: Per.s angl./Allen Vayk. –K.: OOO “TID DS”, 2001. -480 s. 19. Merdok, Kelli L. JavaScript: naglyadn ы y kurs sozdaniya dinamicheskix Web – stranits. : Per. s angl. : Uch. pos. – M. : Izdatelskiy dom “Vilyame”, 2001. – 228 s. 20. http://www.spravkaweb.ru ( Web-dasturlash tillaridan kurslar ). 21. http://www.php-mysql-video.ru/fvl (PHP tilini o‘rganish bo‘yicha to‘liq kurslar). 22. http://www.php-manual.ru (PHP tilining funksiyalari va metodlari). 23. http://www.mysql.ru (MySQL tili haqidagi to‘liq kurslar). 63

PROFESSOR-O'QITUVCHILAR ILMIY REYTINGINI SHAKLLANTIRISH VA MONITORING QILISHNING INTELLEKTUAL TIZIM ALGORITMI VA DASTURIY TA’MINOTINI YARATISH MUNDARIJA Kirish . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 I bob . Axborot tizimining m a’lumotlar bazasini yaratis h va uni loyihalash bosqichlari .. 7 1. Axborot tizimida m a’lumotlar bazasining asosiy tushunchalari . . 7 2. Axborot tizimi m a’lumotlar bazasini loyihalash . . . . . . . . . . . . 11 3. Ma’lumotlar modellari va m a’lumotlar bazasini yaratish tizimlari. . . . . . . . . . . . . . 15 4. Ma’lumotlar bazasini tahrirlash uchun amaliy dastur ishlab chiqish vositasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 I bob bo‘yicha xulosa………………………………………….. 26 I I bob. Professor-O`qituvchilar ilmiy reytingini shakllantirishning sun`iy intellekt tizimi ma`lumotlar bazasi tavsilotlari . 27 1. Reyting tizimlari va ularning afzalliklari . . . . . . . . . . 2. O`qituvchilar ilmiy reytingini ma’lumotlari modelini ishlab chiqish va ilmiy reyting tizim ining ma’lumotlar bazasini loyixalash ……………………………………………. 37 3. 4. Ma’lumotlarga asosan so ‘rovlar hosil qilishni shakllantirish…………………………………………… Ilmiy reytingni shakllantirishda suni`y intellekt tizim algoritmlarini qo`llash……………… 38 II bob bo‘yicha xulosa………………………………………….. 38 I II bob. Professor-O`qituvchilar ilmiy reytingini shakllantirishning intellektual tizimi dasturiy ta’minotining tav f sifi ……………………… 39 1. Ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish . 41 2. Dasturiy ta’minotning mantiqiy strukturasi . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

43 3. Dasturiy ta’minotning tarkibi tavsifi . . . . . . . . . . . . . . 49 4. Dastur yordamida reytingni shakllantirish jarayoni amalga oshirish……………………………………………………… 50 III bob bo‘yicha xulosa………………………………………….. 53 Xulosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Adabiyotlar ro‘yxati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ilovalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KIRIS H O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-son Farmoni bilan tasdiqlangan 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasi mamlakatning davlat va jamiyat rivojlanishi istiqbolini strategik rejalashtirish tizimiga sifat jihatdan yangi yondashuvlarni boshlab berdi [1] . Unda belgilangan vazifalar sirasida ta’lim va fan sohasini rivojlantirish ham aloxida ko‘zda tutilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-son Farmoni ijrosini ta’minlash maqsadida oliy ta’lim tizimidagi boshqaruv jarayonlarni elektron hisoblash mashinalari yordamida avtomatlashtirish usullarini yaratish bugungi kunni asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi[1]. Jamiyatning barcha sohalari jadallik bilan rivojlanayotgan bir vaqtda axborot texnologiyalari ham barcha sohalarga jadallik bilan kirib bormoqda. Bugungi kunda ma’lumotlar oqimining ko‘pligi tufayli ularni qisqa vaqt ichida qayta ishlash muommosi ham ortib bormoqda. Ma’lumotlar oqimining ko‘pligi tufayli ularni qisqa vaqt ichida qayta ishlash uchun ma’lum bir sohaga oid muammoni hal qiladigan avtomatlashtirilgan tizimlar yaratish ta’lab etiladi[3]. Ushbu masalalarning dolzarbligi xususida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 21 martdagi “Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yanada joriy etish va rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g’risida”gi PQ-1730 sonli qarori, hamda “O‘zbekiston Respublikasida “Elektron ta’lim milliy 2

tarmog’ini yaratish” investitsion loyihasini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g’risida”gi PQ-1740 sonli qarori va me’yoriy hujjatlarda alohida ta’kidlab o‘tilgan. Zamonaviy axborotlar sistemasi, ma’lumotlar integrasiyasi konsepsiyasiga asoslangan katta xajmdagi ma’lumotlarni saqlash bilan tavsiflanadi va ko‘p sonli foydalanuvchilarning turli xildagi talablariga javob berishi kerak bo‘ladi. Axborot tizimi va axborot texnologiyasining avtomatlashtirilgan elementlarini qo‘llash va avtomatlashtirish asosida yangi axborot texnologiyasini yaratish avtomatlashtirish sistemalarini loyihalashtiruvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Ushbu dissertatsiya ishining maqsadi o liy ta’lim boshqaruvida professor- o`qituvchilarni ilmiy reytingini tafakkurli tizim algoritmlari yordamida shakllantirish va dasturiy ta’minotini yaratish hisoblanadi. Ishning natijasi esa oliy ta’lim tizimida eng asosiy axborot manbai bo‘lgan tarmoq (global yoki lokal) texnologiyasi asosida ishlovchi “O`qituvchilar ilmiy reytingini avtomatlashtirish tizimi” dasturiy ta’minoti hisoblanadi. Dissertatsiya ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi: Ta’lim tizimida o‘quv jarayonini boshqarishning sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha jahon andozalari darajasiga ko‘tarish, zamonaviy axborot texnologiyalarini yurtimizda keng joriy etish uslubini yaratish dolzarb masalalardan hisoblanadi. Ta’lim muassasalarining professor-o`qituvchilari ilmiy faoliyatini baholashni avtomatlashtirishda oliy ta’lim muassasasi o`qituvchilari ma’lumotlar bazasi hosil qilinadi. Ma’lumotlar bazasi asosida barcha o`qituvchilar o`zlarining ilmiy faoliyati ma’lumotlaridan tarmoq orqali avtomatik tarzda foydalanish imkoni yaratiladi. Tadqiqot obyekti va predmetining belgilanishi: Oliy ta’lim muassasalari ilmiy-o`quv bo‘limi tadqiqot ob’yekti, uning ishini avtomatik tarzda boshqarishni tashkil etish tadqiqot predmeti hisoblanadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari: Ishning maqsadi o‘quv muassasa o`qituvchilarining ilmiy faoliyatiga tegishli ma’lumotlar bazasini yaratish va unda tizimdan lokal yoki global tarmoq orqali foydalanish hamda ma’lumotlarni qayta 3

ishlashni amalga oshirish uchun dasturiy ta’minot yaratishdan iborat. Ishning maqsadini amalga oshirish uchun quyidagi vazifalarni bajarish lozim:  -Tezkor ravishda fakultet, kafedra, ish turlari bo yicha so rovlar asosida o`qituvchilarni amalga oshirgan ishlari haqidaʻ ʻ ma’lumotlarni shakllantirib hisobot ko rinishida chop etish. ʻ  -Tizimdan foydalanuvchilarni ro yxatdan o tkazish; ʻ ʻ  -Tizimga o`qituvchilarning yutuqlari haqida ma’lumot kiritish;  -Har safar kiritilgan ma’lumotlarni yangilash;  -Administrator ixtiyoriy vaqtda kafedra va fakultet kesimida so rovlar asosida ʻ o`qituvchilarni reytingini aniqlash;  - Tekshiruvdan o`tmagan ma`lumotlarni o zgartirish; ʻ  -Tizim tarkibidagi o`qituvchilarga avtomatik tarzda mavjud ma`lumotlarga asoslanib ball qo`yib bori sh ;  -Ixtiyoriy kafedrada nisbatan kam ball to`plagan o`qituvchilarni aniqlash.  Dasturiy ta’minot tavsifini berib, un dan amalda foydalanish uchun ko‘rsatma lar berish. Mavzu bo‘yicha qisqacha adabiyotlar tahlili: Ma’lumotlar bazasining tarkibiy qismlarini, ma’lumotlarning infologik va datalogik modellari bilan ishlash, ma’lumotlar bazasining fayl tizimini yaratish, ma’lumotlar bazasiga so‘rovlar bilan ishlov berish quyidagi asosiy adabiyotlardan tahlil qilib o‘rganildi: 1. Atkinson, Leon. A92 MySQL. Biblioteka professionala.: Per. s angl. — M.: Izdatelskiy dom "Vilyame", 2002. — 624 s.: 2. T. Konolli, K. Begg "Bazы dannыx: proektirovanie, realizatsiya i soprovojdenie" , Dialektika 2000 . 3. “Professional PHP Programming” Published by Wrox Press Ltd., USA. 4

Web ilova ni yaratishda asosan Marxvida I.V. "Sozdanie Web-stranits: HTML, CSS, JavaScript" Minsk OOO "Novoe znanie", 2002 -352 s. adabiyotlar i dan foydalanildi. Tadqiqotda qo‘llanilgan uslublarning qisqacha tavsifi: - ma’lumotlar bazalarini loyihalashda relyasion algebra va tarmoq texnologiyalaridan foydalanildi; - dastur client-server (mijoz-server) texnologiyasi asosida ishlab chiqildi; - ma’lumotlarni himoyalashda identifikasiyalash usulidan foydalanildi; - dastur foydalanuvchilarini guruhlarga ajratish va dasturdan foydalanish uchun avtorizatsiya tizimini qo‘llash texnologi yas idan foydalanildi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Dissertatsiya ishini bajarish natijasida yaratilgan ma’lumotlar bazasiga ko‘ra oliy ta’lim muassasasi o`qituvchilarining ilmiy faoliyati haqidagi ma’lumotlarni yagona algoritm asosida qayta ishlashni amalga oshiruvchi dasturiy ta’minot yaratish muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Dissertatsiya ishi natijalaridan oliy ta’lim tizimidagi barcha oliy o‘quv yurtlarida foydalanib, real iqtisodiy va sifat samaradorlikka erishish mumkin. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Mazkur ishda universitet ilmiy-o`quv bo‘limi ishini yuritishni amalga oshirish dasturiy ta’minoti tarmoq texnologiyasidan foydalangan holda yaratildi va ma’lumotlar bazasi modeli MySQLWorkbench tizimida ishlab chiqildi. Universitet ilmiy-o`quv bo‘limi ishini avtomatik tarzda boshqarish jarayonida ma’lumotlarni saqlanish holatini, vaqtni tejash va ma’lumotlar aylanishini samarali hosil qilish imkonini beradi. Bitiruv ishining tarkibining qisqacha tavsifi: Dissertatsiya ishi, kirish qismi, 3 ta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati iborat. I- bob. Ma’lumotlar bazasini yaratis h va uni loyihalash bosqichlari . Mazkur bobda ma’lumotlar bazasining asosiy tushunchalari, uni loyihalash jarayoni, yaratish usullari, reyting tizimlari va ularning afzalliklari, tahrirlash uchun amaliy dastur ishlab chiqish vositasilari bayon etilgan. 5

O'xshashlar

TASHKILOTLARDA MODDIY ASHYOLAR BO‘LIMINI BOSHQARISH VA MONITORING QILISHNING AVTOMATLASHTIRILGAN TIZIMINI YARATISH
KUTUBXONALAR FAOLIYATIDAGI ILMIY ADABIYOTLAR UCHUN ELEKTIRON KATALOGNING MODELI,ALGORITMI VA DASTURIY TAMINOTINI YARATISH
ISHLAB CHIQARISHNI REJALASHTIRISH MASALASINI TADQIQ QILISH VA DASTURIY TA’MINOTINI YARATISH
TALABALARNI MALAKAVIY AMALIYOTINI NAZORAT QILISHNING AXBOROT TIZIMINI ISHLAB CHIQISH
Informatika fanini o‘rgatishda masofadan o‘qitishning zamonaviy vositalaridan foydalanish uslubiy va dasturiy taʼminotini yaratish