TO’PLANGAN VA TAQSIMLANGAN MASSALI SISTEMALAR TEBRANISHLARINI SO’NDIRISHNING BA’ZI MASALALARI MUNDARIJA Kirish. ………………………………………………………………….. 3 1-Bob. Tebranishlarni dinamik so’ndirish prinsiplari. Materiallarning elastik dissipativlik xossalari …………….. 6 1.1. Tebranishlarni dinamik so’ndirish prinsiplari……………..6 1.2. Elastik dissipativlik xossalari haqida……………………….7 1.3. Chiziqlilashtirish usullari…………………………………...23 Xulosa…………………………………………………………………...35 2-Bob . To’plangan massali mexanik sistemalarning tebranishlarini so’ndirish masalalari………………………………………… 36 2.1. To’plangan massali sistema va dinamik so’ndirgichning tebranishlari …………………………………………………..36 2.2. Dinamik so’ndirish effektivligini baholash…………………..39 Xulosa…………………………………………………………………...43 3-Bob . Taqsimlangan massali elastik sterjenning ko’ndalang tebranishlarini so’ndirish masalalari……………………...…44 3.1. Gisterezis tipidagi elastik xarakteristikali sterjen va dinamik so’ndirgichning tebranishlari……………………………..….44 3.2 . Tebranishlarni so’ndirish effektivligini tekshirish……...…...49 3.3. Taqsimlangan massali elastik sterjen va dinamik so’ndirgichning ko’ndalang tebranishlari………………………………...……53 Xulosa……………………………………………………………...……57 Asosiy natijalar va xulosalar…………………………………………...58 Abiyotlar…………………………………………………………………59 1

KIRISH Magistirlik dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Zamonaviy texnika va texnologiyalarda mashina va mexanizmlarning,ularning elementlarining tebranish darajasini pasaytirish muammolarini yechish masalalari dolzarb hisoblanadi. Konstruksiyalarning, mexanizmlarning va uskunalarning mustahkamligini oshirish hamda ularning doimiy sifatli ishlashini ta’minlash, shovqinlarni pasaytirish maqsadida dinamik so’ndirgichlar, dempferlar qo’llaniladi. Dinamik so’ndirgichlarning amaliyotda qo’llanilish sohalari juda keng. Dinamik so’ndirgichlar texnikaning barcha sohalarida qo’llanilishi yaxshi ma’lum. Dinamik so’ndirgichlar qurilma elementlarining barcha turdagi harakatlarini (bo’ylama ko’ndalang, buralma) keng diapozonli chastotalarda pasaytirishga mo’ljallangan. Dinamik so’ndirgich birinchi bo’lib 1908 yili Fram tomonidan matematik modellashtirilgan va amaliyotda qo’llanilgan bo’lib, kiyenchalik effektivligi yuqori bo’lgan keng diapozonli chastotalarda normal ishlovchi modellari boshqa ilmiy- tatqiqotchi olimlar tomonidan rivojlantirilgan.[1,2,3,5,8,9]. Hozirgi paytda turli tipdagi dinamik so’ndirgichlarga bag’ishlangan ilmiy ishlar juda ko’p. Massasining juda kichikligi, effektivligining yuqoriligi, kam harajatliligi sababli uning qo’llanilishiga ehtiyoj oshib bormoqda. Yuqori effektivli dinamik so’ndirgich qurilmasini yaratish, uning optimal parametrlarini tanlashga bog’liqdir. Shu maqsadda dinamik so’ndirgichning elastiklik xarakteristikalarini to’g’ri asoslangan gipotezalar bo’yicha hisobga olib matematik modellashtirish masalasi muhim ahamiyatga ega. 2

Dissertatsiya ishining tadqiqot obekti va predmeti. Tadqiqotning ob’ektlari sifatida to’plangan massali qattiq jism, taqsimlangan massali elastik sterjen va dinamik so’ndirgichlar olingan, tadqiqotning predmetini elastik dissipativlik xossasiga ega bo’lgan mexanik sistemalarning tebranishlarini so’ndirish effektivligini baholash, sistema parametrlarini tanlash tashkil etadi. Magistirlik dissertatsiyasining maqsad va vazifalari. Ushu ishning maqsadi to’plangan va taqsimlangan massali mexanik sistemalarning ko’ndalang tebranishlari darajasini pasaytirishda qo’llanilayotgan dinamik so’ndirgichlarning dinamikasini o’rganish va effektivligini baholashdan iborat. Tebranishlardan himoyalanuvchi to’plangan massali jismning va taqsimlangan massali elastik sterjenning dinamik so’ndirgichlar bilan birgalikdagi ko’ndalang tebranma harakatlarini matematik modellashtirish va dinamik so’ndirgichlarning parametrlarini tahlil qilib, tanlash vazifalari qo’yildi. Muammoning ishlab chiqilish darajasi. Qo’yilgan masalalarni yechishda matematik usullardan hamda ma’lum metodikalardan foydalanib tadqiqot natijalari tahlil qilinib ishlab chiqildi. To’plangan va taqsimlangan massali sistemalarni dinamik so’ndirgichlar bilan birgalikda dinamikasi o’rganilgan va parametrlarning so’ndirish effektivligiga ta’siri baholandi. Tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi. Mexanik sistemalarni zararli tebranishlardan himoyalash va dinamik so’ndirish masalalariga bag’ishlangan ko’plab ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan, jumladan A.M.Alekseev, A.K.Sborovskiy, SH.P.Alimuxammedov, F.B.Badalov, E.S.Briskin, O.M.Dusmatov, S.B.Eliseev, O.V.Zemskova, V.G.Klimov, B.G.Korenov, V.B.Larin, V.P.Legeza, M.A.Pavlovskiy, L.M.Rishkov, K.V.Frolov. va boshqalar. Ko’plab ilmiy ta’dqiqot ishlarida turli tipdagi dinamik 3

so’ndirgichlarni amaliyotga qo’llash uchun nazariy asoslar ishlab chiqilgan, dinamik so’ndirgichlarning elastik dempferlovchi elementlari sifatida turli qovushoq elastik materiallar hamda suyuqlik bo’g’inli elementlar qo’llanilgan. Ushbu mavzuga bag’ishlangan ko’plab ilmiy monografiyalar va maqolalar o’rganib chiqildi. Adabiyotlar tahlilidan kelib chiqib kichik tebranishlarda chiziqli hamda chiziqlimas xarakteristikali tebranishlardan himoyalanuvchi mexanik sistemalarni dinamik so’ndirgichlar bilan birgalikda dinamikasini o’rganish, konstruktiv parametrlarini tanlash masalalarini yechish zarurati kelib chiqadi Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. To’plangan va taqsimlangan parametirli mexanik sistemalarni dinamik so’ndirgichlar bilan matematik madellashtirish, ularning dinamikasini o’rganish, tavsiyalar ishlab chiqish ishning nazariy ahamiyatini belgilaydi. Texnika va texnologiyning barcha sohalarida mashina, mexanizmlar va priborlarning zararli tebranishlarini bartaraf etishda dinamik so’ndirgichlarni qo’llanilishini asoslab berish, tadbiq e’tish amaliy ahamiyat kasb etadi. Ish tuzilmasining tavsifi. Ushbu magistirlik dissertatsiya ishi kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatini tashkil etadi. 4

1-BoB. TEBRANISHLARNI DINAMIK SO’NDIRISH PRINSIPLARI. MATERIALLARNING ELASTIK DISSIPATIVLIK XOSSALARI 1.1.Tebranishlarni dinamik so’ndirish prinsiplari Mexanik sistemalarning tebranishlari darajasini pasaytirish, keng diapazonli chastotalarda so’ndirishda dinamik so’ndirgichlar keng qo’llaniladi. Mashina va mexanizimlarning, uskunalarning va ularning elementlarining zararli tebranishlarini pasaytirish, dempferlash muhim dolzarb masalalardan hisoblanadi. Bunda turli jarayonlarda tebranishlardan himoyalanuvchi sistemalarning bo’ylama, ko’ndalang, buralma va boshqa tebranishlarini so’ndirish maqsadida turli tipdagi dinamik so’ndirgichlardan foydalaniladi.[1,3,9]. Dinamik so’ndirgichlarning elastik dempferlovchi elementlaridagi materiallarining dissipativlik xossalarini hisobga olishda turli gipotezalardan foydalanilgan. Uning optimal parametrlarini tanlashda chiziqlimas xossalarini hisobga olish muhim ahamiyatga ega. Hozirgi paytda tebranishlardan himoyalanuvchi ob’ektlarning turlariga qarab kompozit materiallarga ega va suyuqlik bo’g’inli turli tipdagi dinamik so’ndirgichlarni qullash samarali hisoblanadi. Bu borada murakkab mexanik sistemalarni dinamik so’ndirgichlar bilan, materiallarning dissipativlik xossalarini hisobga olgan holda matematik modellashtirish, analitik ifodalar orqali dinamikasini o’rganish va sonli hisoblashlar natijasida optimal parametrlarni tanlash muhim masalalardan hisoblanadi. 5