logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. TURLI SUVLAR ION TARKIBINI ION XROMATOGRAFIYASI VA MASS-SPEKTROMETRIYA USULLARIDA O‘RGANISH

TURLI SUVLAR ION TARKIBINI ION XROMATOGRAFIYASI VA MASS-SPEKTROMETRIYA USULLARIDA O‘RGANISH

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

975.4228515625 KB
Ko'chirib olish
TURLI SUVLAR ION TARKIBINI ION XROMATOGRAFIYASI VA MASS-SPEKTROMETRIYA USULLARIDA O‘RGANISH MUNDARIJA I.KIRISH 3 II. MINERAL SUVLARNING KIMYOVIY TARKIBI VA ULARNI TADQIQ ETISH USULLARI ( ADABIYOTLAR SHARHI ) 7 2 .1. Mineral suvlarning kimyoviy tarkibi 7 2.2. Suvning mineral tarkibini aniqlashning tezkor usullari 28 III. TADQIQOT OB’EKTI VA USULLARI 38 3.1. Tadqiqot ob’ekti 38 3. 2 . Tadqiqot usullari 38 3. 2 . 1. Induktiv bog‘langan plazmalik mass-spektrometriya usuli. Induktiv bo g‘ langan plazma 38 3 .2.2.IBP lik MS da o‘lchanadigan analiz ob’ektlari 40 3 .2.3.Induktiv bog‘langan plazmalik mass-spektrometrlarning tuzilishi 42 3 .2.4.Namunalarni kiritish sistemasi 43 3 .2.5.Induktiv bog‘langan plazmada sodir bo‘ladigan jarayonlar 48 3 .2.6.IBP mass-spektrometrning interfeys qismi 49 I V . AMALIYOT QISM 59 4 .1. Kerakli asbob va reaktivlar 59 4.2. Suv namunalarini analizga tayyorlash 59 4.3. Induktiv bog’langan plazmalik mass spektrometrni ishga tayyorlash 60 4.4. Ionlarni massasi bo‘yicha ajratish va detektirlash 61 4.5. “Qorasuv” tabiiy suvining tarkibini ion xromatografiyasi usulida o‘rganish 6 4 4.6. Ichimlik suvi tarkibini induksion bog‘langan mass–spektrometriya va mikrorentgen yordamida o‘rganish 6 5 IV. XULOSALAR 7 2 VI. ADABIYOTLAR 7 3 1 I. KIRISH Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Ma’lumki yer yuzining 2/3 qismi suv bilan qoplangan.Suv hayot manbai.Barcha tabiiy jarayonlar suv ishtrokida amalga oshadi.Suv tabiatda boradigan barcha jarayonlarda ishtrok etib,ularning borishini ta’minlaydi. Shuning uchun suvga e’tibor juda katta. Suvning ifloslanishi yoki unda turli moddalarning erishi tabiiy jarayonlarning borishiga turlicha ta’sir etadi.Shuning uchun ham suvning tarkibini o’rganish va unda erigan moddalarning holatini o’rganish dolzarb muommolardan biridir. O`zbekiston Respublikasida keyingi 10 yillikda sanoat, ishlab chiqarish, fan, texnika o`zining yangi rivojlanish bosqichiga chiqdi. Shu bilan birgalikda ekologiya va atrof- muhitni himoya qilish masalasi ham bugungi kunning asosiy muammolaridan biriga aylandi. Jumladan, yer osti va yer usti suvlarining zaharlanishi, yer atmosferasining ifloslanishi, yerdagi o`simlik, hayvon va insonlarning zaharlanishi davom etib, yashash tarzi o`zgarishiga sabab bo`lmoqda. Dunyoda mineral suvi bilan mashhur bo’lgan dam olish maskanlari va sihatgohlar bor. Ularda dunyoning ko’plab mamlakatlaridan sayyohlar va bemorlar borishadi. Bu ma’nbalar o’sha mamlakatlarning iqtisodiga ham foyda keltiradi. Bunday ma’nbalar respublikamizda ham mavjud. Ularning mineral suvlarining tarkibi haqidagi aniq ma’lumotlar qancha ko’p bo’lsa va ularning foydali xususiyatlari qancha ko’p o’rganilsa bundan birinchi navbatda davolanuvchilar ma’nfaatdor bo’ladi, ikkinchidan bu soha xuddi turizimga o’xshab mamlakatga daromad keltiradi. Samarqand viloyati Nurobod qo’rg’onida o’tgan asrning 60 yillarida ochilgan ikkita mineral suv manbai bor. Ulardan biri (1-manba) o’zlshtirilgan. U erda «Abu Ali ibn Sino» sihatgohi 2 qurilgan. Ikkinchi manbadan foydalanish 1990 yillarda boshlangan. Lekin ikkinchi manba suvining tarkibi haqida ma’lumotlar deyarli yo’q. Sihatgohning doktorlari bu suvni ichishni ham maslahat berishadi. Shuning uchun suvning minerallashish darajasini, radonning aktivligini va suvda erigan kimyoviy elementlarning miqdorini aniqlash dolzarb masala hisoblanadi. Tadqiqot ob’ekti va predmeti. Tekshirishlar uchun ichimlik suvi namunalari Samarqand shahri va Samarqand viloyati tumanidan (Jomboy, Pastdarg‘om, Oqdaryo) hamda Zarafshon daryosidan olindi. Tadqiqot predmeti: ichimlik suvining kimyoviy tarkibini o‘rganish va olingan natijalar asosida uning tarkibini baholash. Tadqiqotning maqsadi - Samarqand viloyati turli hududlaridan olingan suv namunalarining kimyoviy tarkibini o’rganish . Tadqiqotning vazifalari.  suvni tarkibini tekshirishga doir ilmiy adabiyotlarni yig’ish va umumlashtirish ;  suv namunalarini tahlilga tayyorlash ;  suv namunalari qoldiqlarini mikrorengen usulida tahlil etish ;  olingan natijalarni statistik qayta ishlash va turli suv namunalarining kimyoviy tarkibini qiyosiy tahlil etish . Ilmiy yangili g i:  Ilk bora Samarqand viloyati turli hududlari ichimlik suvining element tarkibi aniqlandi;  Ilk bora Samarqand shahri va Samarqand viloyati ba’zi tumanlari ichimlik suvlarining kimyoviy tarkibi yuqori sezgirlikka ega bo‘lgan IBPli MS usuli yordamida sifat va miqdoriy analiz qilindi . Tahlilning asosiy masalalari va farazlari: Tadqiqotning asosiy masalalari quyidagilardan iborat:  Samarqand viloyati turli hududlari ichimlik suvini induktiv bog‘langan plazmali mass-spektrometriya va mikrorentgen usullarida tahlil etish; 3  Samarqand viloyati turli hududlari ichimlik suvlarining element tarkibi bo‘yicha baxolash. Tahlilning farazlari:  ichimlik suvining kimyoviy tarkibini elementlar miqdorlari nuqtai nazaridan tahlil etilishi ularni ichimlikka yaroqliligi va geokimyoviy xarakteristikalarini baxolash imkoniyatini yaratadi. Tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharxi. Ichimlik suvini kimyoviy tarkibini o‘rganish,ularni mikrobiologik nuqtai nazardan baxolash bo‘yicha talaygina ishlar bajarilgan,ichimlik suvlariga qo‘yiladigan talablarning me’yoriy –huquqiy hujjatlari ishlab chiqarilgan. Zamonaviy tadqiqot usullari,jumladan mass-spektrometriya,xromatografiya va boshqa usullar yordamida suvning mineral tarkibini o’rganishnng metodologik asoslari ishlab chiqilgan. Bu borada A.P. Krishkov, I.P. Alimarin,Yu.A. Zolotov, K.I Sakodinskiy va boshqalarning, respublika olimlaridan A.A. Kist, R.A.Qulmatovlarning ishlari diqqatga sazovordir. Suvning tarkibi tabiiy sharoitga bog‘liqligi hisobga olinadigan bo‘lsa,uning mineral tarkibini har tomonlama o’rganish o’z dolzarbligini yo‘qotgan emas. Tadqiqotda qo’llanilgan metodikaning tavsifi. Tadqiqotlarda sezgirligi va natijalarning takrorlanishi bo‘yicha yuqori bo‘lgan zamonaviy tadqiqot usullaridan induktiv bog‘langan plazmali mass-spektrometriya va mikrorentgen analizi hamda ma’lumotlarni qayta ishlashda statistik usullar (Statictica dasturi) ishlatiladi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining nazariy ahamiyati. Samarqand viloyati ba’zi hududlarining ichimlik suvlarini kimyoviy tarkibi haqidagi ma’lumotlarga ega bo‘linishi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati suv namunalarini induktiv bog‘langan plazmali mass-spektrometriya va mikrorentgen usullarida aniqlash metodikasini yaratilishi bilan izohlanadi. 4 Ish tuzilmasining tavsifi. Dissertatsiya kirish, adabiyotlar sharhi, tadqiqot ob’ektlari va usullari, olingan natijalar va ularning muhokamasi, xulosalar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, 81 betdan iborat. Dissertatsiyada 1 jadval va 22 rasm keltirilgan. 5 II. MINERAL SUVLARNING KIMYOVIY TARKIBI VA ULARNI TADQIQ ETISH USULLARI ( ADABIYOTLAR SHARHI ) 2 .1. Mineral suvlarning kimyoviy tarkibi Tabiiy boyliklar kamayib, atrof-muhit ifloslanayapti, ming yillar mobaynida saqlanib kelingan ekologik muvozanat buzilayapti. Tabiiy ofatlar, kutilmaganda yuzaga kelayotgan ekologik tangliklar jahon ahlini tobora tashvishga solmoqda. Bu esa insoniyatni tabiat bilan munosabatlarini to’g’ri va oqilona izga solish, uni muhofaza qilishda kechiktirib bo’lmas choralarni ko’rish haqida ogohlantirmoqda [14,37]. Yurtimizda qadimdan tabiatdan, uning boyliklaridan o’z o’rnida foydalanishda ibratli ishlarni amalga oshirib kelgan. Cho’llarda, og’ir iqlimga ega joylarda obod vohalar bunyod etgan, tabiatdan birni olsa, o’nni berishdek fazilatga amal qilib yashagan. Shu bois, mahalliy o’troq aholi suvdan tejab- tergab foydalanish, tuproqni suv va shamol eroziyasidan, sho’r bosishdan saqlash, sel oqimlarining, qum qo’shimchalarining yo’lini to’sish tajribasini bundan ming yillar avval puxta o’zlashtirgan [37]. Mamlakatimizda tabiatdan oqilona foydalanish, uning boyliklarini muhofaza qilish, tabiat bilan inson o’rtasidagi munosabatlarni tartibga solish borasida tegishli qonunlarni ishlab chiqish va hayotga tadbiq etishga katta e’tibor berilmoqda. Asosiy qonun Konstitutsiyada “Fuqarolar tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo’lishga majburdirlar”, “Yer, yer osti boyliklari, suv, o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zahiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir”, deb qonuniy mustahkamlab qo’yilgan. Shuningdek, tabiatni muhofaza qilish bilan bog’liq qator qonunlar qabul qilingan. Tabiatga ehtiyotkorona munosabatda bo’lish, uning boyliklariga egalik qilish, ekologik vaziyatni tartibga solish, aholining ekologik madaniyatini oshirish yuzasidan muhim sa’y- harakatlar olib borilmoqda [17,18]. 6 Yer sathining ¾ qismi suv bilan qoplangan. Dunyo okeani tarkibida 97,2- 92,5% suv mavjud. Suvning umumiy miqdori 1 mlrd 386 mln km 3 tashkil etadi. 1990 yilning ma’lumoti bo’yicha har bir odamga 3000 mln m 3 suv to’g’ri keladi. Bu asosan sho’r suv. Chuchuk suvlar umumiy suv miqdorining 2,5 % ni tashkil etadi, jumladan chuchuk ko’llarda - 0,009 %, daryolarda - 0,0001 %, yer osti suvlarda - 0,72 %, muzlikda - 2,15 % chuchuk suv mavjud. Chuchuk suv atmosfera tarkibida - 0,001 %, tirik organizmlarda - 0,001 % tashkil etadi. Suyaklar, yog’li to’qimalarda 30 % , muskullarda 77 % , o’pka va buyrakda 80 % , nerv to’qimalarida 84 % , miya moddalarida 85 % ni tashkil etadi [14]. 1890 yili Moskvaning bitta aholisi bir sutkada 11 litr suvni sarf qilgan. 1914 yili bu ko’rsatkich 66 litrni, 1959 yilida 99-100 litrni, hozirgi kunda esa (2002 yili) 700 litrni tashkil etmoqda. Londonda bu ko’rsatkich aholi jon boshiga 270 litrni, Parijda esa 450 litrni tashkil etadi. Har bir odam bir yilda o’rtacha 60 tonna suvni sarf qiladi. Mayishiy zarurat uchun yana 300 tonna suvni sarf qiladi. Har bir inson bir kunda quydagi miqdordagi suvni sarflaydi: qo’l yuvish (kranni yopmasdan) uchun 6-8 litr , tish tozalash uchun (jumrakni yopmasdan) 6-8 litr , dush uchun 15-20 litr , bir marotaba kir yuvish uchun 130- 150 litr , vanna qabul qilish uchun 150 litr suvni sarf qiladi [26]. Sarf qilinadigan suv asosan daryolardan olinadi. Shuning uchun ham O’zbekistonning ba’zi daryolaridagi suvning miqdoriy tarkibiga to’xtalish maqsadga muvofiq. O’zbekiston daryolari suvning miqdoriy tarkibi quydagicha [13] : Sirdaryo (grekcha - Yaksart; arabcha-Seyxun). Tutashgan joygacha uzunligi 2206 km. Havza sathi 562 ming km 2 ga yaqin. Bir yillik oqish 22 tonna, 57 ming km 2 ni tashkil etadi. Loyqaligi 2000 g/m 3 . Amudaryo (Oks, grekcha - Oksus; arabcha - Djeyxun) [13]: Uzunligi 2620 km. Havza sathi 465 ming km 2 ga yaqin. O’rtacha bir yillik oqishi 48 tonna 101 km 3 tashkil etadi, o’rtacha 63 km 3 . Loyqaligi-2500-4000 g/m 3 . 7 Zarafshon (Tilla tashuvchi) [13]: Zarafshon vodiysining asosiy suv arteriyasi. Uzunligi 870 km dan ko’proq. Havza sathi 17,7 ming km 2 ga yaqin. Bir yillik o’rtacha sarflanishi 162 m 3 . Rivojlangan mamlakatlarda chuchuk suvning 70-90 % o’simliklarni o’stirishga va ulardan hosil olishga ishlatiladi. O’zbekistonda suv manbalarining 85% ekinlarni sug’orishga sarf etiladi. 1 kg sholi o’stirish uchun 3000 litr suv kerak bo’ladi. BMT ma’lumotlari bo’yicha har bir odam har yili 58 kg sholi iste’mol qiladi [14] . Rivojlanayotgan mamlakatlarda 100 g go’sht ishlab chiqarish uchun 550 litr suv kerak bo’ladi. Rivojlangan mamlakatlarda esa 100 g go’sht ishlab chiqarish uchun 7000 litr suv sarflanadi. Non uchun g’allaning to’plangan quruq moddasining har bir kilogrammida 400 kg suv bo’ladi, azotli o’g’itlarning har bir tonnasini ishlab chiqishga 400 kg suv sarf etiladi [37]. Bir metr chitni ishlab chiqishda 2m 3 suv sarflanadi, 1 litr benzin olinishida 10 litr suv,1 tonna kimyoviy tola olinishida 200 m 3 suv,1 tonna rezina olinishida 1500 m 3 suv , 1 tonna gazet qog’ozi olinishida 900 m 3 suv sarflanadi [37]. Respublikamiz hududida mavjud bo’lgan daryolar, ko’llar va dengizlarning ifloslanishi ham katta xavf tug’dirmoqda. Turli xo’jaliklar va sanoat karxonalari chiqindilarini suv havzalariga oqizishni nazorat qilmaslik natijasida ham inson kutmagan, rejalashtirmagan turli falokatlar ro’y bermoqda. Ayniqsa, aholi zich yashaydigan tumanlar, shaharlar orqali oqib o’tayotgan ariqlar va daryolar suvlari oqava suvlarga aylanib, ularga yiliga million tonnalab zararli chiqindilar tashlanmoqda. Mamlakatning tog’li va tog’oldi xududlarida tiniq suvli 1448 ta buloq mavjud. Bundan tashqari, O’zbekiston katta miqdordagi yer osti boyliklari zahirasiga ega. Yurtimizning jug’rofik jihatdan joylashuvi juda qulay bo’lib, uning hududida tabiiy landshaftning barcha xilma-xilligi mujassam. Xususan, go’zal vodiylar, tog’-u dashtlar, cho’l-u biyobonlar, daryolar va ko’llar butun borlig’i bilan fayz-u tarovatini to’laligicha namoyon etadi. 8 Shu o’rinda bugungi kunda mintaqamiz uchun muammo bo’lib turgan ayrim masalalarga to’xtalib o’tmasak bo’lmaydi. Xususan, O’rta Osiyoda, shu jumladan O’zbekistonda cho’llanish jarayonining kuchayishi, uning yangi- yangi hududlarini qamrab olishi tabiatdagi biologik mahsuldorlik darajasining pasayishiga, aholi uchun noqulay ekologik vaziyat vujudga kelishiga, o’simlik va hayvonot dunyosi turlarining kamayishiga olib kelishi jiddiy xavotir uyg’otmoqda. Bunday tashvishli holatning asosiy sababi mintaqadagi suv oqimlaridan xo’jalik yuritishda samarasiz foydalanish va iqlim o’zgarishidir. Bunday muammolar esa o’z navbatida ekologik yo’nalishdagi qonuniy- huquqiy bazani yaratish masalasini ko’ndalang qilib qo’ydi. Shu jihatdan, mamlakatimizda atrof-muhit muhofazasi va tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga qaratilgan qator qonunlar ishlab chiqildi. Yuqori darajadagi va xalqaro me’yorlarga javob beradigan 30 dan ortiq qonun, 350 ga yaqin qonunosti normativ hujjatlar qabul qilindi [9,10,17,18]. Biz umumbashariy muammo hisoblangan toza ichimlik suvining taqchilligiga befarq bola olmaymiz. Chunki hozirgi kunda dunyoda 1,1 milliard inson toza ichimlik suvidan foydalanish imkoniyatiga ega emas, 5 million kishi esa har yili iflos suv oqibatida kelib chiqadigan kasalliklar tufayli hayotdan bevaqt ko’z yumadi. Ganga, Iordan, Nil, Efrat daryolari bo’yi hududlarida istiqomat qiluvchi aholining zichlashuvi 2025 yilga kelib 80 foizga yetishi taxmin qilinmoqda. Dunyodagi oqova suvlarning 90 foizidan ortig’i tozalanmaydi. Shu bilan birga yirik shaharlardagi ichimlik suvining yarmi uzatish tarmoqlaridagi texnik nosozliklar sababli yoki yoriqlar orqali yer qa’riga singib ketadi. Yer yuzidagi ichimlik suvining 70 foizi qishloq xo’jaligi uchun sarflanadi. Bugungi kunda bir tonna don yetishtirish uchun o’rta hisobda ming tonna suv sarflanadi. Natijada yer yuzidagi yirik daryolarning suvlari dengiz ummoniga borib quyilmaydi. Bu o’z navbatida asosiy suv zaxiralarining, chuchuk suv manbalarining kamayib borishiga olib keladi. Misol uchun, Afrikadagi 25 ta mamlakatda suv tanqisligi aholining tinkasini quritmoqda. 9 Xalqaro suv muammosi nafaqat texnik, balki iqtisodiy muammo hamdir. Sayyoramiz aholisi o’sib bormoqda. Ularning oziq-ovqatga ehtiyoji ko’plab quruq yerlarni o’zlashtirish evaziga qondiriladi. Avvalo, bugun biz biladigan shahrimizdagi sanoqli hovuzlar Qo’shhovuz, Chorraha, So’zangaron, Sharq mahallalari hududida, Xoja Abdu Darun va Xoja Ahror majmualari ichkarisida, Shoyiboflar hamda Sevali ota mahallalari hududida ikki-uch asrlik tarixga ega. Xoja Abdu Darun majmuasidagi havuz va uning atrofidagi chinorlar besh yuz yillik tarixdan so’zlab turibdi. Bundan yuz yil avval Samarqandda yetmishdan ziyod havuz, yigirmadan ziyod ariq bo’lgan,deydi O’zRFA Arxeologiya instituti direktori, tarix fanlari nomzodi Amriddin Berdimurodov. Hozir shu hovuzlardan yigirmatachasi saqlanib qolgan. Bu obi hayot manbalarining ham ko’pi qurib qolmoqda. Ba’zilarini esa suvi kam, chunki hovuzni suv bilan ta’minlaydigan manbaning o’zi yo’q. Tarixi ming yildan ortiqroq Obi Mashhad, Siyob va Obi Rahmat ariqlari va ularning irmoqlari viloyat hokimligi sa’y-harakati, mahallalar hashari tufayli birmuncha tartibga keltirildi. Lekin, eski shahar hududidagi o’nlab hovuzlar buzilib, o’rniga imoratu do’konlar qurildi. So’zangaron dahasidan oqib keluvchi ariq bo’yida yettita hovuz bo’lgan. Hozir bu ariqning Sevali ota mahallasi hududigacha oqib boradigan bo’ylarida ikkitagina kichik hovuz qolgan. Suv manbalari ham e’tiborsizlik tufayli kamayib, atrofidagi daraxtlar ham qurib borayotir. Xoja Ahror dahasida supalari baland hovuzning suvi kamligidan tagi ko’rinib turibdi. Vaholanki, bu hovuzlar yuz-ikki yuz yillardan beri shu mahalla, dahaning ko’rki, yoz oylarida salqin go’shasi hisoblanadi [13]. Tarixiy manbalardan keltirilishicha, birinchi Registon maydoni atrofida o’nta, So’zangaronda beshta, Amir Temur bog’larida o’nlab hovuzlar bo’lganki, uning suvi atrofini odamlar ko’z qorachig’idek asraganlar. Hovuzga oqib kiradigan va chiqib ketadigan oqar suvlar mirob hamda muzar beklari tomonidan nazorat qilingan. Chunki, atrofi yashillikdan iborat ariqlardan aholi ichimlik suv sifatida foydalanishgan. 10 “Siyob va Obi Mashhad ariqlari qo’shilgan joy hali ham Obi Rahmat dahasining obod va orasta manzili hisoblanadi”-deydi shu mahalla faoli Akmal Mamatqulov. Hovuz atrofidagi ulkan chinorlarga boqib, aytish mumkinki bu obi hayot manbai asrlar davomida odamlarning dam oladigan bahavo go’shalari sanalgan. Ariqlar atrofga sof havo va musaffolik bag’ishlab turibdi. -Siyob bozori hududida ham ikkita hovuz bo’lgan,deya mulohazlarini davom ettiradi A.Berdimurodov. Shu hovuzlarning biri hatto o’tgan asrning saksoninchi yillarigacha saqlanardi. Hovuzning sof va toza suvidan bozor atrofidagi novvoylar xamir qorishda foydalanganlar. Bibixonim (Amir Temur jom’e) masjidi orqa va old tomonidagi katta hovuzlar tarixi ham qiziq. Old tomonida Qoraboy oqsoqol mahallasi hududidagi hovuz kichrayib qolganiga qaramay, mahalla faollari e’tibori tufayli anchayin obod [13]. Inson ovqatsiz 50 kun yashay olsa, suvsiz 5 kun umr ko’rishi mumkin, xolos. Shu bois ota-bobolarimiz “Suvga tupurma, ko’r bo’lasan”, deb bejiz aytishmagan. Ammo suvga munosabatimizni yaxshi deb bo’lmaydi. Hatto uyda yohud ko’cha-kuyda jo’mrakdan shaldirab oqib turgan suvga ko’p hollarda beparvo bo’lamiz. Shuning uchun ham dunyoning talay shaharlarida maishiy ehtiyojlar uchun o’rtacha kunlik suv sarfi aholi jon boshiga 300 litr bo’lsa, bu ko’rsatkich Toshkent shahrida 700 litr, Samarqandda esa 800 litrni tashkil etadi. Keyingi yillarda mutaxassislarning kuzatuviga ko’ra, yer osti va yer usti ochiq suvlarning ifloslanish darajasi o’smoqda. “Buning sababi nimada?”, deb so’ralsa mamlakatimiz hududida, qolaversa viloyatimizda suv manbalarining ifloslanish sabablari pestitsid va defoliantlardan noto’g’ri foydalanish, mineral o’g’itlarning yerga me’yoridan ortiq solinishi hamda sanoat, qishloq xo’jaligi, uy ro’zg’or va kommunal chiqindilarning suvga tashlanishi oqibatlarida, deb javob berishga asoslarimiz bor. Bugun sayyoramizning uchdan ikki qismini dunyo okeanlari suvi tashkil etishiga qaramay, insoniyatning obi-hayotga bo’lgan talabini qondirish muammoga aylanmoqda. Yer yuzi aholisi esa yil sayin ko’paymoqda va hozirdanoq ko’plab mamlakatlarda ichimlik suvi muammosi jiddiy tus olmoqda. 11 Ayni paytda 40 dan ortiq mamlakatdagi 2 milliarddan ko’proq odamning suv tanqisligini boshidan kechirayotgani fikrimiz tasdig’idir. Eng muhimi, suv biz istiqomat qilayotgan Markaziy Osiyo mamlakatlarining ijtimoiy-iqtisodiy farovonligi va atrof-muhitini saqlashning asosiy omillaridandir. Mintaqa mamlakatlari keyingi yillarda tez-tez takrorlanayotgan qurg’oqchilik, tabiiy ofat va boshqa xavfli jarayonlar sharoitida birgalikda foydalanadigan suv resurslarini boshqarish borasidagi muammolarga duch kelishmoqda. Suv taqchilligi Markaziy Osiyoning barcha mamlakatlarida kuzatilmoqda, ayniqsa, bu respublikamizda sezilarli darajada. Negaki, yurtimiz mintaqa davlatlari orasida tabiiy ekotizimlarining ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik ehtiyojlarini qondirish, barqaror rivojlanishni ta’minlash uchun suvga talabi yuqori mamlakatdir [13]. Suvni hayot manbai deymiz. Shubhasiz, shunday. Har qanday ekin suvsiz hosil bermaydi. Fayz ham, baraka ham suvdan. Lekin viloyatimizning asosiy suv manbai bo’lgan Zarafshon daryosi suvi keyingi yillarda ancha kamaymoqda. Masalan, 2007 yilda uning vegetatsiya davridagi suv sathi 3899 mln. metr/kub bo’lgani holda o’tgan yilgi sug’orish mavsumida bu miqdor 3158mln. metr/kubni tashkil qildi. Bu yilgi sug’orish mavsumida esa 2008 yildagi suv hajmiga nisbatan 30-35 foiz kamaygan. Suvni bekorga zar, demaydilar. Suv tomorqamizga baraka, atrof-muhit va ekologiya havosi uchun manba, obi hayot borgan joy obod bo’ladi. Respublikamizda suv zaxirasi mo’l, chunki atrofimizda daryolar ko’p. Hozir ham juda ko’p joylarda, tog’li hududlarda kishilar buloq suvidan ichadilar. Ariq suvidan iste’mol qiladiganlar ham ko’pchilikni tashkil qiladi. Shu jihatdan olganda, Samarqandning sharqiy-janubiy tomonidan oqib o’tadigan Obi Rahmat arig’i ilgari ko’hna shahar ko’rki, aholi uchun ichimlik suvi manbai hisoblangan. Obi Rahmat arig’i shahar aholisining 20 foizini suv bilan ta’minlagan. Cho’ponota tog’ etagidan oqib o’tuvchi bu ariq bo’yidagi Galaosiyo, Bog’imaydon, Bog’ibaland, Motrid va Yangiobod qishloqlari va dahalari chunonam obod-orasta, olmayu- anjir, o’rikka boy, serdaraxt maskanlar bo’lgan. 12 Ariqni har yili erta bahorda hashar uyushtirib minglab kishilar qazishardi. Suvni tabarruk bilib unga tupirmas, hatto suv yoqasidan molini ham yetaklamasdi. Taasufki, Obi Rahmat arig’i avvalgi ko’rki-tarovatini yo’qotgan. Biz “yo’qotgan” deb urg’u berayotganimiz ariq tarovati fayzini yo’qotmagan, uni bizlar-ariq bo’yidagi qishloq va dahalarda yashovchi odamlar yo’qotdik. Ayrim kishilar ariq yoqasigacha imorat qurishgan, noinsoflar esa kir suvini, hovlisidagi chiqindini ariqqa tashlashadi. Ariq bo’yiga mol-qo’ylarini bog’lab, axlatxonaga aylantirishgan. Ajdodlarimiz uchun suv eng muqaddas unsurlardan biri sanalgan. Uni behuda isrof qilishmagan, bunga yo’l qo’yishni gunohi azim deb bilishgan. Shunday qarash va muhabbat tufayli tog’lardagi o’ynoqi sharsharalarning fayzi saqlangan, erkatoy ohularning tuyoqlaridan o’t chaqnagan, boychechagu lolaqizg’aldoqlar qir-adirlarda qiqirlab ko’z ochgan bo’lsa, ajab emas Donishmandlarimiz bekorga suvni tiriklik manbai deb ta’riflamagan. Nahotki, ularning qiymati bo’lmasa?! Bioxilma-xillik, sodda qilib aytganda, avvalo, odamlarning hech qachon tugamasdek tuyuluvchi-suvga bo’lgan munosabatiga bog’liq. Poyingizdan ko’m-ko’k buloq oqib tursa-yu, azbaroyu sho’rligidan bir yutim ham icholmasangiz. Atrofingiz keng shudgor yer bo’lsa-yu, biror ekin ekib, ko’kartirolmasangiz. Boshingiz uzra qorli tog’ soya solib tursayu, unda dov-daraxtni yohud jonivorni uchratmasangiz. Bundanda fojealiroq vaziyat bormi? Azal-azaldan bizning mintaqamizda suv eng aziz ne’mat, hayot va farovonlik manbai sifatida qadrlangan, desak, hech qanday mubolag’a bo’lmaydi. Ikki azim daryo Amudaryo va Sirdaryo asrlar davomida O’rta Osiyoda istiqomat qiladigan aholining toza ichimlik suviga bo’lgan ehtiyojini, sug’oriladigan dehqonchilik, qishloq xo’jaligi mahsulotlari, avvalo, oziq-ovqat mahsulotlari yetishtirish uchun zarur bo’lgan darajada suv bilan ta’minlab 13 kelgan. Aynan shu zaminda ko’p asrlar muqaddam sayyoramizda birinchilardan bo’lib irrigatsiya va suvdan samarali foydalanish tizimi yaratilgan [13]. XXI asr bo’sag’asida O’rta Osiyo xalqlari uchun, sayyoramizning boshqa ko’plab mintaqalarida bo’lgani kabi, suv resurslaridan oqilona va adolatli foydalanish masalasi muhim hayotiy ahamiyat kasb eta boshladi. Chunki o’tgan asrning ikkinchi yarmida yirik transchegaraviy daryolardan uzoqni o’ylamay foydalanish oqibatida mintaqamiz ekologik holat yoqasiga kelib qoldi. Bir avlod umri davomida noyob va go’zal dengizdan qurib va yo’qolib borayotgan suv havzasiga aylangan Orol fojiasi buning yaqqol dalilidir. Bir paytlar gullab-yashnagan Orolbo’yi hududi esa bugungi kunda ayanchli sahroga aylanmoqda. Inson hayoti, salomatligi, millat genofondiga salbiy ta’sir ko’rsatadigan omillar oqibatida nafaqat bevosita ekologik halokat hududida yashovchi aholi, balki butun O’rta Osiyo mintaqasi doimiy ekologik tahdid ostida qolmoqda. Suv resurslari taqchilligi, sug’oriladigan ekin maydonlarining yaroqsizlanishi, hayvonot va nabotot dunyosining keskin qisqarishi, iqlim o’zgarishlari, shuningdek, mintaqadagi asosiy daryolar suv oqimining katta qismini tashkil qiladigan Pomir va Tyanshan tog’laridagi muzliklar erishining tezlashuvi-bular Orol fojiasi keltirib chiqargan og’ir oqibatlarning bir qismi, xolos [13]. Aynan shu sababli mintaqadagi transchegaraviy daryolar bo’yida joylashgan davlatlarning hayotiy ehtiyojlarini azal-azaldan ta’minlab kelgan suv resurslaridan oqilona foydalanish masalalari bugungi kunda alohida dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Hozirgi vaqtda mintaqaning 6 davlatida istiqomat qiluvchi 50 milliondan ziyod kishining taqdiri suv resurslari, birinchi galda, transchegaraviy daryolardan foydalanish bo’yicha har tomonlama puxta o’ylangan yondashuv va qarorlarga bog’liq bo’lib qolmoqda. O’zbekiston V Umumjahon suv forumining ichimlik suvidan foydalanish imkoni insonning eng asosiy huquqi ekani, suv taqchilligi energetik va 14 moliyaviy inqirozdan ko’ra xavfliroq ekani to’g’risidagi qarorini qo’llab- quvvatlaydi. Shu munosabat bilan ta’kidlash joizki, suv resurslarining yalpi taqchilligini, halokatli texnogen, ekologik, iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin bo’lgan loyihalarning amalga oshirilishi suv resurslaridan oqilona foydalanish masalasini katta xavf ostida qoldiradi. Keyingi paytda global miqyosda ekologiya buzilishi kuzatilayapti. Atmosferani turli zararli gazlar qoplayapti. Iqlim o’zgarishi ro’y bermoqda. Ko’pgina davlatlarda ichimlik suvi muammosi yuzaga kelayotir. Albatta, bu to’satdan paydo bo’lgan muammo emas. Bu yillar davomida odamlarning tabiatga, xususan, atrof-muhitga noto’g’ri munosabatda bo’lishi oqibatidir [13]. Ta’kidlash lozimki, bizda ham bu borada ahvol maqtagulik emas. Zero, bugunki kunda viloyatimizda ham bu masalada ayrim nuqsonlar ko’zga tashlanadi. Joylarda turli maishiy chiqindilar uyulib borayotgani sir emas. Katta mehnat va mablag’ sarflab tozalangan, tartibga keltirilgan joylarda yana chiqindi uyumi paydo bo’layapti. Yohud oqar suvlarning ifloslanishi kuzatilmoqda. Suv bo’ylarini o’zboshimchalik bilan egallab olish yoki bu joylarni “chiqindixona”ga aylantirish hollari uchrayotir. Oyda suv borligi aniqlangani haqida xabar dunyo ilmiy olamini hayratga soldi. Agar dalil tasdig’ini topsa, u yerda doimiy ish olib boradigan ilmiy- tadqiqot bazasi, boshqa sayyoralarga uchish uchun kosmodrom qurish istiqbollari paydo bo’ladi. Kashfiyot hind yo’ldoshi “Chandrayan-1” ga o’rnatilgan amerika pribori yordamida amalga oshirildi. Apparaturalar Oy minerallari tarqatayotgan elektromagnit nurlanishlarni kuzatib bordi. Rekord sezgirlikka ega amerika spektrometri hatto ozgina miqdordagi suvni ham qayd etishga qodir edi. 15 Olingan ma’lumotlar shundan guvohlik beradiki, Oydagi tuproqda Quyosh shamoli va kuchli radiatsiya ta’siri ostida suv hosil bo’lishi davom etmoqda. Oy changlari zarralari yupqa suv plyonkasi bilan qoplangan. Amerikalik ekspert Lari Teylor tushuntirishicha, bir kubometr Oy tuprog’idan bir litrga yaqin suv olish mumkin. NASA suv topilganini olamshumul shov-shuv deb atamoqda. Xitoy bilan kosmik poygaga kirishgan Hindistonda esa kashfiyot ulkan g’alaba sifatida baholanayapti. Oydagi suv faqatgina ichish uchun foydalanilmaydi. Undan nafas uchun kislorod ajratib olish mumkin, vodorod esa yonilg’i sifatida ishlatiladi. Ko’plab miqdorda qadimiy muz Oyning qutb kraterlarida to’plangan bo’lishi mukin. U yerda aql bovar qilmas past harorat-Selsiy bo’yicha minus 238 daraja qayd etildi. “Neycha” jurnalining xabariga qaraganda, bu butun Quyosh sistemasida eng sovuq nuqtadir. Ayrim olimlarning taxminlaricha, Yer kabi yoshga ega Oydagi kraterlarda 300 million tonnagacha muz to’plangan bo’lishi mumkin. Xullas, Oyga ko’chib borishni orzu qilgan kishilarga u yerda tashnalik tahdid solmaydi. Tarixga nazar tashlaydigan bo’lsak, ota-bobolarimiz poleolit davridan buyon Zarafshon daryosi havzalaridagi quruq yerlarni o’zlashtirish maqsadida kanallar qazib, daryo suvidan foydalanishgan. Natijada hududda sun’iy sug’orish tizimi rivojlangan. Samarqand hududida Zarafshon daryosidan 56 ta kanal yordamida suv chiqarilgan. Jumladan, Darg’om, Bulung’ur, Narpay, Payariq kanallari yordamida sug’orish tizimi tartibga solinib, dehqonchilikdan mo’l hosil olishga erishilgan. Abu Tohir Xo’janing “Samariya” asarida “Darg’om arig’ining boshi Ko’hak daryosidan ajralib, Shovdor, Anhor tumanlarini sug’orib, ortiqchasi Ko’hak daryosiga qo’shiladi. Shahar bog’lari va bo’stonlari shu anhordan yashil va tozadir”, deb eslatadi. Darhaqiqat, Darg’om kanali ham bir necha yirik shoxobchalarga bo’lingan. Masalan, Shovdor kanalining Darg’om kanalidan ajralgan qismi Jartepa qishlog’idan boshlanib, Samarqand va uning atrofidagi bir necha qishloqlarni suv bilan ta’minlaydi. 16 Taassufki, keyingi yillarda bu ariqlarning musaffoligi yo’qolib bormoqda. Siyob va Obi Rahmat ariqlariga xonadonlardan va sanoat karxonalaridan chiqindi-loyqa suvlar oqizilmoqda. Bunday holatni Afrosiyob etagidan don mahsulotlari kombinati atrofida, shu yerdagi mahallalar hududida ko’rish mumkin. Asrlar davomida tiniq, zilol Obi Rahmat arig’i suvidan hozir ham minglab xonadonlar bog’-rog’larini, tomorqalarini sug’orishda foydalanayaptilar. Sanoat karxonalari oqava suvlarni tahlil qilishda erigan va erimagan anorganik moddalarga, ifloslikning 60% miqdoriga to’g’ri keladigan organik moddalarga, muhitiga, suvning organoleptik xususiyatiga, oksidlanishi va oksigenga biokimyoviy ehtiyojga, azot, fosfor, ftor va ularning anionlari ammoniy, nitrit, nitrat, fosfat, ftoridlarga aylanishiga, xloridlarga, sulfatlarga hamda ularning ruxsat etilgan kontsentratsiyalarining me’yorida ekanligiga e’tibor beriladi. Tahlil obyekti sifatida tanlangan Samarqand viloyati Pastdarg’om tumanidagi “Ilg’or” ishlab chiqarish kombinatida oqava suvni tozalash inshoati mavjud. Analitik tekshirishlar uchun namuna tozalash inshoatiga kirish va chiqish joylaridan olingan. Afrikaning qurg’oqchil hududlaridan biri Sahroi Kabir ostida ulkan ichimlik suv havzasi mavjudligi aniqlandi. Britaniya geologik jamiyati mutaxassislari ana shu haqda xabar berishdi. Ularning baholashlaricha, suv zaxirasi miqdori shunchalik ko’pki, Liviya, Jazoir, Chat ostidagi havza suvi ushbu mamlakatlar hududlarini 75 metrlik qatlam bilan qoplashi mumkin ekan. Sahroi Kabir ostida ichimlik suvi mavjudligi avvaldan ma’lum edi. Britaniya olimlari faqat uning joylashgan joyi va zaxirasini aniqlab berishdi, xolos. Tez orada Afrikada yangi suv konlari topilishi ehtimoldan holi emas. Tabiatda suv. Suv vodorod va kisloroddan iborat murakkab modda. Uning bug‘ holatidagi formulasi H 2 O.Suv tarkibida massa jihatidan 11,19% vodorod va 88,81% kislorod bor. Umuman planetamizdagi suv miqdori 2-10 18 tonnaga 17 yetadi. Tabiatdagi suv toza emas; unda doimo erigan va muallaq holatdagi moddalar uchraydi. Suvda uchraidigan moddalarning tarkibi suvning kelib chiqishiga bog‘liq. Daryo hamda buloq suvlarida, asosan, kalsiy va magniy bikarbonatlar bor bo`lib, ular (temir bikarbonatlar bilan birga) suvning umumiy «qattiqligini» tashkil etadi. Suvning kalsiy va magniy umumiy ionlarining milliekvivalentlar hisobidagi umumiy qattiqligi Q=mg Ca-20,04Q=mg Mg-12,16 tenglama bilan hisoblanadi. Bu yerda, mg Ca hamda mg Mg— 1 litr suvdagi magniy va kalsiy ionlarining milligrammlar hisobidagi miqdori.Qattiqligi 4 mg-ekv/l dan kam bo‘lgan suv yumshoq suv va 4-8 mg- ekv/l bo‘lgan suv o‘rtacha qattiq suv, qattiqligi 8-12 mg-ekv/l bo‘lgan suv qattiq suv, qattiqligi 12 mg-ekv/l dan ortiq bo`lgan suv esajuda qattiq suv hisoblanadi. Yer osti suvlarida o‘sha joyning tog‘ jinslari tarkibiga kiruvchi moddalar uchraydi. Ko‘pincha mineral suvlarda ma’lum miqdorda temir va marganets birikmalari bo‘ladi; mineral suvda bu birikmalardan kup bulsa, suv sarg‘ish- yashil tusli yoqimsiz mazali bo‘ladi. Mineral suvda azot, kislorod va karbonat angidrid gazlari erigan holda bo‘ladi. Tabiiy suvlarning ichida eng tozasi yomg‘ir, qor, do‘l suvlari hisoblaiadi. Bu suvlarda ham chang, to‘zon, atmosferada sodir bo`ladigan elektr razryadlar natijasida vujudga keladigan birikmalar (masalan, ammoniy nitrat), atmosferadagi gazlarning bir qismi erigan holda bo‘ladi [17]. Suvni (asosan suvning «qattiqligini» tashkil qiladigan kalsiy magnii va temir) tuzlardan tozalash uchun suv silindrik nayga joylangan permutit donalaridan asta-sekin o‘tkaziladi.Foydalanib bo‘lingan permutit osh tuzining to‘yingan eritmasi bilan yuviladi. Bu vaqtda kalsiy ionlarining o‘rnini natriy ionlari oladi va permutitni yana qaytadan ishlatish mumkin bo‘ladi. Endilikda suvni sanoatda tozalash uchun permutitlardan tashqari sun’iy polimer moddalar — ionitlar q o ‘llanilmoqda. Ionitlardan foidalanib, suvni unda 18 erigan barcha tuzlardan tozalash mumkin. Ionitlar suvda va boshqa erituvchilarda erimaydigan polimer moddalardir [17]. Ular ikki xil b o ‘ladi: kationitlar va anionitlar . Kationitlar o ‘z tarkiblaridagi kationlarni suvdagi boshqa kationlarga almashtira oladi. Kationit tarkibida uglevodorod radikali (R) dan tashqari kationlar bilan birika oladigan sulfogruppa (—SO 3 H), karboksil gruppa (-COOH) va boshqa gruppalar bo‘ladi. Anionitlar tarkibida esa uglevodorod radikali (R) dan tashqari, kislotalar bilan birikish qobiliyatiga ega bo‘lgan asos xarakterli gruppalar (masalan, amino- gruppa) bo‘ladi. Natijada suvdagi metall ionlari kationit bilan birikib qoladi; suvda esa vodorod ionlari ko‘payib ketadi: suv kislota xarak teriga ega bo‘lib qoladi. 2.04.03- raqamli Sanitariya me'yori va qoidasida yangi qurilayotgan ob'ektlar uchun suvning taxminiy sarf me'yorlari beriladi. Chiqindi suvlar ichki kanalizasiya shohobchalari orqali tashqi kanalizasiya tarmoqlariga tushadi, so`ngra o`z oqimi bilan quvurlar,kanallar tizimi orqali nasos stansiyalariga yoki tozalash inshootlariga okib boradi. Mahallalar hududida joylashgan kanalizasiya shohobchalari ko`cha kanalizasiyalari bilan birlashadi, ular chiqindi suvlarni kollektor yordamida tozalash inshootiga eltadi. Kollektordagi chikindi suvlarga sanoat korxonalarining chiqindi suvlari ham qo`shiladi. Odatda, kanalizasiya suvlari turar - joylardan tozalash inshootlariga o`z oqimi bilan boradi, lekin yer maydonlarining tekisligi, joylarning baland pastligi chiqindi suvlarning oqimiga halaqit bersa, suvni haydab beradigan nasos stansiyalari quriladi.Ular suvni bosim bilan o`zi oqar kollektorlarga, tozalash inshootlariga oqizib beradi. Bulardan tashqari,aholi turar joylaridan korxonalar maydonlaridan yomg`ir, qor va yuvindi suvlarni olib chiqib ketish uchun ularga truboprovod yoki kanalizasiya shohobchalari quriladi. 19 To`liq ajratilgan kanalizasiya tizimida xo`jalik chiqindi suvlari va yomg`ir suvi alohida yer osti kanalizasiyasi orkali oqiziladi.To`liq ajratilgan kanalizasiya tizimida yomg`ir, qor va boshqa yuvindi suvlari ariq va zovurlar orqali oqiziladi, xo`jalik chiqindi suvlari esa yer osti alohida qurilgan kanalizasiya orqali o`kiziladi [18]. Yer yuzisining uchdan ikki qismini qoplab olgan suv butun tiriklikka jon bag`ishlaydi.Suv tarkibini o`rgangan olimlar uning qattiq suyuq va gazsimon agregat holatlarida tarkibi turlicha bo`lishini aniqlashdi. Bugungi kunga kelib suvning sifati muhi ahamiyat kasib etadi. Dunyodagi ekologik muomolar aynan ichimlik suvining sifatiga ta’sir o`tkazayotgan hech kimga sir emas. Butunjahon sog`liqni saqlashni saqlash tashkilotining xabatiga ko`ra, bugungi kunda turli kasalliklarning 85% aynan suv orqali o`tib, har yili 25 millon odam ulardan halok bo`ladi. Suvni tozalash maqsadida qo`shiladigan xlor natijasida unda toksik,mutagen va konserragen moddalar trigalometanlar hosil bo`ladi. Bugungi kunda biz istemol qilayotgan suv qo`rg`oshin, alyuminiy, mis, nikil, mishyak kabi og`ir metallarni toppish mumkin. Ularning inson organizimiga tushishi og`ir holatlarni keltirib chiqarishi, shubhasiz. Yuqorida aytkanlarimizdek, dunyoda suv ko`p, ammo hamma suv ham yaroqli emas. Chunki organism faqtgina muz sturukturali,ya`ni yengil suv bilan sog`lom ishlashi mumkin [19]. Inson vujudi o`zining barcha faoliyatlarini yagona erituvchi bo`lgan suv vositasida amalga oshiradi.Badan namligining muozanatda saqlashishi, taomlarning hazim qilishini,oziq moddalarning so`rilishi va hujayralarga yetkazilishi, ortiqcha va zararli moddalarning eritib, tashqariga chiqarib yuborilishi shular jumlasidanqir [20]. Suvning kimyoviy xossalari. Ikki hajm vodorod bilan bir hajm kislorod reaksiyaga kirishganida juda ko‘p issiqlik chiqadi; «qaldiroq gaz» deb atalgan bu aralashma portlatilganda temperatura 3000°C dan ortib ketadi; lekin bu 20 reaksiya amalga oshirilishi uchun aralashmani 550 °C gacha qizdirish kerak (xona temperaturasida bu reaksiya juda sust boradi; aralashmashshg 15-17% faqat 54 milliard yildagina reaksiyaga kirishadi). Suv molekulalari nihoyatda ko‘p miqdorda issiqlik chiqishi bilan hosil bo‘lganligi sababli suv, issiqa juda chidamlidir. Suv bug‘i 1000°C dan yuqori temperaturada nihoyatda oz darajada vodorod va kislorodga ajraladi, buni suvning termik dissotsilanishi deb yuritiladi va quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: 2H 2 O →2H 2 + O 2 — 483,6 kJ Temperatura ko‘tarilganda muvozaiat o‘ngga siljiydi. 2000°C da suvning termik parchalanishi 1,8% ga, 3092 °C da 13% ga, 5000 °C da 100% ga yetadi. Suvning ko`rinishi, hidi, ta`mi, o`zgarsa odamga unga nisbatan shubha paydo bo`ladi. Chunki bunday shubhali suvni isti`mol qilishdan yuqimli kasalliklar paydo bo`lishi mumkin. Suv orqali tarqaladigan yuqimli kasalliklar qatoriga xafli hisoblanadi, ichburug`, gepatit, qorin tifi, paratif, diareya kabi kasalliklarning kelib chiqishida suv vositachi bo`lishi mumkin. Suv havzalarida vabo vibroni ko`paysa, aholi orasida vabo tarqalishini, ichterlama, ichburug` mikroblari ko`paysa shu kasalliklar ko`payishiga sharoit bo`ladi. Keyingi ma`lumotlarga qaraganda ichak kasalliklarining kelib chiqishida shuningdek sariq kasalligi, polmalit va boshqa kasalliklarning tarqalishida suv tarkibidagi viruslarning roli katta ekan. Suv muhitida mazkur viruslar uzoq vaqt yashashi mumkin [21]. Agar suv shifoxonasining oqava suvlari zararsiz xolatga keltirmay suv xavzasiga tashlansa bundan foydalangan insonlar turli kasalliklarga yo`liqishi mumkin. Suv xavzalarida infeksiyalarning paydo bo`lishiga asosan insonlarning o`zi sabab bo`ladi. To`la-to`kis davolanmagan, mikrob tashib yuruvchi kishilar tashqi muhutni zararlab turadilar. Ko`rsatgichlarda keltitilgan ma`lumotlar, mikroorganizimlarning suvda ancha ko`p yashay olishligi ko`rinib turibdi. 21 Tarixiy ma`lumotlardan ma`lumki, suv orqali yuqtirilgan yuqumli kasalliklar ko`plab odamlarni halokatga olib kelgan. Masalan: 1972-yilda Meksikada ichterlama epidemiyasi 10000 kishi chalingan, ichburug` kaslligidan kassalanganda esa 15000 kishi halok bolgan. Ichak kassaliklarini keltirib chiqaruvchi mikroblar tashqi muhit ob`ektlarida murakkab omillar ta`sirida o`zgarib, o`zining kasallik chaqiruvchi xususiyatlarini ortirmoqda. O. B. Baroenning fikricha, shartli patogenlar, xatto saprofit bakteriyalar, patogen mikroblar o`rnini egallab, kasallik chaqiruvchi mikroblarga aylanmoqda. Suvning isloslanishdan tarqaladigan kasalliklar xaqiqatdan ham juda xavflidir. Ayniqsa, ilgari ichimlik suvlariga yaxshi e`tibor bermaslik oqibatida bunday holat tez-tez uchrab turadi. Bunda quyidagi ketma-ketlik bilan ifodalash mumkin, kasal odam→ kanalizasiya→ daryo suvi→ shaxar vodoprovod suvi→ sog`lom odam. Juda ko`p kanalizasiya suvlari, axlatlar, tozalanmagan zararsiz xolatga keltirilmasdan ochiq suv xavzalarimizga tashlanishdan Zarafshon daryosining suvi mikroblar makoniga aylanib qolgan edi. Xullas suv orqali bir qancha havfli yuqumli kasalliklar tarqalishi mumkin. Ichimlik suvlarini zararli oqava suvlardan, chiqindilardan va boshqa iflosliklardan tadbirkorli bilan himoya qilish, suv orqali yuqishi mumkin bo`lgan ko`plab kasalliklarning oldini olish imkonini beradi. Tabiiy suv manbalarida insonlar, jonivorlar, o`simliklarning o`sishi va rivojlanishi uchun zarur biologic mikroelementlar mavjudular tirik organizimlarda faol moddalar bilan birikkan holda muhim biokimyoviy jarayonlarda qatnashadi. Inson salomatligi uchun ma`lum miqdorga mikroelementlar (mis, rux, yod, marganes, kobalt, temir va boshqalar) zarur. Ular inson organizimidagi biokimyoviy jarayonlarda bevosita qatnashadi, kaliy, natriy, fosfor kabi kimyoviy moddalar ham tirik organizim uchun juda zarurdir. Bu moddalar organizimga suv, oziq- ovqat mahsulotlari bilan tushib unung bu elementlarga bo`lgan ehtiyojini qondirib turadi. 22 Organizim bu -makroelementlarga bo`lgan o`z ehtiyojini qondirib turmasa turli kasalliklarga chalinishi muqarrardir. Masalan odam organizimi kun davomida 120-200 mkg yod elementlarini olib turmasa bo`qoq kasalligiga yo`liqadi. Iste`mol qilinadigan suv oziq-ovqat mahsulotlarida bu element yetishmasa ko`pincha iste`mol qiladigan tuzlarga yod elementi qo`shib beriladi. Insonga suvning muhim tarkibiy ko`rsatgichi bo`lgan qattiqlik darajasi ham ta`sir ko`rsatadi suvning qattiqligini keltirib chiqarishga sabab bo`luvchi suv xavzalariga shudgorlar sho`rini yuvishdan bo`shagan oqava suvlarning kollektorlarga oqizilishi sanoat korxonalarining chiqindi suvlari daryolar suvining kimyoviy tarkibini buzib uning qattiqligini oshirib yuboradi. Bunga Amudaryo va Sirdaryo suvlari misol bo`ladi, keying yillarda olib borilgan tadqiqotlar suvning qattiqligida kalsiy va magniy tuzlari bilan ya`na (berilliy, bor, kadmiy, kaliy, natriy va boshqalar) element bilan korrelyativ bog`lanish borligini ko`rsatadi. Suvning qattiqligi bilan organizimda toshlar paydo qiladigan kasalliklar o`rtasida bog`lanish borligi to`g`risida bir qancha ma`lumotlar borligi ma`lum, Xorazim viloyati va Qoraqalpog`iston respublikasidan olingan ma`lumotlarga qaraganda odamlarning o`t, siydik, va qonida shuningdek buyragida toshlarning paydo bo`lishiga asosan, Amudaryo havzasidagi suvlarning qattiqlik darajasi oshishi sabab bo`lmoqda [13]. Keyingi vaqtlarda suvning qattiqligi bilan ayrim yurak kasalliklari orasida bog`liqlik darajasi pasayib ketishi yurak-qon tomir kasalliklarining kelib chiqishida ma`lum ro`l o`ynar ekan,lekin bunda ijtimoiy, iqtisodiy omillar ta`siri ham borku bunda also inkor qilib bo`lmaydi. Keyingi yillarda mineral o`g`itlarning keng ko`lamda ishlatilishi suv havzalarid ko`plab muommolarni keltirib chiqardi, ichimlik-xo`jalik suvlari tarkibida azot gidridlar va azot nitratlarining aniqlanish suv havzalarining sanitariya holatini ko`rsatuvchi belgi deb qaraladi. Nitrat tuzlari bilan zaharlangan kishida quvvatsizlik rangsizlik va boshqa o`ziga xos alomatlar yuzaga chiqadi. 23 Odamda nitratlar qonda metogemoglabin hosil qilamasada, lekin dispersiya, disbakteryoz kasalliklari ta`sirida azot nitratlari va azot nitritlariga aylanadi nitratlarning ichaklardan so`rilishi qonda metogemoglabin miqdorini oshirib yuboradi. Ekstragentni numunaning ko’rinishiga qarab tanlash mumkin. Agar oqava suv namumnasi tiniq bo’lsa ekstragent sifatisa geksandan, agar loyqa bo’lib, qattiq zarrachali (ko’rinmas) yoki kolloidsimon modda aralashgan ko’rinsa uglerod tetroxloriddan foydalanish qulay. Ba’zi hollardagina juda loyqa, aralash oqava suvlar uchun neft maxsulotlarini ekstraksiyalash uchun haoroform ishlatiladi. Keyin u bug’latish yordamida yo’qotiladi va qoldiq yana geksan yoki uglerod tetroxloridda eritiladi. Tabiiatni muhofaza qilish, tabiiat resurslaridan oqilona foydalanish ona tabiiatimizni kelajak uchun avaylab asrash, inson salomatligi uchun yaroqli yashash sharoitlarini ta’minlash bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biridir. Keyingi yillarda ichimlik va oqava suvlarni doimiy analitik nazorat qilish usullari mukammallashtirish bilan shug’ullanib kelmoqda. Suv tarkibidagi ammoniy ionlarini iono metrik aniqlash uchun ammoniy selektiv indikator elektrodidan foydalandik va u ammoniy ionlarining suvdagi eritmalarida konsentratsiyasi va aktivligini aniqlashga mo’ljallangan. Barcha ionometrik aniqlashlarda taqqoslash elektrodi sifatida EVL-1MZ markali kumush xloridli elektroddan foydalanildi [26]. Ichimlik suvi obyekti sifatida Samarqand shahri vodoprovod suvlari, Bulung’ur tumanidagi turli buloq va yer osti suvlaridan, Payariq tumani yer osti suvlari tanlandi. Miqdoriy aniqlash natijalari titrimetrik va fotokolorimetrik aniqlash natijalari asosida attestatsiyalandi. Ichimlik suvlari tarkibidagi xlor ionlari konsentratsiyasini aniqlashda foydalanilgan xlor seliktiv elektrodining sezgirligi 0,1-0,00001 M gacha bo’lib, unga nitrad va sulfat kislotaning 1M eritmasidan yetarli darajada qo’shilganda ham selektivligini yo’qotmasligini tekshirib ko’rdik.Bu esa xlor ionlari 24 miqdorini nitrat va sulfat ionlari bilan birgalikda avtomatik va yarim avtomatik aniqlash qurilmalarini yaratish imkonini beradi. Eritmadagi fosfat ionlari miqdorini ionometrik aniqlashda esa fosfatseliktiv elektrod bo’lmagani uchun o’zimiz tanlagan PVX-membrana asosida yaratilgan indikator elektrodidan foydalandik. Ushbu elektrodning aniqlash imkoniyati 1,0-0,0001M KHPO eritmasida 100-900 Komni tashkil etadi. Fosfatselektiv elektrodning selektivligiga asosan nirat ionlari ta’sir qilishi va ushbu ion ishtirokida nisbiy standart cheklanish qiymati 25 % gacha qiymatda bo’lishi hisoblab chiqildi. Elektrodning xlor, ftor, sulfat anionlari ishtirokidagi ish jarayoni ham o’rganildi. Fosfat selektiv elektrod ushbu anionlarning miqdorini 1:1 dan 1:1000 martagacha oshirib borilganda ham selektivligini saqlay olishi va unda elektrod potensiali qiymati aniqlash orqali qiymatiga qarab +15 mv gacha og’ishi mumkinligi aniqlandi [17]. Ekinlarni sug’orish, yerni yuvish natijasida tuproqni sho’rlanishga olib keladigan sizot suvlari sathi va mineralizatsiyasi qay holatdaligini nazorat qilish uchun ko’rsatilgan tumanlar hududida bir qancha quduqlar o’rnatilgan. Natijalar qisqacha bayon etiladi: 1. Yerlar o’zlashtirilib, ekin ekib sug’oriladigan keyin zovur va kollektorlar mavjudligiga qaramay sizot suvlar sathi dastlabkisiga nisbatan ancha ko’tarildi. 2. Sizot suvlar sathining tez ko’tarilishi yangi o’zlashtirgan yerlarda ro’y beradi. O’zlashtirilmagan yerlarda (1971- y.) ularning sathi 655-768 sm bo’lsa, 1974 yilda 516sm, 1981 yilga kelib 182sm , 1985 yilga esa o’rtacha 282-280 sm teng bo’ladi. 3. Sizot suvlarining tez ko’tarilishiga sabab tuproqni yuvish, ekinlarni sug’rishdan tashqari Qarshi bosh kanali va Mirishkor kanallaridan ham filtratsiya natijasidir. 4. O’zlashtirilmagan yerlarda sizot suvlar mineralizatsiyasi 8-20 gr/l gacha edi, 1980 yilga kelib 4-9 gr/l gacha tushib, 1995 yilda esa 3-4 gr/l ga teng bo’ldi. 25 5. Respublika, xususan, Qashqadaryo viloyatida yildan yilga sug’oruv suvi tanqisligi sezilmoqda shunday yillarda ekinlarni suv bilan taminlash uchun sizot suvlar sathi ko’tarilgan, mineralizatsiyasi 3,0-3,5 gr/l gacha bo’lgan yerlarda subirrigatsiyadan foydalanish mumkin. 6. Subirrigatsiya yo’li bilan ekinlar sug’orilganda vegitatsiya oxiriga borib, tuproqlar qatlamlarida biroz bo’lsada tuzlar to’planadi. Bu tuzlarni kech kuz va erta bahorda gektariga 2,0-2,5 ming kub metr suv bilan yuvib, ilgargi o’z holatiga keltirish mumkin [17]. Arnasoy pastqamligi hududidagi sizot suvlarining sathi o’n yil ilgari, ya’ni suv havzasining sathi ko’tarilmasdan oldin 2,5-3 metr atrofida bo’lib, bu ko’rsatkich kritik chuqurlikdan past hisoblangan.Hozirgi kunda esa ushbu ko’rsatkich vegetatsiya davrida 1-2 metr oralig’ida bo’lib, uning mineralizatsiyasi ortib bormoqda. Bir qator olimlar va mualliflarning 30 yildan ortiq vaqt mobaynida Mirzacho’l hududida olib borgan tadqiqot ishlari natijalariga ko’ra 1965 yildan 58,83 mingga yer yoki tekshirish olib borilgan, 69,05 % maydonda sizot suvlarini sathi 3 metr atrofida bo’lgan.1985 yilda bu ko’rsatkich 42,21 % ga, 1998 yilda esa 15,1 % ga kamaygan, ya’ni sizot suvlari sathi yuza joylashgan (1-2 metr) maydonlarda ko’paygan. Sizot suvlar sathining ko’tarilishi tuproq yuzasidan namlikni ko’p miqdorda bug’lanishiga buning natijasida esa ularning mineralizatsiyasining ortishiga sabab bo’lmoqda.Ushbu jarayon hududidagi tuproq tiplarini o’zgartirib, ularni och tusli bo’z tuproqlardan bo’z-o’tloq va sho’rxok tuproqlarga aylantirmoqda. Olingan va to’plangan ma’lumotlarga qaraganda, 1965 yilda tekshirilgan hududning 50,67 % sizot suvlarining mineralizatsiyasi 3 gr /l gacha bo’lgan. 1985 yilda bu ko’rsatkich 30,8 % 1998 yilda esa 40 % ni tashkil etgan,ya’ni minerallashmagan va kuchsiz minerallashgan suvli maydonlar sathi kamayib, ular o’rniga kuchli minerallashgan sizot suvli maydonlar kengayib borgan. Hozirgi vaqtda ayrim maydonlarda mineralizatsiyasi 3-5 hattoki 5-10 gr/l gacha yetgan.Buning natijasida hududning tuproq qoplami kuchli sho’rlanishga uchramoqda [37]. 26 2.6. Suvning mineral tarkibini aniqlashning tezkor usullari Tabiiy suvning xaraktiristikalari kimyoviy analiz asosida o‘rganiladi. Maqsadga bog‘liq holda yoki to‘liq analiz o‘tkaziladi, yoki ba’zi kattaliklarni aniqlash bilan chegaralaniladi. Suvning tizillab otilishini, oqava suvining suv ombori suvi bilan aralashish tezligini tashlandiq chiqindi suvlarning suv ombori suvlariga ta’sirini va shu kabilarni o‘rganish suvning umumiy mineral tarkibi bo‘yicha amalga oshiriladi. Suvning umumiy mineral tarkibining amaliy ahamiyati turli tadqiqotlarda shu narsaning sababi bo‘ladiki ko‘plab mualliflarning ishlari aynan shu parametrni aniqlashning turli usullarini izlashga qaratilgan [14-80]. Suvning mineral tarkibini aniqlashning umumiy usullari. Kreaskopiya: moddalarning malekular massasini yoki konsentratsiyasini aniqlash uchun ular eritmalarining erishi yoki muzlash nuqtalarining pasayishini aniqlashda qo‘llaniladi. Suyuq erituvchida erigan tuz eritma ustidagi to‘yingan bug‘ bosimini pasaytiradi. Buning natijasida eritmaning erish yoki muzlash nuqtasi pasayadi. Erish yoki muzlash nuqtasining pasayishi quyidagi formula yordamida hisoblanishi mumkin. ∆T= K ∙1000 Mp ,k∙a2 a1 (9) Bu yerda ΔT-erish nuqtasining pasayishi, erituvchi va eritmadagi erigan moddaning gramlarda ifodalangan miqdori. M p,k - erigan kompanentning malyar massasi, K-kreaskopik doimiysi (1,858 o C toza suv uchun), a 2 a 1 – erigan modda miqdorining (kg)erituvchi miqdoriga (kg) nisbati [7]. (9) formuladan kelib chiqdiki erish nuqtasining K qiymatigacha pasayishi 1 kg erituvchida mavjud bo’lgan 1 mol erigan va dissotsiyalanmagan moddalarga mos keladi, bu 1osm·kg -1 birlik orqli ifodalanadi. Shunday qilib (1) formula erigan moddaning osmollarda olingan miqdoriga mos keladi. Bu mol o’lchov birligining ko’p ishlatiladigan birligiga o’xshash bo’lib unda erigan moddaning dissotsiyalanish darajasi etiborga olinadi.Osmol (M osmol·kg -1 ) (10) 27 formula yordamida xisoblanadi. Bu formula massa ulush qo’llanilganda (11) tenglamaga aylanadi. O s = ∆ T K = 10 6 M ∙ a 2 a 1 (10) O s = ∆ T K = 10 6 M ∙ x 100 − x = k ∙ x 100 − x (11) Bu yerda x-konpanetning massa ulushlarda ifodalangan konsentratsiyasi, M-erigan va dissotsiyalanmagan moddaning malekular massasi, K-osmol praporsiyanallik koeffitsenti. (9) formula erigan moddaning konsentratsiyasi yoki malekular massasini aniqlash imkonini beradi. Oziq ovqat sanoati va salqin ichimliklar ishlab chiqarishda kreaskopiya qo’llanilishi shunga asoslan, Ionlashgan ichimliklar ishlab chiqarishda va sog’liqni saqlashda ham muzlash nuqtasining pasayishi va osmotik bosim o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik ko’p qo’llaniladi. Suvning umumiy mineral tarkibini aniqlashda uning elektr o’tkazuvchanligidan foydalanish Suvning mineral tarkibini uning o’tkazuvchanligi bo’yicha aniqlash tadqiqotchilarni anchadan beri o’ziga jalb qilib keladi. Hammasidan ham oldin bu metodning ahamiyatli jihati shundan iboratki, suvning mineralizatsiyalanish xarakteristikasi ehtimoli to’g’ridan- to’g’ri obektda katta hajmdagi aniqlashlarda muhim ahamiyatga ega. Bu usulning afzallik tomonlaridan biri shundaki doimiy ravishdagi kuzatuv olib borish va ma’lumotlarni distansion, masofadan turib uzatish imkonini berishi usulning afzalligi shundan iborat. Gidrokimyoviy tadqiqotlarda elektr o’tkazuvchanlik metodidan foydalanish bo’yicha yetarli keng ko’lamdagi adabiyotlarga ega. Uning qo’llanilishi ikki usulga bo’linada. Birinchi usul: dinamik suv massasi haqida fikr bildiruvchi elektr o’tkazuvchanlikni o’lchash(suvning aralashishi,oqimning yo’nalishi,qancha suv sarflanganini o’lchash,tez oqadigan oqimning o’rganilishi 28 va boshqalar), ikkinchi usul: solishtrma elektr o’tkazuvchanlik va tarkibdagi alohida ingredintlarning konsentratsiyasi yoki umumiy tarkibi o’rtasidagi bog’liqlikni o’lchovchi mineralizatsiya o’lchamini topish.Birinchi usul absalut o’lchamlardan ko’ra nisbiy o’lchamlar ahamiyatga ega bo’lganligi uchun u hozirgi kunda xarakatlar oqim xarakati va suvning massalarini o’lchashda keng ko’lamda qo’llaniladi. O’lchangan elektr o’tkazuvchanlikni o’lchash orqali mineralizatsiya o’lchamining absalut qiymatini aniqlash nisbatan qiyinroq xisoblanadi. Tabiiy suv turli xildagi elektrolitlarning murakkab aralashmasi xisoblanadi. Natijada tabiiy suvning elektr o’tkazuvchanligi faqatgina uning konsentratsiyasi va temperaturasiga bog’liq bo’libgina qolmay ular tarkibidagi ionlarning tarkibiga solishtrma elektr o’tkazuvchanlik va ionlarning konsentratsiyasi orasidagi bevosita bog’lanish faqatgina ma’lum bir xatoliklar va nuqsonlar bilangina bog’lanish mumkin. Xatoliklar uchraganligi uchun hozirgi kunda suvning mineralizatsiyasining umumiy mineralizatsiyani aniqlash bo’yicha elektrakimyoviy usullarining qo’llanilishi umumiy usul bo’lib xisoblanmaydi. Lekin konkret obekt uchun konkret obektning natijalari uchun unumli deb xisoblash mumkin. Ayni bir konkret usul uchun ishlab chiqilgan usullar turli xil obektlar uchun maqbul bo’lmasligi mumkin. Hozirgi kunda mavzuning dolzarbligini etiborga olgan holda yani atrof muxit ekologiyasining doimiy ravishda ifloslanib borishini etiborga olgan xolda kupgina fermalar suvning eksperis analiz parametrlarini aniqlovchi priborlarni kashf qilib ishlab chiqarishni boshlagan. Bunday uskunalardan bittasi TDS metr (Total Dissolved Solids) fermasi tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib bu million suv malekulasi orasidagi erigan zarrachalarning miqdorini o’lchashga asoslangan aparat xisoblanadi. Buning natijalari mineralizatsiyani bir litr suvdagi milligramlar sonini ulchashga asoslangan.Bu asbobning (TDS metrning) narxi ancha qimmat (112 dollor).Bu asboblarning ishlash moxiyati unda erigan tuzlarning elektr o’tkazuvchanligiga asoslangan holda ishlaydi. Fizika fanidan ma’lumki [3] eritmaning elektr o’tkazuvchanligi ushbu formula yordamida aniqlanadi: 29 S = F p ∗ Z p ∗ n p ∗( U p + U m ) N A (12) bu yerda F=96,5 * 10 3 Kl/mol Faradey soni, N A =6,02 * 10 23 mol -1 Avagadro soni, Z p -eritmadagi musbat ionlarning valentligi, n p -eritma hajmidagi musbat ionlarning soni. U p , U m -musbat va manfiy ionlarning harakatchanligi. Ushbu formula o’tkazuvchanlik uning eritmadagi birikmalarning konsentratsiyasiga proparsionalligini ko’rsatib turibdi. Albatta bu narsa eritmada erigan moddalar va eritmaning temperaturasiga bog’liq [16], lekin o’rtacha konsentratsiya 1000mg/l konsentratsiyaning elektr o’tkazuvchanligi taxminan 0,2 sm/m ayni manashu nisbatlar elektr o’tkazuvchanlikning konkret tuz hisobida xisoblashning asosi sifatida olingan. Misol uchun Natriy xlorid 25 o C temperaturaga keltirilgan [28]. Buning natijasida turli sharoit umumiy mineralizatsiya aniqlash har xil asboblarda 40-50% xatolar paydo bo’lishi mumkin.Aniq o’lchamlar natijasida analiz qilinayotgan eritmaga o’xshash bo’lgan aniq konsentratsiyali eritmalardan foydalanish natijasida aniqlash usulini ya’ni natijani ancha oshirish mumkin. Suvning elektr o’tkazuvchanligi natijasini umumiy mineralizatsiyasini aniqlash usuli orasida Varobiy taklif qilgan usulni alohida ajratib ko’rsatish kerak [26]. U shunday deydiki eritma tarkibidagi tuzlarning miqdorini o’lchab oshirish mumkin. Eritma tarkibidagi gidrakarbanat va xlorid ionlarining o’zaro solishtirilishi natijasida olingan elektr o’tkazuvchanlik ma’lumotlaridan foydalanib eritma tarkibidagi umumiy tuzlarning aniqlanishini oshirish mumkin. Varobiy taklif qilgan mineralizatsiyasini aniqlash usulining umumiy sxemasi quydagicha: Birinchi navbatda analitik usul ya’ni titrlash yordamida gidrokarbanat va xlorid ionlarining miqdori aniqlanadi. Birinchi yaqinlashishda umumiy mineralizatsiya natriy xloridga o’tkazilgan holatda aniqlanadi. Chiqqan natija xloridlar va gidrokarbanatlarni qo’shib xisoblanganda ikkovidan farqi sulfat ionlarining taxminiy miqdori kelib chiqadi. Olingan natijalar tuzning miqdori yani sulfatlarning miqdori haqida olingan tahminiy natijalar xloridlar va 30 gidrokarbanatlarni tarkibida keying aniq natijalar olinishi umumiy mineralizatsiya haqida olishda xizmat qiladi. Tarkibi va konsentratsiyasini xisobga olgan holda to’g’irlanishlarni kiritishdan keyin umumiy mineralizatsiya aniq qiymatda namayon bo’ladi. Natijada to’g’irlanish koeffitsinti aniq qilib xisoblab olish imkoniyatini beradi. Usulning kamchiliklari yaqqol ko’zga tashlanib turadi. Usulning kamchiligi yaqqol kurinib turibdi, masalan usha usulning muallifi xloridlar va gidrokarbanatlarni miqdorini aniqlashda titrlashdan foydalangan va yana titrlashdan sulfatlar ionlarini aniqlashda ham foydalanilayabdi. Bunda analitik jihatdan murakkab bo’lgan murakkab usuldan foydalanib elektr utkazuvchanlikni aniqlayabdi va yetarli darajada hatoliklar ko’rinadi. Bu ishda taklif qilingan usul universal xisoblanmaydi. Bu usulni boshqa murakkab tarkibli kimyoviy eritmalarga qo’llash katta hajmdagi nuqsonlar va xatoliklarni keltirib chiqaradi. Bu usulda induvidal ya’ni alohida va umumiy guruhli elektr o’tkazuvchanligi orasida judayam katta farq bo’ladi. Ayni usul bilan umumiy mineralizatsiyani xisoblash xatoligi 10% atrofida bo’ldi. Ayni ishda pH haqida umuman hech narsa deyilmagan lekin siz bilasizki eritma tarkibidagi kam miqdordagi H + va OH - ionlarining konsentratsiyasi biz ko’rayotgan manzaraning butunlay darajada uzgartirib yuborishini biz bilamiz. Suvli muhitning umumiy mineralizatsiyasini akustik usul yordamida aniqlash [30]. Eritmadagi tuzning konsentratsiyasini umumiy ravishda aniqlashning bir necha akustik usullari berilgan. Bu usulning mohiyati shundan iboratki bir vaqtning o‘zida o‘rganilayotgan na’muna va etalonga akustik to‘ lqinlar yo‘naltiriladi. Har xil muhitda joylashishi natijasida hosil bo’lgan dastlabki hosil bo’luvchilar tarqalishi orasidagi vaqtni o’lchashga asoslangan. Bu usulning yutuqlaridan biri real vaqtdagi aralashmaning umumiy konsentratsiyasini aniqlash imkoniyatini berish bu usulning yutug’i hisoblanadi. Usha temperaturaga bog’liq,suvning bosimiga va o‘sha organik va noorganik moddalarning analiziga bog’liq bo’lgan ayni vaqtga bog’liq bo’lgan real masshtabdagi vaqtga bog’liq bo’lgan umumiy konsentratsiyasini aniqlash imkoni bo’lishi bu usulning yutug’i hisoblanadi. 31 Chuchuk suvlarning umumiy mineralizatsiyasini aniqlash uchun usul ishlab chiqish. Mualliflar buning uchun yangi parametr larni kiritdi [63]. Buni dielekt i r o’tkazuvchanlik deb belgila nadi va uni ε * deb belgila nadi . Biz kiritgan parametrimiz elektrolitlarning suvli eritmalar konsentratsiyasi va tarkibini xisoblash metodikalarining asosi bo’lib xizmat qilishi mumkin. Biz tasavvur qilinadigan dielektr utkazuvchanlikni aniqlash uchun ko’pgina tajribalar o’tkazdik. Ushanda dielektrik utkazuvchanlikni rezanas yacheykalarda o’lchanadigan rezonas chastotalarga bog’liqligini ko’rib chiqdik. Elektrolitlarning konsentratsiyasi ya’ni modelli eritmalar ε*(√ c ). Grafigi bo’ycha bog’liqligini ko’rib chiqamiz. Bu yerda shunarsa ko‘rsatilgan. 1gr - ekv/l dan ko’p bo’lgan konsentratsiyali eritmalarni elektrolitik o‘tkazuvchanligini ifodalashda ε*( √ c ) ishlatiladi. Usulning muallifi tomonidan ε * ning chuchuk suvning mineralizatsiyasini ifodalash uchun ε * parametir ishlatilgan. Yacheykalarda o’lchanadigan rezonas chastotalar va tasavvur qilinadigan dielektr o’tkazuvchanlik qaynatilgan suv uchun konsentratsiyasi aniqlanadi. Bu jarayonda shunday tassavur qilinadiki bu eritma tarkibida hech qanday gidrokarbanat va karbanat ionlari bo’lmaydi. Faqatgina sulfat va xlorid ionlari bo’ladi. Bundan tashqari nitratlar,nitritlar,fosfatlar ichimlik suvi tarkibida ularning axamiyati muxim emas. Shuning uchun ham faqatgina sulfatlar va xloridlar ionlari bor deb tasavvur qilinadi. Qaynatilgan ichimlik suvi uchun o’xshash bog’liqliklarning olinishi.Bunda yuqorida keltirigan anionlarning tuzlariga bikarbanatlar (karbanatlar) qo’shiladi. Bundan keying yozuvlarda oddiy qaynatilgan suv o’rniga qaynatilmagan yoki ichimlik suv degan termini ishlatib ketamiz. Olingan umumiy suvning mineralizatsiyasi o’shanga bog’liqligi gr-ekv/l larda ifodalaniladi. Agar muxitimiz yuqori darajadagi kislatalik yani (pH <4) yoki yuqori darajadagi ishqorli muxit (pH>10) bolgan muxitda bo’lsa ma’lum miqdordagi to’g’riliklarni kiritish kerak. Agar reaksiya kislatali bo’lsa bunda olingan mineralizatsiyasi natijadan H + ionlari konsentratsiyasini chiqarib tashlash kerar. O‘shanda gr-ekv/l kelib chiqadi. pH :CH+¿=10−pH∗MH+¿=10−pH∗1=10−pH,(gr−ekvl)¿¿ 32 Bu yerda M H+ - vadorod ionining massasi. Agar reaksiya ishqoriy bo‘lsa bunda mineralizatsiya olingan qiymatdan OH - ionlarining konsentratsiyasini chiqarib tashlash kerak. Bunda ham aniqlash oson bo‘ladi. pH ning qiymati natijasida ionli gr-ekv/l ni pH va suvdan kelib chiqadigan ionlar natijasida aniqlash mumkin [63]. COH = Kω CH+¿∗M OH −¿=1∗10−14 10−pH∗17=17∗10pH−14¿¿ (gr - ekv/l). M OH - — ionining massasi. Qaynagan suvning umumiy mineralizatsiyasini aniqlash quydagi usul bilan aniqlandi.Gidrokarbanatlar va karbanatlar saqlovchi model eritmalarning ma’lumotlaridan foydalanib turiladigan dielektrik o’tkazuvchanlikning har bir eritma uchun turiladigan elektr utkazuvchanlikning .0 o’rtacha arifmetik qiymati topiladi.Bu qiymatlardan foydalanib bog’liqlik konsentratsiyasining grafigi tuziladi.Sha grafik aproksimirlangan tug’ri bo‘lgan chiziq xisoblanadi. Apoksiratsiyaning parametrlari burchak koefitsenti k=11832, ordinata uqi bilan kesishishi b= -10339, aproksiamatriyaning aniqligi R 2 =0.989. 2.1-rasm. Tarkibida karbonat va gidrokarbonatlar bo’lmagan elektrolitlar uchun ε*( √ c ) o’rtacha konsentratsion bog’liqlik uning approksimatsiyasi va qaynoq suvning umumiy minerallanishini aniqlash. 33 7-chi ishda kursatiklgan qiyshiq ε*(√ c ), ikkita xarakterli qismga ega. 0.7- 0.8 mg-ekv/l bo‘lgan konsentratsiyagacha bolgan yaqqol ko‘zga tashlanmaydigan bog’liqlik yani ε*( √ c ) va 0.7-0.8 mg-ekv/l gacha bo’lgan to’g’ri chiziq tuppa to’g’ri bo’lmagan qism esa 1 mg-ekv/l dan yuqori bo’lgan deyarli tuppa tug’ri bo‘lgan qism hisoblanadi. Umumiy tuyiladigan dielektr o‘tkazuvchanlik yordamida umumiy mineralizatsiyasini aniqlash usulida faqatgina uning ikkinchi qismi tug‘ri qismi to’iqligicha olinadi. Gidrokarbonatlar saqlovchi elektrolitlarning markazlashgan konsentratsiyasi deyilganda usha 1 gr-ekv/l yuqori konsentratsiya nazarda tutiladi [34] . Markazlashgan bog’liqlikni topgandan keyin dielektr utkazuvchanlikni o’lchash natijasida markazlashgan bog‘liqlikni yani qaynagan suv uchun topgandan keyin bu markazlashgan konsentratsiyani bog‘liqligi elektrolitlar uchun yani karbanatlar saqlamaydigan elektrolitlar uchun umumiy mineralizatsiya aniqlanadi.Ichimlik suvidagi umumiy mineralizatsiyani aniqlashga to’sqinlik qiladigan narsalardan biri uning tarkibida gidrokarbonatlar va karbonatlarning o‘lchashga xalaqit berishidir. Bularni xisobga olgan xolatda yani gidrokarbonatlar va karbanatlarning ma’lumotlarga tasir qilishini hisobga olgan holatda umumiy mineralizatsiyani olishda model erimalarining markazlashgan aniqligi aniqlanadi. Markazlashgan erimalar faqatgina gidrokarbonatlar va karbonatlardan tarkib topgan. Bu bog’liqlik unga analagik bo‘lgan eritmalarda yani tarkibida gidrokarbonatlar va karbonatlari bo’lmagan eritmalarga o‘xshash bo‘ladi yani bundayam hosil bo’lgan o’rtacha markazlashgan yoki o’rtalashgan bog’liqlik to’g’ri aproksiri xisoblanadi. Apoksiratsiyaning parametrlari burchak koefitsenti k=8620.8, ordinata uqi bilan kesishishi b=-8879.6, aproksiametriyaning aniqligi R 2 =0.994. 34 2.2-rasm. Tarkibida faqat gidrakarbonat va karbonat saqlagan eritmalar uchun ε*(√ c ) o’rtacha konsentratsion bog’liqlik. Tuyiladigan dielektr utkazuvchanlik yani qaynagan ichimlik suvi va oddiy ichimlik suvi uchun quydagicha. Qaynagan ichimlik uchun 24860,oddiy ichimlik suvi uchun 26950. Oddiy ichimlik suvi tarkibidagi tuyiladigan dielektr utkazuvchanlik kuproq qiymatda gidrokarbanat va karbanatlarning miqdoriga bog’liq. Oddiy ichimlik suvining umumiy mineralizatsiyasini toppish quydagi usul bilan topiladi. Olingan natijalar yordamida qaynagan suvning tuyiladigan dielektr utkazuvchanligining umumiy mineralizatsiyani aniqlanadi. Oddiy ichimlik suvi tarkibidagi gidrokarbonatlar va karbonatlarning umumiy minerializatsiyasiga qushgan hissasini o’lchash uchun uning farqini topish uchun o’sha farqni burchak koeffisentiga bo’lish kerak [28] . Faqatgina gidrokarbonatlar va karbonatlar saqlagan ε*/k karb . Qaynagan ichimlik suvining umumiy minerializatsiyasiga topilgan qiymat qo’shiladi. Bu formula oddiy ichimlik suvining umumiy minerializatsiyasini topish formulasi hisoblanadi. C oddiy = (√ C qaynash + ε oddiy¿ − ε qaynash¿ ε karb ) 2 = (√ C qaynash + ∆ ε ¿ ε karb ) 2 (13) 35 Bu yerda topilgan qiymat oddiy ichimlik suvi tarkibidagi umumiy minerializatsiyani topgandan 12 % dan kuproq bir-biridan farq qilmasligi kerak va bu usul exspres usul yordamida topilgan. Umuman olganda suvni tarkibini o‘rganish uning tavarlik xususiyatini baholashda mu hi m ko‘rsatkich hisoblanadi. Shuning uchun ham ma’danli suvlarning kimyoviy tarkibini o‘rganish dolzarb muammolardan biri bo‘lib hisoblanadi. 36 III. TADQIQOT OB’EKTI VA USULLARI 3.1. Tadqiqot ob’ekti Tekshirishlar uchun ichimlik suvi namunalari Samarqand shahri va Samarqand viloyati tumanidan (Jomboy, Pastdarg‘om, Oqdaryo) hamda Zarafshon daryosidan olindi (namunalar olingan xududlar Samarqand viloyati kartasida ko‘rsatilgan, 3.1-rasm). 3.1-rasm. Ichimlik suvi olingan xududlar 3. 2 . Tadqiqot usullari 3. 2 . 1. Induktiv bog‘langan plazmalik mass-spektrometriya usuli. Induktiv bo g‘ langan plazma Induktiv bog‘langan plazmani (IBP) analitik maqsadlarda qo‘llash 1978 yilda Xuk tomonidan taqdim etilgan. Bungacha Grey 1974 yilda doimiy 37 kuchlanish ishlatilganda hosil bo‘ladigan plazma yordamida mass-spektr olish mumkin ekanligini ko‘rsatgan. Dastlab IBP boshqa usullarda, xususan atom- emission spektroskopiyada qo‘llanilgan. Hozirgi vaqtda IBP-MS noorganik moddalarni analiz qilishning eng ommabop usuli hisoblanadi. Bu usul sezgir va universal xususiyatga ega. Usulning aniqlash chegarasi 1 dan to 100 pg/l oraliqda joylashgan va hatto pikogramning ulushlarini qayd qilish mumkin. Doimiy bosim sharoitida ionlarni kiritish interfeysi IBP-MS ni suyuqlik xromatografi bilan birgalikda ishlatish imkonini beradi. Konsentratsiyani aniqlashdagi o‘ta yuqori aniqlik IBM-MS usulini miqdoriy analiz o‘tkazish uchun eng afzal, eng ma’qul usul bo‘lishini ta’minlaydi. Odatdagi IBP manbai gorelka va induktiv g‘altakdan iborat bo‘ladi. Induktiv g‘altakning ichiga analiz qilinadigan namuna aerozol ko‘rinishda purkaladi (2.4 - rasm). Gorelkada hosil qilingan plazma radiochastotalik elektromagnit maydonning energiyasi yordamida ushlab (saqlab) turiladi. Induktiv g‘altak orqli beriladigan bu energiya plazmaning toroidal shaklga ega bo‘lgan tashqi qatlamiga beriladi. O‘lchanadigan namuna argon gazining oqimiga qo‘shib plazma markazidan o‘tuvchi o‘q bo‘ylab uzatiladi va plazmaning bu qismi o‘z navbatida tashqi qatlamining hisobiga isitiladi. Plazmaning namuna uzatiladigan va isitiladigan qismlarining ajralganligi tufayli namuna plazmani ushlab turish jarayoniga juda kam ta’sir etadi. Bundan tashqari elektrodlar plazma bilan bevosita aloqada bo‘lmaganligi uchun gorelka va induktiv g‘altak tayyorlangan materiallar tomonidan ifloslanish minimal darajada kam yoki umuman yo‘q. IBP-MS larni ishlatishning murakkab tomoni, hosil qilingan ionlarni atmosfera bosimiga ega bo‘lgan 5000 K temperaturalik sohadan mass-analizatorning vakuum qismiga tashishdan iborat. Bu muammo ionlarni ajratib oladigan, 1 mm dan kam kirish tirqishiga ega bo‘lgan oladigan konusni suv oqimi orqali sovutish orqali echiladi. Birinchi konusdan keyin ionlarni ikkinchi vakuum kameraga maksimal drajada o‘tkazib yuborish uchun optimal bo‘lgan masofada kichik tirqishli ikkinchi elektrod joylashtiriladi. 38 Ikkinchi kamerada bosim etarli darajada kam shuning uchun u erda signalning intensivligini optimizatsiyalash uchun ion-optik linzalar ishlatilishi mumkin. Namuna plazmada ~2 ms vaqt bo‘ladi va va unumli atomlashtiriladi, ko‘pchilik hollarda esa ionlashtiriladi. Elikdan ortiq elementlar uchun ionlashtirish unumdorligi 90% dan ko‘pni tashkil etadi. Odatda plazmada bir zaryadli ionlar hosil bo‘ladi, lekin ionlashtirish energiyasi argonga qaraganda yuqori bo‘lgan ba’zi elementlar ionga aylanmaydi. Ikkinchi ionlashtirish potensiali past bo‘lgan ba’zi elementlarning atomlari ionlanish jarayonida ikki zaryadli ionlar hosil qilishi mumkin. Shuningdek ba’zi elementlar uchun oksidlar hosil bo‘lishini ham ta’kidlash kerak [33]. Ionlashtirish energiyasi yuqori bo‘lgan elementlarni (masalan galogenlarni) ionlashtirish unumdorligini oshirish uchun argonni geliy bilan almashtirish mumkin. IBP lik ionlar manbaida hosil bo‘ladigan ionlar dastasi uzluksiz bo‘lganligi tufayli IBP ni magnitli sektorli va kvadrupol mass- analizatorlar bilan birga ishlatish boshqa mass-spektrometrlarga qaraganda afzal bo‘ladi. IBP lik asboblarda namunani kiritishning bir nechta usullari mavjud. Kukun holatga o‘tkazib sochish, elektrokimyoviy bug‘latish, gaz xromatografiya orqali, gidridlarni hosil qilish va lazer ablyasiya orqali. Lazer ablyasiya IBP bilan birgalikda qattiq namunalarni analiz qilish uchun foydali usul hisoblanadi. Bu holda IBP ningoldiga ablyasiyalash yacheykasi o‘rnatiladi. Argon oqimi yacheyka orqali IBP ga yo‘ naltiriladi. 3 .2.2.IBP lik MS da o‘lchanadigan analiz ob’ektlari Ko‘pchilik hollarda suvli eritmalar IBP lik MS da analiz qilinadigan ob’ektlar hisoblanadi. Qattiq namunalar kislotalar ishtirokida eritiladi va keyin analiz qilinadi. Suyultirilgan azot kislota (2 – 5%) analiz qilish uchun eng ma’qul muhit hisoblanadi. Qattiq eritilgan moddalarning namunadagi umumiy miqdori asosga bog‘liq ravishda 0,2–0,3 % (2–3 g/l) dan oshmasligi kerak. Konsentirlangan eritmalarni analiz qilish analitning signalini pasayishga olib 39 keluvchi kuchli matritsa ta’sirlari va interfeys konuslarining tezda ifloslanishi oqibatida turg‘unlikning va sezgirlikning yomonlashishi bilan bog‘liq. Uchuvchanligi osonligi, korroziyaga faolligi va xloridlarning miqdori yuqori bo‘lgan namunalarni analiz qilishda paydo bo‘ladigan spektral interferensiyalarning mavjudligi uchun xlorid kislotalik eritmalar kam ishlatiladi. Bundan tashqari As, Sb, Sn, Ge, Hg kabi elementlar namuna tayyorlash jarayonida uchuvchi xloridlar shaklida yo‘qolishi mumkin. Agar asbobning namunalarni kiritish sistemasi shishani o‘yish (eyish) hobiliyatiga ega bo‘lgan HF kislotaga chidamli materiallardan qilinmagan bo‘lsa, namunalarda katta miqdorda bu kislotaning bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Ba’zi elementlar eritmalarining turg‘unligini oshirish maqsadida namunaga kam miqdorda HF (0,2 – 0,3 % dan oz) kislota qo‘shishga ruxsat beriladi. Agar namunani tayyorlash HF kislotani ishlatish bilan bog‘liq bo‘lsa, analizdan oldin eritmaga xlor kislotani qo‘shib ko‘p marta bug‘latish yoki bor kislota bilan kompleks hosil qilish orqali undan qutulish kerak. Agar HF ning miqdori yuqori bo‘lgan namunalar bilan ishlash zarur bo‘lsa, bunday hollarda asbob HF kislotaga chidamli bo‘lgan materiallardan (ftoroplast, korund) tayyorlangan namunalarni kiritish sistemasi bilan ta’minlanadi. SHuni ham ta’kidlash kerakki, HF kislota interfeys konuslarining ayniqsa samplerning tezda emirilishiga olib keladi. SHuning uchun HF lik eritmalarni analiz qilish uchun uchi platinadan bo‘lgan konuslarni ishlatishga maslahat beriladi. Namunani purkash unumdorligini keskin pasayishiga sabab bo‘luvchi yuqori yopishqoqligi va IBP lik mass-spektrometrda hosil qiluvchi ko‘plab spektral interferensiyalar uchun sulfat va fosfor kislotalarni ishlatish tavsiya qilinmaydi. Lazer yordamida namuna olish (lazer ablyasiya) qurilmasidan foydalanib qattiq jismlarni bevosita analiz qilish mumkin. IBP lik mass - spektrometrlar organik erituvchilar asosida suyuq namunalarni bevosita analiz qilishga imkon beradi. Buning uchun karbid interferensiyalarni pasaytirish va interfeys konuslarida uglerodni cho‘kindi 40 sifatida qolishining oldini olish maqsadida uglerodning yonishiga imkon yaratish uchun plazmaga kislorod qo‘shiladi. Gazlarni analiz qilish zarur bo‘lganda, masalan gazoxromatik kolonkadan chiqayotgan elyuatni, IBP lik mass-spektrometr gazsimon namunalarni kiritish uchun mo‘ljallangan maxsus interfeys bilan jihozlanadi. Usulning mohiyati Umumiy holda tadqiq qilinayotgan eritma peristaltik nasos yordamida purkagichga yuboriladi va u erda argon gazining oqimi yordamida aerozolga aylantiriladi. Aerozol plazma gorelkasining markaziy kanali (kvars trubka) orqali plazmaga keladi. U erda yuqori temperatura ta’sirida (7000 – 8000 K) namunaning tarkibidagi modda atomlarga dissotsiatsiyalanadi keyin esa ionlarga aylanadi. Hosil bo‘lgan musbat zaryadlangan ionlar ion optika sistemasi orqali analizatorga o‘tadi. U erda ionlar massasi bo‘yicha filtrlanadi va ionlar oqimining intensivligi detektirlanadi. Olingan signal intensivlikni m/z kattalikka bog‘liqligi ko‘rinishiga aylantiriladi. 3 .2.3.Induktiv bog‘langan plazmalik mass-spektrometrlarning tuzilishi IBP lik mass-spektrometr ning umumiy sxemasi 1 – rasmda ko‘rsatilgan. Odatdagi IBP lik kvadrupol mass – spektrometr quyidagi qismlardan tashkil topgan [11] : – pnevmatik purkagich bilan jihozlangan peristaltik nasos va purkovchi kameradan iborat namunalarni kiritish sistemasi; – havodagi kislorodga ultrabinafsha nurlarning ta’siri natijasida hosil bo‘ladigan ozon gazini, namunaning parchalanishi natijasida hosil bo‘ladigan maxsulotlarni va ajralib chiqadigan issiqlikni chiqarib yuborish uchun zarur bo‘lgan tortuvchi ventilyasiyaga ulangan plazma gorelkasi bloki; – plazmadan ionlarni ajratib olish va ularni mass–spektrometrning yuqori vakuumli qismiga etkazib berish uchun xizmat qiladigan interfeys qism; – ionlar dastasini fokuslovchi ion “optika”; 41 – kvadrupol mass–filtr; – ionlarni qayd qiluvchi detektor. IBP lik kvadrupol mass–spektrometr alohida qismlarining ishlash prinsipi va qaysi vazifani bajarishi bayon qilingan materiallar quyida keltirilgan. 3.2- rasm . Induktiv bog‘langan plazmalik kvadrupol mass - spektrometrning blok sxemasi. 1 – interfeys; 2–ekstraktor; 3–buruvchi sistema; 4–kvadrupol; 5– detektor; 6–ionlar dastasini fokuslovchi “optika” va interferensiyalarni bartaraf qiluvchi sistema; 7–tortuvchi ventilyasiya; 8–forvakuum nasosga; 9, 10– turbomolekulyar nasosga 3 .2.4.Namunalarni kiritish sistemasi Odatda IBP lik mass-spektrometr suyuq namunalarning tarkibidagi elementlarni va izotoplarni analiz qilish uchun ishlatiladi. Lekin lazer ablyasiyalik qurilmalarni ishlatib yoki namunalarni bug‘latish uchun i shlatiladigan qizdiriladigan yacheykalardan foydalanib qattiq namunalarni ham analiz qilish mumkin. Gaz holatdagi namunalarni mass-spektrometrga bevosita kiritish mumkin. IBP lik MS ga suyuq namunalarni kiritish qurilmasi peristaltik nasos, purkagich va purkovchi kameradan iborat bo‘lib, uning vazifasi namunani argon 42 gazi bilan aralashtirib aerozol ko‘rinishga o‘tkazish va aerozolni plazmaga tashishdan iborat (2-rasm). 3.3 -rasm. Suyuq namunalarni kiritish qurilmasi ulangan IBP lik MS ionlar manbaining sxemasi Aerozol zarrachalari yuzasining hajmiga nisbati ancha katta bo‘lganligi uchun, etarli darajada keng purkovchi kamera bo‘ylab harakat qila boshlagandayoq zarrachalarning yuzasidan suyuqlikning (erituvchining) tez bug‘lanishi boshlanadi. Bu jarayon zarrachalarning o‘lchamini kamaytiradi. Elementlarning ionlari va molekulalari alohida alohida, shuningdek erituvchining molekulalari bilan klaster ko‘rinishda bug‘lanishi mumkin. Aerozolda elementlar konsentratsiyalarining qayta taqsimlanish darajasi zarrachaning o‘lchamiga bog‘liq bo‘lishi mumkin va kislotalarning miqdoriga, shuningdek konsentratsiya va eritmadagi matritsa moddaning ko‘rinishiga bog‘liq ravishda o‘zgarishi mumkin. Purkovchi kamera faqat mayda dispers aerozolni ajratib olish uchun mo‘ljallangani uchun, bu o‘z navbatida plazmaga kiritiladigan aerozolning element tarkibini, boshlang‘ich eritmadagi tarkibiga (purkashdan oldingi) qaraganda biroz o‘zgarishiga olib keladi. Kondensirlangan fazalardan (qattiq jismlardan) namuna olish lazer ablyasiya (LA-ICP-MS – laser ablation) orqali amalga oshirilishi mumkin (3- 43 rasm) . Bu usul ba’zida namuna tayyorlash bosqichini bartaraf qiladi va IBP lik mass-spektrometriyani qo‘llashni ancha kengaytiradi. 3.4-rasm . lazer ablyasiya (LA-ICP-MS – laser ablation) orqali namunalarni ionlashtirish Fokuslangan katta quvvatli lazer nuri qattiq namunaning yuzasiga ta’sir etganda cheklangan yuza bir lahzada juda kuchli darajada isiydi. Buning oqibatida portlashga o‘xshagan termik isish sodir bo‘ladi va natijada namunani tashkil etuvchilar bug‘lanadi. Isish temperaturasi shu darajada yuqori bo‘ladiki, natijada hatto plazma mash’ali hosil bo‘lishi mumkin. Namunaga bunday ta’sir natijasida hosil bo‘ladigan gazsimon faza va mayda dispers aerozol, argon gazining oqimi yordamida IBP o‘qining zonasiga tashiladi. Namunaning komponentlari plazmaga etkazilgandan keyingi jarayonlar, eritmaning aerozoli plazmaga kiritilgandan keyingi jarayonlarga o‘xshash bo‘ladi. Lazer ta’sir etgan joydagi temperatura lazerni o‘zini nurlanishini va u ta’sir etgan materialni xarakteristikalarining murakkab kompleksi orqali aniqlanadi. Bularga quyidagilar kiradi: tadqiq qilinayotgan namunaning ishlatilgan lazer nurini yutish qobiliyati, materialdagi issiqlik tashish hodisalari va namuna yuzasidan bug‘lanish jarayonlarining xarakteri. Namunaning lazer ta’sir qilayotgan cheklangan qismida erishish mumkin bo‘lgan temperatura ablyasion massaga va bug‘langan gaz fazaning tarkibiga bog‘liq. 44 Qattiq jismda har xil elementlar erish, qaynash temperaturalari turli xil, issiqlik va yorug‘lik ta’sirida har xil parchalanishga ega bo‘lgan birikmalar ko‘rinishida bo‘ladi. SHuning uchun impulsli termik xarakterga ega bo‘lgan lazer ta’sirining natijasida turli elementlarning qattiq fazasidan ularning haqiqiy tarkibini aks ettiradigan bug‘ holatdagi moddani ajratib olish juda qiyin. Bu o‘z navbatida elementlar va izotoplarning gaz fazaga fraksiyalangan holda o‘tishiga olib keladi. Keyin esa qattiq jismdan olingan bu namuna, ya’ni gaz faza o‘lchash uchun IBP lik MS ga o‘tkaziladi. Lazer ablyasiya natijasida hosil bo‘lgan aerozol va klaster zarrachalarining o‘lchamlari, ishlatilgan lazer nurining to‘lqin uzunligiga, impulsning quvvatiga, namunaning materialiga va uning yuzasini holatiga, shuningdek namuna tashuvchi gazga bog‘liq. Lazer ablyasiyada elementlarning fraksiyalarga ajralishiga, plazmaga keladigan kondensirlangan (qattiq) aerozolning katta zarrachalarini to‘liq bug‘lanmasligi ham qo‘shiladi. Bu o‘z navbatida elementlarni qo‘shimcha fraksiyalanishiga olib keladi. Ma’lumki termik bug‘latishda elementlarning izotoplarini fraksiyalarga ajralishi, engil elementlar uchun keskin namoyon bo‘ladi. Lazer ablyasiyada izotoplar va elementlarning fraksiyalarga ajralishi, LA (lazer ablation) IBP lik MS larda namuna olish bosqichida massa bo‘yicha diskriminatsiya (massasiga qarab “kamsitish”) effektining paydo bo‘lishiga olib keladi. Lazer ablyasiya usuli orqali namuna olish orqali izotop analiz o‘tkazganda, elementlar va ularning izotoplarini fraksiyalanish ehtimoli borligi albatta hisobga olinishi kerak. Yuqori chastotalik generatorga ulangan induktordan (g‘altakdan) kelayotgan yuqori chastotali elektromagnit nurlanishni ishchi gaz (argon) tomonidan yutish hisobiga gorelkada plazma hosil bo‘ladi (3-rasm). Gorelka qiyin eriydigan materialdan – kvarsdan tayyorlanadi. Gaz shtutserlaridan (sirti rez’bali kalta truba parchasi) biri orqali o‘rtadagi va tashqi trubkalar oralig‘iga plazma hosil qiluvchi gaz (sovutuvchi gaz, plasma gas, cool gas) yuboriladi. Buning uchun bir minutda 12 – 14 l argon gazi sarf bo‘ladi. Gaz oqimi shunday 45 tanlanadiki, u yuqori temperaturali plazmaning gorelka devorlariga tegmasligini ta’minlaydi. Injektor va o‘rtadagi trubka oralig‘iga yordamchi argon gazi yuboriladi. Bir minutda 0,7 – 1,5 l sarflanadigan bu gazning vazifasi injektorning yon tomonlarini plazma tegishidan ehtiyot qilishdan iborat. Injektorga purkagichdan aerozol yuboriladi. Buning uchun pnevmatik purkagich orqali bir minutda sarflanadigan gaz miqdori o‘rtacha 0,8 – 1,2 litrni tashkil etadi. Gorelka metall trubka ko‘rinishidagi yaxshi o‘tkazgichning 2–3 o‘ramidan iborat induktorning (g‘altakning) ichiga joylashtiriladi. Induktorga chastotasi 27,12 yoki 47,60 MGs bo‘lgan yuqori chastotali kuchlanish beriladi. Induktorga beriladigan kuchlanishning quvvati standart (normal) ish maromida 1,2 – 1,5 kVt ni tashkil etadi. Gorelka orqali o‘tadigan argon elektromagnit nurlanish energiyasini yutib ionga aylanadi va natijada plazma razryadi paydo bo‘ladi. Ionlashtirishning birlamchi manbai sifatida uchqun razryadi xizmat qiladi va u birinchi plazmani yoqib beradi. 3.5- rasm. Plazma gorelkasining sxematik tasviri Odatdagi gaz mash’ali kabi, plazma turli qismlarining temperaturasi ham farq qiladi ( 5- rasm). Induktor ichidagi toroidal zonada temperatura eng yuqori bo‘ladi. Plazmaning namunaning aerozoli keladigan markaziy kanalida mash’alning uzunligi bo‘ylab temperatura 8000 K dan to taqriban 6900 K gacha o‘zgaradi. Mash’alning aynan shu qismidan mass-spektrometrda o‘lchash uchun ionlar tanlab olinadi. 46 3.6– rasm. Induktiv bog‘langan plazma mash’alida temperaturaning taqsimlanishi . 3 .2.5.Induktiv bog‘langan plazmada sodir bo‘ladigan jarayonlar Analiz qilinayotgan namunaning aerozoli gorelkaning injektori orqali plazmaning markaziy qismiga tushadi. Dastlab erituvchi, keyin yuqori temperaturaning ta’siri ostida namunaning tarkibidagi moddalar bug‘lanadi, atomlarga dissotsiatsiyalanadi va musbat zaryadlangan ionlarni hosil qilib ionlanadi. Plazmada ionlanishdan tashqari boshqa jarayonlar ham kechadi, masalan ionlar va atomlarning bir-biri bilan o‘zaro ta’siri natijasida yarimatomli ionlar hosil bo‘lishi, ikki zaryadli ionlarning hosil bo‘lishiga olib keluvchi ikkilamchi ionlanish, molekulaning qayta hosil bo‘lishi (rekombinatsiya) va hokazo jarayonlar. Bu jarayonlar ko‘pincha namunaning tarkibiga va tajribaning shart sharoitlariga bog‘liq. Masalan, suvli eritmalarni analiz qilganda oksid ionlari hosil bo‘ladi (plazmada kislorod asosan suvning parchalanishi natijasida paydo bo‘ladi). Begona (xalaqit beruvchi) ionlarning (oksidlar, gidridlar, ikki zaryadli ionlar va hokazo) hosil bo‘lishi IBP lik mass-spektrometriyaning asosiy muammosi hisoblanadi, chunki analit signallarining ustiga xalaqit beruvchi ionlar signallarining tushishini ta’minlaydi (interferenssiya). 47 3.2.6.IBP mass-spektrometrning interfeys qismi Ionlarning tarkibini aniqlash maqsadida gaz molekulalari bilan ularning to‘qnashmasligini ta’minlash uchun ionlar oqimi bilan bo‘ladigan hamma amallar yuqori vakuum sharoitida olib boriladi. Ionlar oqimini bosimi 0,1 bar ga yaqin bo‘lgan plazmadan, mass-spektrometrning bosimi 10 -5 – 10 -7 mbar ni tashkil etuvchi vakuum qismiga ko‘chirishni asbobning interfeys deb ataluvchi qismi bajaradi. Umumiy holda IBP lik MS ning interfeys qismi, bir-biridan 1 sm ga yaqin masofada va teshiklari bir o‘qda joylashgan voronka shaklidagi ikkita konusdan iborat bo‘ladi (6-rasm). Konuslar nikel yoki platinadan tayyorlanadi va suv bilan sovutiladigan metal asosga o‘rnatiladi. Hozirgi vaqtda bozorda interfeysi uchta konusdan iborat Perkin Elmer Nexion 300 mass-spektrometr ham paydo bo‘ldi. (a) (b) 3.7 -rasm. IBP lik MS interfeys qismining sxematik tasviri (a) va IBP lik Thermo Scientific XSeries 2 mass-spektrometrning namuna oluvchi konusining rasmi (b) Gorelkadan otilib chiqayotgan plazmaning markaziy kanali birinchi konusning teshigi bilan mos tushadi ya’ni ular bir o‘qda (chiziqda) joylashgan. 48 Plazma bilan aloqada bo‘lgan konus namuna oluvchi yoki sampler deb ataladi. Sampler markaziy teshigining o‘lchami asbobni ishlab chiqqan shirkatga qarab 0,5 – 1,0 mm orasida bo‘ladi. Ko‘rinib turibdiki, plazma issiqligining katta qismi sampler tomonidan yutiladi, shu munosabat bilan IBP lik MS larning hammasida konus mahkamlanadigan metall asosni yuqorida aytilgandek suv bilan sovutish ko‘zda tutilgan. [26] Gaz-ion oqim samplerning teshigidan o‘tib oraliq kengaytiruvchi kameraga keladi. Bu kamera forvakuum nasosga ulangan. Oraliq kameradagi bosim IBP lik MS ning ish jarayonida taqriban 1 – 2 mbarni tashkil etadi. Oqimning tovushdan katta tezlikka ega bo‘lgan markaziy qismi skimmer deb ataluvchi ikkinchi konusning teshigiga kiradi. Skimmer markaziy teshigining o‘lchami asbob ishlab chiqaruvchi shirkatga qarab 0,4 – 0,7 mm ni tashkil etadi. Ionlarni fokuslovchi “optika”. Plazmada hosil qilinadigan ionlarning hammasi musbat zaryadlangani uchun, ionlar dastasi yoyilishga moyil bo‘ladi. Interfeysdan keyin joylashgan linzalar sistemasi, interfeysdan chiqayotgan ionlar dastasini kvadrupol analizatorning kirish tirqishiga fokuslashni ta’minlaydi. Bunga ionlar dastasiga fokuslovchi linzadek ta’sir etadigan musbat zaryadlangan metall silindr ichidan ionlarni o‘tkazish orqali erishiladi. Linzaga har bir fokuslanadigan ionning massasi uchun optimal bo‘lgan kuchlanish beriladi. Fokuslovchi va ionlarni qayd qiluvchi sistemalarni fotonlardan, neytral va bug‘lanmagan zarrachalardan himoya qilish uchun ekran, metall plastinka xizmat qiladi. Ion optik sistemaning asosiy vazifasi – ionlarni massa bo‘yicha filtrlashdan o‘tishi va detektirlash uchun zarur bo‘lgan ionlar oqimini maksimal darajada unumli to‘g‘rilashni o‘z ichiga oluvchi fokuslash, optimallash va kinetik energiyasini kamayishiga yo‘l qo‘ymaslikdan iborat. 49 Ionlarni massasi bo‘yicha ajratish va detektirlash . Fokuslangan va kinetik energiya bo‘yicha optimallashtirilgan ionlar oqimi massa bo‘yicha filtrlash uchun kvadrupolga tushadi. Kvadrupol mass- filtrning chiqish joyiga ionlarni qayd qiluvchi detektor o‘rnatilgan. IBP lik zamonaviy mass - spektrometrlarda detektor sifatida ikkilamchi elektron ko‘paytirgich (IEK) ishlatiladi. Keng ishlatiladigan dinodli diskret elektron ko‘paytirgichning prinsipial sxemasi 7- rasmda keltirilgan. Diskret ko‘paytirgich ma’lum tarkibli modda bilan qoplangan plastinka ko‘rinishdagi dinodlar to‘plamidan iborat. Ion zarrasi dinod qoplangan materialga tushganda undan bitta yoki bir nechta elektronni urib chiqaradi. Bu elektronlar dinodlarga qo‘yilgan potensial ta’sirida navbatdagi dinodga qarab tezlanish bilan harakat qiladi va o‘z navbatdagi dinodning sirtidan yana elektron urib chiqaradi. SHunday qilib dinoddan dinodga o‘tgan sari elektronlarning soni ko‘chki kabi ko‘payib boradi. Detektorning orqa qismida elektronlar kollektor tomonidan yutiladi va buning natijasida hisoblaydigan elektronika ishtirokida signal hosil bo‘ladi. 3.8- rasm. Diodli diskret elektron ko‘paytirgichning sxemasi va ishlash prinsipi Tabiiyki dinodlarning qoplamasi ma’lum zapasga ega, shuning uchun vaqt birligi ichida detektor tomonidan hosil qilingan signalning o‘rtacha intensivligi 50 qancha yuqori bo‘lsa, uni ishlatish vaqti shuncha qisqa bo‘ladi. Analitning yuqori konsentratsiyalari detektorda intensiv aks - sado hosil qilib qurilmaning xarakteristikalarini inqirozini tezlashtiradi. SHu bilan birga IBP lik mass - spektrometrda analitlarning ham kichik, ham nisbatan yuqori konsentratsiyalarini aniqlashga to‘g‘ri keladi. Detektorning normal ishlash imkoniyatini uzaytirish nuqtai nazaridan yondashilganda, shunday qilish kerakki, analitning ham quyi, ham yuqori konsentratsiyalari detektorda, uni tez inqirozga olib kelmaydigan va hisoblash qurilmasining sezgirligi chegarasidan kam bo‘lmagan qandaydir optimal signal hosil qilsin. Bir vaqtda ham impuls, ham analog rejimlarda ishlashga imkon beruvchi zamonaviy detektorlarda bunday yondashish amalga oshirilgan. Detektorning impuls maromi intensivligi yuqori bo‘lmagan (taqriban 2MImp/c gacha) ionlar oqimini qayd qilish uchun xizmat qiladi. Detektor impuls maromida ishlaganda, signalni kuchaytirish jarayonida uning hamma dinodlari qatnashadi. Analog maromida esa elektronlar ko‘chkisining ko‘payishi ma’lum darajaga etgandan keyin kesiladi yoki cheklanadi. Bu, elektron ko‘paytirgichga signalning oraliq kollektori va qulflaydigan elektrod o‘rnatish bilan amalga oshiriladi. SHunday qilib, signalni kuchaytirish jarayonida detektor dinodlarining bir qismigina qatnashadi. Tabiiyki analitning bitta konsentratsiyasiga elektron ko‘paytirgichning impuls va analog rejimlari intensivliklari har xil bo‘lgan signallar berishadi. Ikkala rejimda ishlagan detektor signallarini konsentratsiyalarga muvofiqlashtirish uchun detektor signallari ustida kross - darajalash (tikish) amali o‘tkaziladi. 51 3.9- rasm. IBPlik mass - spektrometrning blok sxemasi. 3.10-rasm. Kvadrupol mass-spektrometrning sxemasi Gazni elektromagnit maydonlar yordam i da qizdirish Hisoblashlar va tajriba davriy sistema elementlarining ko‘pchiligini bir marta ionlash darajasining δ (M) yuqori qiymatlari (80-100%), ularni elementlarʹ va izotoplar bo‘yicha mass-spektral usul yordamida eng yaxshi aniqlash chegarasi bilan topish uchun zarur bo‘lgan sharoit, faqat 6000 ...8000 K temperaturalardagina yaratilishi mumkin ekanligini ko‘rsatadi. Bu holda gazni tashqaridan termik isitish uchun ishlatiladigan idishning devorlari bundan ham yuqori temperaturaga ega bo‘ladi. Lekin hozirgacha ma’lum materiallarning birortasi bunday temperaturaga chidash bermaydi. Kimyoviy yoqilg‘ilarning alangasi bilan qizdirish ham bunday yuqori temperaturalarga erishishni ta’minlay olmaydi. Klassik mass-spektrometriyada 52 ionlashtirish manbalari sifatida muvaffaqiyatli ishlatib kelinadigan yuqori energiyalik elektron, atom va ion dastalarni qo‘llash ionlar hosil qilish uchun juda unumdor. Lekin ulardan foydalanish bug‘ga aylantirilgan namunani vakum sharoitida ionlashtirishni talab qiladi, bu esa o‘z navbatida asbobni murakkablashtiradi, analiz qilish uchun ketadigan vaqt va mehnatni jiddiy ko‘paytiradi. Kondensirlangan namunaning (elektr o‘tkazuvchi yo o‘tkazmaydigan) yuzasiga katta quvvatli optik sohadagi lazer nurlanish ta’sir etganda, namuna komponentlarining atom, molekula va klaster ko‘rinishda intensiv lokal bug‘lanish va shuningdek atomlarning qisman ionlanish jarayonlari sodir bo‘ladi. Bu holda bug‘lanayotgan atomlarning ionlanish darajasi past bo‘ladi. SHuning uchun IBP-MS usulida namunani faqat uning lokal qismini atmosfera bosimi sharoitida bug‘latish yo‘li bilan ionlar manbaiga kiritishning birinchi bosqichida optik kvant generatorlari ishlatiladi. Bu jarayon lazer ablyasiya deb ataladi. Lazer ablyasiya natijasida olingan gaz kondensirlangan ko‘rinishdagi aerozol zarrachalar tashuvchi gaz (odatda argon) oqimi bilan induktiv bog‘langan plazmaga kiritiladi. IBP da bu zarrachalar qo‘shimcha ravishda bug‘latiladi, atomlashtiriladi va ionlashtiriladi. Atomlarni ionlashtirish uchun atmosfera bosimi sharoitida yoy va uchqun kabi elektr razryadlarini qo‘llash ham ularning etarli darajada unumdor va turg‘un emasligi bilan cheklangan. SHuning uchun ular ham IBP MS usulida ba’zida qattiq elektr o‘tkazuvchi materiallardan aerozol zarrachalarni olish uchun ishlatiladi xolos. Bular ham shashuvchi gaz yordamida ion manbaiga o‘tkazilib u erda plazma mash’alida ionlashtiriladi. Turli tipdagi biqsima razryadlar (doimiy tokning, yuqori chastotali, impulsli) va induktiv bog‘langan plazma orqali amalga oshiriladigan maxsus elektromagnit maydonlar yordamida atomlarni ionlashtirish analitik maqsadlar uchun eng jozibador usul hisoblanadi. Lekin birdaniga shuni ta’kidlash kerakki, ionlarni hosil qilish uchun biqsima razryadlarni ishlatish, albatta namunalarni vakum bilan izolyasiyalashni talab qiladi. 53 Elektromagnit ta’sir gaz atomlarini ionlash va qo‘zg‘atish uchun etarli bo‘lgan yuqori temperaturali issiqlik bilan ta’minlaydi. Bu ta’sirlar orqali isitishning devorlari issiq bo‘lgan abstrakt (xayoliy) idishda isitishdan farqi, issiq ionlangan gaz orqali elektr tokining o‘tishida va u erda sodir bo‘layotgan jarayonlarga elektr va magnit maydonlarning ta’sir etishida. O‘tayotgan tokning hamda elektr va magnit maydonlarining energiyasi issiqlik energiyasi g a aylanadi. Gaz razryadli plazmada, zaryadlangan zarrachalarning soni neytral atomlarnikiga qaraganda juda kam bo‘ladi. Buning ustiga ularning harakatiga ko‘p sonli neytral atomlar, radikallar yoki molekulalar bilan to‘qnashish orqali bo‘ladigan ta’sirlari jiddiy ta’sir qiladi [16]. Gaz razryadda ajraladigan quvvat (energiya) elastik va elastik bo‘lmagan to‘qnashishlarga sarflanadi. Elastik to‘qnashishlarda beriladigan energiya (kinetik) bevosita gazni isitish uchun sarflanadi. Elastik bo‘lmagan to‘qnashishlarda esa bombardimon qilayotgan zarracha kinetik energiyasining bir qismi shu zarbni qabul qilayotgan zarrachaning potensial energiyasiga (ionlash va qo‘zg‘atish) aylanadi. Keyinchalik bo‘ladigan musbat zaryadlangan ionlar va elektronlarning qaytadan birikishi va qo‘zg‘algan ionning qo‘zg‘almagan oldingi holatga qaytishi kabi jarayonlar natijasida ajralib chiqqan energiyalar ham gazning isishi uchun sarflanadi. Sanab o‘tilgan ta’sirlarning har biri uchun effektiv kesim deb ataluvchi muhim xar a kteristika mos keladi. Bu kattalik ma’lum alohida olingan jarayonlarning masalan, ikkita zarrachaning elastik to‘qnashishi, qo‘zg‘atish, ionlashtirish va hokazo, sodir bo‘lish ehtimolining o‘lchami bo‘lib xizmat qiladi. Boshqacha qilib aytganda, bu shartli kattalik o‘zaro ta’sirlar intensivligining o‘lchamidan iborat. Elektronning atom bilan to‘qnashishining effektiv kesimi elektronning energiyasiga va atomning kimyoviy individualligiga bog‘liq. Gazni elektromagnit maydonlar orqali qizdirganda, ionlar va elektronlar elektr va magnit maydonlarning kuchli va bevosita ta’siriga duchor bo‘ladi. Bu ta’sirlar ularning harakatini tezlatishga va yo‘nalishini o‘zgartirishga intiladi. 54 SHuning uchun, bu holda zarrachalarning to‘qnashishi, ionlanmagan gaz muhitidagiga qaraganda, ko‘proq sodir bo‘ladi. Buning ustiga zaryadlangan zarrachalarning tezligi noldan to zaryadlanmagan zarrachalarning o‘rtacha tezligidan juda ko‘p marta katta bo‘lgan qiymatlargacha o‘zgarishi mumkin. Zaryadlangan zarrachalar neytral zarrachalardan farqli katta masofalarda o‘zaro ta’sir qilishadi, ayniqsa siyraklashgan plazmada. Elektromagnit maydonda zaryadlangan zarrachalarga kuchlanganligi E bo‘lgan elektr maydonning kuchi (1) va kuchlanganligi H bo‘lgan magnit maydonning kuchi (Lorens kuchi) (2) ta’sir qiladi.FE=qzE ( 1 ) FH=qzH sin ϕ(v/c) ( 2 ) Bu erda v – zaryadlangan zarrachaning tezligi, φ – v va H ning yo‘nalishlari orasidagi burchak. Bir zaryadlik zarrachalar elementar elektr zaryadga ega bo‘ladi, ya’ni q = ±1, ko‘p zaryadli ionlarning zaryadi esa elementar zaryadga karrali bo‘lgan kichik butun songa (z) teng bo‘ladi, qz. Zarracha musbat zaryadga ega bo‘lganda, elektr maydonning kuchi F E unga E ning yo‘nalishi bo‘yicha manfiy zaryadlangan zarrachaga esa E ga teskari yo‘nalishda ta’sir qiladi. Uning ta’siri ostida elektron, elektr maydon kuchlanganligining yo‘nalishiga teskari yo‘nalishda (qE /me) tezlanish oladi. Massasi m bo‘lgan bir zaryadlik musbat ion elektr maydon kuchlanganligining yo‘nalishi bo‘yicha (qE /m) tezlanishga ega bo‘ladi. Elektron ionga qaraganda juda engil, shuning uchun u ancha katta tezlanish oladi [11]. Harakatlanayotgan zaryadlangan zarrachaga ta’sir qilayotgan F H kuchning yo‘nalishi doim zarrachaning tezlik vektori yo‘nalishiga perpendikulyar (tik) bo‘lganligi uchun magnit maydon ish bajarmaydi. SHuning uchun zaryadlangan zarracha harakatining yo‘nalishi, magnit maydon kuch chiziqlarining yo‘nalishi va Lorens kuchining yo‘nalishlari bir biriga perpendikulyar bo‘ladi. Ularning bunday yo‘nalishi musbat zaryadlangan zarracha uchun o‘ng vintli sistema hosil 55 qiladi. Manfiy zaryadlangan zarracha uchun Lorens kuchining yo‘nalishi teskari tomonga bo‘ladi. Mass-spektrometr uchun atmosfera bosimi sharoitida, tashqi ionlar manbai vazifasini unumli bajarishga yaraydigan optimal elektr razryadni topish yo‘lidagi izlanishlar, 1977 yilda talab qilingan ko‘pchilik talablarga javob beradigan induktiv bog‘langan yuqori chastotali argon plazmani tanlashga olib keldi. Ochiq plazmalik gaz razryad va uni uskuna sifatida (gorelka, plazmatron) qurish g‘oyasi induktiv bog‘langan plazmalik atom-emission spektrometriyadan (IBP-AES) olindi. O‘sha vaqtlarda bu manba turli elementlarning qo‘zg‘atilgan va ionlangan atomlarining optik spektrlarini olish uchun muvaffaqiyatli ishlatib kelinayotgan edi. Hozirgi vaqtda yuqori sezgirlikka ega bo‘lgan ko‘p elementli (IBP-AES va IBP-MS) va izotop analiz usullarida namunalarni atomlash, qo‘zg‘atish va ionlashtirish uchun induktiv bog‘langan argon plazma eng ko‘p ishlatiladi. Bu usullar amaliy va ilmiy maqsadlar uchun turli namunalarni keng konsentratsiya oralig‘ida analiz qilish uchun ishlatiladi. Induktiv bog‘langan plazma hosil qiluvchi uskuna Yuqori chastotali induktiv bog‘langan plazma hosil qiluvchi generator odatda, quyidagi asosiy ichki va tashqi tashkil etuvchilardan iborat: - turg‘un elektr toki bilan ta’minlovchi qurilma; - yuqori chastotali generatorning o‘zi; - yuqori chastotali induktor; - plazmalik gorelka; - kommutatsiyalovchi, boshqaruvchi, nazorat qiluvchi, himoyalovchi va ogohlantiruvchi asboblar va uskunalar. O‘z vazifasiga muvofiq yuqori chastotali generator tashqariga chiqarilgan tarkibiy qismlari ya’ni, yuqori chastotali induktor va plazma gorelkasi yordamida gaz razryadning boshqariladigan ishini ta’minlaydi. Alanga va plazma mash’allarining tashqi ko‘rinishi o‘xshash bo‘lganligi uchun alangada ishlatiladigan “gorelka”, “yoqish” va “plazmaning yonishi” kabi atamalar IBP- MS va IBP-AES usullariga ham kirib keldi. Atom-emission va atom-absorbsion spektrometriyalarda qo‘llaniladigan an’anaviy alanga, organik gazlar yoki 56 bug‘larni gazsimon oksidlovchi (kislorod, havo, dintrooksid) bilan hosil qilgan aralashmasining yonishi natijasida hosil bo‘ladi. Induktiv bog‘langan plazmada esa, namunaning tashkil etuvchilarini inert gaz muhitida kimyoviy yonishi (ya’ni oksidlanishi) deyarli bo‘lmaydi, plazmada hosil bo‘luvchi oksidlar va oksid ionlarning ulushi juda kam. Induktiv bog‘langan plazmalik mass-spektrometr plazma gorelkasining vazifasi quyidagilardan iborat: - plazma hosil qiluvchi gaz va analiz qilinadigan zarrachalar oqimlarining ko‘rsatilgan yo‘nalishda muvofiqlashtirilgan harakati uchun turli shakl va qiymatlarga ega bo‘lgan ichki parallel kanallar guruhini hosil qilish; - gorelka kanallarini gazlar bilan ta’minlovchi kommunikatsiyalar va tadqiq qilinayotgan ob’ektlarning aerozol generatori bilan ulash; - plazmani yoqish qurilmasini gorelka ichiga joylashtirish; - gorelkaning gazlar chiqadigan qismini induktorning ichiga ikkalasi uchun umumiy bo‘lgan bitta o‘q arofiga joylashtirish; - yuqori chastotali induktiv bog‘langan argon plazmani tabiiy havo muhitida yoqish va turg‘un holatda ushlab turish; - mash’alning radial (toroidal) va o‘qqa ega bo‘lgan shaklini, o‘lchamini va gorelkaning chiq i sh bo‘shlig‘idagi o‘rnini ta’minlash; - analiz qilinadigan zarrachalar oqimini plazma mash’alining markaziga fokuslash . 57 I V . AMALIYOT QISM 4 .1. Kerakli asbob va reaktivlar: 1. iCAP Q mass-spektrometri 2. Kompyuter 3. Argon to’ldirilgan gaz baloni 4. Magnitli aralashtirgich 5. O’lchov kolbalari; 50, 100, 200, 250, 500, 750, 1000 ml 6. O’lchov pepitkalari; 1-25 ml 7. O’lchov silindrlari; 20-100 ml 8. Filtr qog’oz 9. Byuretkalar; 25ml 10. Byukslar 2-10 ml 11. Chinni tigellar 12. Analitik tarozi Reaktivlar: 1. Dist i llangan suv 2. 2%li nitrat kislota eritmasi 3. Toza modda va elementlar eritilgan standart eritmala 4.2. Suv namunalarini analizga tayyorlash O’rganiladigan suv namunasidan 3 ta idishga 2 ml dan qo’ydik va ularni distillangan suvda suyultirdik. Buning uchun 1-idishdagi namuni 10,2- idishdagini 100 va 3-idishdagi namunani esa 1000 marta suyultirdik. Namuna tarkibidagi qaysi elementni aniqlamoqchi bo’lsak shunga qarab standartlar tayyorlanadi. Menga bu suv tarkibidagi barcha elementlarning miqdori haqida ma’lumotlar kerak bo’lganligi sababli standartlarning barchasini kiritdim.Standartlarning har biridan 2mldan ajratib olib xuddi yuqoridagi kabi 58 ularni 10,100 va 1000 marta distillangan suv bilan suyultirdik. Standartlar malum bir elementlarni aniqlashga mo’ljallangan bo’lib ular suyuq agregat holatga ega. Har bir standart eritmada 15 tadan to 30 tagacha element eritilgan.Shuning uchun ularning bittasidan foydalanib namunadagi kamida 15 ta elementni miqdorini aniqlash mumkun. Induktiv bog’langan plazmalik mass- spektrometrni o’tkazilgan analizlardan tozalab turish ya’ni oldingi eritmalarni qoldig’i qolmasligi uchun u maxsus eritma yani blank yodamidi yuvib turiladi. Blank tayyorlash tartibi quyidagicha; 2 %li HNO 3 eritmasini olib toza distillangan suvda 1000 marotaba suyultiriladi. 4.3. Induktiv bog’langan plazmalik mass spektrometrni ishga tayyorlash Mass-spektrometr kompyuter orqali boshqarilganligi sababli tayyorgarlik bosqichi deyarli kompyuterda bajariladi. Kompyuterda bu asbob bilan ishlash Q-Tegra dasturi orqali boshqariladi. Kompyuter ekranida dastlab asbob aniqlay olishi mumkun bo’lgan elementlar jadvali paydo bo’ladi. Men standartlarga tayangan holda bu elementlarning o’lchash kerak bo’lganlarini belgilab oldim. Belgilash tartibi quyidagicha: ekranda elemenlar joylashgan katakchada bazilarida bitta bazilarida bir nechta kichik bo’sh katakchalar bor. Bu bo’sh katakchalar soni shu elementni izotoplari soniga bog’liq. Shunday ekan bitta katakchaga ega bo’lgan element izotopi to’g’ridan to’g’ri belgilanadi, ikki yoki undan ortiq izotopga ega bo’lgan elementlarni shunday izotoplari tanlanishi kerakki u boshqa hech bir element izotopini takrorlamasligi shart. Aks holda kompyuter bir xil izotopga ega bo’lgan bir nechta elementlarni bir xilda ko’radi va bizga bir nechta emas bitta element haqida ma’lumot beradi. Berilgan ma’lumot ham bir nechta elementlarniki bo’lganligi sababli xato bo’ladi. Ushbu amallar bajarilganidan so’ng asbob analiz o’tkazishimiz uchun tayyor bo’ladi va na’munani analiz qilishni boshlashimiz mumkun. 59 4.4. Ionlarni massasi bo‘yicha ajratish va detektirlash Fokuslangan va kinetik energiya bo‘yicha optimallashtirilgan ionlar oqimi massa bo‘yicha filtrlash uchun kvadrupolga tushadi. Kvadrupol mass-filtrning chiqish joyiga ionlarni qayd qiluvchi detektor o‘rnatilgan. iCAP Q lik zamonaviy mass-spektrometrlarda detektor sifatida ikkilamchi elektron ko‘paytirgich (IEK) ishlatiladi. Keng ishlatiladigan dinodli diskret elektron ko‘paytirgichning prinsipial sxemasi 4- rasmda keltirilgan. Diskret ko‘paytirgich ma’lum tarkibli modda bilan qoplangan plastinka ko‘rinishdagi dinodlar to‘plamidan iborat. Ion zarrasi dinod qoplangan materialga tushganda undan bitta yoki bir nechta elektronni urib chiqaradi. Bu elektronlar dinodlarga qo‘yilgan potensial ta’sirida navbatdagi dinodga qarab tezlanish bilan harakat qiladi va o‘z navbatdagi dinodning sirtidan yana elektron urib chiqaradi. SHunday qilib dinoddan dinodga o‘tgan sari elektronlarning soni ko‘chki kabi ko‘payib boradi. Detektorning orqa qismida elektronlar kollektor tomonidan yutiladi va buning natijasida hisoblaydigan elektronika ishtirokida signal hosil bo‘ladi. 4.1.- rasm . Dinodli diskret elektron ko‘paytirgichning sxemasi va ishlash prinsipi . Tabiiyki dinodlarning qoplamasi ma’lum zapasga ega, shuning uchun vaqt birligi ichida detektor tomonidan hosil qilingan signalning o‘rtacha intensivligi qancha yuqori bo‘lsa, uni ishlatish vaqti shuncha qisqa bo‘ladi. Analitning 60 yuqori konsentratsiyalari detektorda intensiv aks - sado hosil qilib qurilmaning xarakteristikalarini inqirozini tezlashtiradi. SHu bilan birga IBP lik mass - spektrometrda analitlarning ham kichik, ham nisbatan yuqori konsentratsiyalarini aniqlashga to‘g‘ri keladi. Detektorning normal ishlash imkoniyatini uzaytirish nuqtai nazaridan yondashilganda, shunday qilish kerakki, analitning ham quyi, ham yuqori konsentratsiyalari detektorda, uni tez inqirozga olib kelmaydigan va hisoblash qurilmasining sezgirligi chegarasidan kam bo‘lmagan qandaydir optimal signal hosil qilsin. Bir vaqtda ham impuls, ham analog rejimlarda ishlashga imkon beruvchi zamonaviy detektorlarda bunday yondashish amalga oshirilgan. Detektorning impuls maromi intensivligi yuqori bo‘lmagan (taqriban 2MImp/c gacha) ionlar oqimini qayd qilish uchun xizmat qiladi. Detektor impuls maromida ishlaganda, signalni kuchaytirish jarayonida uning hamma dinodlari qatnashadi. Analog maromida esa elektronlar ko‘chkisining ko‘payishi ma’lum darajaga etgandan keyin kesiladi yoki cheklanadi. SHunday qilib, signalni kuchaytirish jarayonida detektor dinodlarining bir qismigina qatnashadi. Tabiiyki analitning bitta konsentratsiyasiga elektron ko‘paytirgichning impuls va analog rejimlari intensivliklari har xil bo‘lgan signallar berishadi. Ikkala rejimda ishlagan detektor signallarini konsentratsiyalarga muvofiqlashtirish uchun detektor signallari ustida kross - darajalash (tikish) amali o‘tkaziladi. 61 (a) (b) 4.2-rasm . (a) va (b) rasmlar kvadrupol mass filtrining tasviri 62 4.5. “Qorasuv” tabiiy suvining tarkibini ion xromatografiyasi usulida o‘rganish Ma’lumki, hayot manbai bo‘lgan suv o‘zining g‘aroyib xossalari bilan, izlanuvchilar e’tiborini doimo o‘ziga tortib kelmoda. Suvning tarkibi qancha ko‘p o‘rganilsa, uning yangidan-yangi xossalari namoyon bo‘lmoqda. Zamonaviy tadqiot usulari, jumladan ion xromatografiyasi usuli suvning tarkibini o‘rganish imkoniyatini beradi. Shuning uchun ham suvning xossalari izohlash, uning ishlatilish imkoniyatlarini baholash no‘qtai nazaridan tarkibini o‘rganish dolzarb muammolardan biridir [48] . Tekshirishlar uchun suv namunalari Andijon viloyatining “Qorasuv” bo‘log‘idan olindi. Tahlillar ion xromatografiyasi usuli yordamida amalga oshirildi. Ion xromatografiyasi usulida ionlar quyidagi maqbul sharoitlarda ajratildi: hajmi 30 va 300 mkl bo‘lgan dozalovchi halqa; elyuyent anionli qo‘shimchalar, jumladan, karbonatlardan tozalovchi 6x200 mm o‘lchamli ON- formadagi AV-17 anioniti bilan to‘ldirilgan dastlabki kolonka; 4x150 mm bo‘lgan, ion almashinish sig‘imi 0,0013 m-ekv/ml va donadorligi 14 mkm bo‘lgan Amberlet sorbenti bilan to‘ldirilgan ajratuvchi kolonka; o‘lchami 6x200 mm bo‘lgan, ion almashinish sig‘imi 2 m-ekv/ml va donadorligi 150 mkm bo‘lgan KU-2x8 sorbenti bilan to‘ldirilgan susaytiruvchi kolonka; konduktometrik detektor. Tarkibida 3 mM NaOH, 1mM Na 2 CO 3 , 0,05 mM KSCN bo‘lgan elyuyent yuqori bosim nasosi bilan 1,8 ml/min tezlikda kolonkaga yuboriladi. Suv tarkibida bo’lgan kationlardan asosan Na + , K + , Mg 2+ , Ca 2+ ionlariga,anionlaridan esa asosan Cl - , Br - , J - , SO 4 2- , NO 3 - ionlariga etibor qaratildi. Bunda na’munalar tarkibidagi ionlar va ularning miqdorlari ion xromatografiyasi usulida aniqlandi. Ionlarning miqdorlari mutloq darajalash usulida amalga oshiriladi.Buning uchun mos ravishdagi ionlarning standart eritmalari tayyorlanib har bir ion 63 uchun darajalash egri chiziqlari modda (ion) miqdorining xromatografik chuqqi balandligiga bog’liqlik holatida tuzildi. Moddaning na’molum na’munadagi miqdori tuzilgan grafiklarda ekstraksiya usulida aniqlandi. Olingan natijalar jadvalda keltirilgan. Shu bilan bir qatorda ush bu jadvalda tekshirilgan ionlarning madanli suvlardagi ruxsar etilgan konsentratsiyalari GOST bo’yicha berilgan. “Qorasuv” suvining miqdoriy elektrolit tarkibini (mkg/l) o’rganish natijalari (P = 0,95, n=5): Na + - 51000±2520, K + - 42000±1610, Mg 2+ - 36000±2255, Ca 2+ -146000±958, Cl - - 284000±1568, Br - - 84±6, I - - 22000±1250, SO 4 2+ -26000±1460. Suvning pH=7,0 umumiy qattiqligi 5.55 mg-ekv/l ga teng. Jadvaldagi ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki,suv Ca 2+ ionlari miqdoridan tashqari barcha ionlarning miqdorlari bo’yicha GOST bo’yicha ruxsat etilgan konsentratsiyalardan kam. Demak tekshirilgan “Qorasuv” suvini madanli suv sifatida ishlatish mumkin. Shu bilan bir qatordi olingan miqdoriy natijalar suvning miqdoriy tarkibi, ishlatilishga yaroqliligi va u asosida yer ostidagi qazilma boyliklar hamda mikrogeologik va gidrokimyoviy jarayonlar haqida ma’lum xulosalarga kelish mumkin. 4.6. Ichimlik suvi tarkibini induksion bog‘langan mass–spektrometriya va mikrorentgen yordamida o‘rganish Yer planetasida bo‘lgan suvning qarib 97,2 % ni okean va dengizlarning sho‘r suvi tashkil etadi [1 4 , 37 ]. Suvning faqat 2,8 % gina ichimlik suvi hissasiga to‘g‘ri keladi va quyidagicha taqsimlangan: suv zahirasining 2,15 % tog‘lardagi muzliklar, Antarktida muz qoplamalari va aysberglarga to‘g‘ri keladi; suv zahirasining 0, 001% atmosferada to‘plangan; suv zahirasining 0,65% daryo va ko‘llarda yig‘ilgan [14]. Ulardan nsoniyat o‘zining ehtiyojlari uchun foydalanadi. Keyingi 40 yil ichida har bir kishi boshiga to‘g‘ri keladigan 64 ichimlik suvi 60 % ga kamaygan. Qishloq xo‘jaligi toza suvning eng katta iste’molchisi. Bugungi kunda insoniyat tomonidan foydalaniladigan toza suvning 85 % ni iqtisodning ushbu tarmog‘i ishlatadi [14,37]. Shuning uchun ham yer qobig‘ining 2/3 qismi suv bilan qoplanganligiga qaramasdan aholini toza ichimlik suv bilan ta’minlash dunyodagi eng dolzarb muammolardan biridir [37]. Chunki toza ichimlik suvi o‘zining kimyoviy tarkibiga ko‘ra ma’lum talablarga javob berishi kerak [9,10,17,18]. Suvning tarkibini o‘rganishning zamonaviy fizikaviy, fizik-kimyoviy va kimyoviy usullari ishlab chiqilgan [1,3,8,23,26,33,35,36,39,41-45,48,51,54]. Shu bilan bir qatorda ichimlik suvining kimyoviy tarkibiga qat’iy talablar qo‘yilmoqda. Shuning uchun ham suvning kimyoviy tarkibini o‘rganish usullari va uslubiyatlariga qo‘yiladigan talablar yildan-yilga oshib bormoqda va ularni hal etilishi mutaxassislar oldida turgan dolzarb muammolardan biri sifatida qolmoqda. Ishning maqsadi – Samarqand shahri va Samarqand viloyati xududlarining ichimlik suvi tarkibini induksion bog‘langan plazmali mass– spektrometriya yordamida o‘rganish. Tadqiqot ob’ektlari va usullari. Tekshirishlar uchun ichimlik suvi namunalari Samarqand shahri va Samarqand viloyati tumanidan (Jomboy, Pastdarg‘om, Oqdaryo) hamda Zarafshon daryosidan olindi. Tahlillar yuqori texnologiyalar markazida induktiv bog‘langan plazmali mass-spektrometrida (model iCAP Q) olib borildi . Elementlarning sifat tarkibi mass-spektral harakteristikalari, miqdoriy analiz esa metallar tuzlarining standart eritmalari asosida tuzilgan darajalash chiziqlari yordamida amalga oshirildi. Elementlarning sifat va miqdoriy tarkiblari bo‘yicha olingan natijalar mahsus dastur yordamida hisoblangan. Namunalarni analiz qilishdagi takrorlanishlar 5 marta. Olingan natijalar Excel dasturining “Ma’lumotlar tahlili” ilovasi bo‘yicha statistik qayta ishlangan. 65 Tadqiq etilgan suvlarning element tarkiblari ba’zi guruh metallari va ularning miqdorlari (mg/l va mkg/l) 2-7 rasmlarda gistogramma ko‘rinishida keltirilgan.Li Na K Rb Cs 0 0.005 0.01 0.015 0.02 0.025 0.03 0.035 0.04 0,005±0,001 0,009±0,001 0,039±0,009 0,013±0,004 0,001±0,0005 4.3-rasm. Samarqand ichimlik suvi tarkibidan aniqlangan IA guruh elementlari (mg/l) Be Mg Ca Sr Ba00.20.40.60.8 11.21.4 1,319±0,128 0,072±0,011 0,192±0,021 0,504±0,064 4.4-rasm. Samarqand ichimlik suvi tarkibidan aniqlangan IIA guruh elementlari (mg/l) 66 B Al Ga In Tl00.20.40.60.8 11.21.41.6 1,059±0,146 1,492±0,187 0,016±0,001 0,001±0,0002 0,001±0,0001 4.5.-rasm. Samarqand ichimlik suvi tarkibidan aniqlangan IIIA guruh elementlari (mg/l) Sc V Ti Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn00.10.20.30.40.50.60.7 0,359±0,041 0,019±0,003 0,262±0,033 0,58±0,066 0,114±0,016 0,022±0,003 0,009±0,001 0,032±0,004 0,225±0,035 0,639±0,075 4.6.-rasm. Samarqand ichimlik suvi tarkibidan aniqlangan 3d - elementlar (mg/l) 67 La Hf Ta W Re Os Ir Pt Au 0 0.002 0.004 0.006 0.008 0.01 0.012 0.014 0.001 0.006 0 0.005 0.001 0.014 0.001 0.01 04.7.-rasm. Samarqand ichimlik suvi tarkibidan aniqlangan 4f - elementlar (mkg/l) As Sb Bi00.010.020.030.040.050.060.070.08 0.002 0.073 0.001 4.8-rasm. Samarqand ichimlik suvining tarkibidan aniqlangan VA guruh elementlari (mkg/l) 68 Rasmlarda keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, suv tarkibidan IA ( ishqoriy metallar), IIA ( ishqoriy yer metallari), IIIA (np 1 elementlari), VA ( np 5 ) guruh elementlari , 3d - elementlar i va 4f - elementlar i, ya’ni davriy jadvalda keltirilgan metallmaslardan tashqari deyarli barcha elementlar aniqlangan. Tranuran elementlari bundan mustasno. Olingan miqdoriy natijalar suvning mineral tarkibini va uning ichishga yaroqliligini baholashda hamda yer ostidagi qazilma boyliklar, mikrogeologik va gidrokimyoviy jarayonlar haqidagi ma’lumotlarni olishda ishlatilishi mumkin. Yuqorida qayd etilganlardan tashqari suv namunalarining bug‘latilishidan qolgan qattiq holdagi qoldiqlar miqrorentgen element analizi yordamida tahlil etildi [54]. Olingan natijalar 4. 1-jadvalda keltirilgan. 4. 1-jadval Samarqand viloyati turli hududlaridan olingan ichimlik suvlarining element tarkibi (%) Element Jomboy Zarafshon Dahbet Pastdarg’om Suzangaron Yangiqo’rg’on C 9,83 11,51 10,35 11,84 11,61 11,59 O 46,15 45,92 43,77 45,36 45,11 45,85 Mg 3,00 0,11 0,09 0,06 1,22 Al 0,32 0,08 Si 2,72 0,20 0,20 0,20 0,20 0,20 Cl 0,06 K 0,21 Ca 37,26 42,15 45,50 42,48 43,08 39,98 Fe 0,44 S 0,11 0,09 0,05 0,06 Sr 0,72 Cu 0,30 Na 0,20 69 4.9-rasm. Uglerod miqdori (%) 4.10-rasm. Kislorod miqdori (%) 4.11-rasm. Ca miqdori (%) 4.12-rasm. Si miqdori (%) Jadvaldagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, Jomboy va Yangiqo’rg’ondan olingan suv namunalarida magniyning miqdori ko‘p uchragan , Jomboydan olingan suv namunasida alyuminiy, temir va kremniy aniqlangan, Zarafshon, Dahbet, Pastdarg’om va Yangiqo’rg’ondan olingan suv namunalarida oltingugurt topilgan. Shu bilan bir qatorda kaliy, temir va xlor elementlari Jomboy, natriy, stronsiy va mis elementlari Yangiqo’rg’ondan olingan suv namunalarida aniqlangan . Olingan natijalar suvning kimyoviy tarkibini baholash uchun dastlabki ma’lumotlar vazifasini bajaradi. IV. XULOSALAR 70 1. Ilk bora Samarqand shahri va Samarqand viloyati ba’zi tumanlari ichimlik suvlarining kimyoviy tarkibi yuqori sezgirlikka ega bo’lgan IBP lik MS usuli yordamida sifat va miqdoriy analiz qilindi. 2. Samarqand shahri va Samarqand viloyati ba’zi tumanlari ichimlik suvlarining qaynatishdan keyingi qoldiqlarining kimyoviy tarkibi mikrorentgen usulida aniqlandi. 3. Samarqand shahri va Samarqand viloyati ba’zi tumanlari ichimlik suvi tarkibidan IA (ishqoriy metallar), IIA (ishqoriy yer metallari), IIIA (np 1 elementlari), VA ( np 5 ) guruh elementlari, 3d-elementlari va 4f- elementlari, ya’ni davriy jadvalda keltirilgan metallmaslardan tashqari deyarli barcha elementlar aniqlanganligi qayd etildi. 4. Olingan miqdoriy natijalar suvning mineral tarkibi va uning ichishga yaroqliligini baholashda hamda yer ostidagi qazilma boyliklar, mikrogeologik va gidrokimyoviy jarayonlar haqidagi ma’lumotlarni olishda ishlatilishi mumkin. VI. ADABIYOTLAR 71 1. Азаматулы Е. М. и др. Исследование состава солей тяжелых металлов в питьевой воде //Наука и техника Казахстана. – 2019. – №. 2. – С. 114- 125. 2. Ахмаджанова Ё. Т., Яхшиева З. З. Анализ воды Айдар Арнасайского озера на содержание тяжелых металлов //Журнал естественных наук. – 2021. – Т. 1. – №. 4. 3. Ашихмина Т. Я., Кутявина Т. И., Домнина Е. А. Изучение процессов эвтрофикации природных и искусственно созданных водоёмов (литературный обзор) //Теоретическая и прикладная экология. – 2014. – №. 3. – С. 6-13. 4. Бадмаева С. Э., Бадмаева Ю. В. Гидрохимический анализ воды р. Енисей для целей ирригации //Вестник Красноярского государственного аграрного университета. – 2016. – №. 7. – С. 109-113. 5. Васильев А. Н., Амелин В. Г. Факторы и механизмы формирования химического состава природных минеральных вод //Вода: химия и экология. – 2016. – №. 4. – С. 64-71. 6. Ворожейкина Е. А., Дребот В. В. Химический состав минеральных вод Шадринского месторождения //Проблемы геологии и освоения недр: труды XX Международного симпозиума имени академика МА Усова студентов и молодых ученых, посвященного 120-летию со дня основания Томского политехнического университета, Томск, 4-8 апреля 2016 г. Т. 1.—Томск, 2016. – 2016. – Т. 1. – С. 638-640. 7. Гладкий Н. Н. Изучение состава минеральной воды //Всероссийские научные чтения имени академика А. Д. Сахарова. – 2021. – С. 322-335. 8. Горбачев А. Л. Влияние химического состава питьевой воды на здоровье населения г. Магадана //Микроэлементы в медицине. – 2021. – V . 22. – №. 2. – P . 17-24. 9. ГОСТ 18165 – 89. Вода питьевая. 72 10. ГОСТ 31870-2012 Вода питьевая. Определение содержания элементов методами атомной спектрометрии. 11. Жиров В. М. и др. Количественный и качественный анализ минеральной воды методом масс-спектрометрии с индуктивно связанной плазмой //Пиво и напитки. – 2014. – №. 5. – С. 62-66. 12. Ильина Л. П., Жамсуева Т. Ц. Оборудование, используемое в гидрохимии //Образование и наука. – 2019. – P . 399-403. 13. Кутлимуродов У. М. Решения для эффективного использования водных ресурсов в регионах Республики Узбекистан //Символ науки. – 2021. – №. 3. – C . 1 4-17. 14. Кухаренко А. А., Орехова В. И. Мировые запасы пресных вод //Научное обеспечение агропромышленного комплекса. – 2018. – С. 263-265. 15. Марковский Ю.Е. Возможности использования радиочастотных откликов в качестве информационных параметров, характеризующих состав и концентрацию водных растворов электролитов //Наукові праці Донецького національного технічного університету. Серія: обчислювальна техніка та автоматизація. — Вип. 88. — Донецьк, 2005. — P . 132–137. 16. Методика выполнения измерения массовой концентрации катионов цезия, калия, натрия, лития, магния, кальция, стронция и бария в пробах природных, питьевых и сточных вод и катионов аммония в пробах сточных вод с использованием системы капиллярного электрофореза «Капель» М 01-31-99. СПб., 1999. 34 с. 17. Методика выполнения измерения массовых концентраций хлорид- ионов, нитритионов, сульфат-ионов, нитрат-ионов, фторид-ионов и фосфат-ионов в пробах природной, питьевой и сточной вод с применением системы капиллярного электрофореза «Капель» ПНД Ф 14.1:2:4.157-99. М., 1999. 34 с. 73 18. Методика проведения технологического контроля работы очи-стных сооружений городских канализаций / под ред. О.Т. Болотиной. – М.: Изд-во литературы по строительству, 1972. – 231 с. 19. Методика проведения технологического контроля работы очи-стных сооружений городских канализаций / под ред. О.Т. Болотиной. – М.: Изд-во литературы по строительству, 1972. – 231 с. 20. Минеева Л. А., Кызыл О. М. Анализ результатов комплексной экспедиции по исследованию физико-химических характеристик минеральных вод месторождений Республики Тыва //Известия Иркутского государственного университета. Серия: Науки о Земле. – 2017. – Т. 20. – С. 63-80. 21. Мещерякова Г. В., Шакирова С. С., Шакиров Д. Р. Эколого-химическая безопасность питьевой воды нецентрализованного водоснабжения //Молодые ученые в решении актуальных проблем науки. – 2016. – С. 166-168. 22. Москвитин, Б.А. Оборудование водопроводных и канализаци-онных сооружений / Б.А. Москвитин, Г.М. Мирончик, А.С. Москвитин. – М.: Сройиздат, 1984. – 192 с. 23. Муравьев А.Г. Руководство по определению показателей качества воды полевыми методами. – СПб, 2009. 220 с.Catsimpoolas N.-In: Electrophoresis ’79./Ed. Radola B.J. Berlin, De Gruyter, 1980. p.503. 24. Назарова А. А., Таскаева Ю. С. Анализ состава минеральных вод и разработка рекомендаций по их использованию //Гигиена: здоровье и профилактика. – 2016. – С. 156-157. 25. Негода Л. Л., Курмаева Т. С. Обзор результатов анализа воды природных источников Самарской области //Традиции и инновации в строительстве и архитектуре. Естественные науки и техносферная безопасность. – 2016. – С. 148-150. 26. Новиков, Ю. В. Методы исследования качества воды водоемов / Ю. В. Новиков, К. О. Ласточкина, З. Н. Болдина. М. : Медицина, 1990. 400 с. 74 27. Проблемы Байкала. Гидрохимия / под ред. Г. И. Галазий, К. К. Вотинцева / Тр. АН СССР, Сиб. отд-ние. V . 16 (36). Новосибирск : СО АН СССР, 1978. P . 124–144. 28. Ращук, Н. Л. Анализ сточных вод и реагентов / Н. Л. Ращук, В. П. Уфимцева, Е. Ф. Захарова и др. Челябинск : Юж.-Урал. кн. изд-во, 1966. 184 с. 29. Роговская Ц. И. Биохимический метод очистки производственных сточных вод //М.: Стройиздат. – 1967. – V . 140. – P . 14. 30. Рублева, И.М. Методы очистки и анализ сточных вод: учеб. пособие / И.М. Рублева, Е.С. Ромадина. – Ярославль, 1998. – 84 с. 31. Севостьянова Е. М. и др. Изотопная масс-спектрометрия при идентификации минеральных вод //Пиво и напитки. – 2015. – №. 6. – С. 32-34. 32. Севостьянова Е. М., Хорошева Е. В., Шилкин А. А. Стабильные изотопы в минеральных водах //Пиво и напитки. – 2015. – №. 1. – С. 44-47. 33. Сергеев Г.М., Шляпунова Е.В. Позднякова М.А. Избирательное экстракционно- фотометрическое редокс- определение низких концентраций серы( IV ), селена( IV ), теллура( IV ) и мышьяка( III ) // Журн. аналит. химии. - 2007. - V . 62, № 5. - P . 465-472. 34. Сергеев Г.М., Шляпунова Е.В. Редокс экстракционно- фотометрическое определение иодидов в минеральных водах // Завод. лаб. Диагност. матер. - 2007. - V . 73, № 6. - P . 15-17. 35. Сергеев Г.М., Шляпунова Е.В. Экстракционная редокс фотометрия с использованием гексахлоридного комплекса сурьмы( V ) // Аналитика и контроль. - 2006. – V . 10, № 3-4. - P . 327 – 335. 36. Система капиллярного электрофореза «Капель» (Основы метода. Аппаратура. Примеры использования систем капиллярного электрофореза «Капель-103, -104, -105»). СПб. : Люмэкс, 2001. 55 с. 75 37. Смирнова Е. Е. Мировые запасы пресной воды //Вестник науки. – 2020. – Т. 1. – №. 2. – С. 80-84. 38. Сороковикова, Л. М. Формирование химического состава воды притоков Южного Байкала в современных условиях / Л. М. Сороковокова, В. Н. Синюкович, И. В. Коровякова и др. // География и природные ресурсы. 2002. № 4. P . 52–57. 39. Широкова В. А. Чудодейственные воды: исторический обзор //Вестник Академии наук Чеченской Республики. – 2017. – №. 2. – С. 114-120. 40. Шляпунова Е. В., Сергеев Г. М., Пискунова М. С. Мониторинг природных столовых и питьевых минеральных вод: взаимосвязь содержания микро-(F ⁻ , NO ₃⁻ ) и макрокомпонентов (НCО ₃⁻ , SO ₄ ² ⁻ , Ca² ⁺ , Mg² ⁺ ) //Аналитика и контроль. - 2008.- № 1/2. – 2008. – С. 53-60. 41. Шляпунова Е.В., Сергеев Г.М. Анализ минеральных вод методом анионной хроматографии // Сорбционные и хроматографические процессы. -2007. - V . 7, Вып. 3. - P . 527-533. 42. Шляпунова Е.В., Сергеев Г.М. Анионная хроматография и редокс- фотометрия в анализе питьевых вод // Журн. прикладной химии. -2008. - Т. 81, Вып. 5. - С. 730-735. 43. Шляпунова Е.В., Сергеев Г.М. Ионохроматографический контроль содержания катионов щелочных и щелочноземельных элементов в некоторых природных питьевых водах // Вестник ННГУ. - 2008. - № 4. - P . 65-70. 44. Шляпунова Е.В., Сергеев Г.М. Некоторые закономерности удерживания анионов в двухколоночной ионной хроматографии // Аналитика и контроль. - 2008. - V . 12, №. 3-4. - P . 138-142. 45. Шляпунова Е.В., Сергеев Г.М. Применение анионита “ ANIEKS - N ” для ионохроматографического анализа минеральных вод // Изв. ВУЗов. Химия и хим. технология. - 2008. - V . 51, № 1. - P . 27-29. 46. Шляпунова Е.В., Сергеев Г.М., Пискунова М.С. Мониторинг природных столовых и питьевых минеральных вод: взаимосвязь 76 содержания микро ( F - , NO 3 - )- и макро (Н C О 3 - , SO 4 2- , Ca 2+ , Mg 2+ ) компонентов // Аналитика и контроль. - 2008. - V . 12, № 1 – 2. - P . 53 – 60. 47. Шляпунова Е.В., Сергеева В.П., Сергеев Г.М. Высокочувствительное редокс- фотометрическое определение селенит- и иодид- ионов в минеральных водах // Журн. аналит. химии. - 2008. - V . 63, № 3. - P . 242-246. 48. Шляпунова Е.В., Сергеева В.П., Сергеев Г.М. Использование сорбентов "Элсикат" для разделения и определения катионов щелочных и щелочноземельных элементов методом ионной хроматографии // Вестник ННГУ. - 2008. - № 5. - P .39-44. 49. Шляпунова Е.В., Тихоненков А.В., Сергеев Г.М. Проточно- инжекционное кондуктометрическое определение карбонатной щелочности питьевых вод // Изв. ВУЗов. Химия и хим. технология. - 2007. - V . 50, № 10. - P . 66-68. 50. Baba Y. et al. Temperature-programmed capillary affinity gel electrophoresis for the sensitive base-specific separation of oligodeoxynucleotides //Journal of Chromatography A. – 1993. – V. 632. – №. 1-2. – P. 137-142. 51. Baxranova M. A., Pirmamatova G., Egamberdiyeva M., Ergasheva D. “Qorasuv” tabiiy suvining tarkibini ion xromatografiyasi usulida o‘rganish // Материалы 75- ой Международной научно - практической конференции студентов - медиков и молодых учёных “ Современная медицина и фармацевтика : новые подходы и актуальные исследования ” ( Самарканд , 18 мая 2021 г .). - Самарканд , 2021. – С . 150-151. 52. Beckers J. L., Ackermans M. T. Effect of sample stacking on resolution, calibration graphs and pH in capillary zone electrophoresis //Journal of Chromatography A. – 1993. – V. 629. – №. 2. – P. 371-378. 53. Bodiš D., Božíková J., Mackových D. Mineral Waters of the Slovak Spas– Chemical Analysis, History and Present //Slovak Geological Magazine. – 2016. – V. 16. – P. 41-56. 77 54. Fazliyeva N . T ., Baxranova M . A . Samarqand viloyati ba ’ zi hududlari ichimlik suvlarining kimyoviy tarkibi // Сборник материалов Республиканской научно-практической конференции “Инновационные технологии переработки минерального и техногенного сырья химической, металлургической, нефтехимической отраслей и производства строительных материалов” (Ташкент 12-14 май 2022 года). – Ташкент, 2022. – С. 30-32. 55. ISO 11885:2007 Water quality. Determination of selected elements by inductively coupled plasma optical emission spectrometry (ICP-OES). 56. ISO 15587-2:2002 Water quality. Digestion for the determination of selected elements in water. Part 2. Nitric acid digestion. 57. ISO E. N. et al. Water Quality. Application of Inductively Coupled Plasma Mass Spectrometry (ICP-MS). Part 2: Determination of 62 Elements. – 2003. 58. Issaq H. J. et al. Approaches for the optimization of experimental parameters in capillary zone electrophoresis //Advances in chromatography. – 1995. – V. 35. – P. 101-170. 59. Kaliszan R. Quantitavt Structure-Chromatographic Retenion Relationships. N.Y.: Willey&Sons, 1987. - 303 p. 60. Kobya Y. et al. Radiochemical characterization of mineral waters in the Eastern Black Sea Region, Turkey //Environmental monitoring and assessment. – 2011. – V. 182. – №. 1. – P. 415-422. 61. Laurell C. B. Electrophoretics and electro-immunochemical analysis of plasma-proteins-preface //Scandinavian journal of clinical & Laboratory investigation. – 1972. – V. 29. – P. 5-&. 62. Lionetti F. J., Hunt S. M., Valeri C. R. Methods of cell separation //New York: Plenum Publishing Corporation). Malhotra, R., Reid, KBM, and Sim, RB (1988). Studies on the isolation of human Clq-receptor. Biochem. Sot. Trans. – 1980. – V. 16. – P. 735-736. 78 63. Lyubomirova V., Mihaylova V., Djingova R. Chemical characterization of Bulgarian bottled mineral waters //Journal of Food Composition and Analysis. – 2020. – V. 93. – P. 103595. 64. Massart D. L., Vandeginste B. G. M.; Deming, S. N.; Michotte, Y.; Kaufman, L. Chemometrics: A Textbook. – 1988. 65. Maurer H. R. Disc electrophoresis and related techniques of polyacrylamide gel electrophoresis //Disc Electrophoresis and Related Techniques of Polyacrylamide Gel Electrophoresis. – de Gruyter, 2011. 66. Mori M. et al. Determination of inorganic anions in human saliva by zwitterionic micellar capillary electrophoresis //Fresenius' journal of analytical chemistry. – 2001. – V. 370. – №. 4. – P. 429-433. 67. Ong C. P. et al. Retention of eleven priority phenols using micellar electrokinetic chromatography //Journal of Chromatography A. – 1990. – V. 516. – №. 1. – P. 263-270. 68. Ong C. P., Lee H. K., Li S. F. Y. Separation of phthalates by micellar electrokinetic chromatography //Journal of Chromatography A. – 1991. – V. 542. – P. 473-481. 69. Petraccia L. et al. Water, mineral waters and health //Clinical nutrition. – 2006. – V. 25. – №. 3. – P. 377-385. 70. Quattrini S., Pampaloni B., Brandi M. L. Natural mineral waters: chemical characteristics and health effects //Clinical Cases in Mineral and Bone Metabolism. – 2016. – V. 13. – №. 3. – P. 173. 71. Righetti P. G. Progress in isoelectric focusing and isotachophoresis //International Conference on Isoelectric Focusing and Isotachophoresis 1974: University of Milan). – North-Holland Pub. Co., 1975. 72. Sargent J. R., George S. G. Methods in zone electrophoresis. – 1975. 73. Sastre J. et al. Determination of Cd, Cu, Pb and Zn in environmental samples: microwave-assisted total digestion versus aqua regia and nitric acid extraction //Analytica Chimica Acta. – 2002. – V. 462. – №. 1. – P. 59-72. 79 74. Schoenmakers P. J. Optimization of chromatographic selectivity: a guide to method development. – Elsevier, 1986. 75. Sipos L. et al. Discrimination of mineral waters by electronic tongue, sensory evaluation and chemical analysis //Food Chemistry. – 2012. – V. 135. – №. 4. – P. 2947-2953. 76. Sozo J. S. et al. Sensory quality of portuguese natural mineral waters: Correlation with chemical composition //Ecological Engineering & Environmental Technology. – 2021. – V. 22. – N 3. – P. 129–141. 77. Strasters J. K., Kim S. T., Khaledi M. G. Multiparameter optimizations in micellar liquid chromatography using the iterative regression optimization strategy //Journal of Chromatography A. – 1991. – V. 586. – №. 2. – P. 221- 232. 78. Swaile D. F., Sepaniak M. J. Fluorometric photodiode array detection in capillary electrophoresis //Journal of Microcolumn Separations. – 1989. – V. 1. – №. 3. – P. 155-158. 79. Terabe S. et al. Electrokinetic separations with micellar solutions and open- tubular capillaries //Analytical chemistry. – 1984. – V. 56. – №. 1. – P. 111- 113. 80. Whang C. W., Yeung E. S. Temperature programming in capillary zone electrophoresis //Analytical Chemistry. – 1992. – V. 64. – №. 5. – P. 502- 506. 80

TURLI SUVLAR ION TARKIBINI ION XROMATOGRAFIYASI VA MASS-SPEKTROMETRIYA USULLARIDA O‘RGANISH MUNDARIJA I.KIRISH 3 II. MINERAL SUVLARNING KIMYOVIY TARKIBI VA ULARNI TADQIQ ETISH USULLARI ( ADABIYOTLAR SHARHI ) 7 2 .1. Mineral suvlarning kimyoviy tarkibi 7 2.2. Suvning mineral tarkibini aniqlashning tezkor usullari 28 III. TADQIQOT OB’EKTI VA USULLARI 38 3.1. Tadqiqot ob’ekti 38 3. 2 . Tadqiqot usullari 38 3. 2 . 1. Induktiv bog‘langan plazmalik mass-spektrometriya usuli. Induktiv bo g‘ langan plazma 38 3 .2.2.IBP lik MS da o‘lchanadigan analiz ob’ektlari 40 3 .2.3.Induktiv bog‘langan plazmalik mass-spektrometrlarning tuzilishi 42 3 .2.4.Namunalarni kiritish sistemasi 43 3 .2.5.Induktiv bog‘langan plazmada sodir bo‘ladigan jarayonlar 48 3 .2.6.IBP mass-spektrometrning interfeys qismi 49 I V . AMALIYOT QISM 59 4 .1. Kerakli asbob va reaktivlar 59 4.2. Suv namunalarini analizga tayyorlash 59 4.3. Induktiv bog’langan plazmalik mass spektrometrni ishga tayyorlash 60 4.4. Ionlarni massasi bo‘yicha ajratish va detektirlash 61 4.5. “Qorasuv” tabiiy suvining tarkibini ion xromatografiyasi usulida o‘rganish 6 4 4.6. Ichimlik suvi tarkibini induksion bog‘langan mass–spektrometriya va mikrorentgen yordamida o‘rganish 6 5 IV. XULOSALAR 7 2 VI. ADABIYOTLAR 7 3 1

I. KIRISH Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Ma’lumki yer yuzining 2/3 qismi suv bilan qoplangan.Suv hayot manbai.Barcha tabiiy jarayonlar suv ishtrokida amalga oshadi.Suv tabiatda boradigan barcha jarayonlarda ishtrok etib,ularning borishini ta’minlaydi. Shuning uchun suvga e’tibor juda katta. Suvning ifloslanishi yoki unda turli moddalarning erishi tabiiy jarayonlarning borishiga turlicha ta’sir etadi.Shuning uchun ham suvning tarkibini o’rganish va unda erigan moddalarning holatini o’rganish dolzarb muommolardan biridir. O`zbekiston Respublikasida keyingi 10 yillikda sanoat, ishlab chiqarish, fan, texnika o`zining yangi rivojlanish bosqichiga chiqdi. Shu bilan birgalikda ekologiya va atrof- muhitni himoya qilish masalasi ham bugungi kunning asosiy muammolaridan biriga aylandi. Jumladan, yer osti va yer usti suvlarining zaharlanishi, yer atmosferasining ifloslanishi, yerdagi o`simlik, hayvon va insonlarning zaharlanishi davom etib, yashash tarzi o`zgarishiga sabab bo`lmoqda. Dunyoda mineral suvi bilan mashhur bo’lgan dam olish maskanlari va sihatgohlar bor. Ularda dunyoning ko’plab mamlakatlaridan sayyohlar va bemorlar borishadi. Bu ma’nbalar o’sha mamlakatlarning iqtisodiga ham foyda keltiradi. Bunday ma’nbalar respublikamizda ham mavjud. Ularning mineral suvlarining tarkibi haqidagi aniq ma’lumotlar qancha ko’p bo’lsa va ularning foydali xususiyatlari qancha ko’p o’rganilsa bundan birinchi navbatda davolanuvchilar ma’nfaatdor bo’ladi, ikkinchidan bu soha xuddi turizimga o’xshab mamlakatga daromad keltiradi. Samarqand viloyati Nurobod qo’rg’onida o’tgan asrning 60 yillarida ochilgan ikkita mineral suv manbai bor. Ulardan biri (1-manba) o’zlshtirilgan. U erda «Abu Ali ibn Sino» sihatgohi 2

qurilgan. Ikkinchi manbadan foydalanish 1990 yillarda boshlangan. Lekin ikkinchi manba suvining tarkibi haqida ma’lumotlar deyarli yo’q. Sihatgohning doktorlari bu suvni ichishni ham maslahat berishadi. Shuning uchun suvning minerallashish darajasini, radonning aktivligini va suvda erigan kimyoviy elementlarning miqdorini aniqlash dolzarb masala hisoblanadi. Tadqiqot ob’ekti va predmeti. Tekshirishlar uchun ichimlik suvi namunalari Samarqand shahri va Samarqand viloyati tumanidan (Jomboy, Pastdarg‘om, Oqdaryo) hamda Zarafshon daryosidan olindi. Tadqiqot predmeti: ichimlik suvining kimyoviy tarkibini o‘rganish va olingan natijalar asosida uning tarkibini baholash. Tadqiqotning maqsadi - Samarqand viloyati turli hududlaridan olingan suv namunalarining kimyoviy tarkibini o’rganish . Tadqiqotning vazifalari.  suvni tarkibini tekshirishga doir ilmiy adabiyotlarni yig’ish va umumlashtirish ;  suv namunalarini tahlilga tayyorlash ;  suv namunalari qoldiqlarini mikrorengen usulida tahlil etish ;  olingan natijalarni statistik qayta ishlash va turli suv namunalarining kimyoviy tarkibini qiyosiy tahlil etish . Ilmiy yangili g i:  Ilk bora Samarqand viloyati turli hududlari ichimlik suvining element tarkibi aniqlandi;  Ilk bora Samarqand shahri va Samarqand viloyati ba’zi tumanlari ichimlik suvlarining kimyoviy tarkibi yuqori sezgirlikka ega bo‘lgan IBPli MS usuli yordamida sifat va miqdoriy analiz qilindi . Tahlilning asosiy masalalari va farazlari: Tadqiqotning asosiy masalalari quyidagilardan iborat:  Samarqand viloyati turli hududlari ichimlik suvini induktiv bog‘langan plazmali mass-spektrometriya va mikrorentgen usullarida tahlil etish; 3

 Samarqand viloyati turli hududlari ichimlik suvlarining element tarkibi bo‘yicha baxolash. Tahlilning farazlari:  ichimlik suvining kimyoviy tarkibini elementlar miqdorlari nuqtai nazaridan tahlil etilishi ularni ichimlikka yaroqliligi va geokimyoviy xarakteristikalarini baxolash imkoniyatini yaratadi. Tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharxi. Ichimlik suvini kimyoviy tarkibini o‘rganish,ularni mikrobiologik nuqtai nazardan baxolash bo‘yicha talaygina ishlar bajarilgan,ichimlik suvlariga qo‘yiladigan talablarning me’yoriy –huquqiy hujjatlari ishlab chiqarilgan. Zamonaviy tadqiqot usullari,jumladan mass-spektrometriya,xromatografiya va boshqa usullar yordamida suvning mineral tarkibini o’rganishnng metodologik asoslari ishlab chiqilgan. Bu borada A.P. Krishkov, I.P. Alimarin,Yu.A. Zolotov, K.I Sakodinskiy va boshqalarning, respublika olimlaridan A.A. Kist, R.A.Qulmatovlarning ishlari diqqatga sazovordir. Suvning tarkibi tabiiy sharoitga bog‘liqligi hisobga olinadigan bo‘lsa,uning mineral tarkibini har tomonlama o’rganish o’z dolzarbligini yo‘qotgan emas. Tadqiqotda qo’llanilgan metodikaning tavsifi. Tadqiqotlarda sezgirligi va natijalarning takrorlanishi bo‘yicha yuqori bo‘lgan zamonaviy tadqiqot usullaridan induktiv bog‘langan plazmali mass-spektrometriya va mikrorentgen analizi hamda ma’lumotlarni qayta ishlashda statistik usullar (Statictica dasturi) ishlatiladi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining nazariy ahamiyati. Samarqand viloyati ba’zi hududlarining ichimlik suvlarini kimyoviy tarkibi haqidagi ma’lumotlarga ega bo‘linishi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati suv namunalarini induktiv bog‘langan plazmali mass-spektrometriya va mikrorentgen usullarida aniqlash metodikasini yaratilishi bilan izohlanadi. 4

Ish tuzilmasining tavsifi. Dissertatsiya kirish, adabiyotlar sharhi, tadqiqot ob’ektlari va usullari, olingan natijalar va ularning muhokamasi, xulosalar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, 81 betdan iborat. Dissertatsiyada 1 jadval va 22 rasm keltirilgan. 5

O'xshashlar

Boʼyimadaron oʼsimligi tarkibidan ajratilgan efir moyining fizik-kimyoviy tarkibini oʼrganish
Ba’zi poliz o’simlik moylari tarkibini xromatografik usullarda o’rganish
Pilla g’umbagidan olingan yog’ning tarkibini yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi usulida o’rganish
LYCIUM DEPRESSUM MEVASINING ALKOLOID TARKIBINI O‘RGANISH
MELANINNING BA’ZI d-ELEMENTLAR IONLARI BILAN KOMPLEKSLAR HOSIL QILISHINI O’RGANISH