M U N D A R I J A Ulug‘bek Hamdamning “Ota” romanida psixologik tahlil 1.Kirish…………………………………………………………………. 3 2. I BOB. PSIXOLOGIZM – BADIIY VOSITA……………………. 3. 1.1. Psixologik tahlil va uning nazariyasi……………………… 4. 1.2. Muallif ruhiyatining asarda aks etishi………………… 5. II BOB. KONFLIKTLARDA QAHRAMON RUHIYATI………….. 6. 2.1. Ichki va tashqi ziddiyatlarning xarakter yaratishdagi o‘rni……….. 7. 2.2. Qahramonlar ruhiyatida milliy kolorit ifodasi………………. 8. III BOB. ROMAN STRUKTURASIDA RUHIYAT OLAMI……….. 9. 3.1. “Ota” romanida ruhiy kechinmalar tasviri…………………. 10. 3.2. “Ota” romanida psixologik vositalar………………………….. 11. Xulosa…………………………………………………………….. 12. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati………………………………… KIRISH (ishning umumiy tavsifi) 1

Mavzuning dolzarbligi va zarurati. O‘zbek adabiyoti va adabiyotshunosligida ruhiy tahlil va psixologik tahlil tushunchalari ancha yillardan beri ishlatilib kelinadi. Uning me’yor va qoidalari ishlab chiqilgan. Bunday asarlar tahlili adabiyot tarixida salmoqli o‘rinlarni egallaydi. Bunga turli ko‘rinishdagi voqea-hodisalar tahlili psixologizm vositalari orqali o‘z yechimini topadi. Tadqiqotda bir qator adabiyotshunos olimlar asarlariga murojaat qilindi. Ularning psixologizm va ruhiy holat borasidagi nazariy qarashlari o‘rganildi. Shu va boshqa qarashlar orqali o‘zbek adabiyoti namunalari tahlil va talqin etildi. Ruhiy tahlilning insonlar turmush tarzi va ruhiyatiga ta’siri kuchli ekanligi, shuningdek, ushbu yo‘nalishda tahlil qilingan asarlar inson kechmishini ochib berishdagi o‘rni masalasi har tomonlama chuqur ko‘rsatib berildi. Jumladan, Ulug‘bek Hamdamning “Ota” romani tahlili misolida bir qancha o‘zbek yozuvchilari asarlari qiyosiy o‘rganildi. Ulardagi ruhiy tahlil bilan “Ota” romani tahlili solishtirildi. “Ota” romanidagi xarakter yaratish mahorati, yozuvchi nuqtai nazari misollar orqali ochib berildi. Asarning yosh kitobxonlar o‘rtasidagi muhim ahamiyati, ularning dunyoqarashlaridagi ustuvor vazifalarni anglashlari yo‘lidagi sa’y-harakatlariga turtki berilishi kabi masalalar asar tahlillarida o‘z ifodasini topgan. Mazkur kitobning ommabopligiga bir qator sabablar ko‘rsatilgan. Masalan, birinchidan, yozuvchining mashhurligi, muallifning bundan oldingi kitoblarida nafaqat o‘quvchilar, balki adabiy tanqidchilar tomonidan ham juda iliq kutib olinganligi hamda asarning tili, obrazlar qiyofasi, g‘oyaviy-estetik yo’nalishi va bir qancha badiiylik hodisalari o‘quvchini o‘ziga torta oladi. Ikkinchi sabab mavzuning originalligi, ijtimoiy yengil-yelpilikdan uzoqligi asar nomidan ham bilinib turibdi. Asarning boshida “Barcha otalarga bag‘ishlanadi” deb yozib qo‘yilishining o’zi ham asarning dolzarbligini, o‘qimishliligini belgilab beradi. Demak, romandagi har so‘z, har bir ibora ota kabi 2

qahrli, ota kabi bir so‘zli bo‘lib jaranglaydi. Bunday jumlalarni topishga yozuvchi izlangan, ijodning eng mashaqqatli yo‘llaridan yurishni bir necha bor sinovdan o‘tkazganligi badiiy mukammal so‘zlarda o‘z isbotini topmoqda. Uchinchi bir sabab romanning hajmini kichikligidadir. Asar katta emas, ammo voqealar bir inson umriga teng. Har bir kitobxon, uning saviyasidan qat’iy nazar kitobni, romanni o‘qib tushunadi, undan o‘z saviyasiga yarasha ruhiy ozuqa oladi. O‘lim va tug‘ilish, erkin yashash, hayot zavqi va qamoqxona – ozodlikdan mahrum bo‘lish. Bular barchasi bir ota obrazida o‘z isbotini topadi. “ Bugun jonajon O‘zbekistonimiz “ Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari ” degan ustuvor g‘oya asosida o‘z taraqqiyotining yangi bosqichiga dadil qadam qo‘ymoqda ” 1 ekan Ulug‘bek Hamdam asarlari qatorida “Ota” romani ham o‘zining xarakterlarining pishiq ishlanganligi, g‘oyaviy yetukligi bilan jamiyatimizga xizmat qilishda davom etaveradi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. O‘zbek adabiyotshunosligida ruhiy tahlil borasida anchagina ko‘zga ko‘rinarli ishlar amalga oshirilgan. Psixologizm yo‘nalishidagi asarlarning mavzu mundarijasi ancha yuqori, salmoqdor ekanligini e’tirof etish kerak. Romanlarda, qissalarda, hikoyalarda va boshqa janrlarda ruhiy tahlil jarayonlari ancha keng ravishda o‘rganilgan. Bu borada, ayniqsa, O.Sharafiddinov, M.Qo‘shjonov, U.Normatov, H.Umurov, D.Quronov, M.Boboxonov va boshqa adabiyotshunos, munaqqidlarning xizmatlari beqiyos. O.Sharafiddinovning “Ijodni anglash baxti”, “Davondagi o‘ylar”, M.Qo‘shjonov ning “Abdulla Qahhor mahorati”, “O’zbekning o’zligi”, U.Normatov ning “Ijod sehri”, “Umidbaxsh tamoyillar”, “Ijodkorning qalb harorati”, H.Umurovning “O‘zbek romanlarida psixologizm muammolari”, Q.Yo‘ldoshevning “Yoniq so‘z”, D.Quronovning “Mutolaa va idrok mashqlari”, B.Karimning “Ruhiyat alifbosi”, U.Jo‘raqulovning “Nazariy poetika”, 1 “Миллий ўзлигимиз ва мустақил давлатчилигимиз тимсоли”. Президент Ш.Мирзиёевнинг ўзбек тилига давлат тили мақоми берилганининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи // Ўзбекистон овози. – Тошкент, 2019, 22 октябрь. 3

U.Rasulovaning“XX asr o‘zbek qissachiligi”, Mavlon Boboxonovning “O‘zbek qissalarida badiiy psixologizm” kabi monografiyalar va to‘plamlari shular jumlasidandir. Mazkur olimlarning sa’y-harakati bilan badiiy asarlarni ruhiy tahlil qilish muammosi ancha teran ilmiy yoritib berilgan. Asarlarning ruhiy tahlili orqali badiiy kashfiyotning g‘oyaviy-badiiy qimmati, estetik ahamiyati hamda yozuvchilarning o‘zbek nasrida tutgan o‘rni o‘ziga xos tarzda mukammal ochib berilgan. Yozuvchining mahorati, obrazlarning badiiy pishiq ishlanganligi kitobxonlar e’tiborini o‘ziga torta oladi. Romandan qanday xulosa chiqarish ularning o‘zlariga havola etilgan. Adabiyotshunosligimizdagi mazkur tadqiqotlarda yozuvchilarning ruhiy tahlillarda asarlar yaratishdagi mahorati masalasi, ijodkorlar erishgan yutuqlari, adabiyotga qo‘shgan yangiliklari, asarlariga tanqidchilarning o‘ziga xos munosabatlari ko‘rib chiqilgan. Mazkur tadqiqot Ulug‘bek Hamdamning “Ota” romanidagi ruhiy tahlil jarayoniga bag‘ishlangan bo‘lib, bu orqali asarlarning yaratilishiga sabab bo‘lgan yozuvchilarning o‘ziga xos uslubi bilan bog‘liq jihatlar, ularning ijodiy qiyofasi, qahramonlar ruhiyatining betakror ifodalari, romandagi bir qancha xarakterlarning real voqea-hodisalarga asoslanganligini tadqiq etish orqali amalga oshirilishi zarurligini ko‘rsatuvchi omillardandir. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Ushbu BMIning asosiy maqsadi psixologizm vositalarida, ya’ni ruhiy tahlil asosida badiiy asarga yondashish, shu usullar bilan yozuvchi mahorati va xarakterlar talqinini Ulug‘bek Hamdam asarlari misolida, jumladan “Ota” romani misolida ko‘rsatib berishdan iborat. Ushbu maqsadni amalga oshirishda psixologizm nazariyasiga oid qarashlar, ruhiy tahlil va uning afzalliklari, bunday tahlil usulining o‘zbek adabiyoti namunalari misolida qiyosiy o‘rganishga ham e’tibor qaratilgan va quyidagi vazifalarni amalga oshirish ko‘zda tutilgan: 4

- psixologik jarayon va uning badiiy asarda aks etishi, bu usul va uslubning yozuvchi mahorati va badiiy asar tarkibidagi obrazlarni tahlil qilishdagi yutuqlari masalasiga e’tibor qaratish; - ruhiy tahlilning xarakterlar o‘zligini ochib berishdagi o‘ziga xosliklarini bir qator o‘zbek adabiyoti namunalari misolida ko‘rsatish; - “Ota” romanida sujet va kompozitsiya va uning badiiy asardagi o‘rni, konflikt va ziddiyatlarning xarakterni ochib berishdagi vazifalarini har tomonlama keng tadqiq etish; - bosh qahramonlar xarakterlari talqinida yozuvchi mahoratini asoslovchi badiiy unsurlarni aniqlashtirish kabilardan iborat. Bunda yozuvchi uslubi, roman yaratishdagi turli-tuman priyomlari, ruhiy tahlilning asar badiiyatini tekshirishdagi xizmatlari, murakkab obrazlar tasvirida psixologik yondashuvning ahamiyatli tomonlari, obraz yaratishda turli vosita va unsurlarning qaror topishi, yozuvchi mahorati masalasi va badiiy detallardan foydalanish masalasi tadqiqi ham nazarda tutiladi. Bitiruv ishining obyekti va predmeti . Ishning obyekti sifatida Ulug’bek Hamdamning “Ota” romani misolida ruhiy tahlil muammolarini o’rganish, tadqiqotning predmetini Ulug’bek Hamdamning “Ota” romani tashkil etadi. Ishning keng qamrovini ochib berishda o’zbek adabiyoti namunalari va U.Hamdamning boshqa asarlari ham material vazifasini o’taydi Bitiruv ishining ilmiy yangiligi quyidagilar bilan belgilanadi. Mazkur bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi shundaki, bu ishda o‘zbek va jahon adabiyotida yaratilgan psixologik tahlilga oid qarashlar va ularning badiiy adabiyot poetikasiga doir jihatlariga e’tibor qaratilgan. Bunday adabiyotni tekshirish vositalari orqali yozuvchi mahoratini tekshirish, ularni har tomonlama keng o‘rganishga harakat qilingan. “Ota” romanida urush mavzusiga ham yangicha yondashuvlarga e’tibor qaratilgan. Urush g‘oliblarning bayrami, mag‘lublarning iztirobi emas, balki urushning o‘zi ofat ekanligi, unda har ikki tomonning 5