logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. PSIXOLOGIK OʻLCHOV

PSIXOLOGIK OʻLCHOV

Yuklangan vaqt:

27.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

229 KB
Ko'chirib olish
PSIXOLOGIK O LCHOV ʻ MUNDARIJA KIRISH................................................................................................................3 I BOB. PSIXOLOGIK O LCHOV HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA.…5 ʻ 1.1. Psixologik o lchov metodlari.................................................. ........….…….5 ʻ 1.2 Psixologik o lchov ........................................................................................14 ʻ II BOB.PSIXOLOGIK O LCHOV SHKALASI TIPLARI............................20 ʻ 2.1.Nomlash shkalasi.Intervallar shkalasi............................................................20 2.2. Tartib shkalasi.Munosabatlar shkalasi...................................... . ...…...… ..22 XULOSA...................................................................................................... . ...... 29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI................................. . .... 30 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Ilm-fan va texnologiyalarning jadal rivojlanishi, global dunyoda raqobatning ortishi sharoitida har bir davlat va jamiyatning bu jarayonda raqobatbardoshligi yoshlarning intellektual rivoji hamda ularning iste’dodi va qobiliyatlarini to‘liq amalga oshirishga e’tibor berishga bog‘liq bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Sh.M.Mirziyoyev o‘zining nutqida “Biz yoshlarga doir davlat siyosatini hech og‘ishmasdan, qat’iyat bilan davom ettiramiz. Nafaqat davom ettiramiz, balki bu siyosatni eng ustuvor vazifamiz sifatida bugun zamon talab qilayotgan yuksak darajaga ko‘taramiz. Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo‘lib, dunyo miqyosida o‘z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi, baxtli bo‘lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz 1 ”, deb ta’kidlagan edi. Psixogeometriya AQShda tizim bo’lib shakllandi va uning yaratuvchisi Susan Dellinger edi. Psixo-geometrik test inson shaxsiyatining tipologiyasini darhol aniqlash imkonini beradi, shaxsiy fazilatlarini tavsiflaydi va standart holatlarda insonning xatti-harakatlarini ssenariy qiladi. Kurs ishining obyekti: Psixogeometrik test yordamida xarakter xususiyatlarini o rganish ʻ 1 Sh.Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - Toshkent: O’zbekiston, 2016. - B. 14. 2 Kurs ishining predmeti: Mavzuga oid ilmiy-nazariy manbalar , darslik va o’quv qo’llanmalar hamda ilmiy maqolalarni tahliliy o’rganish Kurs ishining maqsad i: Psixogeometrik test yordamida xarakter xususiyatlarini batafsil o’rganish Kurs ishining vazifalari: Psixologik o lchov metodlariʻ Psixologik o lchov ʻ Nomlash shkalasi.Intervallar shkalasi Tartib shkalasi.Munosabatlar shkalasi Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, 2ta bob (4ta paragraf), xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. ʻ 3 I.BOB.PSIXOLOGIK O LCHOV HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHAʻ 1.1PSIXOLOGIK O‘LCHOV METODLARI. Bizga ma’lumki eksperimental psixologik tadqiqotlar, tajribalar, laboratoriyalar ta’lim va tarbiya sohalarida, ayniqsa, shaxsga xos bo’lgan kognitiv jarayonlarni, hissiy emotsional holatlarni hamda individual-psixologik xususiyatlarni o’rganish, ularni tadqiq qilish jarayonida muhim ahamiyatga ega. Zero, talaba barcha olingan nazariy bilimlarni eksperimental tadqiq qilish yo’li bilan chuqurroq o’zlashtirish hamda amaliyotga joriy qilish orqali o’z bilim, ko’nikma va malakalarini yanada boyitishi mumkin. Metodologiya – uslibiyot deb ilmiy tadqiqot tamoyillari tizimiga aytiladi. Aynan, metodologiya to‘plangan faktlar bilimning real va ishonchli asosiga qay darajada xizmat qilishi mumkinligini aniqlaydi. Mazmuni bilan bog‘liq bo‘lmay, balki bilimlarni tashkil etish borasidagi jar Rasmiy nuqtai nazardan, metodologiya real hayot haqidagi bilimlarni tashkil etish borasidagi jarayonlar bilan ish ko‘radi. Shuning uchun «metodologiya» termini, odatda, tadqiq etilgan protsedura, texnika, usullar majmuini va ma‘lumotlar to‘plash, ularni qayta ishlashni anglatadi.Metodologiyani mohiyatan tushunish tadqiqot predmeti doirasidagi evristik (ya‘ni, izlanayotgan) funksiyani amalga oshirish asoslanadi. Har qanday nazariy bilimlar tizimi nafaqat predmet doirasidagi tasvirlash va tushuntirish mazmuniga ega bo‘ladi, balki, bir vaqtning o‘zida yangi bilimlar izlanishida qurol hisoblanadi. QPredmet doirasidagi ob‘yektiv hayotni aks ettiruvchi nazariya qanchalik tamoyil va qonunlarni shakllantirsa u shunchalik voqye‘likning o‘rganilmagan qirralariga kirish usullarini ko‘rsatadi. Gegelning ta‘kidlashicha: - “Har qanday fan amaliy mantiqdir”. 4 Psixologiyada empirik metodlarni qo`llash muammosi ko`rib chiqilayotganda ularni psixologik metodlar tizimidagi o`rnini aniqlashdan boshlash kerak. Empirik netodlarni qo`llashning beshta darajasini ajratish mumkin. 1.Metodika darajasi. 2.Metodik qo`llanma darajasi. 3.Metod darajasi. 4.Tekshirishni tashkil qilish darajasi. 5.Metodologik yondashish darajasi. To`g`ri, «metod» atamasini turli darajada ishlatsa bo`ladi, masalan psixofizikada – o`rtacha xatolar metodi, chegara metodi bor: psixodiagnostikada – proyektiv metod (ikkinchi daraja); psixosemantikada semantik differensial metod va repertuar kataklar metodi haqida gapiriladi (birinchi daraja); yosh davrlari psixologiyasida psixogenetik metod to`g`risida bahs yuritiladi va uning turlichaligi - Egizaklar metodida (to`rtinchi daraja) ko`rsatilgan psixologik tadqiqotda qo`llaniladigan usullarning darajali bo`lishini G.D.Pir`ov taklif etgan. U metodlarni quyidagi guruhlarga bo`lgan: 1)Xususiy metod (kuzatuv, eksperiment, modellashtirish); 2)Metodik qo`llanma; 3)Metodik yondashuv. S. L. Rubinshtyeyn ―Umumiy psixologiya asoslarikda eng asosiy psixologik metodlar sifatida kuzatuv va eksperimentni ajratib ko`rsatdi. Kuzatuv ―tashqik va―ichkikga bo`lingan, eksperiment – laboratoriya ishi, tabiiy va psixologikpedagogik, qo`shimcha metod uning asosiy modifikasiyasida fiziologik eksperiment. Bundan tashqari, faoliyat mahsulini o`rganishda suhbat va anketa usullarini ajratib o`tdi. Tabiiyki, vaqt bu tasnifning qirralarini ta`kidladi. Shunday 5 qilib, psixologiyaning falsafa bilan bog`liqligi uni nazariy metodlaridan mahrum qildi, xuddi shunday yaqinlik pedagogika va fiziologiya bilan bu fanlarning psixologik ro`yxatga qo`shilishi bilan amalga oshirildi. Psixologik tekshiruvlarning keng ko`lamdagi ikkinchi tasnifini – bolgar psixologi G.D. Pir`ov tuzgan. U mustaqil metodlar sifatida taklif qilgan kuzatuv, eksperiment, modellashtirish, psixologik xarakteristikani, yordamchi metodlar maxsus metodik yondashuvlarni ta`kidlab o`tdi. Shu metodlarning har biri bir qancha turlarga bo`linadi. Shunday qilib, masalan, kuzatish (aloqador) anketalar, so`rovnomalar, faoliyat mahsullarini o`rganish va boshqalarga bo`linadi. B. G. Anan`yev G.D.Pir`ov klassifikasiyasini tanqid ostiga olib, boshqasini taklif etdi. Hamma metodlarni u: 1)Tashkiliy; 2)Empirik; 3)Ma`lumotlarni qayta ishlash usuli; 4)Sharhlash metodlariga bo`ldi. Tashkiliy metodlarga B.G.Anan`yev qiyosiy, longityud va kompleks metodlarni kiritdi.Ikkinchi guruhga observatsion metodlar, eksperiment psixodiagnostik metod, faoliyat mahsullari, modellashtirish va biografik metodlar kiritildi.Uchinchi guruhga ma`lumotlarni matematik-statistik tahlil qilish metodi va sifat tahlili kiritildi.Nihoyat, to`rtinchi guruhni genetik va donalash metodi tashkil qildi. Anan`yev har bir metodni aniqroq tasvirlab berdi. Lekin uning chuqur tahlil qilishiga qaramay, ko`pgina yechilmagan muammolar uchraydi: Nimaga modellashtirish empirik metod bo`lib qoldi? Nima uchun qayta ishlash metodi tashkiliydan ajratilgan? Genetik qayta ishlash tekshirishni tashkil qilishning muhim usuli deb tushunilmaydimi? Shuni eslatib o`tish ahamiyatliki, bu yerda psixologik tekshirishning nazariy metodlari 6 ko`rsatilmagan, shu bilan birga metodlar sinfi ajratilgan, o`rni bo`yicha «oraliq» empirik va nazariy metodlar o`rtasida, empirik kuzatishlar ma`lumotlarni sharhlash va qayta ishlash metodlaridir. M.S. Rogovin va T.B. Zapevskiylarning fikricha, metod bu – idrok jarayonida ob`yekt va sub`yekt orasidagi ba`zi bir nisbatlarning ifodalanishidir. Ular asosiy psixologik metodlarning sonlarini 6 taga birlashtirishadi. 1) germenevtik – fanning bo`linmagan yakka holatiga to`g`ri keladi; 2) biografik metod – psixika to`g`risidagi fanning yakka ob`yektiv idrokini ko`rsatish; 3) kuzatish – idrok o`yekti va sub`yekti farqlanadi; 4) o`z-o`zini kuzatish – sub`yektni oldingi farqlanish asosida ob`yektga aylanishi; 5) klinik – birinchi o`ringa mexanizmning tashqi kuzatuvchidan ichki kuzatuv mexanizmiga o`tish vazifasi chiqadi; 6) eksperiment sub`yekti ob`yekt idrokining faol qarshiligi sifatida, sub`yektning roli idrok jarayonida hisobga olinadi. Keltirilgan tasnif gneseologik asos, kelishmovchiliklarga ega bo`lsa ham, tushunarsiz, biografik metodning ajralishi nimaga bog`liqligi bizni qiziqtiradi? Biroq mualliflar o`ylab yoki o`ylamay psixologik metodlarning empirik tasnifidagina, Germenevning metodlari hisobiga modellashtirishni qo`shishga majbur bo`ldilar. Bu metodni qo`llashda ―idrokning sub`yekt va ob`yekti qaramaqarshik qilib qo`yilmaganmi? Model – bu bir sub`yektning boshqa bir sub`yektga oqilona qarshiligi, sub`yektning ob`yektga va o`ziga nisbatan muomalasi mumkin emas-ku, degan savol tug`iladi. Psixologik tekshirishning tasnifiy metodlarini tushuntirishda boshqacha yondashuvlar bor, lekin psixologik tekshirish empirik metod va psixologik metodlar orasida umuman, amalda ―tengk belgisi qo`yiladi, ularning spesifikasini aniqlash qiyinlashadi. Psixologiyada boshqa fanlar analogiyasi bilan uchta metodlar tasnifini ko`rsatish maqsadga muvofiqdir: 1.Empirik, tekshirish sub`yekti va ob`yektining tashqi real munosabatlari amalga oshiriladi; 7 2.Nazariy, sub`yekt ob`yektning hayotiy modeli bilan o`zaro munosabatda bo`ladi; 3.Sharhlash va tasvirlash, bunda sub`yekt «tashqaridan» ob`yektning simvolik – belgisi bilan munosabatda bo`ladi. Birinchi guruh metodlarini ishlatishning natijasi ma`lumotlar hisoblanadi, Ob`yekt sharoitini asboblar yordamida o`rganadi. Nazariy metodlardan foydalanish natijasi tabiiy til belgisi yoki ochiq sxematik shakldagi predmet haqidagi bilim hisoblanadi.Nihoyat, qayta ishlash – tushuntirish metodi – bu nazariy va eksperimental metodlarni qo`llashda, ularni o`zaro munosabati natijalarining ―uchrashish joyikdir. Psixologik tekshirishning nazariy metodlarini sanab o`tamiz: 1)Deduktiv – umumiydan xususiyga o`tish. Natijasi – nazariya, qonun va boshqalar. 2)Induktiv – omillarni umumlashtirish, xususiydan umumiyga o`tish. 3)Modellashtirish – analogiya metodini aniqlashtirish, «transduksiya», Xususiydan xususiyga o`tish. Natija – ob`yekt, jarayon, sharoit modeli.psixologiyaning nazariy metodlarida psixologiyaning aqliy yetuklik metodlarini saralash kerak. Aqliy yetuklik ilmiy faktlar empirik qonuniyatlarga tayanmay, balki ta`limot muallifining faqat shaxsiy bilimida o`z o`rnini topadi. Modellashtirishning ikkita asosiy turlari bor: Bular: struktura – funksionalli va funksional – strukturali.Birinchi holatda tadqiqotchi alohida tizimning tashqi xulq – atvoriga qarab tizimni aniqlab o`tmoqchi va shuning uchun analog tanlaydi yoki konstruksiya qiladi – boshqa tizimni o`xshash xulq-atvorga bo`lgan. Bunday xulq- atvor strukturalarning o`xshashligi haqida mulohaza yuritishga olib keladi. Modellashtirishning bunday ko`rinishi psixologik tadqiqotning asosiy metodlaridan hisoblanadi, hamda tabiiy ilmiy psixologik tadqiqotda yagona hisoblanadi. Ikkinchi holatda modellar va obrazlar strukturalari o`xshashligida tadqiqotchi funksiyalar va tashqi ko`rinishlarda va boshqalarda qandaydir umumiylikni tahlil qiladi. Bu metod ko`p fanlarda tarqalgan, ayniqsa solishtirma anatomiya, paleontologiya va boshqalarda ko`p uchratish mumkin. Tabiiyki, bizga boshqa odamning psixik reallik 8 tizimini tushunish qiyin. Ammo har bir narsa xususiy reallikka ega, shuning uchun M.S.Rogovin va G .V.Zalevskiylarni germenivtik metodlar qatoriga modellashtirish metodini kiritishga turtki bo`lgan funksional-strukturani modellashtirish va germenevtik metodlarning o`xshashligi bor. Psixologik empirik metodlarning yana bir tasnifini ko`rib chiqamiz. Biz tadqiqotchining bilish faoliyati bilan bog`liq bo`lgan metodlarni ikki asosga bo`lgan edik. Faollik-sustlik, mablag`larning borligi – muqobillik. Psixologik tadqiqotda ob`yekt faol bo`lishi mumkin, odam yoki hayvon haqida gap bo`lishidan qat`iy nazar, odam sinaluvchi sifatida tadqiqotchi kabi faoliyat sub`yekti bo`ladi. Empirik psixologik metodlarning tasnifida shu narsani hisobga olish kerak.Psixologiyada sinaluvchi xulq-atvorining tahlili va tushunilishi katta ahamiyatga ega. Tushunish jarayoni qaysidir ma`noda o`lchash jarayoniga qarama-qarshidir. O`lchashda tadqiqot natijalarini ob`yektlashtirishga harakat qilamiz, tushunishda esa aksincha, sinaluvchining xulq – atvorini xususiy ma`naviy o`lchamlarida qayta ishlanadi.Barcha psixologik empirik metodlarni ikki o`lchamli kenglikda joylashtirish qulay, ularning o`qlari psixologik tadqiqotning ikkita maxsus belgilarini bildiradi. Birinchisi – sinaluvchi va tadqiqotchi o`rtasidagi o`zaro munosabatlarning borligi yoki yo`qligi yoki bu munosabatlarning jadalligidir. U klinik eksperimentda eng katta va o`zini-o`zi kuzatishda eng kam hisoblanadi. Ikkinchisi muolajalarning ob`yektlashuvi va sub`yektlashuvidir. Bunda eng chetki variant sifatida test olish va boshqa odamning xulq-atvorini uning xattiharakatini ―sezishk, empatiya nazarda tutiladi.Tadqiqotchi ikkinchi holatda hech qanday narsa ishlatmaydi deb aytish mumkin emas: ular bor, lekin ―ichkik – tadqiqotchining shaxsiy malakasi, individual xususiyatlari, sharhlash usullari va boshqalar. Tadqiqotchi o`lchamda ishlatadigan ashyolarni boshqacha ham atash mumkin.Birinchisi koordinata o`qini tashkil qilib, ―ikkita sub`yekt – bir sub`yektk yoki ―tashqik dialog, yoki– ―ichkik dialog. 9 Ikkinchisi ―tashqik ashyolar – ―ichkik ashyolar, yoki ―o`lchash sharhlarik o`qini keltirib chiqaradi. Bu o`qlar bilan tashkil qilingan kvadratlarda asosiy psixologik empirik metodlarni joylashtirsa bo`ladi. Psixologik eksperiment bu nuqtai nazardan sinaluvchi bilan bo`lgan o`zaro munosabat, uning xulq-atvori ob`yektiv ro`yxati bilan moslashadigan metoddir.Eksperimental psixologiya metodlariga murojaat qilishdan oldin ularning umum-ilmiy jihatlarini ko`rib chiqamiz. Barcha metodlar ma`lumotlar olish uchun ishlatiladi. Asosiy va qo`shimcha metodlar farqlanadi. Asosiylariga laboratoriya eksperimenti va ularning modifikasiyasi, tabiiy eksperiment kiradi. Qo`shimchalariga – kuzatish, faoliyat mahsullari tahlili, o`lchash va korryelyasion kuzatuvlar, ma`lumotlar yig`ish metodi va boshqalar kiradi. Birinchi metodda kuzatuv olib boriladi, hodisa va jarayonlar bilan faol tanishtiradi. Ikkinchi metod jarayoni esa, albatta, ob`yektga ta`sir etgan holda uni faqat ro`yxat qilish bilan chegaralanadi. Kuzatuvchi ro`yxatni to`g`ridan-to`g`ri yoki savolnoma asosida yozib boradi. Xuddi shu metod ta`sir qilish jarayonida ham qo`llanilishi mumkin. Eksperiment jarayoni to`g`ridan-to`g`ri muloqot metodi orqali o`tkaziladi. Bu ikkinchi jarayon psixologik eksperiment metodlaridir. Uchinchi jarayon ham mavjud. Eksperimentator kuzatuv jarayonida tabiiy usullarni yoki «tushunish metodi»ni to`g`ridan-to`g`ri kuzatuvchiga nisbatan qo`llaydi. Eksperiment jarayonida kuzatuvchi vazifalarni faol bajaradi. Kuzatish, so`rov davomida esa unga hech qanday vazifa berilmaydi va u o`zini erkin tutadi. Asosiy mezonlar mavjud bo`lib bu quyidagilardan iboratdir: 1. Eksperimental kuzatuv, sistematik kuzatuv yoki korrelyatsion kuzatuv.Ularning xususiyati shundaki, kuzatuvchi korrelyatsion asosiy o`tish davrlari o`rtasida aloqalarni aniqlaydi. Buning uchun u sara kuzatuvchilarni tanlab, ular bilan ish olib borish ketma-ketligini rejalashtiradi. 2. Tabiiy eksperiment va kuzatuvlar, suhbat, klinik metod, ayrim hollarni tushuntirish metodi va hokazolar. Bu metodlar inson xulq-atvori xususiyatlarini yuzaga chiqaradi, empirik umumiyliklarga xizmat qiladi. 10 3. Kvazi-eksperiment. «Oraliq» tabiiy metodlar orqali kuzatuv o`tkazish bilan qattiq nazoratli kuzatuvlar o`zgarishiga aytiladi. Kvazi-eksperiment metodi yordamida to`liq sxemani yaratish mumkin emas. Ammo bu kamchilikka qaramay kvazi-eksperimental regionlardan foydalanish imkonini beradi. O’lchov (shkala) ob’ektning ma’lum bir predmetning namoyon bo’lish darajasini aniqlashdan iborat. Bu miqdor ko’rsatkichlari va o’lchashni talab qiladigan xususiyatlar o’rtasida o’zaro bog’liqlik (nisbat) o’rnatish orqali amalga oshiriladi. Masalan, o’quvchiga o‗qish uchun baho qo‗yish orqali o’qituvchi bu qobiliyatni o’lchaydi va unga baho beradi. O’lchovning maqsadi har doim ob’ektlar, jarayonlar yoki hodisalarning xususiyatlari haqida ma’lumot olishdir. Bu o’lchanadigan ob’ekt emas, balki uning belgi yoki xususiyatlari (masalan, uzunlik, kenglik yoki balandlik, stulning og’irligi)dir. O’lchovlar natijasida olingan ma’lumotlar yordamida ob’ektni aniqroq tasvirlash mumkin. She’rni o‗qishni baholashda o’qituvchi bu jarayonni og’zaki darajada tasvirlab berishi mumkin (masalan: talaba sekin va zerikarli o’qiganida va hokazo), ammo tavsifni tinglagan kishi uning so’zlarini ushbu ma’nolar bilan bog’lamasligi mumkin. Boshqa bir kishi bir xil spektaklni boshqacha tasvirlaydi. Tabiiyki, mavjud ta’riflarni solishtirish va taqqoslash uchun ishlatish qiyin hisoblanadi.O’lchov (shkala) odatda predmetlarga beriladigan raqamlar (son) sifatida belgilanadi. Matematik nuqtai nazardan, ushbu topshiriq raqamlar va narsalarning xossalari o’rtasida muvofiqlikni o’rnatishni talab qiladi. Uslubiy nuqtai nazardan, o’lchovlar boshqa ob’ekt (qurilma) holatidagi o’zgarishlarni qayd etish asosida ob’ekt holatini ro’yxatdan o’tkazishdir. Bunday holda, ob’ektning holatini bog’laydigan funksiyani aniqlash kerak. Ob’ektlarni raqamlashtirish jarayoni ikkilamchi hisoblanadi: qurilma o’lchovidagi raqamlar qurilmaning o’qilishi uchun emas, balki ob’ekt holatining miqdoriy xususiyatlari sifatida ko’rib chiqiladi. O’lchov nazariyotchilari har doim qurilma va ob’ektning o’zaro ta’sirini tavsiflashdan ko’ra ko’rsatkichlarni talqin qilishga ko’proq e’tibor berishgan. Ideal 11 holda, sharhlash jarayoni ob’ekt va qurilma o’rtasidagi o’zaro ta’sirni aniq tasvirlashi kerak, ya’ni ob’ekt xususiyatlarining qurilmaning o’qilishiga ta’sir qilishini tasvirlash kerak.Shunday qilib, o’lchovlar (shkala) ob’ektning holatini o’zgartirishga bog’liq bo’lgan o’lchash moslamasi bilan o’zaro ta’sirini tashkil etish orqali ob’ektning xususiyatlarini yoki holatini aniqlashning empirik usuli sifatida aniqlanishi mumkin. Qurilma nafaqat tadqiqotchi uchun tashqi ob’ekt bo’lishi mumkin, masalan, o’lchagich – uzunlikni o’lchash moslamasi, balki tadqiqotchining o’zi ham (“odam hamma narsaning o’lchovidir”). Inson xatti-harakatlarini “o’lchash” bilan ham xuddi shunday: boshqa odamning xatti-harakatlarining xususiyatlari tadqiqotchi tomonidan to’g’ridan-to’g’ri baholanishi mumkin. Ushbu o’lchov kuzatishga o’xshaydi. Biroq, psixolog aql-idrok testi kabi o’lchash usulini qo’llaganida instrumental o’lchovga asoslanadi. Psixologiyada o’lchov (shkala) ikki xil jarayon sifatida tushuniladi. Psixologik o’lchov (shkala) birinchi ma’noda, tekshirilayotgan fakt ob’ektlarining parametrlari, o’xshashliklari va farqlarini baholash hisoblanadi. Ushbu baholarga asoslanib, tadqiqotchi sub’ektiv voqelikning xususiyatlarini “o’lchaydi”. Ikkinchi ma’noda psixologik o’lchash (shkala) tadqiqotchi tomonidan sub’ektning xattiharakatlarining xususiyatlarini baholashda amalga oshiriladi. Tabiiy fanlarda (S. Papovyan) quyidagi o’lchov (shkala) turlari mavjud: -Raqamli munosabatlar tizimini empirik tizimdan to’g’ridan-to’g’ri olishga Imkon beradigan fundamental empirik qonunlarga asoslangan fundamental -Derivativ, bu o’zgaruvchini boshqalarga tegishli bo’lgan belgi asosida o’lchovdir. Bu to’g’ridan-to’g’ri o’lchanadigan parametrlarga asoslangan “yashirin” o’zgaruvchilarni olishga yordam beradigan voqelikning individual parametrlari o’rtasidagi munosabatni tavsiflovchi qonunlarni yaratishni talab qiladi; Agar kuzatilayotgan xususiyatlar tizimi buni tavsiflaydi deb taxmin qilinsa, ob’ektning boshqa belgi yoki holati emas. 12 1 .2 PSIXOLOGIK O LCHOVʻ Psixologik o’lchov bevosita (instrumental) kuzatish va laboratoriya eksperimentining xususiyatlarini birlashtiradi. Bu vositalardan maksimal darajada foydalanish bilan amalga oshiriladi, bu esa xatti-harakatlarning ob’ektiv yozilishiga hissa qo’shadi. O’lchov(shkalalashtirish) jarayoni standartlashtirilgan bo’lib, eksperimental sharoitlarga o‗tkaziladi. Turli xil vazifalar, testlar, anketalar psixologik o’lchashda muhim rol o’ynaydi.Psixologiyada, o’lchash (shkalalashtirish) ob’ektidan kelib chiqib, psixologik o lchashning uchta asosiy usuli mavjud: ʻ 1)Ma’lum bir shaxsning namoyon bo’lishi, ma’lum bir ruhiy holatning mavjudligi va shaxsning ma’lum bir tipga mansubligi nuqtai nazaridan bir kishining boshqasidan qanday farq qilishini aniqlash uchun odamlar xulqatvorining xususiyatlarini o’lchash. Psixolog xulq-atvor xususiyatlarini o’lchab, odamlar o’rtasidagi o’xshashlik yoki farqlarni aniqlaydi. Psixologik o’lchov sub’ektning o’lchoviga aylanadi; 2)O’lchovdan sub’ekt uchun vazifa sifatida foydalanish, u tashqi ob’ektlarni o’lchaydi (tasniflaydi, baholaydi): boshqa odamlar, tashqi olamning stimuli yoki ob’ektlari; 3)Rag’batlantirish va odamlarni birgalikda o’lchash (birgalikda o’lchash). Tahminlarga ko’ra, “stimul” va “reaksiya” bir xil joylashtirilishi mumkin. Psixologik o’lchov sifatida faqat sub’ektlarning xatti-harakatlarini o’lchash, Sya’ni ushbu tushunchaning birinchi ma’nosidagi o’lchovlarni ko’rib chiqish ilmiy jihatdan to’g’ri. Psixologik shkalalarning asosini o’lchovlarning matematik nazariyasi tashkil etadi, bu psixologik o’lchash jarayonlari rivojlanishi bilan uzviy aloqada jadal rivojlanmoqda.Tadqiqotchi o`zini qiziqtirgan psixik hodisalarni kuzatish orqali o`rganishi yoki zarur bo`lgan holatni ataylab vujudga keltirishi mumkin. Birinchi holatda oddiy kuzatish haqida, ikkinchi holatda tajriba yoki eksperiment haqida so`z bormoqda. Eksperiment metodining asosiy farqi va afzalligi shundan iboratki, bunda tadqiqotchi o`z hoxishi bilan qandaydir psixik jarayon yoki xususiyatni yuzaga 13 kyeltirib, psixik hodisaning tashqi sharoitga bog`liqligini tekshirib ko`rishi mumkin. Eksperiment metodining ana shu afzalligi uning psixologiyada keng qo`llanilishi bilan tushuntiriladi. Empirik, ya`ni tajriba yo`li bilan qo`lga kiritilgan faktlarning asosiy ko`pchiligi psixologiyada eksperimental yo`l bilan olingandir. Biroq har qanday tadqiqot qilinadigan vazifalarga eksperimentni qo`llab bo`lmaydi. Masalan, agarda psixik jarayonlar va funksiyalar ko`proq eksperiment yo`li bilan o`rganilsa, shaxsning birmuncha sodda xususiyatlari (tempyeramyent, ko`pgina qobiliyatlari) ham shu metod yordamida o`rganiladi. Lekin xaraktyer va qobiliyatlarning murakkab turlarini eksperiment metodi bilan o`rganib bo`lmaydi. Eksperiment metodining eng asosiy afzalliklari quyidagicha: a) O`rganilayotgan hodisani bir necha marotaba va eng qulay sharoitlarda o`rganish imkoniyati bor; b) o`rganilayotgan hodisa yoki uning ayrim qismlarini tashqi ta`sirlardan himoya qilish (izolyatsiya) imkoniyati mavjud; c) jarayonning borishini nazorat qilish mumkin. d) tadqiqot natijalarini sharoitni saqlagan holda, Bir necha bor takrorlash orqali sinab ko`rish mumkin.Psixologiyada qo`llaniladigan barcha eksperimental metodlarni ikki guruhga: umumiy va maxsus turlarga bo`lish mumkin. Umumiy metodlarni psixologiyaning barcha sohalarida, maxsus metodlar esa alohida olingan sohalarda masalan, xotira psixologiyasi, tafakkur psixologiyasida qo`llaniladi. Psixologik tadqiqot oldiga quyilgan vazifaning tabiatiga ko`ra psixologik tadqiqotlarni 3 guruhga ajratish mumkin: a) Ayrim hodisalar yoki shaxslar haqida ma`lumot to`plashga xizmat qiluvchi tajribalar. Bunday tajribalarga tafakkur xususiyatlari, xotira tipini, sezgirlik b) Darajasini aniqlashga qaratilgan tadqiqotlarni misol qilish mumkin. 14 c) Alohida psixik hodisani u yoki bu omil (faktor)ning ta`siriga bog`liqligini aniqlashga xizmat qiladigan tajribalar: masalan: esda qoldirishning materialning sifatiga bog`liqligini aniqlash d) ikki hodisa o`rtasidagi funktsional aloqani aniqlashga qaratilgan tajriba, masalan, materialning hajmi bilan takrorlashlar soni o`rtasidagi funktsional aloqani o`rganish. Birinchi tipga kiradigan tajribalarni-sifat; ikkinchisini faktorli, uchinchisini-funktsional tajribalar deb atash mumkin. Psixologik tadqiqotni tashkil etar ekan, eksperimentator o`zi ta`sir etishi kerak bo`lgan tekshiriluvchi-sub`ekt, qo`zg`atuvchi, tekshiriluvchining qo`zg`atuvchiga beradigan javobi bilan munosabatda bo`ladi. Buni quyidagicha tasvirlash mumkin: Bunda – S – sub`ekt, tekshiriluvchi, H.n. – qo`zg`atuvchi, bog`lanmagan o`zgaruvchi. Z.n. – tekshiriluvchining qo`zg`atuvchi ta`siriga javobi, bog`langan o zgaruvchi.Shuningdek, tajriba davomida tekshiriluvchining shaxsiga bog`liqʼ bo`lgan shart-sharoitlar ham mavjuddur. Bu tekshiriluvchining yoshi, jinsi, umumiy salomatligi, temperamenti, hissiy holati, umumiy va maxsus qobiliyatlari, bilimi, qarashlari, qiziqishlari ko`nikma va malakalari bo`lishi mumkin. Tajribaning tashqi sharoiti-yoritilganlik, jimjitlik, harorat, ventilyatsiya va boshqalar ham ishning borishiga ma`lum tarzda ta`sir etishi mumkin. Shu bilan birga tajriba davomida ta`sir etishi mumkin bo`lgan tasodifiy ―qo`zg`atuvchilar ta`siridan ham tekshiriluvchini muhofaza qilish zarur. Masalan, qo`shimcha ovoz paydo 15 bo`lishi, begona kishining kirib kelishi tasodifan biror narsaning tushib ketishi va boshqalar. Tadqiqotchi va yordamchilarning bo`lishi ham tekshiriluvchining ruhiyatiga ta`sir etishi mumkin. Tajribaning ichki sharoiti tekshiriluvchiga bog`liq bo`lgan vaqtinchalik holatlar hisoblanadi. Ichki sharoitga dastavval tekshiriluvchining ustanovkasi ya`ni tadqiqotga psixologik tayyorgarligi kiradi. Tekshiriluvchi tajriba davomida tadqiqotchining savollariga javob berishga, qo`zg`atuvchi ta`sirini kabul qilishga oldindan tayyor turishi kerak. Bunday tayyorgarlikning vujudga kelishi eng avvalo unga beriladigan ko`rsatmalarga (instruktsiya)ga bog`liqdir. Shuning uchun ham ko`rsatma aniq, lo`nda va tushunarli qilib berilishi va barcha qatnashchilarga bir xilda izohlanishi kerak bo`ladi. Tadqiqot jarayonida tekshiriluvchi tomonidan butun imkoniyatlarini maksimal holatda safarbar etishi talab qilinadi. Masalan, diqqatning hajmini, harakatlarning maksimal tezligi va aniqligini o`rganishda bu alohida ahamiyat kasb etadi. Tekshiriluvchining butun imkoniyatini ishga solishi undagi motivlarning kuchi bilan bog`liqdir. Tajribaning ichki sharoitlaridan biri unga bog`liq bo`lgan qiziqishdir. Agar tekshiriluvchi berilgan topshiriqlarni qiziqish bilan bajarsa, natijalar avvaldan kutilgandek bo`ladi.Tekshiriluvchining kayfiyati va umumiy fiziologik holati ham tajribaning borishiga ta`sir etuvchi ichki sharoitlardan biridir. Butun tadqiqot davomida tekshiriluvchining kayfiyati yaxshi bo`lishi, fiziologik holatlarda o`zgarishlar bo`lmasligi tadqiqotchi tomonidan nazorat qilib borilishi kerak. Yuqorida ta`kidlab o`tilgan ichki va tashqi shart-sharoitlarning ta`minlanishi psixologik tajriba samaradorligini kafolatlaydi. 16 Juda ko`p psixologik tajribalarda turli apparatura va priborlardan foydalaniladi. Ba`zi tajribalarda moslashtirilgan apparaturalardan foydalanilsa, ayrimlari maxsus jihozlangan xonalarda olib boriladi. Bajaradigan vazifasiga ko`ra Bunday apparaturalarni: a) Tekshiriluvchiga ta`sir qilishi kerak bo`lgan, qo`zg`atuvchi berishga moslashtirilgan; b) Tekshiriluvchining javoblarini yozib olishga moslashtirilgan turlarga ajratish mumkin. Masalan, taxistoskop-kichik bir vaqt oraligida tekshiriluvchiga turli qo`zg`atuvchilarni ko`rsatishga, esteziometr bir vaqtning o`zida terining ikki nuqtasiga ta`sir etuvchi taktil qo`zg`atuvchi berishga, xronoskop-vaqtni aniq yozib olishga moslashgan. Psixologik tajribalarda foydalaniladigan apparatlarning afzallik tomonlarini quyidagicha baholash mumkin: 1.Yetarli darajadagi aniqlik va ishonchlilik. 2.Yetarli darajadagi mustahkam tuzilmaga ega bo`lish, turli nosozliklarning bo`lmasligi. 3.Mexanizmning ishlash jarayonida tekshiriluvchiga ta`sir etishi mumkin bo`lgan holatlarning yo`qligi; 4.Tadqiq etilayotgan hodisani avtomatik tarzda qayd etib borish imkoniyatining qulay va osonligi. Ayrim psixologik tadqiqotlarni maxsus apparaturalarsiz olib borish mumkin emas. Masalan, sezgi, idrok, hissiyotning ifodalanishi va boshqalar. Ba`zi tajribalar uchun esa apparaturalarning bo`lishi shart emas yoki ular ikkinchi darajali ahamiyatga ega. Masalan. Eksperementator savollariga og`zaki javob berish kerak bo`lsa, apparaturaga zarurat sezilmaydi. 17 Har qanday psixologik tadqiqot echilishi lozim bo`lgan muammoni shakllantirishdan boshlanadi. Muammoning to`g`ri shakllantirish uchun shu fan bilan yoki uning shu muammoga taalluqli bo`lgan bo`limi bilan yaxshi tanish bo`lishi kerak. Tadqiqot farazi- o`z oldiga qo‘ygan savollarga taxminiy javobdir. Tajriba o‘tkazish orqali qo`yilgan farazni tasdiqlash yoki inkor qilish mumkin psixologik kuzaqtish va tajriba natijalarini so`z orqali ifodalaganda subyektivlik holatlari bo`lishi muqarrar, bunday sub`ektivlik holatlari muddatidan avval xulosa chiqarishda, asoslanmagan umumlashtirishlarda namoyon bo`ladi. Sifat jihatdan o`rganilayotgan psixik hodisa va jarayonlarni tavsiflashda ular o rtasidagi farq vaʼ o`ziga xos rivojlanish xususiyatlarini to`la holda ta`riflashda qiyinchilik tug`diradi. Bunday tahlil kuzatish va tajriba natijalarida qay darajadagi xatolar bo`lishi mumkinligini aniq ko`rsatib bera olmaydi. Shuning uchun hamma vaqt mikdoriy tahlil sifat tahlil bilan birgalikda qo`llaniladi. Ana shunda subyektivlik holatlariga barham berilib, shakllantirilgan hukm va xulosalar tadqiqotchi shaxsiyatiga bog`liqlikdan xalos bo`ladi, natijalarni tekshirish imkoniyati vujudga keladi. Psixolog uchun kuzatish va tajriba natijalarini statistik metodlar yordamida aniqlashni bilish juda muhimdir. Psixologiyani matematikalashtirish – uning barcha sohalariga tarqaladi. Psixologiya yaqin kelajakda qay darajada eksperimental fan bo`lsa, shu darajada matematik fan ham bo`lib qoladi.Tadqiqot metodikasini tanlashdan avval eksperimentator nimani o`rganayotgani, olingan natija amaliy va tadqiqotchilik vazifasi talablariga mos kela olishini tasavvur qila olishi kerak bo`ladi. Birinchi navbatda bu metodning validligi, ishonchliligi va ob`ektivligini isbotlash uchun zarur bo`ladi. Metodikaning validligi deganda uning tadqiqot predmetiga adekvatligi (mosligi) tushuniladi. Miqdoriy validlik ushbu metodika natijalari bilan tashqi o`lchovlarning o`zaro aloqasini aniqlashda namoyon bo`ladi. Masalan, ta`limning muvaffakiyati – o`quvchining intellektual taraqqiyoti bilan bog`liq bo`ladi. 18 II.BOB.PSIXOLOGIK O LCHOV SHKALASI TIPLARIʻ 2.1NOMLASH SHKALASI.INTERVALLAR SHKALASI Psixologik jarayon, xususiyat, ob`ekt va hodisalarni shkalalashtirish deganda muayyan qoidalar asosida ularni sonlarga tenglashtirish tushuniladi. Bunda sonlarning o`zaro nisbati bu hodisalar o`rtasidagi nisbatni aks ettirishi kerak bo`ladi. Sonlar u yoki bu xususiyatning modeli vazifasini bajaradi. Shu yo`l bilan shkalalashtirish psixologiyani faktlarni tasvirlovchi fandan ayrim faktlarni oldindan aytish imkonini beradigan fanga aylantiradi. Tadqiqot xususiyatiga qarab turli o`lchov shkalalarining tiplarini qo`llash mumkin. Nomlash shkalasi (nominativ shkala) bir xil qiymatdagi empirik tizimni sonli tizimda aks ettirishdir. Nomlash shkalasi mazmunidan ko`rinib turibdiki, turli sinflarni ekvivalenti bilan almashtirishni bildiradi. Nomlash shkalasi tenglik qonuniga buysunadi, masalan X xususiyatiga ko`ra A ob`ekti V ob`ektiga teng bo`lsa xA q xV bo`ladi, lekin S ob`ektga nisbatan bu tenglik o`zgaradi xA q xS. Nomlash shkalasi umumiy shaklga ega bo`lib, barcha shkalalashtirish turlari u yoki bu darajada nomlash shkalasi hisoblanadi. Nomlash shkalasini tuzishda quyidagi talablarga rioya qilinadi: 1)ko`plab ob`ektlarning har bir a`zosi bir ob`ektlar sinfiga kiritilishi mumkin; 2) har bir ob`ekt bir vaqtning o`zida ikki yoki undan ortiq sinfga mansub bo`la olmaydi. Nomlash shkalasida ob`ektlarni almashtirilgan sonlar bilan hech qanday arifmetik amallar (qo`shish, ayirish, bo`lish, ko`paytirish) bajarilmaydi. Shuning uchun ob`ektlar turli harf, son, raqamlar bilan ixtiyoriy tarzda almashtirilishi mumkin, lekin ular hamma vaqt faqat bitta ob`ektni aks ettiradi Intervallar shkalasi.Agar shkala tartib shkalasining barcha xususiyatlariga ega bo`lsa va shunga qo`shimcha tarzda birliklar orasida oraliq mavjud bo`lsa, u holda bunday shkalalar Intervallar shkalasi deb yuritiladi. Intervallar shkalasining ob`ektlari hamma vaqt o`rganilayotgan xususiyatning o`sib yoki kamayib borishga 19 qarab tartibga solinganidir. Intervallar shkalasi o`lchov birliklari turlicha bo`lib, ularni aniqlash ixtiyoriy asosga ega bo`ladi. Bunday shkalalarga nisbatan arifmetik amallarni qo`llash, tenglikni aniqlash, katta yoki kichik deb taqqoslash mumkin. Bir shkalani turli belgilari o`rtasidagi intervallar va farqlar tengligini ham solishtirish mumkin. Intervallar shkalasi quyidagi postulatga bo`ysunadi: aQvqvQa yoki G`aQvG`Qsq aQG`vQsG` agar aq r va v > 0 bo`lsa, u holda a Q v > r agar aqr va v q q bo`lsa, u holda a Q v q r Q q Intervallar shkalasini loyihalashtirishda uchta ixtiyoriy operatsiya (amallar) bajariladi: a) O`lchov birligi xajmini topish; b) Nol‘ (boshlang`ich) nuqtani topish; c) nol‘ nuqtadan boshlab hisob olib boriluvchi yo`nalishni aniqlash. Intervallar shkalasiga Vekslerning standartlashgan shkalasi, Tersten va T..Gilford shkalasi misol bo`ladi. 20 2.1.Tartib shkalasi. Munosabatlar shkalasi. Tartib shkalasida simvollar xususan sonlar ob`ektlarning teng yoki teng emasligi, ekvivalent yoki ekvivalent emasligini aks ettirishi bilan birga ularning o`lchanayotgan xususiyatga nisbatan munosabatini ham tartibga soladi. Tartib shkalasidagi sonlarni tartibga solish mumkin bo`lsa ham, u absolyut emas, nisbiy xarakterga ega bo`ladi. Tartib o`rnatish bilan bog`liq o`lchov operatsiyalarida ular o`rtasidagi farqning hajmi haqida hech qanday ma`lumot mavjud emas. Munosabatlar shkalasini loyihalashtirishda avvalgi shkala xususiyatlari bilan birga hali o`rganilishi kerak bo`lgan xususiyat yo`q bo`lgan tabiiy nol nuqta bo`lishi kerak. Munosabatlar shkalasi quyidagi muhim xususiyatlarga ega; 1)Ob`ektlar sinfi o`rganilayotgan xususiyatga ko`ra bo`lingan va tartibga solingan bo`ladi; 2) ob`ektlar sinfi o`rtasidagi teng farqlar, ular belgilangan sonlar o`rtasidagi farqka teng bo`ladi; 3) ob`ektlar sinfiga tenglashtirilgan sonlar o`rganilayotgan xususiyatning ifodalanishi darajasiga proportsionaldir. Eksperimental tadqiqot natijalarini ma`lum bir statistik metodlar orqali tavsiflanishi mumkin. Har bir holatda qaysi statistik metoddan foydalanish qo`llaniladigan o`lchov shkalasi tipiga bog`liq bo`ladi. Tasavvur qiling: juda ko`p tekshiriluvchilarga 20 ta vazifani yechish topshirilgan. Natijalar ―yechdik, ―yechmadik tarzida ajratiladi. Tekshiriluvchidan faqat ayrimlarigina 20 ta vazifaning hammasini yechishsa, ayrimlari esa 1 ta ham yecha olmaydilar. Natijalarni tahlil qilish avvalo 1 ta vazifa echganlarni, keyin 2 ta, so`ngra 3 ta va hokazo ajratishdan boshlanadi. Vazifani to`g`ri echgan kishilar sonini bildiruvchi hajm chastota deb ataladi va f bilan belgilanadi. Olingan chastotalar yig`indisi dastlabki natijalarni taqsimlanishini tashkil etadi. (bizning misolimizda vazifani to`g`ri echgan kishilar soni). Eksperimental tadqiqotlarda tanlanma tushunchasi ham qo`llaniladi. Tanlanma eksperimentda qayd etilgan o`zgaruvchilar hajmini bildirib, N bilan belgilanadi. Agar 10 kishiga 15 tadan topshiriq berilgan bo`lsa, u holda Nq10 x 15 q 150 bo`ladi. Quyidagi misol bilan tanishib chiqaylik. Bir xil yoshda 21 bo`lgan 1000 ta o smirlar (500 ta o`g`il bolalar, 500 ta qiz bolalar) bilan qaysiʻ janrdagi adabiy asarlarni sevib o`qishlarini aniqlash maqsadida so`rovnoma o`tkazilgan. Ular faqat bittadan janrni tanlashi kerak. Natijalar quyidagicha hisoblanadi va jadval saklida ifodalanadi. O`smirlar tomonidan asar janrini tanlash chastotasi (f). Asar janri O'g'il bolalar Qizlar Barcha tanlanmalar A 104 59 163 B 37 50 87 V 87 179 266 G 19 27 46 D 41 3 44 E 8 29 37 J 20 11 31 Z 145 82 227 I 12 16 28 K 27 44 71 f 500 500 1000 Tanlash chastotasining % da ifodalanishi. Asar janri O'g'il bolalar Qizlar Barcha tanlanma Absoly ut % absolyut % absolyut % A 104 20,8 59 11,8 163 16,3 B 37 7,4 50 10,0 87 8,7 V 87 17,4 179 35,0 266 26,6 G 19 3,8 27 5,4 46 4,6 D 41 8,2 3 0,6 44 4,4 E 8 1,6 29 5,8 37 3,7 J 20 4,0 11 2,2 31 3,1 Z 145 29,0 82 16,4 222 22,2 I 12 2,4 16 3,2 28 2,8 K 27 5,4 44 8,8 71 7,1 F 500 100,0 500 100,0 1000 100,1 22 Psixologik tadqiqot natijalarini tahlil qilishda ko'pincha o'rtacha arifmetik qiymat (M) va mediana (Me) dan foydalaniladi. Dastlabki natijalar uncha ko'p bo'lmaganda guruhlashtirish talab etilmasa, ularning o'rtacha arifmetik qiymati quyidagicha aniqlanadi: dastlabki qiymat (x) lar yig'indisi dastlabki berilganlar (N) yig'indisiga bo'linadi. V X M = ^ N A/r - , , 57 + 52 +141 +168 + 222 + 224 + 324 +132 +136 + 24 1480 Misol uchun: ---------------------------------------------------------------- = ------- = 29,60 50 50 M q 29,60. Markaziy an'analar o'lchovining ikkinchi o'lchovi mediana deb atalib, u o'lchov shkalasining shunday nuqtasi, undan yuqorida ham, pastda ham kuzatishlarning teng yarmi joylashgan bo'ladi. Bundan ko'rinib turibdiki, mediana o'lchov shkalasidagi nuqta, u alohida o'lchov ham, kuzatish ham emas. YUqoridagi jadvalga asosan medianani hisoblab topamiz: 1. Berilganlar ichidan kuzatishlarning yarmini topamiz N 50 : 2 q 25. 2. Guruhlashtirishning eng minimal sinfidan boshlab chastotalar yig'indisini hisoblaymiz. Bu hisob bizda o'rtacha arifmetik qiymat joylashgan guruhgacha amalga oshiriladi. 2Q8Q6Q12q28. Bundan ko'rinib turibdiki, mediana 4-guruhga joylashgan, uning chegarasi 24,5-29,5. 3. Medianani topish uchun u mavjud bo'lgan sinfgacha kuzatishlar sonini aniqlaymiz. Oldingi uchta guruhdagi chastota 16 ga teng. YA'ni mediana mavjud sinfdan ungacha yana 9 kerak (25-16q9). 4. Mediananing aniq joyini topish uchun uning shkaladagi oraliq (interval) qismini hisoblaymiz. Agar bunda 12 ta kuzatish bo'lsa, u holda 9G'12x5q3,75. 5. Olingan natijani mediana joylashgan guruhlashtirilgan sinfning eng kichik chegarasiga qo'shamiz. 24,5Q3,75q28,25 Me q 28,25. Medianani topish uchun quyidagi formula ham mavjud: u y I NFe . M e = l + - -------- i Fv- guruhlashtirilgan sinfning quyi aniq chegarasi. l - pastdagi sinflar chastotasi yig'indisi. 23 fr - mediana joylashgan sinfdagi chastotalar yig'indisi. N - kuzatishlar soni. i - guruhlashtirilgan sinflar kengligi. Ko'rinib turibdiki, mediana o'rtacha arifmetik qiymatga teng emas. 29,60^28,25. Natijalarning o'zgaruvchanligini topish, uning o'rtacha arifmetik qiymatdan qanday darajada taqsimlanganligini bilish uchun, interval va munosabat shkalalari uchun o'rtacha kvadratik chetlanish (s)dan foydalaniladi. Guruhlashtirilmagan ma'lumotlar uchun standart chetlashish «S» hisoblanadi. Ko'pincha amaliyotda standart chetlashish (S) - o'rtacha kvadratik chetlashish (s) ning sinonimi sifatida qo'llaniladi. Uni quyidagicha topamiz: 1. O'rtacha arifmetik qiymat M ni topamiz. 2. Har bir o'lchash natijasining (x) o'rtacha arifmetik qiymatdan qanday chetlashganini, (x)ni topamiz x q X-M. 3. Olingan natijani kvadratga ko'taramiz: x 4. Barcha natijalarning yig'indisini topamiz E x 2 . 5. Chetlanishlar kvadratlari yig'indisini umumiy kuzatishlar soniga bo'linadi va dispersiya hosil qilinadi. N 6. Dispersiyadan kvadrat ildiz chiqarib, standart chetlashish yoki o'rtacha kvadratik chetlanishni topamiz. S = 4 D yoki S = 4D Guruhlashtirilgan ma'lumotlar uchun dispersiya quyidagicha aniqlandi: N bu erda f - guruhlashtirilgan sinflar chastotasi. X i - guruhlashtirilgan sinf markazi. M-o'rtacha arifmetik qiymat, N-kuzatish soni. Korrelyatsiya koeffitsienti ikkita o'zgaruvchi o'rtasida o'zaro bog'liqlik va uning qay darajada yaqinligini aniqlash kerak bo'lganda foydalaniladi. Korrelyatsiya koeffitsienti Q1 va-1 oralig'ida bo'lib, u taqqoslanayotgan ikkita o'zgaruvchi o'rtasidagi o'zaro aloqani aks ettiradi. Agar natija 0 bo'lsa, o'zaro aloqa mavjud bo'lmaydi. Korrelyatsiya koeffitsienti birga yaqin bo'lsa bu aloqaning qalinligidan dalolat beradi. 24 2 bu erda N - solishtirilayotgan juft ikkita o'zgaruvchi qiymat soni, d - ushbu qiymatlar o'rtasidagi farqlar (rang) tartib raqami kvadrati. Tartib shkalasi bo'yicha solishtirilganda CH.Spirman bo'yicha (p) interval qiymati uchun K. Pirson (r) bo'yicha korrelyatsiya koeffitsienti hisoblandi. Masalan: X va U so'rovnomalari bo'yicha 15 ta tekshiriluvchidan savollarga “ha” yoki “yo'q” degan javoblar olingan. (Nq15). Natijalar X va U so'rovnomalariga “ha” deb bergan javoblarining yig'indisiga qarab ajratilgan. Har ikki so'rovnoma natijalari o'rtasidagi o'zaro aloqani aniqlash maqsadida korrellyatsiya koeffitsienti hisoblanadi: Spirmanning tartib korrellyatsiya koeffitsienti (r) quyidagi formula bilan hisoblanadi. Bu hisobni amalga oshirish uchun birlamchi n atijalarni jadvalga joylashtirish kerak. 1-ustunga tekshiriluvchining tartib raqami, 2-3 ustunlarga x va u metodikalar bo'yicha to'plangan ballar, 4- ustunga R x - x so'rovnomasi bo'yicha to'plangan ballariga ko'ra ranjirovka amalga oshiriladi. eng ko'p ball to'plagan 1- rang, undan keyingisi - 2, va hokazo. Agar ikkita tekshiriluvchining bali teng bo'lsa, u holda har ikkisini nomerining o'rtachasi yoziladi, ya'ni 12,13-rang o'rniga 12,5 deb olinadi. 5- ustunga R u - shunday tartibda yoziladi. 6- ustunga x va u lar ranjirovkasi orasidagi farq - dqR x -R u joylashtirib chiqiladi. 7- ustunga - d - x va u juftlari ranglari - ayirmasining kvadrati yoziladi. Natijalarning yig'indisi E d oxirgi qatorga yozib qo'yiladi. CH.Spirman bo'yicha korrellyatsiya koeffitsientini hisoblash uchun birlamchi natijalar jadvali: 25 shunday qilib, har ikki so'rovnoma orqali olingan ma'lumotlar bir-biri bilan bog'liq, lekin ular aynan bir xil emas, ya'ni o'xshash bo'lmagan alohida shaxs xususiyatlarini o'rganishga xizmat qiladi. K.Pirson formulasi bo'yicha korrellyatsiya koeffitsienti quyidagicha aniqlanadi: Ex - y r = ---------- — * NS x S y bu erda x -X birlamchi natijaning M x o'rtacha qiymatdan chetlashish xajmi, u- U-M u o'rtacha arifmetik qiymatdan chetlashish, Exu -x va u chetlashishlarining algebraik yig'indisi, N-taqqoslanayotgan dastlabki natijalar juftliklari tanlanma xajmi, S x _ x natijalar uchun o'rtacha kvadratik chetlanish, $y _ y natijalar uchun o'rtacha kvadratik chetlanish. Misol, x o'zgaruvchi - tizza refleksini “bo'shashtiring — degan buyrnkdan keyingi santimetrdagi o'lchovli natijalari, U-o'zgaruvchi - mushaklarni «buking» degan ko'rsatmadan keyingi natijalar. Bunda tizza reflekslari o'zaro bog'liqlikka ega emas, degan farazni isbotlash kerak. Pirson bo'yicha korrellyatsiya koeffitsienti (r) ni hisoblash: № X U Rx Ru d d 2 1 47 75 11.0 8.0 3.0 9.00 2 71 79 4.0 6.0 -2.0 4.00 3 52 85 9.0 5.0 4.0 16.00 4 48 50 10.0 14.0 -4.0 16.00 5 35 49 14.5 15.0 -0.5 0.25 6 35 59 14.5 12.0 2.5 6.25 7 41 75 12.5 8.0 4.5 20.25 8 82 91 1.0 3.0 -2.0 4.00 9 72 102 3.0 1.0 2.0 4.00 10 56 87 7.0 4.0 3.0 9.00 11 59 70 6.0 19.0 -4.0 16.00 12 73 92 2.0 2.0 0.0 0.00 13 60 54 5.0 13.0 -8.0 64.00 14 55 75 8.0 8.0 0.0 0.00 15 41 68 12.5 11.0 1.5 2.25 p = 1 _ 6E d 72 2 E d 2 q 171,00 N ( N 2 _ 1) = 1 _ 6-171 15(15 2 _ 1) = 1 _ I 026 = 1 _ o,305 = 0,695 3360 26 shunday qilib: Ex - y 102.0 102.0 r = -------- — = ------------------ = ---------- = 0,76 ^ NS x dy 10 - 3.53 - 3.79 133.78 bu hisobni bosqichma-bosqich quyidagicha amalga oshiriladi: 1. TV / г Ex M x = -------- x N va My = Ey N bizning misolimizda M x q 7,5. Mu q 8,0. 2. x va u ni topish uchun X va U dan M x va M u ni ayriladi. Masalan. 10-7,5q Q2,5 yoki 7-8 q -1 (4 va 5 ustun) 3. x va u ni kvadratga ko'tarib 5 va 6 ustunga yoziladi. 4. 8 X va 8 u o'rtacha kvadratik chetlanishni formula bo'yicha hisoblanadi. S = 4 o =EX! D = 12450 = 12.45 x N 10 8 = V12.45 = 3.53 8 = 3,79 x у ? 5. x - y - har bir chetlanishning ko'paytmasi hisoblab, 8 - ustunga yoziladi. 6. Pirson formulasi bo'yicha natijalar hisoblanadi. r xu q 0,76. Bunda tizza reflekslari bir-biri bilan bog'langan degan, xulosaga kelish mumkin. № X U x u x 2 u 2 xu 1 10 7 Q2,5 -1 6,25 1 -2,5 2 8 9 Q0,5 Q1 0,5 1 Q0,5 3 6 11 Q1,5 Q3 2,25 9 -4,5 4 6 3 -1,5 -5 2,25 25 Q7,5 5 13 11 Q5,5 Q3 30,25 9 Q16,5 6 5 7 -1,5 -1 6,25 1 Q2,5 7 12 14 Q4,5 Q6 20,25 36 Q27,0 8 10 11 Q2,5 Q3 6,25 9 Q7,5 9 3 6 -4,5 -2 0,5 4 Q9,0 10 2 1 -5,5 -7 30,25 49 Q38,5 E: 75 80 0,0 0,0 124,50 144 102,0 M: 7,5 8,0 27 Xulosa Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkin : Eksperiment jarayoni to`g`ridan-to`g`ri muloqot metodi orqali o`tkaziladi. Bu ikkinchi jarayon psixologik eksperiment metodlaridir. Uchinchi jarayon ham mavjud. Eksperimentator kuzatuv jarayonida tabiiy usullarni yoki «tushunish metodi»ni to`g`ridan-to`g`ri kuzatuvchiga nisbatan qo`llaydi. Eksperiment jarayonida kuzatuvchi vazifalarni faol bajaradi. Kuzatish, so`rov davomida esa unga hech qanday vazifa berilmaydi va u o`zini erkin tutadi. Asosiy mezonlar mavjud bo`lib bu quyidagilardan iboratdir: 1. Eksperimental kuzatuv, sistematik kuzatuv yoki korrelyatsion kuzatuv.Ularning xususiyati shundaki, kuzatuvchi korrelyatsion asosiy o`tish davrlari o`rtasida aloqalarni aniqlaydi. Buning uchun u sara kuzatuvchilarni tanlab, ular bilan ish olib borish ketma-ketligini rejalashtiradi. 2. Tabiiy eksperiment va kuzatuvlar, suhbat, klinik metod, ayrim hollarni tushuntirish metodi va hokazolar. Bu metodlar inson xulq-atvori xususiyatlarini yuzaga chiqaradi, empirik umumiyliklarga xizmat qiladi. 3. Kvazi-eksperiment. «Oraliq» tabiiy metodlar orqali kuzatuv o`tkazish bilan qattiq nazoratli kuzatuvlar o`zgarishiga aytiladi. Kvazi-eksperiment metodi yordamida to`liq sxemani yaratish mumkin emas. Ammo bu kamchilikka qaramay kvazi-eksperimental regionlardan foydalanish imkonini beradi. Eksperiment metodining eng asosiy afzalliklari quyidagicha: e) O`rganilayotgan hodisani bir necha marotaba va eng qulay sharoitlarda o`rganish imkoniyati bor; f) o`rganilayotgan hodisa yoki uning ayrim qismlarini tashqi ta`sirlardan himoya qilish (izolyatsiya) imkoniyati mavjud; g) jarayonning borishini nazorat qilish mumkin. h) tadqiqot natijalarini sharoitni saqlagan holda, 28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1 Sh . M . Mirziyoyev “ Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta ’ minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi ” 2016- yil 2 Sh.M. Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo'lishi kerak” 2017-yil 3 A.V. Petrovskiy Umumiy psixologiya. T. 1992 yil. 4 N.P. Anikeyeva Jamoada ruhiy muhit. T. 5 E.G. G'oziyev Psixologiya. T. 6 E . G . G ' oziyev Oliy maktab psixologiyasi . T. 7 L.P. Xoxlova Talabalar uchun psixodogiyadan topshiriqlar. T 8 E . G . G ' oziyev Tafakkur psixologiyasi . T. 9 E.G.G'oziyev, M. Mamatov Talabalar psixologiyasi. T. 10 E . G . G ' oziyev . B . E . O ' tanov Hamkorlik psixologiyasi . Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti Psixologiya va ijtimoiy-siyosiy fanlar fakulteti 29 Psixologiya yo’nalishi 2 kurs 202 guruh talabasi Abdushuxratova Umida Anvar qizi ning Ekspremental psixologiya fanidan «Psixologik o’lchov» mavzusidagi kurs ishiga T A Q R I Z ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ __________________________________________ Ilmiy rahbar: ________________________ _______________________ 30

PSIXOLOGIK O LCHOV ʻ MUNDARIJA KIRISH................................................................................................................3 I BOB. PSIXOLOGIK O LCHOV HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA.…5 ʻ 1.1. Psixologik o lchov metodlari.................................................. ........….…….5 ʻ 1.2 Psixologik o lchov ........................................................................................14 ʻ II BOB.PSIXOLOGIK O LCHOV SHKALASI TIPLARI............................20 ʻ 2.1.Nomlash shkalasi.Intervallar shkalasi............................................................20 2.2. Tartib shkalasi.Munosabatlar shkalasi...................................... . ...…...… ..22 XULOSA...................................................................................................... . ...... 29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI................................. . .... 30 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Ilm-fan va texnologiyalarning jadal rivojlanishi, global dunyoda raqobatning ortishi sharoitida har bir davlat va jamiyatning bu jarayonda raqobatbardoshligi yoshlarning intellektual rivoji hamda ularning iste’dodi va qobiliyatlarini to‘liq amalga oshirishga e’tibor berishga bog‘liq bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Sh.M.Mirziyoyev o‘zining nutqida “Biz yoshlarga doir davlat siyosatini hech og‘ishmasdan, qat’iyat bilan davom ettiramiz. Nafaqat davom ettiramiz, balki bu siyosatni eng ustuvor vazifamiz sifatida bugun zamon talab qilayotgan yuksak darajaga ko‘taramiz. Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo‘lib, dunyo miqyosida o‘z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi, baxtli bo‘lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz 1 ”, deb ta’kidlagan edi. Psixogeometriya AQShda tizim bo’lib shakllandi va uning yaratuvchisi Susan Dellinger edi. Psixo-geometrik test inson shaxsiyatining tipologiyasini darhol aniqlash imkonini beradi, shaxsiy fazilatlarini tavsiflaydi va standart holatlarda insonning xatti-harakatlarini ssenariy qiladi. Kurs ishining obyekti: Psixogeometrik test yordamida xarakter xususiyatlarini o rganish ʻ 1 Sh.Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - Toshkent: O’zbekiston, 2016. - B. 14. 2

Kurs ishining predmeti: Mavzuga oid ilmiy-nazariy manbalar , darslik va o’quv qo’llanmalar hamda ilmiy maqolalarni tahliliy o’rganish Kurs ishining maqsad i: Psixogeometrik test yordamida xarakter xususiyatlarini batafsil o’rganish Kurs ishining vazifalari: Psixologik o lchov metodlariʻ Psixologik o lchov ʻ Nomlash shkalasi.Intervallar shkalasi Tartib shkalasi.Munosabatlar shkalasi Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, 2ta bob (4ta paragraf), xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. ʻ 3

I.BOB.PSIXOLOGIK O LCHOV HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHAʻ 1.1PSIXOLOGIK O‘LCHOV METODLARI. Bizga ma’lumki eksperimental psixologik tadqiqotlar, tajribalar, laboratoriyalar ta’lim va tarbiya sohalarida, ayniqsa, shaxsga xos bo’lgan kognitiv jarayonlarni, hissiy emotsional holatlarni hamda individual-psixologik xususiyatlarni o’rganish, ularni tadqiq qilish jarayonida muhim ahamiyatga ega. Zero, talaba barcha olingan nazariy bilimlarni eksperimental tadqiq qilish yo’li bilan chuqurroq o’zlashtirish hamda amaliyotga joriy qilish orqali o’z bilim, ko’nikma va malakalarini yanada boyitishi mumkin. Metodologiya – uslibiyot deb ilmiy tadqiqot tamoyillari tizimiga aytiladi. Aynan, metodologiya to‘plangan faktlar bilimning real va ishonchli asosiga qay darajada xizmat qilishi mumkinligini aniqlaydi. Mazmuni bilan bog‘liq bo‘lmay, balki bilimlarni tashkil etish borasidagi jar Rasmiy nuqtai nazardan, metodologiya real hayot haqidagi bilimlarni tashkil etish borasidagi jarayonlar bilan ish ko‘radi. Shuning uchun «metodologiya» termini, odatda, tadqiq etilgan protsedura, texnika, usullar majmuini va ma‘lumotlar to‘plash, ularni qayta ishlashni anglatadi.Metodologiyani mohiyatan tushunish tadqiqot predmeti doirasidagi evristik (ya‘ni, izlanayotgan) funksiyani amalga oshirish asoslanadi. Har qanday nazariy bilimlar tizimi nafaqat predmet doirasidagi tasvirlash va tushuntirish mazmuniga ega bo‘ladi, balki, bir vaqtning o‘zida yangi bilimlar izlanishida qurol hisoblanadi. QPredmet doirasidagi ob‘yektiv hayotni aks ettiruvchi nazariya qanchalik tamoyil va qonunlarni shakllantirsa u shunchalik voqye‘likning o‘rganilmagan qirralariga kirish usullarini ko‘rsatadi. Gegelning ta‘kidlashicha: - “Har qanday fan amaliy mantiqdir”. 4

Psixologiyada empirik metodlarni qo`llash muammosi ko`rib chiqilayotganda ularni psixologik metodlar tizimidagi o`rnini aniqlashdan boshlash kerak. Empirik netodlarni qo`llashning beshta darajasini ajratish mumkin. 1.Metodika darajasi. 2.Metodik qo`llanma darajasi. 3.Metod darajasi. 4.Tekshirishni tashkil qilish darajasi. 5.Metodologik yondashish darajasi. To`g`ri, «metod» atamasini turli darajada ishlatsa bo`ladi, masalan psixofizikada – o`rtacha xatolar metodi, chegara metodi bor: psixodiagnostikada – proyektiv metod (ikkinchi daraja); psixosemantikada semantik differensial metod va repertuar kataklar metodi haqida gapiriladi (birinchi daraja); yosh davrlari psixologiyasida psixogenetik metod to`g`risida bahs yuritiladi va uning turlichaligi - Egizaklar metodida (to`rtinchi daraja) ko`rsatilgan psixologik tadqiqotda qo`llaniladigan usullarning darajali bo`lishini G.D.Pir`ov taklif etgan. U metodlarni quyidagi guruhlarga bo`lgan: 1)Xususiy metod (kuzatuv, eksperiment, modellashtirish); 2)Metodik qo`llanma; 3)Metodik yondashuv. S. L. Rubinshtyeyn ―Umumiy psixologiya asoslarikda eng asosiy psixologik metodlar sifatida kuzatuv va eksperimentni ajratib ko`rsatdi. Kuzatuv ―tashqik va―ichkikga bo`lingan, eksperiment – laboratoriya ishi, tabiiy va psixologikpedagogik, qo`shimcha metod uning asosiy modifikasiyasida fiziologik eksperiment. Bundan tashqari, faoliyat mahsulini o`rganishda suhbat va anketa usullarini ajratib o`tdi. Tabiiyki, vaqt bu tasnifning qirralarini ta`kidladi. Shunday 5

O'xshashlar

SHAXSNING IJTIMOIY-PSIXOLOGIK MEXANIZMLARINI ANIQLASHDA PSIXOLOGIK METODIKALAR TAHLILI
Faoliyatni psixologik talqini
Shaxsning individual psixologik xususiyatlari.
O’smirlik davrining psixologik xususiyatlari
Psixologik tadqiqotlarda o’lchov usullarining qullanilishi.