logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. SHAXSNING IJTIMOIY-PSIXOLOGIK MEXANIZMLARINI ANIQLASHDA PSIXOLOGIK METODIKALAR TAHLILI

SHAXSNING IJTIMOIY-PSIXOLOGIK MEXANIZMLARINI ANIQLASHDA PSIXOLOGIK METODIKALAR TAHLILI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

196.515625 KB
Ko'chirib olish
SHAXSNING IJTIMOIY-PSIXOLOGIK MEXANIZMLARINI ANIQLASHDA PSIXOLOGIK METODIKALAR TAHLILI MUNDARIJA: KIRISH .. ..................................................................................................................3 I.BOB Xorijiy testlarning mahalliylashtirishning metodologik asoslari ....... 9 1.1 Testlashtirish moslashtirish psixologik muommo sifatida.............................. ................................................................ ............. .... 9 1.2 Xorijiy testlarni moslashtirishning nazariy va amaliy masalalari................... ......................................................................... ........... ... 22 1.3. V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiylarning “psixologik testi” so’rovnomasining moslashtirish zarurati............................................................ 29 Bob bo’yicha xulosa............................................................................................ 33 II.BOB V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiylarning “psixologik testi” so’rovnomasining moslashtirishni emperik natijalari . .................................. 34 2 .1 So’rovnomani mahalliy muhitga mos varyantini shakllantirish............ ................................................................ ...................... 34 2 .2 So’rovnomani moslashtirilgan varyanti bo’yicha psixologik mezonlarni tekshirish. ...................................................................................................... . 48 2 .3 So’rovnomani moslashtirilgan shaklini amaliyotga qo’llash bo’yicha ko’rsatmalar. .................................................................................................. . 55 Bob bo’yicha xulosa....................................................................................... 58 Umumiy x ulosalar ......................................................................................... 59 Foydalangan adabiyotlar ro’yxati ...................................................................... 61 1 Kirish Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi : Mamlakatimizda so’ngi yillarda amalga oshirilayotgan yangilanish, rivojlanishning yangi bosqichida davom etmoqda desak yanglishmagan bo’lamiz. Har bir sohadi yangilanayotgan O’zbekistonda ilm-fan sohasining barcha yo’nalishlarida yangiliklar, bir qator yutuqlarga erishilmoqda. Xususan ilm-fanni rivojlantirish, ta’lim sohasini isloh etish, ilmiy va innovatsion faoliyatni har tomonlama qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan keng ko‘lamli islohotlar yangi bosqichga olib chiqildi. Yosh avlodni dunyoqarashi keng, intiluvchan, yuksak marralarni zabt etadigan va ilg’or fikrlaydigan, yetuk shaxlar qilib tarbiyalash davlat siyosati darajasida alohida e’tibor qaratilmoqda. O’zbekistonda ta’lim tizimini tubdan isloh qilish, o’qitish sifati va mazmunini yangi bosqichga ko’tarish, malakali kadrlar tayyorlashning zamonaviy mexanizmini yaratish, o’quv dasturlari va adabiyotlarini yangilashga qaratilgan islohotlar bosqichma-bosqich, tizimli ravishda amalga oshirilmoqda. Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning “…Bizning vazifamiz - to‘plangan tajriba va ilg‘or xalqaro amaliyotga suyangan holda, o‘zimizning taraqqiyot va yangilanish modelimizni qat’iy amalga oshirishdan iborat. SHu borada yaqin va o‘rta muddatga belgilangan marralarga erishish uchun qat’iyat bilan harakat qilishimiz zarur…” [4, 20] degan fikrlari xususan psixodiognostika sohasida ham rivojlanish bosqichiga o’tishni talab etadi. Rivojlanayotgan boshqa fanlar qatorida psixologiya fani alohida fan sifatida jamiyat va davlat taraqqiyoti uchun o‘z hissasini qo‘shib kelmoqda. Yosh avlodga ta’lim tarbiya berish masalasi, kasb tanlash masalasi, insonning ijtimoiy muhitga moslashish masalasi, boshqaruvda shaxs imkoniyatlari, inson intellekti va uning psixologik o‘ziga xosliklari, xulq- atvor o‘zgarishlari va uni bartaraf etishning psixologik chora-tadbirlari kabi masalalar bugun psixologiya fanining amaliy ahamiyatini yanada oshirmoqda. Shu qatorda psixodiognostik tadqiqotlarni tashkil etishda xorij tajribasini o’rganish, xorij testlaridan keng foydalanishga katta e’htiyoj oshib bormoqda. Shu bilan birga zamonaviy psixodiagnostika shaxsning individual-psixologik xususiyatlarini aniqlashda standartlashtirilgan xorij testlardan foydalanishni talab etadi. 2 Bizningcha, har qanday xorij testlari standart normalarga javob beradigan bo’lishi hamda, mahalliy muhit talablari darajasida ishlab chiqilgan bo‘lishi lozimdir. Bu borada yurtimizda ba’zi tadqiqotlar amalga oshirilgan bo‘lsada, hali –hanuz ushbu masalalarning amaliy yechimlari ko‘proq e’tibordan chetda qolmoqda. Shunday ekan, psixodiagnostika fanida hozirgi kungacha amalda bo‘lgan shaxs so‘rovnomalari va testlarini mahalliy muhitga moslashtirish, so‘rovnomalarni qo‘llash holatlari mezonlarini yanada ilmiy tekshirish, mahalliy muhit va xorij shart-sharoitlarini solishtirish, so‘rovnomalarda aks etgan psixodiagnostik o‘ziga xosliklarni aniqlashtirish kabi masalalar o‘rganilish jihatdan o‘ta dolzarb hisoblanadi. Mazkur muammoni o‘rganish uchun bizda zaruriy ilmiy amaly asos mavjud. O’zbek psixologiyasi sohasida foydalanilayotgan a ksariyati testlar horij olimlari tomonidan yaratilgan. Ularni bir muhitdan boshqa muhitiga moslashtirish, standartlash esa psixologiya fani rivojiga samarali ulush hisoblanadi. Aynan bugungi kunda p sixologiya sohasining dolzarb muammolardan biri ham, test so’rovnomalarini standartlashtirish masalasi hisoblanadi. Xorij psixologiyasi amaliyotda sinovdan o’tgan va psixometrik mezonlari bo’yicha yuqori ishonchlilik, validlik ko’rsatkichga ega bo’lgan so’rovnomalarning mahalliy muhitga moslashtirish masalasi bir necha bosqichli bo’lib mutaxasislardan yetarlicha malaka talab etadi. Bunda psixologdan testlarning tabiiyati, turlari, o’ziga xos o’lchov usullari haqidagi nafaqat psixologik, shuningdek matematik, statistik bilimlar ham talab etiladi. Sababi, ishlab chiqilayotgan testlarni ko’p qismi o’z muhiti psixologik holatidan kelib chiqib yaratilib, testlarni yangi muhit uchun yangi psixometrik o’lchovlar ishlab chiqishni talab etadi. Shaxs psixodiagnostikasi metodikalarining mahalliy muhitga moslashtirish mezonlarini aniqlash alohida tadqiqot muammosi sanaladi. So’rovnomalari moslashtirishda mutaxassislar jahon psixologiyasida ko’p yillardan buyon foydalanib kelinayotgan, psixometrik talablarga ega, hamda o’zbek psixologiya sohasida ehtiyojga ega so’rovnomalardan foydalanish talab etiladi. Jahon psixologiyasida shaxsga tashxiz qo’yishda aynishu talablarga ega 3 so’rovnomalardan keng foydalaniladi. Ulardan MMPI, MMPI-2, Kettell 16F, 13F, Ayzenk EPQ, NEO-PI-R, va boshqalar [27,132]. Mazkur tadqiqot ishimizni shaxsni o’rganishda metodikalardan biri V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiylarning “psixologik testi” so’rovnomasining moslashtirish yuzasidan bu metodikani imkoniyatlari, qulayliklari, o’ziga xos jihatlarini ochib berishga qaratdi. Shu bilan birga bu shaxs borasidagi bilimlarni o’rganishga hamda maqsadli tizimlashtirishga olib keladi. Bu esa tanlagan mavzuimizning hozirgi kun uchun naqadar dolzarb ekanligini ko’rsatib beradi. Magistrlik dissertatsiyasining yakuniy bosqichida V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiylarning “Psixodiagnostik testi”ning o’zbek mahalliy muhitida qo’llaniladigan shakli amaliyotga taqdim qilinadi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi . Mamlakatimizda xorij olimlari testlarini o’zbek muhitiga moslashtirish va qo’llashda ko’plab ishlar amalga oshirildi, khususiyatlarini O.F.Foziev, “Shaxs fioiylik xususiyatlarini o’rganish” so’rovnomasi, B.R.Qodirov “Iqtidorli bolalarning birlamchi tanlovi metodikalari”. Shuningdek professorlar Z.T.Nishonova, R.I.Sunnatova, N.S.Safaev, K.B.Qodirov, A.I.Rasulov va boshqa ko’plab tadqiqotchilar o’z tadqiqotlarida Kettelning 16 omilli shaxsni o’rganish testlari, G.Yu.Ayzenkning intellektual testlari, D.Veksler testlari, MMPI, FPI, Raven testi, «Tematik appersepsiya» testi TAT, Lyusher, Liri testlari, Rorshaxning «Siyoh dog’lari» testlaridan keng foydalanishgan. [10,11,12,23,24,26]. Xorijda testlarni moslashtirish va psixometrik o’lchovlar masalasida Rossiya psixologiyasi olimlari M.K. Akimova, A. Anastazi , N.A. Baturin, L.F. Burlachuk, K.M. Gurevich, A.N. Gusev, V.N. Drujinin, P. Klayn, A.N. Mayorov, N.N. Melnikova, I.N. Noss, L.N. Sobchik, A.G. Shmelev va F. B.Berezin, L. N.Sobchik, I. N Gilyasheva. [66] AQSh olimlarining shaxs tiplari va shaxs qirralari diognostika qilovchi metodikalarni moslashtirish masalasida K.A. Abulxanova- Slavskaya, G. Ayzenk, B.G. Ananev, S.B. Bratus, K. Briggs-Mayers, V.I. Garbuzov, V. Vundt, L.S. Vыgotskiy, P.B. Gannushkin, Ye.P. Ilin,R. Kettell, A.F. Lazurskiy, K. Leongard, A.N. Leontev, Ye.A. Lichko, I. Mayers,G. Ollport, I.P. 4 Pavlov, K. Pirson, S.L. Rubinshteyn, V.M. Rusalov, V.A. Tolochek, L.N. Sobchik, A.G. Shmelev, K.G. Yung, J. Costa, T. Leary, R. McCrae va boshqalar, qobiliyatlar va intelektual rivojlanish darajasini diognostika qiluvchi testlarni moslashtirish D. B.Bogoyavlenskaya, L. A.Venger, Ya. A. Ponomarev tadqiqodlar olib borganlar. Ijtimoiy moslashish aniqlovchi testlarni Gorbov F. D., Obozov N. N., motivatsiyani diognostika testlari Yu. M.Orlov, xarakter hususiyati testi A. E.Lichko, shaxs o’z-o’zini anglaganlik darajasini testi Stolin V. V., jamoadagi ijtimoiy-psixologik monosabatni diognostika qiluvchi testlar A.V. Petrovskiy tomonidan psixodiognostik testlar rus muhitiga mufofaqiyatli moslashtirilgan [44, 52-54;43,85] . Tadqiqotning maqsadi: V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiylarning “Psixodiagnostik testi”ni o’zbek mahalliy sharoitiga moslashtirish va uning amaliyotga qo’llash bo’yicha uslubiy ko’rsatma ishlab chiqish. Tadqiqotning vazifalari: - muammoga oid adabiyotlarni to’plash, tahlil qilish va tizimlashtirish; - tanlab olingan so’rovnomaning o’zbek muhiti uchun mos shaklini shakllantirish; - metodikalarning moslashtirish bosqichlari aniqlash, talablar bo’yicha tajriba- sinovdan o’tkazish; - so’rovnomaning mahalliy muhitga moslashtirilgan shakli bo’yicha psixometrik mezonlarni ta’minlash; - so’rovnomaning o’zbek mahalliy muhitidagi tadqiqotlar uchun qo’llanilash bo’yicha uslubiy ko’rsatmalar ishlab chiqish . Tadqiqotning ob’ekti sifatida O’zbekiston Milliy universiteti va Toshkent davlat pedagogika universiteti “Psixologiya” ta’lim yo’nalishi talabalaridan jami 273 nafar retsipentlar jalb etildi. Tadqiqotning predmeti: “V.M.Melnikov va L.T. Yampolskiylarning “Pixodiagnostik test” so’rovnomasini o’zbek muhitiga moslashtirish masalalari tashkil etadi. Tadqiqotning metodlari. 5  Kuzatish metodi shaxsning tashqi xulq-atvorini o’rganish uchun xizmat qiladi.  “V.M.Melnikov va L.T. Yampolskiylarning pixodiagnostik test” so’rovnomasi rus va o’zbek tilidagi shakllari anologik tahlil olishda, diskriminativlik koifsenti va diskriminativlik indeksini aniqlash.  So’rovnomani shkalalashtirish mezoni Stenlashtirish orqali yangi o’zbek muhitidagi shaklini topish.  So’rovnomaning Retest ishonchlilikni aniqlash.  So’rovnomani Kettell 16 F shaxs so’rovnomasi va Ayzenkning ekstraversiya – introversiya, nevrotizm shkalalari bilan o’zaro Pirson korrelatsiya mezoni asosida bog’liqligini aniqlash.  So’rovnomani emperik validlikni taminlash uchun Ko’p omilliy shaxs so’rovnomasi FBI bilan o’zaro shkalalar o’rtasidagi muvofiqlikni Pirson mezoni asosida aniqlash.  Miqdoriy natijalarni qayta ishlash uchun matematik – statistik metodlar. Tadqiqotning metodologik asosini O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019 yil. 472-son "Psixologiya sohasida kadrlarni tayyorlash tizimini yanada takomillashtirish va jamiyatda huquqbuzarliklarning oldini olish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi qarori, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘quvchilarni psixologik-pedagogik qo‘llab-quvvatlash ishlarini yanada takomillashtirish to‘g‘risida”, 2019 yil 7 iyuldagi 577-son qarori, shuningdek so’rovnomalarni modifikatsiya qilishga oid bizning ishimizda metodologik asos bo’lib xizmat qildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Shaxs so’rovnomasining o’zbek mahalliy muhitiga moslashtirilgan shakli ishlab chiqiladi. V.M.Melnikov va L.T. Yampolskiylarning “pixodiagnostik test” so’rovnomasi foydalanuvchilarning so’rovnomalarni moslashtirish va javoblarning qayta ishlash tizimini takomillashtirish bilan bog’liq faoliyatlarini samarali tashkil etishga doir tavsiyalar ishlab chiqiladi. 6 Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining nazariy ahamiyati shundaki, ishdan olingan ilmiy natijalardan psixodiagnostika, testologiya, eksperimental psixologiya, shaxs psixologiyasi, amaliy psixologiya hamda boshqa mazkur muammoni o‘rganuvchi fan sohalariga oid mavjud nazariy bilimlarni yanada boyitishda, ularning dasturlarini ishlab chiqish va takomillashtirishda keng foydalanish mumkinligidadir. Ishning amaliy ahamiyati shundaki, psixodiagnostikada mavjud sanalgan shaxs so‘rovnomalari bilan ishlashga o‘rgatish jarayonida, shaxs so‘rovnomalarini psixodiagnostik jihatdan baholay olish va uni amaliyotda qo‘llay olishga imkon beruvchi shaxsni tashxizlashda, tibbiyot-psixologiyada bemorlarga tashxiz qo’yishda, amaliyotchi psixologlar va psixologik-konsultativ markazlari mutaxassislari o’z faoliyatida shaxsga tashxiz qo’yishda foydalanish mumkin. Ish tuzilmasining tavsifi. Tadqiqot ishi kirish, uch bob, olti paragraf, bob bo‘yicha xulosalar, xulosa, adabiyotlar ro‘yxati hamda ilovalardan tashkil topgan. Dissertatsiyaning umumiy hajmi 91 sahifadan iborat bo‘ladi. 7 I BOB. XORIJIY TESTLARNING MAHALLIYLASHTIRISHNING METODOLOGIK ASOSLARI 1.1 . Testlashtirish moslashtirish psixologik muommo sifatida Psixodiognostik sahosi ekspremental tadqiqodlar o’tkazish, psixologik o’lchov vositalarini ishlab chiqish va qo’llashni o’z ichiga oladi. Psixologik diagnoz—standartlashtirilgan shart-sharoitlarni ta'minlash, eksperiment tuzilishini aniq ishlab chiqish va yuqori sifatli tashxis qo’yilishini taminlaydi. Psixodiognostikada tadqiqodlarni tashkil etish esa “teslashtirish” deb alaladi[10,]. Testlashtirish psixodiognostika sohasi metodlaridan biri sifatida sifat va miqdorga asoslangan holda shaxsdagi turli xil psixologik xususiyatlari va holatlarini aniqlab beradi. Testlashtirishni tashkil etish ishonchlilikga va validlikga ega standartlashgan o’lchov vositalarini talab etadi. Eng asosiy o’lchov vositasi albatta bu testlardir. Testlar ma’lum psixologik xususiyatlarning taxminiy tashuvchisiga taqdim etiladigan bir xil turdagi qisqa, standartlashtirilgan vositalar seriyasidir.[14] Ushbu testlarning umumiy natijasi shaxsda o'lchangan xususiyatning darajasini baholashga imkon beradi. Testlarga xos bir necha xususiyatlari mavjud. Bular: obektivlik, shaxsga bog’liq bo’lmagan holda tadqiqodni o’tkazilishi va test tahlili, interpretatsiyasi; Ishonchlilik, test takror qo’llanganda ham avvalgi qo’llangani bilan bir xil natija olinishi. Validlik, test natijalarining o’lchash uchun mo’ljallangan xususiyatga muvofiqligi. Samaradorliktashqi validlik, testning ma’lum bir xususiyatni o’rganish uchun qanchalik mosligi. Reprezintativlik, test turli jinsdagi odamlarni, yoshi, yashash joyi va boshqalardan qattiy nazar faydalanilganda bir xil natija olinishi. Foydalilik, tadqiqot harajatlari olingan ma’lumotlarga samarali, adekvat bo’lishi. Shaffoflik, test va test qo’llanmasining barcha sinaluvchilar uchun tushunarli bo’lishi kerak. Yani, qo’llanmaga qo’shimcha ma’lumotlar berish kerakmi yoki yo’q. Soxtalashtirish, sinaluvchi test natijani ataylab buza olishi mumkinmi yoki yo’q. 8 Rotsionallik, test o’tkazish vaqti qanchalik to’g’ri tanlanganligi, sinaluvchining jismoniy holati uning boshqa xususiyatlariga ta’sir etmasligi taminlanishi lozim. Meyorlashtirish, qo’llanilayotgan test natijalarini bir meyorga keltirish, yani turli odamlardan olingan natijalarni bir tartibga olib kelinish. Testlarni obektivligi ishonchlilikni talab etadi, ishonchlilik esa, test validlikni talab etadigan jarayonlardir []. Testlashtirish jarayonini testlarning meyoriy ko’rsatkichlarini xisobga olgan holda amalga oshirilishi keyingi tadqiqotlarni samarali bo’lishini taminlab beradi. R. S. Nemov testlar uchun asosiy talablarni tavsiflaydi: 1. Ijtimoiy-madaniy moslashuv: sub’ektlar tomonidan olingan vazifalar va baholarning muvofiqligi, ma’lum bir jamiyatda mavjud bo’lgan madaniyatning o’ziga xos xususiyatlari. Shunday qilib, texnika yaratilgan va kelajakda qo’llaniladigan shartlar juda muhimdir. Misol uchun, xorijiy texnikani rus tiliga tarjima qilish har doim ham aniq emas, bu ularning maxsus moslashuvini talab qiladi; 2. Test topshiriqlarining soddaligi va aniqligi odamlar tomonidan turli yo’llar bilan qabul qilingan va tushunilgan daqiqalar bo’lmasligi kerak; 3. Test topshiriqlarini bajarish vaqtini cheklanganligi; 4. Test meyorlarining mavjudligi.[26,27,46-52] Testlarga psixodiagnostikaning standartlashtirilgan usullari sifatida R.S.Nemov shanday ta’rif beradi, o’rganilayotgan xususiyatlarning rivojlanish darajasining qiyosiy miqdoriy va sifatli ko’rsatkichlarini olish imkonini beradi. U “test” atamasi ikki ma’noga ega: tor va keng; so’zma-so’z tarjima-sinov, sinov. Keng ma’noda, test tegishli psixologik o’lchovlarni olish imkonini beruvchi so’zlar yoki vazifalar tizimini o’z ichiga olgan standartlashtirilgan har qanday texnikani anglatadigan xususiyatlari, shuning uchun, bu holda, testlar ko’p anketalar va proektiv usullarini o’z ichiga oladi. Tor ma’noda, test-bu aqliy yoki amaliy vazifalar tizimini o’z ichiga olgan jarayon [28, 237]. 9 Biroq diognostikada eng muhumi test natijasiga salbiy ta’sir etadigan omillarni bartaraf etishdir. Ko’plab mualiflar quyidagi omillar testga ta’sir etishi mumkin deb keltiradilar: 1. Tashxis qo'yiladigan xususiyatning beqarorligi. 2. Dagnostika usullarining nomukammalligi (beparvolik bilan tuzilgan ko'rsatmalar, ularning tabiati bo'yicha vazifalar, test mavzusini taqdim etish bo'yicha aniq ko'rsatmalar va boshqalar.). 3. Test o’tkazishni o'zgaruvchanligi (testlar o'tkaziladigan kunning turli vaqtlari, xonaning turli yoritilishi, tashqi shovqinlarning mavjudligi yoki yo'qligi va boshqalar). 4. Eksprementatorning o’zgaruvchan xulq-atvori (tajribasi oshgan sari eksprementatorning instruksiya berishi, stimul o’zgarib boradi,). 5. Sinaluvchilar holatini o’zgaruvchanligi (birinchi sinovda yaxshi ikkinchi sinovda sinaluvchi o’zini yomon xis qilishi va boshqa)[14,17,32,67]. Psixodiognostik so’rovnomalarini foydalanishda I.A.Baturin rus madaniy muhitida xorij testlarini qo’llashi quyidagi talablarga amal qilish kerakligini aytib o’tadi. 1.AQSh, Buyuk Britaniya va boshqa xalqlar testlaridan foydalanishda shu testni yaratilish tarixi va qo’llanilishini o’rganish zarur, shu bilan birga psixodiognostik testlashtirish standartlarini, ohirgi yillarda amaliyotda ushbu testlarni qo’llanilishiga oid ma’lumotlarni o’rganish lozim. 2. Yaqin kunlarda ishlab chiqishi kutilayotgan testlarni xorijiy olimlarni psixodiognostik talablari asosida muhokama qilish va ishlab chiqish. 3. Professuanal psixologik tashkilotlarning tahlili va tasdig’idan o’tkazish lozim. 4. Amaliy faoliyatni sertifikatlash Milliy insituti (NISPP) bilan hamkorlikda psixodiognostik metodikani Rossiya hududida rasman qo’llash uchun sertifikati bilan tasdiqlanishi lozim. 5. Standartlashda innovatsion usullarni qo’llash, xorijiy zamonaviy olimlar qo’llagan innovatsiyalarni xususiylashtirish. Bular: 10  Psixodiognostikadagi va tadqiqotlardagi asosiy amallar usullarni standartlashtirish;  Ma’lumotlarni uzatilishini asosiy mazmunini standartlashtirish;  Metodikani psixometrik tadqiqod natijasi xulosalarini standartlash;  Moslashtirishning asosiy bosqichlarini va statistic tahlil qilish, SPSS yordamida standartlash;  Mualiflar huquqini inobatga olish va asosiy ma’lumotlardan foydalanishni standartlash. 6. Metodikani dastlapki qo’llash bo’yicha mutahasislar fikrini monitoring qilib borish lozim, sababi bu kelgusida modifikatsiya va korreksiya ishlari uchun qo’llaniladi.[3,4,28,45,] A.A.Smirnov “chet-el testlari psihologik mohiyati noaniq, deferensiyatsiyalashmagan bo’ladi” deb aytadi. Testlarni o’zbek muhitida qo’llanishi ba’zi holatlarda krimenal xarakterda bo’ladi. Bu testlardan foydalanishning qopol tarzda buzulishi deb baholanadi. [23,24] Yu.L.Sierda fikriga ko’ra “har qanday xorij testlaridan foydalanaish nafaqat tarjima bilan yakunladi, bunda chuqurlashtirilgan adaptatsiya bosqichlaridan o’tkazish: ishonchlilik, validlilik va standartlashtirish, test normalarini ishlab chiqishni talab etadi” [31,32,33]. L.F.Burlachuk o’z maqolasida “Bugungi mamlakatimizda psixodiagnostikaning rivojlanishi bosqichda, uzoq vaqt moslashish davrini bosib o'tgan xorijiy testlardan amaliy foydalanilmoqda: ular uzoq vaqt davomida validlik va ishonchli deb e'tirof etildi”[15,51]. Bu psixometrik o’lchovlardan eng asosiysi bu ishonchlilikdir. K. M. Gurevich ishonchlilikni murakkab xususiyat sifatida quyidagilarga ajratadi.Testning ishonchliligi, belgilarning (simptom) barqarorligi va natijalarning eksprementator shaxsiga bo’g’liq emasligi. U asosiy ko'rsatkichlarni quyidagicha belgilashni taklif qildi: — o'lchov vositasini tavsiflovchi ko'rsatkichni ishonchlilik koeffitsienti deb atash taklif etiladi; 11 — o'lchangan xususiyatning barqarorligini tavsiflovchi ko'rsatkich - barqarorlik koeffitsienti; — eksperimentator shaxsining ta'sirini baholash ko'rsatkichi - doimiylik koeffitsienti. [30-33]. Barqaror ishonchlilikga ta’sir etadigan bir necha omillar bo’lishi mumkin: sinaluvchilarning ayni test olinayotgan vaqtdagi holati, motivotsiyasi, ergonomik omillar tempermenti, qobiliyati, tashqi shovqinlar va boshqa, xarakteri, bilim darajasi va boshqalar. Ishonchlilikning turlari ko’p bo’lib, ulardan asosiylari bilan tanishib chiqamiz. 1 Retest ishonchlilik; 2 Parallel ishonchlilik; 3 Test topshiriqlari o’rtasidagi gomogen ishonchlilik; 4 Kuder-Richardson bo'yicha ishonchlilik; 5 Tarjimonning ishonchliligi “baholovchi”; 6 O'lchovlarning standart xatosi; va boshqa [10,26,26,]. Test birinchi va ikki holatda ishonchlilik koeffitsienti topishda birinchi va keyingi o'lchovlar yoki testning parallel shakllari o'rtasidagi korrelyatsiya koeffitsientlarini Spearman-Braun formulasi bo'yicha hisoblanadi. Retest ishonchliligini tahlil qilish shuningdek, ishonchlilik-izchillik tahlili testning alohida jihatlarini o’rganish bilan bir qatorda, ehtimol, alohida nuqtalarning barqarorligini o’rganish bilan birlashtirilishi mumkin. Vaqt o’tishi bilan nazariy jihatdan kutilayotgan o’zgarmas xususiyatlarni ma’lum vaqtdan so’ng tashxislash zarur. Mutaxasislar buni har xil muddat qilib belgilaydi. Foydalanilayotgan test xususiyatidan kelib chiqib bir necha haftadan olti oygacha deb muddat belgilanadi. Bu tekshirish testni vaqtga nisbatan xususiyatlarini tashxis uchun juda zarur. Ishonchlilikdan keyingi test barqarorligini taminlovchi o’lchov bu-validlikdir. Validlik empirik tarzda olingan test natijalarning o’lchash uchun muvofiqligi [12]. Validlik test sifatini belgilovchi asosiy omil hisoblanadi. Validlik (inglischa 12 validity so’zidan olingan ) haqiqiylik, adekvatlik, o’lchov asosi degan ma’no anglatadi [10,12,36,37,38]. Validlikga ega test shaxsdagi mavjud real psixologik xususiyatlarni aniqlashga yordam beradi. Psixolog uchun diognostik testlarning validlikga egaligi to’g’ri tashxizlash va korreksiyalashga yordam beradi. Validlikning test sifatini aniqlashiga ko’ra bir necha turlari mavjud. Tashqi validlik (inglizcha face vilid.)—sinaluvchi yoki tadqiqodchi uchun testning tashqi belgilariga asoslangan, testning pragmativligi.Tashqi validlik—bu o’rganilayotgan hodisa yoki ob’ektni real tadqiqotga mosligi.[13-36; 39,109-110] Amerikalik tadqiqotchilar D.Tiffin va E.Makkormiklar test validligini isbotlash uchun qo llanilgan tashqi mezonlarni tahlil qilib, ularning to rt turiniʻ ʻ bo'ladilar: 1.Ishlash mezoni bunga ishni bajarish soni, samaradorligi, vaqtdan foydalanish, o'qitishga sarflangan vaqt, malakaning o'sish sur'ati va boshqa. 2.Subektiv mezon ular shaxsning biror narsaga yoki kimgadir munosabatini, uning fikrini, qarashlarini, odatlarini aks ettiruvchi har xil turdagi javoblarni o'z ichiga oladi; odatda bular anketa, savolnoma,intervyu ko’rinishidagi testlarda kuzatiladi. 3. Fiziologik mezon tashqi muhit omillarini inson organizmiga va psixikasiga ta’siri; yurak urish tezligi o'lchanadi. qon bosimi, terining elektr qarshiligi, charchoq belgilari va boshqa. 4. Tasodifiy mezon kutulmagan hodisalar oqibatida yuzaga kelgan holatlar. Tashqi mezon uchta asosiy talabga javob berishi kerak: 1 Muvofiq bo’lishi kerak. 2 Xatolardan holi.aralashuvsiz. 3 Ishonchlilik. Mavjud tashqi mezon bo’lmasa, metodikaning ichki validligini tekshirishga murojaat qilish kerak. [39,40,41,44]. Mazmuniy validlik (inglizcha content valid.-) — testning bir butun mazmunini tashkil etib, test o’zkazish usuli, darsliklar, test o’tkazish vaqti va boshq. Qo’llanilayotganda testning aynan qaysi validlikga asos qilib olinganligini 13 ahamiyatga olish kerak. Psixologiyada validlik asosan ikki turga ajratiladi. Tashqi amaliy va ichki nazariy validlik. Konstruktiv validlik—konvirgent, diskriminant, faktorli ichki, xulq-atvor nazariyasiga muvofiq, yosh deferensiyatsiyasiga muvofiq validlik; Kreterial validlik—ma’lum vaqtdagi(diognostik) validlik, bashoratlovchi(prognostik) va o’tmish bilan bog’liq(retrospektiv) validlik turlari mavjud.[10,18,21,44,54] Mazmunli va mezonli(kreterial) validlik o’rtasidagi farq, bu erishganlik testlari uchun mutaxasis fikri, mezon bo’lsa testlarda standartlashtirishdagi tanlanma guruhi mezoniy validlik bo’lib xizmat qiladi. Muvaffaqiyatga erishganlilik testlari bilan bir qatorda mazmunli validlik mezonlarga yo'naltirilgan testlarni tasdiqlashning eng muhim shakllaridan biri, kasb tanlash, kasbni o'zlashtirish muvaffaqiyatini tahlil qilish uchun mo'ljallangan testlardir. Shaxs so’rovnomalari va intelekt testlarini qo’llanishida mazmuniy validlik natijalari, dastlapki bosqichda testdan foydalanish mumkin yoki mumkin emasligini aniqlab beradi. Metodika topshiriqlari metodika ishlab chiqilayotganda tuzuladi. Mazmuniy validlikda validlik tashqi talabiga e’tibor berilmaydi, testning elementar tarkibini tahlil qilishga suniy (sintetik) yondashiladi. Kriterial validlik – tadqiqotchi uchun test natijalari yordamida individ xatti- harakati aspektining hozirgi va kelajakdagi holati haqida hukm chiqarishi masalasini aniqlash imkonini beradi. Buni aniqlash uchun qo’lga kiritilgan natijalar tashqi kriteriylar ma’lumotlari bilan taqqoslanadi. Prognostik validlik – tashqi kriteriylar mezon va sinaluvchining xulq-atvori interpretasiyasi aniqlanadi.[39,118] Nazariy validlik - o'rganilayotgan xususiyatni ma'lum bir psixodiagnostika test yordamida o'lchash imkoniyatini nazariy asoslash. Emperik (kreterial)validlik - joriy va bashoratli validlikni o'z ichiga oladi. [19,26] Diskriminativ validlik - o'lchangan xususiyatni va boshqa mulk o'rtasida bog'liqlik yo'qligi bilan isbotlanadi[19,20,23]. 14 Diskriminativlik – tekshirilayotgan test natijalariga nisbatan maksimal yoki minimal farqlash usullari. Metodologiyaga muvofiq muvofaqiyatli ishlab chiqilgan test topshiriqlari “topshiriq diskriminatsiyasi” deyiladi va topshiriqlar bajarilgandan so’ng o’lchangan meyorlar diskriminatsiya koeffitsienti yoki diskriminatsiya indeksi deb ataladi. A. Anastazi: “Testning validligi”— tushunchasi shuni anglatadiki, test o’lchav vositasi hisoblanib va u bu o’lchovni qanchalik yaxshi bajarishini anglatadi.[11,13,28,33]. Validlik o’z yo’nalishiga ko’ra—kompleks jamlanma sifatida birinchidan metodikaning o’lchash uchun yaroqliligini va ikkinchidan bu metodikaning ishonchliligi, samaradorligini va amaliyotda qo’llash uchun foydaliligini ko’rsatadi.Validlikni aniqlashda aniq bir yo’nalish ko’rsatilmaydi. Validlikni turi, turli xil tushunchalari mavjud. Shuning uchun har bir metodikani validlashtirish uchun validlikning ma’lum bir turlaridan foydalaniladi. Metodikani validligini aniqlash validlashtirish deyiladi. Metodikani ma’lum bir xususiyatini o’lchash uchun mosligi. Bu nazariy validlik deyiladi. Keyingi validlik bu metodikaga oid emas balki, undan foydalanish jarayoni bilan bog’liq bo’lib, bu amaliy (pragmatic) validlik deyladi. Umumiy holda: nazariy validlik- bunda tadqiqodchi o’lchov vositasi bo’lgan metodikaning imkoniyatlarini o'rganadi. Pragmatik validlikda esa, o’lchanayotgan xususiyat emas. Bunda metodikaning amaliyotda foydalanish uchun yaroqliligi aniqlanadi. Nazariy validlik pragmatik validlikdan farq qilib, murakkabroq jarayon hisoblanadi. Pragmatik validlikni aniqlash uchun metodikaga bog’liq bo’lmagan tashqi omilni tanlab olamiz, masalan, faoliyatdagi erishganlik darajasi (bilim,ko’nilma, profesionallik va boshqa) va buni metodikadan olingan natijalar bilan o’zaro taqqoslanadi. Agar bu natijalar o’zaro muvofiq kelsa, metodika amaliyotda qo’llashga mos, samaradarlikga ega, ishonchliligi deb qabul qilinadi. Nazariy validlikni aniqlash murakkabroq bo’lib, metodikaga bog’liq bo’lmagan omillarga bog’liq. Mazmunli va konstruktiv validlik nazariy validlikni tashkil etadi. 15 Testalogiya tarixida (20-30y.) dastlab metodikaning validligi shunchaki metodika yaratilgan nazariya yaxshi bo’lgani uchun metodika yaroqli deb xulosa berilgan, tadqiqodchilarning fikriga ko’ra sinaluvchilarning xususiyatini metodika aniqlab beradi deb qarashgan va metodikaning qanchalik validlik, ishonchliligi haqida tadqiqodlar o’tkazilmagan. Bu holat uzoq cho’zilmadi. Tadqiqodlar ilmiy isbot talab qildi. Metodikalar esa, emperik o’rganila boshladi. M. Teplov shu davrdagi tadqiqodlar haqida “ko’r namunalar ” deb aytadi. Bu holat o’tgan asrning 50 yillarda qadar AQSh va boshqa davlatlar psixologiyasida davom etdi. Testlarni ishlab chiquvchi va nazariy emperik o’rganuvchi soha vakillari bunday tadqiqotlarni “bo’sh” ochilmagan tadqiqodlar va nazariyaga muvofiq kelmaydi deb takidlab kelishadi. Tadqiqodchilar “nazariyasiz amaliyot ko’r , amaliyotsiz tadqiqotlar esa o’lik “deb takidlashadi. Bugungi kunda fan rivojlanib bu kabi tadqiqodlar samarasiz deb baholanadi. Validlik test haqida ko’plab ma’lumotlar to’plashga yordam beradi.[32,52,53]. Validlashtirishda birinchi bosqichda, o’rganilayotgan xususiyatlar jamlanmasi va shu xuxusiyatlarning turlari,murakkabliklari yoki faoliyati elemantlari o’rganiladi. Ikkinchi bosqichda, test faoliyati ishlab chiqiladi (modellashtiriladi), asosan real mavjud elementlar tanlab olinadi. Ohirgi bosqichda ishlab chiqlilgan test modeli sinovdan o’tkaziladi, tanlangan test elementlari real faoliyatda sinovdan o’tkaziladi. Bunday usulda test tuzish erishganlik darajasini aniqlovchi testlar tuzishda foydalanib, o’quv materiallari, darsliklar va shu soha mutaxasislari konsultatsiyasi asosida ishlab chiqiladi. Bunda test ishlab chiqish o’quv jarayonida to’plangan bilim, o’rganilgan mavzular, berilgan topshiriqlarga asoslanadi. Testdagi har bir topshiriq shu soha mutaxasislari yordamida tahlil qilinadi, sababi bu mutaxasislar (mantiqiy validlik sifatida) o’z sohasi talablarini yaxshi bilishadi. Mutaxasis fikri testning reprezintativlikga ega yoki egamasligini aniqlab, o’quv faoliyati davomida sinaluvchilarning o’zlashtirganlik va bilim darajasini o’lchashga yordam beradi. Mutaxasis fikridan keng foydalanish, test validliligi yuzasidan mazmuniy validlikni taminlashga xizmat qiladi. 16 Yaqqol validlik — test qo’llanishi haqida sinalvchilarda yoki boshqa shaxslarda yuzaga keladigan uni qo’llanishi, natijasi va prognozlash xususiyati haqidagi ma'lumotlar. Yaqqol validlik bu sub'ektlarni imtihon qilishga undaydigan omil bo'lib, test topshiriqlarini bajarish ishiga va psixolog tomonidan tuzilgan xulosalarga jiddiyroq va mas'uliyatli munosabatda bo'lishga yordam beradi. Konstruktiv validlik — o'rganilayotgan psixologik konstruktsiyaning test natijalarida namoyon bo'lish darajasini aks ettiruvchi validlik turi. Konstruktiv validlik(inglischa construct validity) – testlashtirish obyektini psixologik tahlil qilishni taqozo etadi,ya’ni test natijalari o’rganadi. Masalan, o’zlashtirishning bo’lmagan indikatorlar, haqiqatdan ham o’quv jarayonining shart-sharoitlarini namoyon qiladimi yoki yo’qmi?[,76;39,114] Kostrukti og'zaki aql, hissiy beqarorlik, introversiya, nutqni tushunish, diqqatni o'zgartirish va boshqalar bo'lishi mumkin. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, validlikni konstruktsiyasi test bilan o'lchanadigan psixologik hodisalarning nazariy tuzilishi sohasini belgilaydi.. Masalan, aql-zakovat kabi konstruksiyalarning inson faoliyatidagi namoyon bo‘lishi ularni tanlash nuqtai nazaridan rang-barang va noaniq bo‘lgani uchun validlik mezonlari yoki validlik mazmuniga nisbatan konstruktiv validlikni o‘rnatish tartibi ancha murakkab. Testning konstruktiv validligini haqiqiylikni tavsiflashning o'ziga xos usullari orasida, birinchi navbatda, konstruktiv haqiqiylik uchun o'rganilayotgan testni konstruktiv mazmuniga ega bo'lgan boshqa testlar bilan taqqoslashni kerak. Yangi test va shunga o'xshash test o'rtasidagi bog'liqlikning mavjudligi ishlab chiqilayotgan testga mos savollar bilan taxminan bir xil xulq-atvor, qobiliyat va shaxsiy sifatni "o'lchaganini" ko'rsatadi. Konstruktiv validlikni tahlil qilganda, ishlab chiqilayotgan test nazariy jihatdan ma'lum bo'lgan yoki taxmin qilingan test bilan bog'liq bo'lgan konstruktsiyalarga qaratilgan keng ko'lamli boshqa testlar bilan qanday bog'liqligi haqida farazlar to'plamini shakllantirish odatiy holdir. Shu bilan birga, konstruktiv 17 validlik nafaqat sinovdan o'tgan testning chambarchas bog'liq ko'rsatkichlar bilan bog'lanishi bilan, balki gipotezaga asoslanib, muhim aloqalar kuzatilmasligi kerak bo'lganlar bilan ham tavsiflanadi. Ushbu yondashuvlar konvergent (to'g'ridan- to'g'ri yoki teskari aloqa munosabatlarining yaqinlik darajasini tekshirish) va diskriminant (munosabatlar yo'qligini aniqlash) tasdiqlash sifatida belgilanadi.[48]. Nazariy jihatdan kutilgan munosabatlar to'plamini tasdiqlash konstruktsiyaning haqiqiyligini isbotlashning muhim sohasini tashkil qiladi.vIngliz tilidagi psixodiagnostikada konstruksiya haqiqiyligining bunday operativ ta'rifi "assumed validlik" (taxmin qilingan haqiqiylik) deb ataladi Reprezintativ tanlanma - bu metodologiya bo'yicha statistik ma’lumotlar yig’iladigan sub’ektlar guruhi. Metodikalarni moslashtirishda reprezintativ tanlanma uchun 50 nafar tanlanma meyor deb qabul qilingan. [41,42]. So’rovnomaning dastlapki shakli diskriminativlik indeksi natijalariga ko’ra saralanib validlikga ega savollar qoldiriladi. Saralangan savollar har bir shkala bo’yicha dastlapki so’rovnoma va kalit shakllantiriladi. Ayni shu natijalar asosida so’rovnomaning birlamchi baholash parametrlari hosil qilinadi. Birlamchi baholash psixometriyasidagi eng keng tarqalgan o'zgarishlar standart og'ishlar orqali markazlashtirish va normallashtirishdir. Markazlash - bu o’lchangan xususiyat qiymatlarining chiziqli o'zgarishi, bunda taqsimotning o'rtacha qiymati nolga teng bo'ladi. [25,40]. Validlikni aniqlashda aniq bir yo’nalish ko’rsatilmaydi. Validlikni turi, turli xil tushunchalari mavjud. Validlikning asosiy turlari bu, mazmuniy validlik, konstruktiv validlik va mezonli validlik, pragmatik validlik va boshqalar. Standartlashtirish bu- birlashtirish, tartibga solish, eksperimental faoliyatni va o'lchangan psixologik ko'rsatkichlarni yagona standartlarga etkazish jarayoni. Muayyan psixologik texnika yordamida olingan ma'lumotlarni standartlashtirish standart test shkalalarini yoki standartlashtirilgan shkalalarni yaratish jarayonidir. [9,10,14,17]. Stantartlashtirishni ikki xil shakli mavjud. Birinchisi, bu eksperiment o'tkazish tartibini tartibga solish, subektlarni tekshirish, ma'lumotlarni qayta 18 ishlash, ko'rsatmalarni birlashtirish, natijalarni qayd etish usullari, tadqiqot o'tkazish shartlarini standartlashtirish, subektlar kontingentining xususiyatlarini va boshqalar. Ikkinchi, standartlashtirish oddiy test shkalasini yangi shkalaga aylantirish funktsiyasini bajarishi mumkin, yani bunda sinaluvchilarning dastlapki ballini reprezintativ tanlanmadagi ballarga muvofiqligini tekshirishdan iborat. [10,12,13,51,71]. Sandartlashtirilgan psixodiognostik test va metodikalar turli sinovlardan, topshiriq, savollar, vaziyatlar va boshqa iborat bo’ladi. Ayni shu topshiriqlar shaxsning individual psixologik xususiyatlari rivojlanish darajasi, qobilyatlari, erishgalik darajasi va boshqalarni aniqlab beradi. Standartlashtirish butun psixodiagnostik tadqiqodning yagona normalariga olib kelish, tartibga solish, muvofiqlashtirish, test, so’rov o’tkazish va natijalarni baholash uchun talablarning bir xilligiga olib kelishdan iborat komples jarayonlarni o’z ichiga oladi. I.Noss testlarni moslashtirish—bu yangi madaniy va ijtimoiy muhitda foydalanilganda diagnostika imkoniyatlarini saqlab qolgan holda texnikani moslashtirish yoki o'zgartirishdir.[29,38]. N.A.Baturin testlarni moslashtirish masalasiga ikki xil usulni ko’rsatadi. “Moslashtirish adaptatsiya-lot, tuzish, sozlash testni yangi muhitda foydalanish uchun uni adekvatligini taminlovchi jarayon” deb, testni moslashtirish huddi uni qayta tamirlashga o’xshatadi. Bunda testni til, ijtimoiy madaniy muhitga moslashganligi muhim. Test modifikatsiyasida esa, testga kattaroq o’zgartirish kiritishni, test obektini boshqasiga o’zgartirishni nazarda tutadi. Masalan, xarbiy hizmatchilar psixologiyasini o’lchavchi testni jinoyatchilar psixologiyasini aniqlovchi testga aylantirish, testni yangi porollel shaklni yaratish Kettell 16F so’rovnomasi 5 formasi, MMPI va MMPI-2 formalari mavjud, Ayzenkni testini bolalar va kattalar shakli mavjud, yoki testlarni kompyuterlashtirish. Xalqaro test komissiyasi 1982-yil testlarni moslashtirish bo’yicha o’z takliflarini beradi. Bunda 1-testni lingvistik tarjimasini to’g’ri tashkil etish bosqichi, 2-adaptatsiya bosqichi, madaniy muhitga to’liq moslashganligi va psixometrik o’lchovlarni aniqlash, 3- qayta test o’tkazish va natijalar interpretatsiyani to’g’riligini aniqlash [15. 2-7 ]. 19 Moslashtirilgan test yangi muhitda ayni shu o’lchov xususiyatlarini aniqlovchi testlar bilan bir xil psixometrik o’lchovga ega bo’lishi kerak. Moslashuv ishlarining hajmi yangi testni yaratishga va moslashish jarayoni original testni ishlab chiqishga o'xshaydi. Psixodiognostikada horij testlari moslashtirilganda albatta o’zgartirish kiritiladi. Quyidagi bosqichlarda moslashtiriladi:  muallif tomonidan ilgari surilgan nazariyasi tahlili ko’rib chiqiladi;  test va qo’llanma tarjima qilinib, haqiqiy test bilan mosligi ekspert baholashdan o’tkaziladi;  test psixometrik talablar muvofiq validlik va ishonchliligi tekshiriladi;  belgilangan talablar asosida test standartlashtiriladi;[11,31,34]. Turli so’rovnomalar, verbal tetslar, ayrim intelekt testlari moslashtirishda muommolarni keltirib chiqarishi munkin. Asosiy muommo xalqlar o’rtasidagi til, ijtimoiy-madaniy muhitidagi farqlar bog’liq. 1.Metodikani yangi muhitga qo’llash. Qaysi bir olim tomonidan ishlab chiqilgan metodika o’sha muhit, ijtimoiy-madaniy, til normalariga mos tarzda tuzuladi va qo’llanish strukturasiga ega bo’ladi. 2.Moslashtirish adaptatsiya. Qo’llanilayotga test o’zining test normalariga ishonchlilik va validlik meyorlariga ega bo’ladi. Moslashtirish masalasi esa shu testni yangi muhit uchun yangi test meyorlari, o’lchovlarini ishlab chiqish o’z ichiga oladi. 3. Testni tiklash, konstruksiyalash. Psixologik xususiyat haqida nazariya mavjud, lekin uni shu muhitga, vaqtga, tahlilning sifatliligiga va boshqa talablarga muvofiq bo’ladigan o’lchash vositalari cheklangan. Aynan shunda ishonchlilik, validlik meyoriga ega testlarni muhitga moslashtirib foydalanish samaraliroq bo’ladi.[14,18,20,78]. Ma'lumki, ma'lum diagnostika muammolarini hal qilish uchun tavsiya etilgan test haqida ma'lumot kamida quyidagilardan iborat bo'lishi kerak:[9,10,101]  o'lchov vositasi tarkibining batafsil tavsifi;  natijalarni o'tkazish va qayta ishlash tartibi to'g'risidagi ma'lumotlar; 20  normalarning tavsifi;  ishonchlilik ma'lumotlari;  haqiqiyligi to'g'risidagi ma'lumotlar. Testning yosh yoki kasbiy va ijtimoiy-madaniy xususiyatlari bo’yicha standartlashtirish namunasidan farq qiladigan yangi populyatsiyaga “ijtimoiy- madaniy o’tkazish” holatiga o’zgarishi psixolog oldiga alohida vazifalarni qo’yadi. Bunday holda, bu zarur: 1. Agar uning mazmuni o’ziga xos yoki mintaqaviy xususiyatga ega bo'lsa, uning validlik meyorlari tekshirilishi lozim. 2. Testning standartlariga meyorlarga muvofiqligini tekshirish. Bu jarayonda faqat elemental psixologik xususiyatlar (masalan, nerv sistemasi xususiyati, jismoniy holat, senso-mator o’lchovlar, elemental kognitiv jarayonlar, psixologik faoliyatning strukturaviy-dinamik xarakteri) va obektiv vositalardan foydalanish (psixofiziologiya, jismoniy mashqlari mavjud testlar)noqulaylikga olib kelishi mumkin. Shu bilan birga test o’tkazishda shaxs psixologik xususiyatlari itegratsiyasi va individual bilimi (xususiyatlari, motiv, ustanovka, o’z o’ziga bahosi, qiziqishlari, alohida qobilyatlari, muloqot uslubi, qadriyatlari yo’nalganligi va boshqa), test jarayonida foydalanilgan har qanday lingvistik vositalar bularning barchasi moslashtirish jarayonida test normalarini olish orqali bartaraf etiladi. 1.2 Xorijiy testlarni moslashtirishning nazariy va amaliy masalalari Tadqiqodlarda foydalaniladigan psixodiognostik testlar tadqiqot sifatini taminlovchi mezonlarga ega bo’lishi lozim. O’tgan asrning 70-80 yillaridan xorij olimlari testlarini mahaliylashtirish ishlari jadal rivojlana boshlandi. Psixometrik o’lchovlardan yana biri bu ishonchlilik. Ishonchlilik –bu psixodiagnostik o'lchovlarning to’g’riligini, shuningdek, ushbu texnikadan foydalangan holda olingan natijalarning tashqi tasodifiy omillar ta'siriga 21 barqarorligi yoki o’zgarmasligini aks ettiruvchi psixodiagnostika texnikasining o'ziga xos xususiyati. Shuningdek ishonchlilik - testning obektdagi o’zgarishlarga sezgir bo’lmaslik qobiliyatidir. Test ishochliligi uzoq vaqtgacha saqlanadi. Ammo intelekt testlari yoki topshiriqlari insonning aqliy rivojlanishiga ko’ra o’zgartitilishi mumkin. Relyativ tashqi mezon bilan korrelyatsiyalarni tahlil qilish. Adaptatsiyaning ushbu bosqichi, agar test dastlab mezon va mo’ljalga asoslangan holda ishlab chiqilgan bo’lsa, ya’ni ob’ektlarni tanlash ularning validlik mezonlari bilan bog’liqligi asosida amalga oshirilgan bo’lsa, mutlaq zarurdir. Misol uchun, xuddi shunday ish F. B. Berezin jamoasi tomonidan MMPI ning qisqartirilgan, o’zgartirilgan modifikatsiyalangan versiyasi uchun amalga oshirildi.[17,18,22]. R.S.Nemov ta’kidlashicha, standartlashtirilgan test har qanday holatda, turli omillardan qat’i nazar, bir xil tarzda qo’llanilishi. Bu barcha jihatlarga taalluqlidir: diagnostika holati, shartlar, ko’rsatmalar, ishlatiladigan materiallar, ma’lumotlarni ro’yxatga olish va natijalarni qayta ishlash usullari ballarni xisoblash, interpretatsiya qilish. Shunday qilib, standartlashtirish diagnostika natijalarini amalga oshirish, qayta ishlash va taqdim etishning bir xilligini nazarda tutadi. Reprezintativ tanlanma — (fransuscha. representatif — eksponentsial) — populyatsiya xususiyatlarini o’zida ifodalash kichik guruh. Umumiy tadqiqot guruhlarning xususiyatiga ega ekpremental kichik tanlanma guruhi bo’lib, reprezentativlik eksperimental namunaning sifat va miqdoriy ko‘rsatkichlarini o‘rganilayotgan populyatsiya xususiyatlari bilan solishtirib, ularning bir xilligini aniqlash yo‘li bilan topiladi. Sifat miqdori o’rnida ijtimoiy-demografik, o'ziga xos, intellektual(ta'lim), kasbiy va boshqa xususiyatlari bo’lishi mumin. Miqdor sifatida eksperimental guruhning miqdoriy xarakteristikasi uning minimal hajmi bo'lib, ayni paytda umumiy populatsiya xususiyatlarini saqlab qoladi. Metodikalarni moslashtirish masalasida reprezintativ tanlanma sifatida sinaluvchilar soni minimal 50 ta tashkil etadi. Klinik so’rovnomalarda 30 ta deb belgilangan [43,183]. Test normasini restandartlash. Yaqin vaqtgacha testlarni moslashtirish bo’yicha ishning faqat ushbu bosqichi barcha psixologlar tomonidan zarur deb tan 22 olingan. Ammo bu holatda ham, olingan test ballarini namunaga ko’ra taqsimlash, barqarorligi va chidamliligini tekshirish uchun zarur statistik ish har doim ham takrorlanmagan. Psixodiognostikdagi tadqiqotlar psixometrika va metematik texnologiyalari ma’lum bir bosqichlarda qo’llanilib kelinmoqda. Ushbu bosqichlar esa, testlarning ishonchlilik, validlik va standartlashtirish mezonlariga solish orqali amalga oshiriladi. Validlikga xos muhum sifati hisoblanib quyidagilar: 1. O’rganilayotgan shaxsning test natijalari turli manbalardan olingan boshqa ma'lumotlarga muvofiqligi to'g'risidagi ma'lumotlar solishtiriladi nazariy taxminlar, kuzatish, ekspert baholari, ishonchliligi aniqlangan boshqa metodlarning natijalari va boshqalar. 2. O’rganilayotgan xususiyatning rivojlantirish prognozining to'g'risidagi ma’lumotlar; 3. O’rganilayotgan xulq-atvor yoki shaxsiy xususiyatlarning ma'lum psixologik konstruktsiyalar bilan mosligi; 4. Maxsus testlarma’lum yoshdagi shaxslar uchun, ma’lumot darajasi uchun, ijtimoiy-madaniy qatlam uchun test va boshqa. 5. Ma’lum bir holatlarda qo’llaniladigan testlar va boshqa.[9,23,32]. Validlikga ega testlarga kiritilgan topshiriqlarning subtestlarning o’rganilayotgan psixologik xususiyat bilan adekvatligi, test natijalarini miqdoriy baholash psixologik xususiyatga mosligini ko’rsatadi. Validlik test natijalarining asosliligi, ahamiyati, testning o'lchovini maqsadlariga muvofiqligi (ya'ni, test qo’yilgan maqsadga javob beradi: topshiriqlar mualliflari xohlagan narsani o'lchaydimi yoki yo’q). Tadqiqodlar uchun testni tanlashning to’rtta tayanch usuli mavjud: testning mazmunini tadqiqod mavzusi uchun mos bo’lishi kerak; test korrelyatsiya tahlilga ega bo’lishi kerak; test turli eksperimental tadqiqodlarda qo’llanilgan bo’lishi kerak; bir qator nazariy va eksperimental asosga ega bo’lishi kerak. 1. Metodikaning validligini tekshirish, agar metodika o’z mazmuniga ko’ra kasbiy yoki hududiy xususiyatlarga ta’siri bo’lsa qayta ko’rib chiqiladi0 .Buning 23 uchun validlikni tekshirishning eng iqtisodiy jihatdan kamharj usulini tanlash kerak. Validlikni tekshirish eksperimentida namunalar o’lchami shunday bo’lishi kerakki, test ko’rsatkichi va validlilik mezoni o’rtasida statistik jihatdan ahamiyatli munosabatlarga erishishga umid qilish mumkin. Test standartlariga muvofiqligini tekshirish. Faqatgina validlikni tekshirishda ijobiy natijadan keyin test ballarini qayta baholanishiga tavsiya etiladi. Ushbu taqsimotning miqdorlarini me’yoriy taqsimotning kvantlari bilan solishtirish kerak: agar nomuvofiqliklar ahamiyatsiz bo’lib chiqsa masalan, ular o’lchov xatolaridan oshmasa, unda biz universal test normalari ushbu populyatsiya uchun qo’llanilishi mumkin degan xulosaga kelishimiz mumkin. Biroq, amaliyotda ko’pincha sezilarli farqlar paydo bo’ladi. Bunday holatda psixolog “xususiy” test normalarini yaratishi kerak. Biz shuni ta’kidlab o’tishimiz joizki, odatda “qo’llanilish” holatlari sifatida qaraladigan vaziyatlarning aksariyati aslida ko’proq yoki kamroq darajada jiddiy “madaniy o’zgarish” holati hisoblanadi. Aynan shu holatlar psixometrik- psixologlarning psixometrik tayyorgarligiga qo’yiladigan yuqori talablarni oldindan belgilab beradi. [55,123]. Yangi diagnostika usullarini yaratishda psixologning metodologik yo’nalishi va statusi hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bu holda status ilmiy-tadqiqot muassasasida ishlaydigan psixologning faoliyati mahsulotiga qo’yiladigan normativ ish jarayoning ko’rsatmalarida belgilangan talablardagi sezilarli farqlarni anglatadi; va amaliy muassasada ishlaydigan psixolog ham bundan mustasno emas. Agar birinchi holatda, psixolog tuzilgan metodologiyaning intrapsixologik validizatsiyani o’zining “yakuniy mahsuloti” deb hisoblashga haqli bo’lsa, ikkinchi holatda, u, qoida tariqasida, o’zining psixodiagnostika dasturining amaliy samaradorligini ta’minlashi shart - diagnostika natijalari bilan ba’zi bir ijtimoiy qimmatli ko’rsatkich mezonlarning qiymati o’rtasidagi statistik jihatdan ahamiyatli munosabatni ko’rsatish va undan so’ng ushbu bog’liqlik asosida vaziyatni kerakli darajada o’zgartirish uchun “aralashuv” psixologik tushunchasini yaratishi kerak. 24 Tadqiqotchi o’z statusida xilma-xil bo’lgan ko’plab validlilik mezonlarini ta’minlash uchun yetarli resurslarga ega - biriktirilgan kuzatuvchilarning validliligini sub’ektiv baholashdan Kettell bo’yicha L-ma’lumotlari o’lchangan xususiyatning namoyon bo’lishining real vaziyatlarini eksperimental modellashtirishgacha Kettell bo’yicha T - ma’lumotlar deb belgilangan. [12,13,15,18;] Agar amaliyotning barcha talablarini oldindan ko’rib chiqish va oqilona rejalashtirish, tegishli dalillarga asoslangan diagnostika mualajalarini tayyorlash mumkin bo’lsa, bu hodisa mavjud bo’lmaydi. Ammo bunday bashorat har doim faqat ma’lum darajada amalga oshirilishi mumkin - real amaliyot abstraktsiyalar tekisligidagi deduktiv harakatdan farq qiladi, bu har doim yangi va kutilmagan hodisalar bilan to’qnashuvga olib keladi, bu ham o’z navbatida yangi metodikalarning paydo bo’lishiga asos bo’lib xizmat qiladi. 4. Ushbu test uchun vaqt chegaralari. Masalan, katta yoshli respondentga IQ testini bajarish uchun 30 daqiqa vaqt beriladi. 5. Ushbu testni bajarish uchun standart shakl. Standart shakldan foydalanish ishlov berishni osonlashtiradi. 6. Vaziyat o'zgaruvchilarning jarayon va test natijalariga ta'sirini hisobga olish. O'zgaruvchilar sinov ob'ektining holatini (charchoq, ortiqcha kuchlanish va boshqalar), nostandart sinov sharoitlarini (yomon yorug'lik, ventilyatsiya etishmasligi va boshqalar), sinovning uzilishini anglatadi. 7. Diagnostikaning xulq-atvorining jarayonga va tekshirish natijasiga ta'sirini ko'rib chiqish. Masalan, sinov paytida eksperimentatorning ma'qullovchi va rag'batlantiruvchi xatti-harakati respondent tomonidan "to'g'ri javob" ga ishora sifatida qabul qilinishi mumkin. 8. Respondentning test o'tkazish tajribasining ta'sirini hisobga olish. Tabiiyki, test jarayonidan birinchi marta o‘tayotgan respondent noaniqlik tuyg‘usini yengib o‘tdi va test vaziyatiga nisbatan ma’lum munosabatni shakllantirdi. Masalan, agar respondent allaqachon IQ testini topshirgan bo'lsa, unda siz uni ikkinchi marta taklif qilmasligingiz kerak. 25 Samarali axborot bazasini, ushbu tizimning bo’g’inlari o’rtasidagi axborot aloqasining operativ shakllarini ham uslubiy, ham amaliy ta’minlashda, testlarning har qanday amaliy qo’llanilishi bir vaqtning o’zida ikkala tomondan usullarning yangi, psixometriya va nazariyalar tomondan qayta ko’rib chiqilgan variantlarni loyihalash bo’yicha ulkan ishlarga aylanadi. Tadqiqotning axborot bazasini shakllantirish. Testni yaratish uchun axborot bazasini shakllantirish - bu xususiyatlar tizimini o’lchanadigan ruhiy fenomenni tavsiflovchi ajratib ko’rsatish, ular asosida testning “test” variantini yaratish va u yordamida tajriba o’tkazishni anglatadi. Shu bilan birga, ushbu bosqichning eng murakkab va shakllantirilishi qiyin bo’lgan qismi bu dastlabki xususiyatlar tizimini aniqlashdir, chunki o’lchov predmeti dastlab, qoida tariqasida, ancha umumiy shaklda aniqlanadi. L. T. Yampolskiy ta’kidlaganidek test predmetini mazmunli rivojlantirish uchun eng yaxshi asos bu - yaxshi rivojlangan psixologik nazariyaning mavjudligidir bu psixologiyada juda kam uchraydi [13]. Shu munosabat bilan, mazmunli tahlilning yakuniy natijasi, tahlil qilinadigan konstruktsiyaning aniq verbal ta’rifi va uning tarkibiy qismlarga bo’linishi bo’lishi kerak. Shundan so’ng ular konstruktning asosiy mazmunini relevant tarzda aks ettiruvchi xususiyatlar tizimini izlashga kirishadilar. Xususiyat tizimi quyidagi umumiy talablarga javob berishi kerak: - tavsifning to’liqligi - tizim o’lchangan tushunchaning barcha jihatlarini qamrab olishi kerak; - tavsifning samaradorligi - vaqt cheklovlari, katta ma’lumotlar massivlarini yig’ish, qayta ishlash va tahlil qilishdagi qiyinchiliklar bilan bog’liq bo’lgan talab; - belgilar tizimining aniq tuzilishi - belgilar o’lchanadigan tushunchaning oldindan aniqlangan jihatlariga nisbatan teng ravishda guruhlanishi kerak; - tanlangan xususiyatlarning miqdoriy aniqligi - xususiyatlar keyinchalik rasmiylashtirish matematik ishlov berish imkonini berishi kerak. Ushbu talablardan kelib chiqib, topshiriqlar punktlar ro’yxatini tuzish va testning dastlabki variantini yaratish kerak. 26 Alohida topshiriqlarning savollar, ta’kidlar sifati butun so’rovnoma uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lganligi sababli, biz vazifalarni shakllantirishda yuzaga keladigan qiyinchiliklarni, shuningdek, har xil turdagi vazifalarning afzalliklarini ko’rib chiqamiz. Shaxs so’rovnomalari uchun topshiriqlarni ishlab chiqishda quyidagi muammolarni hisobga olish kerak, agar ularning oldini olishning imkoni bo’lmasa, muqarrar ravishda test validliligining past darajasiga olib keladi 1. Fikrga qo’shilish rozilik olish ustanovkasi. Bu sinaluvchining so’rovnomaning tarkibidan qat’iy nazar, ta’kidlarga rozi bo’lish yoki savollarga “ha” deb javob berishga moyillik oshishi. Ko’pincha bu savollar noaniq va mavhum bo’lganda o’zini namoyon qiladi. 2. Jamiyat tomonidan qabul qilingan javoblar ustanovkasi. Bu sinaluvchilarning test savollariga “ijtimoiy ijobiy” ko’rinadigan tarzda javob berish tendentsiyasidir: agar “ijtimoiy ma’qul” javob berishning imkoni mavjud bo’lsa, sinaluvchilar bunday javob berishlarining ehtimoli katta. Ushbu ustanovka, xususan, MMPI testi natijalariga ta’sir qiladi. 3. Noaniq yoki o’rtacha javoblar uchun ustanovka. Agar so’rovnomada qat’iyatsizlik yoki javobga bo’lgan ishonchsizlikni aks ettiruvchi masalan, “ishonchim komil emas”, “bilmayman” yoki “javob berish qiyin” javoblarning o’rta kategoriyasi taqdim etilsa, unda ko’plab sinaluvchilar xavfsiz kelishuv kabi aynan ushbu javobga murojaat qilishadi. Bu o’z navbatida vazifalar validliligini pasayishiga olib keladi, chunki savollarni tahlil qilish metodlarining aksariyati ko’rsatkichlarning ekstremal qiymatlariga asoslanadi. [41,42]. D. Kempbell testlarni tarjima qilishning ikki xil usulini ajratib ko’rsatadi - simmetrik va assimetrik”,bunda testlarni standart tarjima qilishda asl test nusxasiga o’xshash test ishlab chiqishga kirishib, noodatiy egzotik test xosil qilish mumkin. Bunga sabab, iboralar o’rtasidagi farq bo’lib, asl testdagi iboralarni boshqa tildagi iboralarga almashtirishda savollarning o’zaro bir-biriga o’xshashligi saqlanib qolinadi. Shaxsiy so’rovnomalarning moslashuvining lingvistik jihati so’z va 27 grammatikani ushbu aholining yosh va ta’lim tuzilishiga moslashtirishni anglatadi, til birliklari va toifalarining mazmunli ma’nosini hisobga olish lozim. Shuni ham unutmaslik kerakki, har qanday so’rovnomaning tarjimasi nafaqat murakkab lingvistik vazifa. Test yaratilgan jamiyatning madaniyatining o’ziga xos xususiyatlari doimo aks ettirilgan. Simmetrik tarjima deb ataladi, unda odatiy suhbat kabi ma’no saqlanadi — asimmetrik tarjimada esa, ikkita tildan bittasini asos qilib olinadi, odatda asl test yaratilgan til ma’nosi saqlanib qolinadi. Ushbu tahlil ba’zi aynan qaysiligi hali noaniq “barcha empirik ko’rsatkichlar chorrahasida yotgan” umumiy diagnostik xususiyatlarni, haqiqatan ham mavjudligini ko’rsatish uchun mo’ljallangan. Bunday tahlil faktorli tahlil yordamida olingan barcha test shkalalariga, masalan, Ayzenkning EPI va 16PF Kettelning test-anketalariga nisbatan majburiydir. Shu bilan birga, ichki izchillik talabini “lokus nazorati” so’rovnomasiga yoki ko’plab asosiy klinik MMPI shkalalariga qo’llash shart emas, chunki bu shkaladagi punktlar tashqi mezon bo’yicha tanlangan va bir omil bilan bog’liq emas. Ichki izchillik tahlili bir o’lchovli va ko’p o’lchovli testlarga qo’llanilishi mumkin. 1.3 V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiylarning “psixologik testi” so’rovnomasining moslashtirish zarurati Psixodiognostikada shaxsga tashxiz qo’yishda obektiv metodikalar samarali vositalar sifatida qo’llanib kelinmoqda. Ushbu psixodiognostik so’rovnomalar, testlar qo’llash usulining oddiyligi, tahlil qilish uchun qulayligi va natijalar yaqqol ko’rinishi bilan ajralib turadi. Psixodiagnostik so’rovnomalar ichki tuzilmasiga asosan ko’p omilli so’rovnomalar samarali diognostika vositasi. Ulardan ko’p yillardan buyon psixologiya tarixida foydalanib kelinayotgan MMPI(1940), Kettellning 16F,13F, A-S varyantlari(1950), Ayzenkning EPQ ekstroversiya-introversiya, nevrotizm so’rovnomasi(1969), Shimeshik 10 tipdagi xarakter aksentuatsiyasi so’rovnomasi(1970), V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiy “psixologik testi” so’rovnomasi MMPI va Kettel 16F so’rovnomalaridan(1985) 28 ishlab chiqilgan, Shaxsni o’rganish Frayburg so’rovnomasi va boshqalar keltirish mumkin [7,17-18]. Shaxsni o’rganuvchi so’rovnomalar qatorida V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiylarning “psixologik testi” so’rovnomasi shaxsning xaraker tipologiyasini o’rganuvchi ko’p omilli so’rovnoma hisoblanadi. So’rovnoma 1985-yil rus psixolog olimlari V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiy tomonidan MMPI va Kettelning 16F so’rovnomasining shkalarini o’zaro muvofiqlashtirish natijasida yaratilgan. So’rovnoma shaxs tiplari va xarakter qirralarini aniqlovchi omillarni o’zaro psixodiognostik tadqiqodlar natijasida moslashtirilishi asosida yuzaga keldi. Shaxs xarakterining o’rganuvchi 14 shkalali, yani 10 quyi, 4 yuqori shkalalardan iborat. Quyi shkalalar nevrotizm,psixotizm, depressiya, vijdonlilik, turg’unlashganlik, umumiy faollik, tobelik, muloqatchanlik, estetik taassurotchanlik, nazokatlilik. Yuqori shkalalar psixik beqarorlik, asotsianallik, introversiya, senzitivlik iborat. V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiylar so’rovnomani ishlab chiqishda psixometrikaning faktorli tahlili asosida MMPI va R.B.Kettellning 16F shkalalari o’rtasidagi interkorelatsion bog’liqligini uch o’lchamli shaklini oladilar. Inkorelatsiya tahliliga ko’ra. I-matritsa MMPI metodikasing 13ta shkalasidan, II- matritsa Kettell 16Fshkalalari, III-matritsa esa MMPI va Kettellning 16F A- shaklini so’rovnomasining klinik shkalalaridan iborat bo’ladi. Keyingi tadqiqotlarida olimlar faktorli tahlil asosida MMPI VA Kettell 16F o’rtasida o’zaro bog’liq shkallarni ajratib olib, nomuvofiq kelgan shkalalarni chiqarib tashladilar. Shu asosda bir necha bosqichda shkalalar o’rtasidagi korelatsion bog’liqlikga ega shkalalar guruhlanib ajratib olindi. Unga ko’ra quyi shkalalar MMPI metodikasining 753 savollari va Kettell 16F shkalari iborat bo’lib, ulardan 19 ta ikkinchi va 16ta shkalasidan uchunchi tartibli yuqori shkalalar olindi. Tadqiqotning keyingi bosqichida MMPI va Kettell 16F so’rovnomalardan hosil bo’lgan shkalalar savollari o’rtasida faktorli tahlil amalga oshiriladi. Unga ko’ra shkallar olti guruhga bo’linadi: ruhiy holat, ekstroversiya, psixotizm, bezovtalik va xulq-atvorni nazorat qila olish shkalalari olinadi. Shu asosda savollar 29 1-shaxsdan ma’lumot olish darajasiga ko’ra yig’ish; 2- turli xil toifadagi savollarni ajratish; 3-yaxshi yechim beradigan, interpretatsiyada samarali savollar ajratib olinadi. Bunda birinchi bosqichda 0,2 va 0,8 interval oralig’idagi savollar ajratib olinadi. Ikkinchi usulda esa, guruhdagi boshqa savollardan ajrarib turadigan va shu xususiyatni aniqlashga mos bo’lmagan savollar hamda, bir xil ma’no mazmunga(gomogen) ega savollar olib tashlanadi. Uchunchi usulda savollar uch guruhga bo’linadi. Yuqori va past korelatsiyaga ega savollar olib tashlanib, o’rta korrelatsiyaga ega savollar qoldiriladi. Olingan natijaga ko’ra uchunchi tartib yuqori shkalarning savollari yarmi va ikkinchi tartib savollari o’rta korrelatsiyaga ega bo’lganligi bois qoldirilgan.natijalarga ko’ra jami 753 savoldan 18 ta birinchi, ikkinchi va uchta yuqori shkala olinadi. Yurtimiz psixologiyasida ko’plab xorij testlarini o’zbek mahalliy muhitida foydalanib kelinmoqda. Xususan professorlar O.F.Foziev, “Shaxsning fidoiylik xususiyatlarini o’rganish” so’rovnomasi, B.R.Qodirov “Iqtidorli bolalarning birlamchi tanlovi metodikalari”, G’.B.Shoumarov, V.M.Karimova diognostikaning ijtimoiy psixologik jabhalarini o’rganish, Z.T.Nishonovaning shaxs psiodiagnostikasiga oid metodikalarni psixodiognostik tadqiqotlarda ko’llashga bag ishlangan shuningdek, profesorlar R.I.Sunnatova, N.S.Safaev, K.B.Qodirov,ʻ A.I.Rasulov va boshqalar ishlarida xorij testlar o’zbek muhitiga foydalanganligini ko’rishimiz mumkin. O’zbek psixologiyasida qo’llanilayotgan ko’plab testlarni mahalliy muhitiga moslashtirilishda psixodiognostikaning psixometrik talablari: ishonchlilik, validlik, standartlashtirish asosida batafsil o’rganilmagan. Xususan, V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiy “psixologik testi” so’rovnomasi psixologiya fanlari doktori prof.v.b. Abdurasulov.R.A ning o’zining 1997 yil “Vliyanie zayatiy vostochnыmi yedinoborstvami i boksom na formirovanie lichnosti uchaщixsya” nomli nomzodlik ishida va 2018 yil “Sport mashg’ulotlarining o’quvchi-sportchilar shaxsini shakllantirishidagi roli” mavzusidagi doktorlik desertatsiya ishida V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiy “psixologik testi” so’rovnomasini ishlab chiqilganligi aytiladi. Shuningdek, psixologiya fanlari doktori prof.v.b. 30 Rasulov.A.I 2001 yil “O’qituvchi shaxsining tarbiyachi sifatida o’quvchilar bilan o’zaro munosabati darajalari” nomli nomzodlik ishida, 2020 yildagi “Shaxs psixodiognostikasi metodikalarining ilmiy-amaliy asoslari” nomli doktorlik ishida V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiy “psixologik testi” so’rovnomasini o’zbek mahalliy muhitida foydalanilgan bo’lsada, lekin V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiy “psixologik testi” so’rovnomasi psixodiognostikaning pixometrik talablari asosida meyoriy ko’rsatkichlar: ishonchlilik, validlik ko’rsatkichlari batafsil o’rganilmagan. Tadqiqotlarimizda V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiy “psixologik testi” so’rovnomasi psixodiognostikaning psixometrika talablari: ishonchlilik, validlik, reprezintativlikga asoslangan holda ushbu so’rovnomani o’zbek mahalliy muhitigan moslashtirishga kirishdik. 31 Birinchi bob bo’yicha xulosa 1.Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, ko’plab shaxsiy so’rovnomalarning o’z hajmiga to’liq moslashishi original texnikani ishlab chiqishdan kam emas. Shundan kelib chiqqan holda, xulosa shuki, xorijiy testning moslashuvi boshlanishidan oldin, biz ushbu testning zarurligiga ishonch hosil qilishimiz va diagnostika asboblaridagi muayyan bo’shliqlarni to’ldirishimiz kerak. Shuning uchun, test moslashtirish uning nazariy asoslarini o’rganish oldin bo’lishi kerak. Ko’p hollarda xorijiy testlarning moslashuvi o’rniga original metodlarni ishlab chiqish kerak, deb ishonamiz. 2.Moslashtirilayotgan so’rovnomaning standart meyorga keltirish, yangi sharoitda moslashtirilgan nazariyaning validligi va ishonchliligi va test muallifining nazariy kontseptsiyasiga to’g’riligini asoslansa va u tomonidan qo’llaniladigan validlik mezonlarining mazmuni o'zgarishsiz bizning shartlarimizga oddiygina ko'chiriladi. Bunday hollarda ishinchlilik va validlilikga ega bo’lmagan testlarni ham moslashtirish mumkin. Ammo psixometrik talablarga ega bo’lmagan testlar tadqiqotlarni samarasiz yakunlanishiga olib keladi. Shuning uchun biz tadqiqotlarni aynan validlik, ishonchlilik mezonlari aniqlashga va so’rovnomani to’liq o’zbek muhitiga moslashtirishga kirishdik. 32 II BOB. V.M.MELNIKOV VA L.T.YAMPOLSKIYLARNING “PSIXOLOGIK TESTI” SO’ROVNOMASINING MOSLASHTIRISHNI EMPERIK NATIJALARI . 2 .1 So’rovnomani mahalliy muhitga mos varyantini shakllantirish. So’rovnomani mahalliy muhitga mos varyantini shakllantirishda orginal metodikani mutaxasiz filologlar jamoasi tamanidan o’zbek tildagi shakli shakllantirildi. Testni tarjima nusxasi o’zbek muhitida yaroqli deb tasdiqlangandan so’ng biz tadqiqod ishimiz dastlapki bosqichini o’tkazdik. So’rovnomani o’zbek muhitiga moslashtirishda biz so’rovnomani rus va o’zbek tilidagi varyantlari o’rtasidagi konvirgent va diskriminativlik validliklarini tekshiramiz. Bunda har ikki test 76 nafar rus guruhi talabalari va 78 nafar o’zbek guruhi talabalarida o’tkazildi. Olingan natijalarga ko’ra o’zbek va rus guruhlarida diskriminativlik koifsenti va diskriminativlik indekslarini har bir shkala bo’yicha va shkalalardagi savollar bo’yicha natijalarni ko’rib chiqdik. Rus va o’zbek guruhlaridan olingan natijalar bo’yicha quyidagicha: 1— Nevrotizm shkalasi. Ushbu shkala jami 25 ta savoldan tashkil topgan. Rus guruhlarida olingan natijalarga ko’ra, 31-“Vremenami ya bыvayu zlыm i razdrajitelnыm.”d-ks=0,0836, d-in=(-0.036); 61-“Ya vspыlchiv, no bыstro uspokaivayus.” d-ks=0,2675, d-in=0; 63-“Dumayu, chto nervы u menya v poryadke kak u bolshinstva lyudey” d-ks=0,409, d-in=0; 123-“Raz v nedelyu ili chaщye ya bыvayu vozbujdennыm i vzvolnovannыm.” d-ks=0,490, d-in=(-0,036); 151-“ Ya vpechatlitelneye bolshinstva lyudey.” d-ks=0,323, d-in=0; 154-“Kritika i zamechaniya v moy adres menya malo zadevayut.” d-ks=0.093, d-in=(-0,0721); Savollar diskriminativlik-koifsenti, diskriminativlik-indeksi -0 va minus natijalar olindi. Ushbu shkala bo’yicha qolgan savollardan d-ks=0,200dan 0.6389 gacha, d- in=0,036dan 0,1442 gacha yuqori natijalar olindi. O’zbek guruhlarida ushbu shkala bo’yicha olingan natijalarga ko’ra, faqatgina 122-“Kutish meni asabiylashtiradi.” d-ks=0,111, d-in=(-0,07) olindi, 33 bunga sabab ishtrokchilarning 58 nafari bu savolga ha deb javob berishgan. Shkala bo’yicha qolgan savollarning d-ks=0,111 dan 0.7095gacha, d- in=0.0351dan 0.1932gacha yuqori natijalar olindi. 2 .1.1-jadval O’zbek guruhlarida “nevrotizm” shkalasi diskriminativlik koifsenti va diskriminativlik indeksi natijalari № Diskriminativlik koifsenti Diskriminativlik indeksi 1 0,4013 0,6026 2 0,1581 0,1932 3 0,4013 0,6026 4 0,1581 0,1932 31 0,4013 0,6026 32 0,1581 0,1932 33 0,4013 0,6026 34 0,1581 0,1932 61 0,4013 0,6026 62 0,1581 0,1932 63 0,4013 0,6026 64 0,1581 0,1932 91 0,4013 0,6026 92 0,1581 0,1932 93 0,4013 0,6026 94 0,1581 0,1932 121 0,4013 0,6026 123 0,1581 0,1932 124 0,4013 0,6026 151 0,1581 0,1932 152 0,4013 0,6026 153 0,1581 0,1932 154 0,4013 0,6026 155 0,1581 0,1932 34 2—Psixotizm shkalasi. Bu shkala jami 25 ta savoldan tashkil topgan. Rus guruhkarida olingan natijalarga ko’ra, 6-“ Chasto razlichnaya piщa kajetsya mne odinakovoy na vkus.” d-ks=0,230, d-in=0,018; 37-“ Pochti kajdыy den sluchayetsya chto-to, chto pugayet menya.”d-ks=0,560, d-in=0,036; 96-“ Bezopasneye nikomu ne doveryat.” d-ks=0,275, d-in=0,018; 127-“ Vremenami mne xochetsya nanesti povrejdeniye sebe ili drugim lyudyam.” d-ks=0,568, d- in=0,054; 156-“ Moi postupki chasto nepravilno ponimayutsya okrujayuщimi.” d- ks=0,537, d-in=(-0,054); 158-“ Menya krayne redko nakazыvayut bez prichinы.” d-ks=0,003, d-in=(-0,108); Savollar 0 va minus ishorali natijalar olindi. Shkala bo’yicha rus guruhida qolgan natijalar d-ks=0,230 dan 0.5856 gacha, d-in= 0,036 dan 0,252 gacha yuqori natijalar olindi. O’zbek guruhlarida ushbu shkala bo’yicha olingan natijalarga ko’ra, “ Ko’pincha har xil taomlarning ta’mi menga bir xildek tuyuladi. ” d-ks=0,306, d- in=0; 37-“ Deyarli har kuni meni qo’rqitadigan hodisa ro’y beradi .” d-ks=0,352, d-in=0; 38-“Ba’zida o’zim yoqtiradigan odamlarning dilini og‘ritish menga huzur beradi.” d-ks=0,342 d-in=0,018; 96-“Hech kimga ishonmaslik bexatardir.” d-ks=0,389, d-in=0,053; 128-“Odamlar boshqalar bilan sodir bo’lishi mumkin bo’lgan hodisalarga beparvo va loqayddirlar.” d-ks=0,193, d-in=0; 156-“Ko’pincha mening xatti-harakatlarim atrofdagilar tomonidan noto’g’ri tushuniladi.” d-ks=0,535 d-in=0,018; 159-“ Menga qarshi nimadir mo’ljallayaptilar .” d-ks=0.343, d-in=0.018; Savollar 0 va minus ishorali natijalar olindi. Shkala bo’yicha o’zbek guruhida qolgan natijalar d-ks=0,148 dan 0,626 gacha, d-in= 0,0176 dan 0, 0878 gacha yuqori natijalar olindi. 3 —Depressiya shkalasi . Bu shkala jami 25 ta savoldan tashkil topgan. Rus guruhlarida olingan natijalarga ko’ra,10-“ Poroy mne kajetsya, chto trudnostey slishkom mnogo i mne ix ne preodolet.” d-ks=0,553, d-in=0; 39-“ Vremenami ya chuvstvuyu sebya bespoleznыm.” d-ks=0,498, d-in=0,108; 40-“ Moi roditeli chasto bыli nastroyenы protiv moix znakomыx.” d-ks=0,381, d-in=0,018; 41-“ U menya chasto bыvayet nastroyeniye, kogda ya legko otvlekayus ot 35 2 .1.2-jadval O’zbek guruhlarida “psixotizm” shkalasi diskriminativlik koifsenti va diskriminativlik indeksi natijalari PSIXOTIZM 5 7 8 35 36 65 66 67 68 95 97 98 125 126 127 157 158 Diskriminativlik koifsenti0,4988 0,3068 0,5057 0,148 0,3087 0,315 0,4983 0,3802 0,4791 0,3175 0,4198 0,3925 0,3247 0,4199 0,4199 0,3819 0,3448 Diskriminativlik indeksi 0,0702 0,0351 0,0351 0,0176 0,0351 0,0351 0,035 0,0702 0,1581 0,0878 0,0527 0,0176 0,0176 0,0176 0,0176 0,0351 0,0527 dela, stanovlyus rasseyannыm i mechtatelnыm.” d-ks=0,051, d-in=(-0,018); 71-“ Moi namereniya chasto kajutsya mne nastolko nevыpolnimыmi, chto ya otkazыvayus ot nix.” d-ks=0,36, d-in=(-0,036); 100-“ Inogda ya xvalyu lyudey, kotorыx znayu ochen malo.” d-ks=0,553, d-in=0; 101-“ Ya legko prixoju v zameshatelstvo.” d-ks=0,397, d-in=(-0,018); 130-“ Vremenami mne ochen xotelos navsegda uyti iz doma.” d-ks=0,509, d-in=0; 133-“ Ya mogu soslatsya na bolezn, chtobы izbejat nepriyatnostey.” d-ks=0.009, d-in=0; shkala bo’yicha rus guruhida qolgan natijalar d-ks=0,063 dan 0,5856 gacha, d-in= 0,036 dan 0,2523 gacha yuqori natijalar olindi. O’zbek guruhlarida olingan natijalarga ko’ra, 9-“ Men rejalarimni omad va baxtli tasodiflarni hisobga olib tuzaman. ” d-ks=0,1003, d-in=0; 10-“ Ba’zan menga qiyinchiliklar juda ko’p va ularni yengib o’tish mumkin emasdek tuyuladi” d-ks=0,2488, d-in=0; 11-“Kamdan-kam hollarda menda qayg’uli o’ylar paydo bo’ladi.” d-ks=(-0,079); 40-“ Ota-onam ko’pincha mening tanishlarimga yomon munosabatda bo’ladilar. ” d-ks=0,450, d-in=0; 41-“ Menda shunday kayfiyat bo’ladiki, ishda dikqatim oson bo’linadi, parishonxotir va xayolparast bo’lib qolaman. ” d-ks=0,328, d-in=0; 72-“ Ko’pincha bir vaqtning o’zida bir nechta ko’ngilochar mashg’ulotlarga qiziqishlar paydo bo’ladi, kamdan-kam hollarda men ulardan bittasi bilan shug’ullanman. .” d-ks=0,203, d-in=0; 132-“ Men bu holat keyinchalik qiyinchiliklarga olib kelsa ham, o’sha lahzalar ta’siri ostida g’ayri ixtiyoriy harakat qilishni afzal bilaman .” d-ks=0,0063, d-in=0; 36 133-“ Men ko’ngilsiz holatdan qutilish uchun, kasallikni bahona qilishim mumkin .” d-ks=0.063, d-in=0; shkala bo’yicha o’zbek guruhida qolgan natijalar d-ks=0,1003dan 0,619 gacha, d-in= 0,0351dan 0,1774 gacha yuqori natijalar olindi. 2 .1.3-jadval O’zbek guruhlarida “depressiya”shkalasi diskriminativlik koifsenti va diskriminativlik indeksi natijalari DEPRESSIYA 12 39 42 69 70 71 99 101 102 103 130 131 160 161 162 163 Diskriminativli k koifsenti0,0408 0,5844 0,4924 0,4837 0,2691 0,5498 0,4372 0,6194 0,508 0,5683 0,3315 0,4007 0,1765 0,3101 0,2095 0,4169 Diskriminativli k indeksi 0,0176 0,0351 0,0351 0,1054 0,0702 0,0351 0,1405 0,0527 0,0878 0,0878 0,1229 0,0702 0,0702 0,0762 0,0351 0,1774 4—Vijdoniylik shkalasi. Ushbu shkala 15ta savollardan tashkil topgan. Rus guruhidan olingan natijalarga ko’ra, minus diskriminativlik koifsenti va diskriminativlik indeksi minus yoki 0 natijalar kuzatilmadi. 14-“ Har kungi ishni jonga tegsa ham, zarurat yo’qdek tuyulsa ham uni oxirigacha yetkazish kerak deb hisoblayman. ”, d-ks=0.4374, d-in= (-0,1983); 43-“ Men axlok-odob qoidalariga qat’iy rioya qilaman. ” d-ks=0,5852, d-in=(-0,0901); 164-“ Ayollarning chekishini ko’rsam, jahlim chiqadi. ” d-ks=0,5237, d-in= (-0,1802); savollaridan yuqori natijalar olindi. O’zbek guruhlaridan olingan natijalarga ko’ra,75-“ Men jiddiy mavzudagi ma’ruzalarni yoqtiraman. ” d-ks=0,3302, d-in=(-0,035); 164-“ Ayollarning chekishini ko’rsam, jahlim chiqadi. ” d-ks=0,4685, d-in=(-0,018); Ushbu shkala bo’yicha o’zbek guruhida qolgan natijalar d-ks=0,114 dan 0,6461gacha, d-in= 0,0351 dan 0,4566 gacha yuqori natijalar olindi. 37 2 .1.4-jadval O’zbek guruhlarida “vijdonlilik” shkalasi diskriminativlik koifsenti va diskriminativlik indeksi natijalari VIJDONLILI K 13 + 14 15 + 43 + 44 + 45 + 73 + 74 10 4 10 5 13 5 136 + 16 5 Diskriminativl ik koifsenti0,2765 0,4978 0,2198 0,4566 0,3475 0,2122 0,3962 0,2567 0,3356 0,4609 0,2345 0,114 0,6461 Diskriminativl ik indeksi 0,3337 0,1405 0,3512 0,2107 0,1581 0,0176 0,4566 0,0527 0,0351 0,2107 0,3512 0,2986 0,1932 5—Turg’unlashganlik shkalasi. Shkala jami 15ta savollardan tashkil topgan. Rus guruhlaridan olingan natijalarga ko’ra, 107-“Ya lyublyu podshuchivat nad lyudmi.” d-ks=0,1931, d-in=0,054; 108-“ Sorevnovaniya dostavlyayut mne bolsheye udovolstviye, yesli ya zaklyuchayu pari (byus ob zaklad) otnositelno ix rezultatov.” d-ks=0,4125, d-in=(-0,072); 168-“Ya lyublyu igrat v kartы, domino i drugiye igrы, pust i na dengi.” d-ks=0,32, d-in=(-0,036); Shkala bo’yicha rus guruhida qolgan natijalar d-ks=0,1135 dan 0,5093 gacha, d-in= 0,018 dan 0,2163 gacha yuqori natijalar olindi. O’zbek guruhlaridan olingan natijalarga ko’ra,17-“Menga bir-birlari bilan hazil qiladiganlar davrasi yoqadi.” d-ks=0,201, d-in=0,125; 46-“Men maktabda kamdan-kam hollarda darslarni qoldirganman” d-ks=0,0189, d-in=(-0,299); 76-“Ba’zan yolg’onchining mahoratiga shunchalik qoyil qolamanki, hatto unga rahmim keladi.” d-ks=(-0,001); 77-“Men atrofdagilarni hijolat qiladigan g’alati gaplarni aytishdan o’zimni tiyib turishga harakat qilaman.” d-ks=0,0407, d-in=(- 0,025);166-“Deyarli har doim kuchli hissiyotlarga ehtiyoj sezaman.” d-ks=0,3131, d-in=(-0,075); Shkala bo’yicha o’zbek guruhida qolgan natijalar d-ks=0,0189 dan 0,367 gacha, d-in= 0,0249 dan 0,4234 gacha yuqori natijalar olindi. 38 2 .1.5-jadval O’zbek guruhlarida “turg’unlashganlik” shkalasi diskriminativlik koifsenti va diskriminativlik indeksi natijalari TURG’UNLASHGANLI K 16 47 10 6 10 7 10 8 136 + 13 7 13 8 16 7 16 8 Diskriminativlik koifsenti0,3422 0,367 0,3133 0,4644 0,421 0,876 0,3138 0,3499 0,2491 0,3399 Diskriminativlik indeksi 0,0498 0,1245 0,0249 0,2242 0,1245 0,0498 0,0996 0,0747 0,0996 0,0747 6—Umumiy faollik shkalasi. Bu shkala jami 13 ta savoldan tashkil topgan. Rus guruhlarida olingan natijalarga ko’ra, 79-“ Inogda ya draznyu jivotnыx.” d- ks=0,043, d-in=0; Shkala bo’yicha rus guruhida qolgan natijalar d-ks=0,131 dan 0,5387gacha, d-in=0,018 dan 0,3605 gacha yuqori natijalar olindi. O’zbek guruhlaridan olingan natijalarga ko’ra, minus diskriminativlik koifsenti va diskriminativlik indeksi minus yoki 0 natijalar kuzatilmadi. Quyi natija d-ks=0,052, d-in=0,6413 eng yuqori ks=0,387, d-in=0,6413 va shkalani qolgan savollari ham yuqori natijalar olindi. 2 .1.6-jadval O’zbek guruhlarida “umumiy faollik” shkalasi diskriminativlik koifsenti va diskriminativlik indeksi natijalari UMUMIY FAOLLIK 18 19 48 49 50 78 79 80 10 8 10 9 11 0 13 9 14 0 Diskriminativli k koifsenti 0,5597 0,3116 0,3936 0,1984 0,279 0,4315 0,4009 0,4709 0,5512 0,4353 0,6413 0,3737 0,2299 Diskriminativli k indeksi 0,3864 0,2634 0,3161 0,2107 0,1756 0,0878 0,0527 0,0702 0,0527 0,1756 0,2459 0,2283 0,1405 7—To’belik shkalasi. Ushbu shkala jami 15ta savollardan tashkil topgan. Rus guruhlaridan olingan natijalarga ko’ra, 22-“Chasto ya lish s bolshim trudom mogu skrыt svoyu zastenchivost.” d-ks=0,4367, d-in=0; 51-“Mne xochetsya bыt 39 meneye zastenchivыm.” d-ks=0,3449, d-in=0; 143-“Mne trudno podobrat slova k svoim mыslyam, poetomu u menya net takoy gotovnosti k besede, kak u drugix lyudey..” d-ks=0,5225, d-in=0; Shkala bo’yicha rus guruhida qolgan natijalar d- ks=0,323 dan 0,5612gacha, d-in=0,036 dan 0,1262 gacha yuqori natijalar olindi. O’zbek guruhlaridan olingan natijalarga ko’ra, 20-“Men ko’pincha jur’atsizligim tufayli ko’p narsani boy berib qo’yaman.” d-ks=0,071, d-in=0; 51-“Men o’zimda tortinchoqlik hissi kamroq bo’lishini xohlar edim.” d-ks=0,5686, d-in=(-0,018); 111-“Men odamlar yig’ilgan va suhbatlashayotgan xonaga qo’rquvsiz va tortinmasdan kiraman.” d-ks=0,4282, d-in=0; 112-“Ba’zan o’zimning og’ir-bosiqligim tufayli o’z huquqlarimni himoya qilishim qiyin bo’ladi.” d-ks=0,4471, d-in=0; Shkala bo’yicha o’zbek guruhlarida qolgan natijalar d-ks=0,1686dan 0,6443 gacha, d-in=0,0176 dan 0,2986 gacha yuqori natijalar olindi. 2 .1.7-jadval O’zbek guruhlarida “to’belik” shkalasi diskriminativlik koifsenti va diskriminativlik indeksi natijalari TO’BELIK 21 22 52 53- 81 82 83 113 141 142 143 Diskriminativli k koifsenti0,63 0,4612 0,5886 0,1686 0,2729 0,414 0,5258 0,6443 0,5865 0,5129 0,4788 Diskriminativli k indeksi 0,140 5 0,052 7 0,105 4 0,035 0,017 6 0,122 9 0,017 6 0,087 8 0,087 8 0,035 1 0,017 6 8—Muloqotmandlik shkalasi.Ushbu shkala jami 15ta savollardan tashkil topgan. Rus guruhlaridan olingan natijalarga ko’ra, 24-“Ya obщitelnыy chelovek.” d-ks=(-0,046); 84-“Mne bы xotelos chasto vstrechatsya vne rabotы so svoimi druzyami.” d-ks=0,1337, d-in=0; 86-“Ya oxotneye provedu otpusk v tixom domike, chem na kurorte.” d-ks=(-0,215); Shkala bo’yicha rus guruhlarida qolgan natijalar d-ks=0,1686dan 0,6443 gacha, d-in=0,0176 dan 0,2986 gacha yuqori natijalar olindi. 40 O’zbek guruhlaridan olingan natijalarga ko’ra, 23-“Men muntazam ravishda majlislar va boshqa jamoat tadbirlarida ishtirok etaman.” d-ks=0,071 d-in=0; 55-“Yolg’izlikda o’zimni baxtliroq his qilaman.” d-ks=0,417 d-in=(-0,105); 85-“Menga jamoaviy tadbirlar yoqadi, chunki u yerda men odamlar orasida bo’la olaman.” d-ks=0,4693 d-in=(-0,018); Shkala bo’yicha o’zbek guruhlarida qolgan natijalar d-ks=0,323 dan 0,5612gacha, d-in=0,036 dan 0,1262 gacha yuqori natijalar olindi. Qolgan ko’rsatkichlar quyidagi jadvalda keltirilgan. 2 .1.8-jadval O’zbek guruhlarida “muloqotmandlik” shkalasi bo’yicha diskriminativlik koifsenti va diskriminativlik indeksi natijalari MULOQOTMANDLIK 24 25 53 + 54 84 86 114 + 11 5 11 6 14 4 14 5 14 6 Diskriminativlik koifsenti0,0286 0,04 0,3955 0,3618 0,5508 0,2265 0,428 0,3226 0,3761 0,2549 0,3727 0,1442 Diskriminativlik indeksi 0,0351 0,1054 0,2986 0,1756 0,1756 0,1054 0,0878 0,2283 0,281 0,1756 0,281 0,1932 9—Estetik taassurotlilik. Ushbu shkala jami 15ta savollardan tashkil topgan. Rus guruhlaridan olingan natijalarga ko’ra, 27-“Menya vsegda interesovala texnika, naprimer avtomobili, samoletы, vertoletы, motosiklы i t. d.” d-ks=0,148 d- in=(-0.036); 87-“Ya predpochitayu istoricheskiye romanы nauchnыm soobщyeniyam po ekologii.” d-ks=0,287 d-in=(-0.036); 119-“Menya vsegda ochen malo privlekali igrы s kuklami.”d-ks=0,194 d-in=(-0.018); Shkala bo’yicha rus guruhlarida qolgan natijalar d-ks=0,066dan 0,4237 gacha, d-in=0,018 dan 0,2163 gacha yuqori natijalar olindi. O’zbek guruhlaridan olingan natijalarga ko’ra, 88-“Men she’riyatni sevaman.” d-ks=0,3624 d-in=(-0.035); 119-“Meni qo’g’irchoqlar bilan o’ynash deyarli qiziqtirmagan.” d-ks=0,3107 d-in=0; Shkala bo’yicha o’zbek guruhlarida qolgan natijalar d-ks=0,066 dan 0,4237 gacha, d-in=0,018 dan 0,2163 gacha yuqori natijalar olindi. Qolgan ko’rsatkichlar quyidagi jadvalda keltirilgan. 41 2 .1.9-jadval O’zbek guruhida olingan “ estetik taassurotlilik ” shkalasi diskriminativlik koifsenti va diskriminativlik indeksi natijalari ESTETIK TAASSUROTLILI K 26 27 28 56 57 58 86 87 11 7 11 8 14 7 14 8 14 9 Diskriminativlik koifsenti0,0031 0,3994 0,3837 0,3029 0,2895 0,2954 0,2096 0,3725 0,2743 0,3367 0,0204 0,1629 0,1786 Diskriminativlik indeksi 0,0702 0,1054 0,0702 0,0351 0,1756 0,2107 0,1581 0,2459 0,1756 0,0351 0,0702 0,0527 0,0878 10—Nazokatlilik shkalasi. Ushbu shkala jami 10ta savollardan tashkil topgan. Rus guruhlaridan olingan natijalarga ko’ra, minus diskriminativlik koifsenti va diskriminativlik indeksi minus yoki 0 natijalar kuzatilmadi. Rus guruhlarida qolgan natijalar d-ks=0,2132dan 0,6754 gacha, d-in=0,018 dan 0,2343 gacha yuqori natijalar olindi. O’zbek guruhlaridan olingan natijalarga ko’ra, 150-“ Men gullar terish va xona o’simliklarini o’stirishni yoqtiraman.” d-ks=0,68 d-in=0.088; Shkala bo’yicha o’zbek guruhlarida qolgan natijalar d-ks=0,268dan 0,634 gacha, d-in=0,0176 dan 0,2107 gacha yuqori natijalar olindi. Qolgan ko’rsatkichlar quyidagi jadvalda keltirilgan. 2 .1.10-jadval O’zbek guruhida olingan “nazokatlilik” shkalasi diskriminativlik koifsenti va diskriminativlik indeksi natijalari NAZOKATLILIK 29 30 59 60 89 90 119 120 149 Diskriminativlik koifsenti 0,5119 0,3553 0,42 0,5278 0,6343 0,2682 0,3884 0,5638 0,3094 Diskriminativlik indeksi 0,2107 0,0176 0,1229 0,1405 0,1581 0,1581 0,1405 0,1581 0,1581 42 Yuqori shkala. Yuqori shkala jami to’rtta shkala, psixik beqarorlik, asotsionallik, introversiya, senzitivlik shkalalarini hosil qiladi. “Psixik beqarorlik” quyishi shkalalardan-nevrotizm, psixotizm, depressiya shkalalaridan; “ Asotsionallik” shkalasi-vijdonlilik va turg’unlashganlik shkalalaridan; “ Introversiya” shkalasi-umumiy faollik, to’belik, muomalaga kirishimlilik shkalalari; “Senzitivlik” shkalasi-estetik taassurotchanlik va nazokatlilik shkalarini umumlashmasidan tashkil topgan. 11—Ruhiy muvozanatni buzilishi shkalasi. Ushbu shkala jami 20ta savollardan tashkil topgan. Rus guruhlaridan olingan natijalarga ko’ra, 10-“Poroy mne kajetsya, chto trudnostey slishkom mnogo i mne ix ne preodolet.” d-ks=0,466 d-in=(-0,036); 41-“U menya chasto bыvayet nastroyeniye, kogda ya legko otvlekayus ot dela, stanovlyus rasseyannыm i mechtatelnыm.” d-ks=0,410 d-in=(- 0.018); 151-“Ya vpechatlitelneye bolshinstva lyudey.” d-ks=0,335 d-in=(-0.054); 154-“ Kritika i zamechaniya v moy adres menya malo zadevayut.” d-ks=(-0.059); 155-“Inogda mne kajetsya, chto ya naxojus na grani nervnogo srыva.”d-ks=0,556 d-in=0; 162-“Bыvayet, ya otkazыvayus ot nachatogo dela iz-za neveriya v svoi silы.” d-ks=0,316 d-in=(-0,054); 173-“Ya legko prixoju v zameshatelstvo.” d- ks=0,523 d-in=0; Rus guruhlarida qolgan natijalar d-ks=0,057dan 0,5702 gacha, d- in=0,018 dan 0,1262 gacha yuqori natijalar olindi. O’zbek guruhlaridan olingan natijalarga ko’ra, 11-“Kamdan-kam hollarda menda qayg’uli o’ylar paydo bo’ladi.” d-ks=(-0.07); 71-“ Ko’pincha mening niyatlarim amalga oshishi qiyindek tuyuladi, oqibatda ulardan voz kechaman .” d- ks=0,071 d-in=0; 124-“Men hamma narsani boshqalardan ko’ra kuchliroq his qilaman.” d-ks=0,3643 d-in=(-0.035); 154-“Menga qaratilgan tanqid va tanbehlar menga kamroq tegib ketadi.” d-ks=0,2789 d-in=0; 161-“Menda kamdan-kam hollarda kayfiyat buzilishi yuz beradi.” d-ks=0,471 d-in=0.018; 173-“Men tez-tez o’zimni yo’qotib qo’yaman.” Shkala bo’yicha o’zbek guruhlarida qolgan natijalar d-ks=0,047dan 0,6731 gacha, d-in=0,0176 dan 0,1229 gacha yuqori natijalar olindi. Qolgan ko’rsatkichlar quyidagi jadvalda keltirilgan. 2 .1.11-jadval 43 O’zbek guruhida olingan “ psixok beqarorlik ” shkalasi diskriminativlik koifsenti va diskriminativlik indeksi natijalari PSIXOK BEQARORLIK 1 3 32 39 69 99 121 151 153 155 162 Diskriminativlik koifsenti0,0473 0,6731 0,6095 0,6317 0,553 0,5924 0,4717 0,4477 0,6337 0,7155 0,5756 Diskriminativlik indeksi 0,0351 0,1229 0,0176 0,0176 0,0527 0,0176 0,0351 0,0176 0,0702 0,0351 0,0878 12—Asotsionallik shkalasi. Ushbu shkala jami 16ta savollardan tashkil topgan. Rus guruhlaridan olingan natijalarga ko’ra, 43-“Ya strogo soblyudayu prinsipы nravstvennosti i morali.” d-ks=0,579 d-in=0; 107-“Ya lyublyu podshuchivat nad lyudmi.” d-ks=(-0,184); Shkala bo’yicha o’zbek guruhlarida qolgan natijalar d-ks=0,109dan 0,5275 gacha, d-in=0,018 dan 0,1802 gacha yuqori natijalar olindi. O’zbek guruhlaridan olingan natijalarga ko’ra,15-“Men mustahkam e’tiqodli insonman.” d-ks=0,1945, d-in=(-0.018); 16-“Men noz-karashmalar qilishni xushchaqchaq suhbat qurish, maqtanishni yaxshi ko’raman.” d-ks=0,1945 d-in=(- 0,035); 167-“Qarama-qarshi jins vakillari bilan suhbatda ularni uyaltirishi mumkin bo’lgan «qaltis» mavzulardan yiroq bo’laman.” d-ks=0,2181 d-in=0; Shkala bo’yicha o’zbek guruhlarida qolgan natijalar d-ks=0,042 dan 0,523 gacha, d- in=0,07 dan 0,3688 gacha yuqori natijalar olindi. 2 .1.12-jadval O’zbek guruhida olingan “ asotsionallik ” shkalasi diskriminativlik koifsenti va diskriminativlik indeksi natijalari ASOTSIONALLI K 13 - 17 43 - 44 - 45 - 73 - 77 10 6 10 7 13 8 16 5 166 - 17 2 Diskriminativlik koifsenti 0,3025 0,1945 0,523 0,2439 0,3688 0,4125 0,1983 0,297 0,1291 0,2896 0,4157 0,0425 0,1933 Diskriminativlik indeksi 0,0351 0,3688 0,0878 0,2283 0,0878 0,0702 0,0176 0,3512 0,1932 0,0176 0,0527 0,2283 0,07 44 13—Introversiya shkalasi. Ushbu shkala jami 12 ta savollardan tashkil topgan. Rus guruhlaridan olingan natijalarga ko’ra,25-“Ya lyublyu vecherinki i shumnыye veselыye kompanii.” d-ks=0,502 d-in=(-0.036); 52-“Kogda ya naxojus v kompanii, ya muchayus vыborom temы dlya razgovora.” d-ks=0,448 d-in=0; 53-“Ya oxotno znakomlyus s novыmi lyudmi.” d-ks=0,541 d-in=0; 81-“Ya redko zagovarivayu s detmi pervыm.” d-ks=0,367 d-in=0; 83-“Ya sxojus s drugimi lyudmi tak je legko, kak i drugiye.” d-ks=0,616 d-in=0; 142-“Yesli lyudi nablyudayut za mnoy, mne stanovitsya neskolko ne po sebe.” d-ks=0,451 d-in=(- 0.09); 143-“Mne trudno podobrat slova k svoim mыslyam, poetomu u menya net takoy gotovnosti k besede, kak u drugix lyudey.” d-ks=0,586 d-in=(-0.018); Shkala bo’yicha rus guruhlarida qolgan natijalar d-ks=0,237dan 0,578 gacha, d-in=0,018 dan 0,072 gacha yuqori natijalar olindi. O’zbek guruhlaridan olingan natijalarga ko’ra, 81-“Men bolalar bilan muloqotda kamdan-kam hollarda gapni birinchi bo’lib boshlayman.” d-ks=0,5041 d-in=0; Shkala bo’yicha o’zbek guruhlarida qolgan natijalar d-ks=0,1064dan 0,6591 gacha, d-in=0,035 dan 0,1229 gacha yuqori natijalar olindi. Qolgan ko’rsatkichlar quyidagi jadvalda keltirilgan. 2 .1.13-jadval O’zbek guruhida olingan “ introversiya ” shkalasi diskriminativlik koifsenti va diskriminativlik indeksi natijalari INTROVERSIYA 24 25 51 52 53- 82 83 84 141 142 143 Diskriminativlik koifsenti0,2539 0,5624 0,4712 0,1064 0,6591 0,5043 0,1433 0,4738 0,6223 0,4382 0,5212 Diskriminativlik indeksi 0,1229 0,0176 0,0878 0,1054 0,0351 0,0527 0,1405 0,0176 0,0351 0,0176 0,0176 14—Senzitivlik shkalasi. Ushbu shkala jami 12 ta savollardan tashkil topgan. Rus guruhlaridan olingan natijalarga ko’ra, 88-“Ya lyublyu poeziyu.” d- 45 ks=0,523 d-in=0; Shkala bo’yicha rus guruhlarida qolgan natijalar d-ks=0,106dan 0,480 gacha, d-in=0,0178 dan 0,1956 gacha yuqori natijalar olindi. O’zbek guruhlaridan olingan natijalarga ko’ra, 26-“Men san’at to’g’risidagi kitobdan ko’ra, turli mamlakatlar davlat boshqaruvining o’ziga xos xususiyatlari to’g’risidagi kitoblarni sotib olishni afzal ko’raman.” d-ks=(-0.039); 29-“Men tibbiyot xodimi vrach, hamshira bo’lishni xohlar edim” d-ks=0,437 d-in=0; 118-“Jurnalist bo’lganimda, teatr haqida yozishni ma’qul ko’rardim.” d-ks=0,318 d-in=0; Shkala bo’yicha o’zbek guruhlarida qolgan natijalar d-ks=0,223dan 0,5297 gacha, d-in=0,052 dan 0,1756 gacha yuqori natijalar olindi. Qolgan ko’rsatkichlar quyidagi jadvalda keltirilgan. 2 .1.14-jadval O’zbek guruhida olingan “ psixok beqarorlik ” shkalasi diskriminativlik koifsenti va diskriminativlik indeksi natijalari SENZITIVLI K 27 28 88 89 56 11 7 11 9 12 0 17 1 Diskriminativl ik koifsenti0,223 0,3416 0,4163 0,2911 0,3035 0,3255 0,4812 0,5297 0,2509 Diskriminativl ik indeksi 0,1756 0,1054 0,0878 0,0878 0,1756 0,2107 0,0176 0,0878 0,0527 So’rovnomaning diskriminativlik validlikni taminlanishi bo’yicha rus va o’zbek guruhlaridan olingan natijalarga ko’ra, jami 140 ta savol o’zbek muhitida foydalanish mumkin deb olindi. Tadqiqodning keyingi bosqichlari uchun savolnoma qayta shakllantirildi. Unga ko’ra nevrotizm shkalasida 24 ta, psixotizm shkalasida 17 ta, depressiya shkalasida 16 ta, vijdonlilik shkalasida 13ta, turg’unloshganlik shkalasida 10 ta, umumiy faollik shkalasida 13 ta, tortinchoqlik shkalasida 10 ta, muloqotchanlik shkalasida 12 ta, estetik taassurotchanlik shkalasida 13 ta, nazokatlilik shkalasida 9 ta, shuningdek yuqori shkalarda psixik beqarorlik 11 ta, asotsionallik 10 ta, introversiya 9 ta, senzitivlik 9 ta savollardan iborat. Olingan natijalar asosida keyingi bosqich pilotaj tadqiqotlar belgilandi. 46 47 2 .2 So’rovnomani moslashtirilgan varyanti bo’yicha psixologik mezonlarni Tekshirish Tadqiqot natijasida diskriminativ validlik natijalaridan olingan so’rovnomani keyingi tadqiqod natijalarini tashkil etamiz. Bu bir necha tahlil asosida amalga oshiriladi. Psixodiognostik test shkalalarini standartlashtirish uchun bir stenlashtirishdan talabi aosida so’rovnomaning o’zbek muhitidagi shaklini aniqlash uchun Mirzo Ulug’bek nomidagi Milliy universitetning 110 nafar “Psixologiya” yo’nalishi talabalari ishkrok etishdi. 2 .2.1-jadval So’rovnoma shkalalarida ballarni stenda taqsimlanishi № Shkala Sten µ ᵟ bal l 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 Nevrotizm 0-2 3- 4 5- 6 7- 9 10- 12 13- 15 16- 17 18- 19 20- 22 23- 24 12, 5 12 24 2 Psixotizm 0-1 2- 3 4- 5 6- 7 8-9 10 11- 12 13- 14 15- 16 17 7 8,5 17 3 Dipressiya 0-1 2- 3 4 5- 6 7 8-9 10- 11 12- 13 14- 15 16 6,6 1 8,1 1 16 4 Vijdonlilik 0-1 2 3 4- 5 6-7 8-9 10 11 12 13 9,2 6 6,5 5 13 5 Turg’unloshganli k 0-1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 3,3 6 5,1 1 10 6 Umumiy faollik 0-1 2 3 4 5 6 7 8-9 10- 11 12- 13 7,5 5 6,5 5 13 7 Tortinchoqlik 0-1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 3,6 5,3 5 10 8 Muloqotchanlik 0-1 2 3 4 5 6 7 8 9- 10 11- 12 8,1 3 6,1 3 12 9 Estetik jozibadorlik 0-1 2 3 4 5 6 7 8-9 10- 11 12- 13 7 6,5 13 1 0 Nazokatlilik 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 4,4 1 4,6 6 9 1 1 Psixik beqarorlik 0-1 2 3 4 5 6 7 8 9- 10 11 5 5,5 11 1 2 Asotsionallik 0-1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 4 5 10 1 3 Introversiya 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 3 4,5 9 48 1 4 Senzitivlik 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 5,1 4 4,6 4 9 Ushbu metodika shkalalariga ko’ra “nevrotizm” shkalasi quyi-0-4, o’rta-5- 15 va yuqori- 16-24, “psixolotizm” shkalasi quyi-0-5, o’rta-6-10 va yuqori-11-17 , depressiya shkalasi quyi-0-3, o’rta-4-9 va yuqori-10-16 , vijdonlilik shkalasi quyi- 0-2, o’rta-3-10 va yuqori-11-13 , turg’unlashganlik shkalasi quyi-0-3, o’rta-4-7 va yuqori-8-10, umumiy faollik shkalasi quyi-0-2, o’rta-3-7 va yuqori- 8-13, tobelik shkalasi quyi-0-3, o’rta-4-6 va yuqori-7-10, muloqotchanlik shkalasi quyi-0-2, o’rta-3-8 va yuqori-9-12, estetik taassurotchanlik shkalasi quyi-0-2, o’rta-3-7 va yuqori- 8-13, nazokatlilik quyi-0-2, o’rta-3-5 va yuqori-6-9 , va yuqori shkalalarida psixik beqarorlik shkalasi quyi-0-3, o’rta-4-7 va yuqori-5-11 , asotsionallik shkalasi quyi-0-3, o’rta-4-7 va yuqori-8-10, introversiya shkalasi quyi-0-2, o’rta-3- 6 va yuqori-7-9, senzitivlik shkalasi quyi-0-2, o’rta-3-6 va yuqori-7-9, ballarni tashkil etdi. So’rovnoma shkalari ushbu psixologik xususiyatlarini o’zbek muhitida diognostika qilishda obektiv vositalar sifatida foydalanish uchun samarali hisoblandi va keyingi tadqiqotlar o’tkazildi. Biz shkalalashtirish bo’yicha olingan so’rovnomani keyingi bosqich retest ishonchliligini aniqlash uchun 73 nafar O’zMU “Psixologiya” (faoliyat turlari) yo’nalishi talabalarni tanlab oldik. Retest ishonchlilik uchun olti oy yani sentabr va febral oylari oraliq muddat deb belgilandi. Retest uchun qayta o’tkazilgan test natijalar olindi. 2 .2-2-jadval V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiylarning “Psixodiognostik test” retest tekshiruv natijalari № Metodikaning shkalalari Retest tekshiruv natijalari 1 Nevrotizm 0,784** 2 Psixotizm 0,526** 3 Depressiya 0,875** 4 Vijdonlilik 0,845** 5 Turg’unloshganlik 0,617** 49 6 Umumiy_faollik 0,879** 7 To’belik 0,608** 8 Muomilakirish 0,883** 9 Estetiktaassur 0,752** 1 0 Nazokatlilik 0,509** Yuqori shkala 1 1 Psixikbekaror 0,802** 1 2 Asotsianallik 0,798** 1 3 Introversiya 0,861** 1 4 Senzitivlik 0,657** Izoh: **r≤0,01 So’rovnomani retest ishonchlilik qoidasiga ko’ra natijalar, “nevrotizm” shkalasi r=0,784, “psixotizm” shkalasi r=0,526, “depressiya” shkalasi r=0,875, “vijdonlilik” shkalasi r=0,845, “turg’unloshganlik” shkalasi r=0,617, “umumiy faollik” shkalasi r=0,879, “to’belik” shkalasi r=0,608, “muomalaga kirishimlilik” shkalasi r=0,883, “estetik taassurotchanlik” shkalasi r=0,752, “n azokatlilik ” shkalasi r=0,509, “psixik bekarorlik” shkalasi r=0,802, “asotsianallik” shkalasi r=0,798 “introversiya” shkalasi r=0,861, “senzitivlik” shkalasi r=0,657. Olingan natijalar ushbu so’rovnomani moslashtirishning psixometrik talablarini qoniqtiradi. V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiylarning “Psixodiognostik test” va Kettell 16F, Ayzenk EPQ so’rovnomalari shkalalari o’rtasidagi korrelatsion bog’lanishni aniqlashda Pirson mezoniga asoslandi. Bunda biz 66 nafar O’zMU “Psixologiya”(yosh davri) yo’nalishi talabalarida tadqiqotni o’tkazdik. Tadqiqot natijalari quyidagi (3.2-3-jadval)jadvalda berilgan. 2 .2-3-jadval V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiylarning “psixologik testi” so’rovnomasi bilan Kettel 16F, Ayzenk EPQ so’rovnomalari o’rtasidagi korrelatsion bog’liqlik 50 “Psixodiognstik test” shkalalariNevrotizm Psixotizm Depressiya Vijdonlilik M uomalaga kirishimlilik Estetik taassurorcha Psixik beqarorlik Asotsionallik Introversiya Senzitivlik Kettell 16 omilli shkalalari Muloqotga moyillik 0,088 0,177 -0,013 0,422** -0,111 0,052 0,191 -0,008 0,041 0,104 Hissiy barqarorlik beqarorlik 0,035 0,454** -0,163 0,506** 0,049 0,051 0,166 -0,069 0,063 - 0,043 Hukmronlikka intilish tobe’lik 0,282* 0,118 0,175 0,010 0,021 0,309* 0,138 0,090 0,011 0,106 Ijtimoiy mardlikda- dillik0, tortinchoqlik 0,172 0,133 0,136 0,040 0,272* 0,144 0,216 -0,028 -0,159 0,082 Mustaqillik tobe’lik -0,006 0,243 0,094 0,056 0,152 0,150 -0,019 -0,061 0,014 0,065 O‘zini nazorat qilish 0,348** 0,201 0,312* 0,035 -0,028 -0,079 0,355** -0,057 0,010 0,003 Qo’zgaluvchanlik zo’riqish bo’shashish 0,412** 0,242 0,425** 0,098 0,152 0,061 0,400** -0,033 -0,167 0,022 Ayzenk EPQ EkstraIntroversiy a 0,126 0,055 0,139 0,033 0,149 0,142 0,048 -0,064 - 0,275* 0,030 Neyrotizm 0,434** 0,379** 0,471** -0,056 -0,041 0,073 0,380** 0,051 0,158 - 0,036 Psixotizm 0,103 0,144 0,196 -0,119 0,124 -0,037 0,171 -0,076 -0,165 0,102 Samimiylik -0,066 0,010 -0,227 0,494** 0,019 -0,018 0,057 -0,023 0,127 - 0,002 Izoh: **r≤0,01;* r≤0,05; Olingan natijalarga ko’ra, “nevrotizm” shkalasi Kettelning 16F shkalalari “hukmronlikga intilish” r=282; r≤0,05, “o‘zini nazorat qilish” r=345; r≤0,01, “qo’zgaluvchanlik zo’riqish bo’shashish” r=412; r≤0,01 va Ayzenkning EPQ so’rovnomasining “nevrotizm” r=434; r≤0,01 shkalalari bilan ijobiy korelatsiya bog’lanish hosil qildi. So’rovnomaning “psixotizm” shkalasi Kettelning 16F shkalalari “hissiy barqarorlik beqarorlik” r=454; r≤0,01 Ayzenkning EPQ so’rovnomasining “nevrotizm” r=471; r≤0,01 bilan ijobiy korelatsiya bog’lanish hosil qildi. So’rovnomaning “depressiya” shkalasi “O‘zini nazorat qilish”r=312; r≤0,05, “Qo’zgaluvchanlik zo’riqish bo’shashish” r=425; r≤0,01, “nevrotizm” r=471; r≤0,01 shkalalari bilan ijobiy korelatsiya bog’lanish hosil qildi. So’rovnomaning “vijdonlilik” shkalasi “muloqotga moyillik” r=422; r≤0,01, “hissiy barqarorlik beqarorlik” r=506; r≤0,01” hamda, Ayzenkning EPQ so’rovnomasining “samimiylik” r=494; r≤0,01 shkalalari bilan ijobiy korelatsiya 51 bog’lanish hosil qildi. So’rovnomaning “muomalaga kirishimlilik” shkalasi bilan “ijtimoiy mardlikda-dillik tortinchoqlik” r=272; r≤0,05 bilan ijobiy korelatsiya bog’lanish hosil qildi. So’rovnomaning “estetik taassurorchanlik” shkalasi “hukmronlikka intilish tobe’lik” r=309; r≤0,05 bilan ijobiy korelatsiya bog’lanish hosil qildi. So’rovnomaning “psixik beqarorlik” shkalasi “O‘zini nazorat qilish” r=355; r≤0,01, “qo’zgaluvchanlik zo’riqish bo’shashish” r=400; r≤0,01, hamda, Ayzenkning EPQ so’rovnomasining “nevrotizm” r=380; r≤0,01 shkalasi bilan ijobiy korelatsiya bog’lanish hosil qildi. So’rovnomaning “introversiya” shkalasi hamda, Ayzenkning EPQ so’rovnomasining “ekstroversiya-introversiya” r=275; r≤0,01 shkalasi bilan ijobiy korelatsiya bog’lanish hosil qildi. So’rovnomani validlashtirish uchun emperik validlik mezonlari olindi. Bunda biz Toshkennt Davlat Pedagogika universiteti 59 navar “Pedagogika va psixologiya” yo’nalishi talabalarni talabalari ishtrok etdi. V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiylarning “psixologik testi” so’rovnomasi bilan Ko’p omilli FPI metodikasining shkalalari o’rtasidagi korelatsion munosabat aniqlandi. So’rovnoma shkalalarini validlashtirish natijalari quyidagi (3.2-4.1-jadval) va (3.2-4.2-jadval)jadvalda keltirilgan. 2 .2-4.1-jadval V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiylarning “psixologik testi” so’rovnomasi bilan Ko’p omilli FPI metodikasining shkalalari o’rtasidagi bog’liqlik №Nevrotizm Nevrotizm-2 Psixotizm Agressivlik Depressiya Depressiya Vijdonlilik Ochiqlik Turgunlashganlik Muvozanatli Umumiy faollik Muomalagakirishimlilik Muloqotga_kirishimlilik Tobelik Tortinchoqlik Estetiktasurotchanlik Tasirchanlik Nazokatlilik Emotsional_lobillik Psixikbeqarorlik Reaktiv_agressivlik Asotsionallik Introversiya Eks-introver Senzitivlik Maskulizm_fenomizim Nevr otizm 1 ,6 0 1 * * ,3 4 9 * * ,1 7 1 ,3 9 0 * * ,2 1 9 , 1 2 4 ,2 3 0 , 0 8 6 ,0 6 8 , 0 5 1 , 0 1 8 -, 0 0 6 , 0 2 4 , 2 0 3 -, 1 7 8 -, 0 3 1 ,1 0 0 ,1 5 1 ,3 6 2 * * ,0 9 8 , 0 1 9 , 1 4 5 -, 0 3 1 -, 1 0 7 , 0 6 0 Nevr otizm -2 1 ,5 12 ** ,4 3 4 * * ,2 14 ,2 5 2 -, 0 5 2 ,3 8 0 * * , 1 6 1 ,2 1 6 , 0 2 4 -, 0 4 6 -, 2 0 8 ,2 1 5 ,2 6 8 * -, 0 8 2 ,2 9 3 * ,1 0 4 ,4 0 5 * * ,2 34 ,0 6 7 -, 0 1 4 ,2 5 3 ,1 1 1 ,0 6 3 -, 1 1 9 Psixo tizm 1 ,3 5 2 ,3 50 ** ,4 2 5 , 0 8 ,2 1 2 , 1 8 ,2 6 5 , 0 0 -, 0 7 -, 2 1 ,2 8 2 ,0 8 9 ,0 5 5 ,1 7 9 ,1 5 1 ,1 9 6 ,2 72 * ,1 7 8 -, 2 3 ,3 0 8 ,0 5 7 ,1 2 4 ,1 1 4 52 * * * * 6 3 * 5 8 5 * 2 * Agres sivlik 1 ,1 22 ,1 3 8 , 1 2 8 ,2 8 3 * , 2 4 0 ,3 6 3 * * -, 0 9 9 -, 0 3 4 -, 2 6 8 * ,2 2 1 ,1 4 3 ,2 8 0 * ,4 5 4 * * ,0 9 3 ,5 7 0 * * ,0 73 ,4 3 2 * * -, 2 9 0 * ,0 1 9 ,2 4 8 ,4 0 3 * * ,1 8 8 Dipre ssiya 1 ,3 1 7 * , 1 8 5 ,2 5 6 , 2 0 6 ,1 1 7 -, 0 3 8 -, 1 3 7 -, 1 2 9 ,1 7 6 ,0 5 8 -, 0 5 7 -, 0 1 1 ,2 2 5 ,1 3 0 ,4 95 ** ,0 8 6 -, 0 7 3 ,2 5 2 ,0 7 0 -, 0 4 3 -, 0 6 4 Depre ssiya 1 , 0 5 8 ,1 3 6 , 1 0 2 -, 0 0 3 -, 0 5 9 -, 0 2 6 -, 0 1 0 ,2 9 4 * ,1 8 8 -, 0 7 3 ,0 2 3 ,1 0 7 ,2 4 6 ,3 99 ** ,0 8 7 -, 2 0 1 ,2 6 1 * ,0 3 2 ,1 1 4 ,0 5 0 Vijdo nlilik 1 ,2 3 0 , 0 5 0 ,1 4 5 , 1 2 6 , 0 1 4 -, 0 0 7 -, 0 0 8 ,0 1 9 ,0 3 9 ,0 5 9 ,1 7 2 ,1 1 3 -,1 13 ,2 2 9 -, 3 0 1 * -, 1 2 3 ,1 9 8 ,0 4 5 ,1 0 4 Ochiq lik 1 , 2 3 9 ,3 1 3 * -, 0 2 1 -, 1 3 7 -, 0 2 7 ,1 6 3 ,2 4 0 ,1 5 6 ,4 4 7 * * ,3 4 5 * * ,5 8 8 * * ,3 57 ** ,1 6 5 ,0 3 2 ,1 1 5 ,4 5 5 * * ,1 5 5 -, 1 3 2 Turgu nlash ganli k 1 ,0 8 8 -, 0 3 8 -, 0 7 0 ,0 1 1 ,1 7 5 -, 0 6 4 ,2 3 9 ,1 0 1 ,0 4 6 ,1 8 6 ,2 51 ,0 3 8 ,1 1 9 ,1 1 1 ,2 3 5 ,2 1 1 ,1 1 3 Muvo zanatl i 1 -, 0 5 7 , 1 6 4 -, 0 5 8 ,0 7 0 ,0 4 6 ,2 1 7 ,3 8 2 * * ,1 6 4 ,2 4 5 -,0 46 ,3 2 6 * -, 2 8 8 * -, 0 8 9 ,6 0 4 * * ,1 9 4 ,3 1 5 * Umu miyfa ollik 1 , 2 2 2 ,2 3 4 -, 0 1 5 -, 1 7 4 -, 0 6 8 ,2 1 0 -, 1 2 1 -, 1 0 0 ,0 06 ,0 8 2 -, 0 2 5 -, 1 1 7 ,2 2 9 -, 0 5 0 -, 2 6 6 * 2 .2-4.2-jadval V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiylarning “psixologik testi” so’rovnomasi bilan Ko’p omilli FPI metodikasining shkalalari o’rtasidagi bog’liqlik №Nevrotizm Nevrotizm-2 Psixotizm Agressivlik Depressiya Depressiya Vijdonlilik Ochiqlik Turgunlashganlik Muvozanatli Umumiy faollik Muomalagakirishimlilik Muloqotga_kirishimlilik Tobelik Tortinchoqlik Estetiktasurotchanlik Tasirchanlik Nazokatlilik Emotsional_lobillik Psixikbeqarorlik Reaktiv_agressivlik Asotsionallik Introversiya Eks-introver Senzitivlik Maskulizm_fenomizim Muomala gakirishi mlilik 1 ,3 0 6 * -, 1 7 7 -, 30 8* ,1 5 6 -,1 25 -,1 85 -,0 39 -,2 24 ,08 7 -,2 92 * -,3 09 * ,17 0 -,1 16 ,0 93 Muloqot ga_kirish imlilik 1 -, 3 2 7 * -, 37 5* * -, 1 2 5 -,2 29 ,02 1 -,0 69 -,1 47 -,1 76 ,0 31 -,2 73 * ,29 5* -,1 10 ,0 76 Tobelik 1 ,5 21 ** -, 0 0 5 ,34 9* * ,19 5 ,18 4 ,3 48 ** ,27 0* -,1 08 ,63 5* * -,0 12 ,20 9 -, 18 3 Tortinch oqlik 1 -, 0 1 1 ,3 76 ** ,2 19 ,3 40 ** ,2 8 8 * ,3 18 * ,1 3 1 ,5 09 ** -, 12 0 ,1 55 -, 1 4 2 Estetikta surotcha nlik 1 ,2 39 ,4 40 ** ,3 69 ** ,0 2 2 ,3 28 * -, 0 4 4 -,0 14 ,2 19 ,5 83 ** ,0 6 6 Tasircha 1 ,1 12 ,5 05 -, 0 ,3 18 ,0 4 ,2 44 ,3 38 ,2 87 ,0 6 53 nlik ** 0 2 * 4 ** * 8 Nazokatl ilik 1 ,4 74 ** ,3 2 6 * ,3 62 ** -, 0 9 1 ,2 98 * ,3 09 * ,3 23 * -, 1 2 2 Emotsion al_lobilli k 1 ,3 1 4 * ,4 55 ** -, 1 6 4 ,1 91 ,2 69 * ,4 09 ** -, 0 2 0 Psixikbe qarorlik 1 ,1 94 -, 0 8 7 ,3 93 ** -, 00 9 ,1 60 -, 2 7 9 * Reaktiv_ agressivli k 1 -,4 28 ** ,23 6 ,24 6 ,36 4* * ,1 00 Asotsion allik 1 ,16 3 -,1 73 -,0 24 -, 05 0 Introvers iya 1 -,1 79 ,07 3 ,0 20 Ekstrove r_introve rsiya 1 ,12 8 ,0 93 Senzitivli k 1 ,1 57 Maskuliz m_fenom izim 1 Unga ko’ra “nevrotizm” shkalasi “nevrotizm” r=601; r≤0,01 bilan ijobiy bog’lanish hosil qildi. So’rovnomaning “psixotizm” shkalasi “agressivlik” r=390; r≤0,01, muvozanatlilik” r=337;r≤0,05 bilan ijobiy bog’lanish hosil qildi. So’rovnomaning “depressivlik” sklalasi “ochiqlik” r=285; r≤0,05 ijobiy bog’lanish hosil qildi. So’rovnomaning “vijdonlilik” shkalasi “reaktiv agressivlik” r=379; r≤0,01 ijobiy bog’lanish hosil qildi. So’rovnomaning “turg’unlashganlik” shkalasi “ochiqlik” r=276;r≤0,05, “ekstroversiya- introversiya” r=295; r≤0,05 ijobiy bog’lanish hosil qildi. So’rovnomaning “umumiy faollik” shkalasi “muloqotga kirishimlilik” r=112; r≤0,05 bilan ijobiy bog’lanish hosil qildi. So’rovnomaning “tobelik” shkalasi “nevrotizm” r=304; r≤0,05, “depressivlik” r=291; r≤0,05, “tasirchanlik” r=323; r≤0,05 ijobiy bog’lanish va “muomalaga kirishimlilik” r=362; r≤0,01 bilan salbiy bog’lanish hosil qildi. So’rovnomaning “muomalaga kirishimlilik” shkalasi “muloqotga kirishimlilik” r=204; r≤0,01 ijobiy bog’lanish va “tortinchoqlik” r=333; r≤0,05 bilan salbiy bog’lanish hosil qildi. So’rovnomaning “estetik taassurotchanlik”shkalasi “reaktiv agressivlik” r=300; r≤0,05, “emotsional lobillik” r=334; r≤0,05 bilan ijobiy bog’lanish hosil qildi. 54 So’rovnomaning “nazokatlilik” shkalasi “reaktiv agressivlik” r=337; r≤0,05, “ochiqlik” r=307; r≤0,05, “emotsional lobillik” r=457; r≤0,01 bilan ijobiy bog’lanish hosil qildi. So’rovnomaning “psixok beqarorlik” shkalasi “tortinchoqlik” r=303; r≤0,05, “ochiqlik” r=330; r≤0,05 bilan ijobiy bog’lanish hosil qildi va “maskulizm fenomizim” r=326; r≤0,05 salbiy bog’lanish hosil qildi. So’rovnomaning “asotsionallik”shkalasi “depressivlik” r=331; r≤0,05, “muvozanatli” r=299; r≤0,05, “reaktiv agressivlik” r=371; r≤0,01 bilan salbiy bog’lanish hosil qildi. So’rovnomaning “introversiya” sklalasi “muloqotga kirishimlilik” r=303; r≤0,05 bilan salbiy bog’lanish va “tortinchoqlilik” r=504; r≤0,01 bilan ijobiy bog’lanish hosil qildi. So’rovnomaning “senzitivlik” shkalasi “agressivlik” r=338; r≤0,05, “reaktiv agressivlik” r=307; r≤0,05, “emotsional lobillik” r=382; r≤0,01 bilan ijobiy korrelatsion bog’lanish hosil qildi. So’rovnomaning o’zbek mahalliy muhitida psixometrik mezonlari asosida tadqiq qilish ishimiz to’liq amalga oshirildi. 2 .3 . So’rovnomani moslashtirilgan shaklini amaliyotga qo’llash bo’yicha ko’rsatmalar Testlarning mahalliy ekvivalentlarini yaratish ushbu testlarni tekshirish, nazariy tushunish va amaliy foydalanish bo’yicha xorij psixolog olimlari tajribadan foydalanish imkonini beradi. So’rovnomalarni moslashtitishni samaradorligi shundaki mavjud test validlik, ishonchlilik, obektivlik, reprezintativlikga va vaqt nisbatan turg’unlikga ega yani, bir necha o’n yillab shaxsni baholashda shu testlar samaradorligi isbotlangan bo’ladi. Natijalarni taqqoslash, moslashtirilgan xorijiy va mahalliy testlarning strukturaviy va funktsional xususiyatlari o’zbek va xorij psixolog olimlari tadqiqotlariga asos qilib olindi. Shuningdek, shaxs so’rovnomalarini moslashtirilishining psixologik meyorlariga, til ijtimoiy turmush tarzi ta’sirining o’ziga xos empirik darajasini xisobga olgan holda yondashildi. Xorij testlarni 55 moslashtirilishida ayni shu jarayonlar yangi muhitda testni foydalanish uchun qayta tashkil etiladi. V.M.Melnikov va L.T. Yampolskiylarning “Pixodiagnostik test” so’rovnomasi o’zbek mahalliy muhitiga moslashtirish testlarni moshlashtirish talablariga mos ravishda rus va o’zbek tiliga tarjimasi mutaxasis filologlari tomonidan o’zbek tili ijtimoiy, madaniy til mayorlariga muvofiq amalga oshirildi. Lingvistik va ijtimoiy-madaniy to’siqlarni bartaraf etish natijasida biz yangi so’rovnomani olamiz. Shuning uchun, ichki namunadagi tegishli normalarni yig’ish bosqichi oldin quyidagi tartiblarni o’z ichiga olgan psixometrik moslashuv so’rovnomasidan iborat bo’lishi kerak: Moslashtirish test ballarini meyoriy taqsimlanishi amalga oshirildi, testning ishonchliligi va validliligi yangi muhit uchun to’g’ri deb qabul qilinadi, tets muallifining nazariy konsaepsiyasi validlilik ko’rsatkichlari to’g’ridan to’gri yangi muhitga qabul qilinadi. (bu yo’nalishda validlilikga ega yoki ega bo’lmagan metodikalardan ham shunday natija olish mumkin). Psixodiognostikadagi ko’p yillik tadqiqotlarga ko’ra ko’p omilli shaxs so’rovnomalari uchun testni konstruksiyalash quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi. Tadqiqotning keyingi bosqichida biz test savolnomasini tashkil etgan savollarning o’zaro ichki muvofiqligini aniqlash, yani ichki validlikni tahlilini amalga oshiramiz. Bunda biz konstruktiv validlik o’lchovlari doirasidagi “disrkiminativlik validlik” o’lchovlaridan foydalanamiz. Diskriminativligi ko'rsatkichi testning barcha topshiriqlarini muvaffaqiyatli (barcha javoblar belgilanishi kerak) ishlashini aniqlab beradi. Bu diskriminativlik koifsenti orqali aniqlanadi. Bu ko’p omillik so’rovnomlar doirasida oladigan bo’lsak, har bir shkalaning umimiy ballning o’rtacha qiymatini har bir savol bo’yicha olingan (1-Ha va 0-YO’q) qiymatning umimiy ballar ketma-ketligidagi yig’indisi bilan o’zaro mosligini ajratib, alohida guruhlanadi va 1 qiymatga mos ballarning o’rtacha qiymati olinadi. Buni quyidagi formula bilan ko’rsatish mumkin: 56 Tadqiqotimizning keyingi bosqichida standartlashtirilgan test kengi bosqich ishonchlilik mezoni aniqlanadi. Test me’yorlarini tekshirish yoki qayta standartlashtirish. Standartlashtirishda stenlash mezonidan foydalanib olingan natijalar so’rovnomaning rus tilidagi orginal shakli bilan o’zaro muvofiq ekanligini ko’rsatdi. Retest ishonchlilik mezoni vaqtga nisbatan so’rovnomaning yangi muhit uchun barqarorligini taminlab beradi. Retest ishonchlilik mezonlari bo’yicha, olingan natijalar so’rovnomaning vaqtga nisbatan barqarorligini ko’rsatadi. Shuning uchun har bir metodikani validlashtirish validlikning ma’lum bir turlaridan foydalaniladi. Bunda emperik validlik psixologik testning yoki o'lchangan xususiyatning namoyon bo'lishi uchun ob'ektiv mezonlarga ega bo'lgan testlar to'plami yordamida olingan natijalar o'rtasidagi mos kelishi yoki nomuvofiqligini tekshirish uchun matematik asosda xisoblash. Korrelyatsiya tahlili normal ko'p o'zgaruvchan taqsimotga ega bo'lgan psixologik o'zgaruvchilar bilan amalga oshiriladi. So’rovnomaning o’zbek ijtimoiy-ma’daniy muhitiga mos o’zbek tilidaga shaklini mutaxasis filologlar yordamida tarjima ishlarini amalga oshirildi. Korelatsion bog’liqligini aniqlash uchun Kettell 16F, Ayzenk ekstroversiya-introversiya metodikalari bilan Pirson mezoni asosida tahlilni amalga oshirdik. Emperik validlik uchun Ko’p omilli FBI testi bilan Pirson mezoni asosida korrelatsiyasini aniqlangan natijalar ko’ra aytish mumkinki, V.M.Melnikov va L.T. Yampolskiylarning pixodiagnostik test” so’rovnomasi shklalari ko’p omilli so’rovnomalar uchun gomogen so’rovnoma bo’la oladi. Tadqiqotimiz natijasida V.M.Melnikov va L.T. Yampolskiylarning pixodiagnostik test” so’rovnomasining o’zbek muhitidagi yangi shakli ishlab chiqildi. Unga ko’ra, tadqiqot o’tkazishda sinaluvchilar soni 25-30 ta bo’lgani maqsadga muvofiq. Sababi psixolog qo’llanmani tushuntira olishi va sinaluvchilarning barcha savollariga javob berishi lozim. Sinaluvchilar barcha javoblarni bergilashlari shart. Natijalarni tahlil qilishda so’rovnoma kalitiga mos kelgan savollarga “1 ball” dan, mos kelmaganlarga “0 ball” beriladi. 57 58 Ikkinchi bob bo’yicha xulosa Ma’lumki, shaxs va uning o‘ziga xosligi, psixoligik holati muammosi hozirga qadar umumiy psixologiya, differensial psixologiya, shaxs psixogiyasi kabi fanlarning baxsbop va qiziqarli mavzusi sifatida ahamiyat kasb etmoqda. Shaxsning psixologik xususiyati, nevrologik holati, munosabatlarga kirisha olishi o’ziga xos bo‘lib, u o‘zining xayoti va faoliyati davomida shaxsda subekt sifatida ishtirok yetadi va ijtimoiy - tarixiy madaniyatni rivojlantirish uchun xizmat qiladi. U inson psixikasining betakror qobiliyati va yextiyojining o‘sishida bir butunlik va yagonalik jarayonlari orqali aniqlanadi. Dunyo miqyosidagi hozirgi ijtimoiy- siyosiy hayot kishilik jamiyati taraqqiyotining ayni bosqichi shunday o‘ziga xos xususiyatga egaki, unda harbiy qudrat emas, balki shaxsning psixologik xususiyatlari, intellektual salohiyat, aql-idrok, fikrlash, yangi texnika va texnologiyalar hal qiluvchi ahamiyat kasb-yetadi. Bunda xorij so‘rovnomalarning psixometrik talablar asosida ishinchlilik, validlik mezonlarini aniqlash va ular bo‘yicha empirik malumotlar olish, metodologik masalalarini tahlil qilish orqali, so‘rovnomalarning xususiyatlarini yoritish. Moslashtirilgan so‘rovnomalarining psixologik tavsiflash, so‘rovnomalarning namunalari asosida psixologik tadqiqotlar o‘tkazib, ularning empirik natijalarini tahlil qilish mumkin. So‘rovnomalarni mahalliy muhitga moslashtirib, “Psixodiognostik test” so‘rovnomalarni o‘zaro aloqadorlikda tadbiq yetishga erishilsa, shaxsning psixologik xususiyatlarini xolisona baholash imkonini berishi mumkin. Bu orqali kadrlarni saralashda, hodimlar bilan ishlashda yaxshi natijalarga erishiladi. 59 UMUMIY XULOSALAR Xulosa qilib shuni etish mumkunki, jahon miqyosida foydalanilayotgan psixodiognostik so’rovnomalarni mahalliy muhutda foydalanishdan avval albatt testning yangi muhut uchun metrologik mezonlarini ishlab chiqishni talab etadi. Ko’p yillardan buyon xorij psixologik testlarini moslashtirishda metrologik ishlarni tashkil etishga zarurat ortib bordi. Nazariy manbalar tahlili va empirik tadqiqot natijalariga asoslanib, so’rovnomalarni moslashtirish masalasi belgilangan tartibda butun jahon psixologlari taomonidan tan olingan ishinchlilik, validlik, reprezintativlik va standartlashtirish mezonlari asosida amalga oshiriladi. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, x orijiy manbalarga asoslangan holda , modifikatsiya ishlarini tashkil etishda bosqichli tadqiqotlarni tashkil etish, bunda ijtimoiy madaniy til meyorlariga amal qilingan holdamutaxasis filologlar yordamidan foydalanish zarur. Tadqiqotning keyingi bosqichlari so’rovnomani standartlashtirish, pilotaj tadqiqot uchun so’rovnomaning yangi shaklini ishlab chiqiladi. Olingan natijalar asoslanib so’rovnomaning ishonchlilik va validlik meyorlari o’tkaziladi. Har bir bosqich bir biriga bog’liq bo’lgan holda ischillikga amal qilish talab etiladi. Bunda aynan shu test uchun mos ishonchlilik va validlik mezonlari belgilanadi. Retest ishonchlilik, porolell ishonchlilik va boshqalar foydalanish mumkin. Validlik mezoni asosida metodikalar bilan o’zaro korrelatsion, emperik validlik, tashqi validlik, konstruktiv validlik meyorlari olinadi. Empirik ma’lumotlarning ko‘rsatishicha, V.M.Melnikov va L.T. Yampolskiylarning pixodiagnostik test” so’rovnomasi talaba larda namoyon bo‘ladigan shaxs psixomotor faoliyatga plastiklik, kommunikativ faoliyatga plastiklik va intellektual faoliyatga emotsionallik kabi shkalalarning pastligi va qolgan shkalalar o‘rta darajada ekanligi bilan tavsiflanadi. “Psixodiognostik test” so‘rovnomani mahalliy muhitga moslashtirishda yanada so‘rovnomani keng auditoriyada o‘tkazish, so‘rovnomani o‘tkazishda qulay 60 sharoitlarni yaratish, sinaluvchilarga to‘g‘ri tushunchalar berish, so‘rovnomani qayta-qayta o‘tkazish, mulohazalarni mahalliy muhitga moslash va so‘rovnomaning asosiy jihatlari ustida tizimli ravishda faoliyat olib borish maqsadga muvofiq sanaladi. Ushbu so‘rovnoma hali bizning muhitda ko‘p o‘rganilmaganligi sababli, biz o‘zbek muhtida sinab ko‘rishga harakat qildik. 61 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I.O‘zbekiston Respublikasi qonunlari . 1. “Psixiatriya yordami to‘g‘risida” Qonunchilik palatasi tomonidan 2021 yil 3 martda qabul qilingan Senat tomonidan 2021 yil 23 aprelda ma’qullangan qonuni 2. Ilm-fan va ilmiy faoliyat to’g’risidagi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 2019yil 29-okriyabr i O‘RQ-576-son qonuni 3. “Ta’lim to‘g‘risida” Qonunchilik palatasi tomonidan 2020 yil 19 mayda qabul qilingan Senat tomonidan 2020 yil 7 avgustda ma’qullangan qonuni II. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari . 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-son Farmoni. – O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami. 2017 yil, 6-son. B.53 5. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 07.06.2019 y. 472-son "Psixologiya sohasida kadrlarni tayyorlash tizimini yanada takomillashtirish va jamiyatda huquqbuzarliklarning oldini olish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi Qarori 6. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘quvchilarni psixologik-pedagogik qo‘llab-quvvatlash ishlarini yanada takomillashtirish to‘g‘risida”, 12.07.2019 yildagi 577-son qarori III. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari. 7. Mirziyoyev.Sh.M. “Erkin va farovon, demokratik o’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz” O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy majlis palatalarining qo’shma majlisidagi nutq.T.”O’zbekiston” NMIU. 2016 y.20- bet 8. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. 9. Mirziyoyev Sh.M.Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b. 62 II. Darslik va o‘quv qo‘llanmalar 10. Anastazi A., Urbina S.A64 Psixologicheskoye testirovaniye. —7-ye izd. — SPb.: Piter, 2007. —688 s: il. —(Seriya «Mastera psixologii»). 11. Almazova, S.L. Metodы psixologicheskoy diagnostiki [Tekst]: ucheb. posobiye /S.L. Almazova; Ural. gos. ped. un-t. – Yekaterinburg, 2010 – 116 s. 12. M.K. Akimovoy, K.M. Gurevicha. Psixologicheskaya diagnostika: Ucheb. /Pod red. – SPb.: Piter, 2008. 13. Anufriyev A. F. Psixologicheskiy diagnoz. — M.: izd-vo «Os-89», 2006 14. Balыkina T. M. B20 Slovar terminov i ponyatiy testologii. — 2-ye izd. ster., — M.: Rus. yaz. Kursы, 2006. — 160 s. 15. Batarshev A.V. Testirovaniye: osnovnoy instrumentariy prakticheskogo psixologa /A.V. Batarshev. - M.: Delo, 2003. - 239 s. 16. Baturin.A.N Sovremennaya psixodiagnostika rossii: Preodoleniye krizisa i resheniye novыx problem Vestnik YuUrGU, № 40, 2010 17. Bolshaya ensiklopediya psixologicheskix testov / avt.-sost. A. Karelin. - M.: Eksmo, 2008. – 414 s. 18. Bodalev A.A., Stolin A.V. Obщaya psixodiagnostika. SPb: Rech, 2000. 440 s 19. Burlachuk L.F., Morozov S.M. Slovar-spravochnik po psixodiagnostike. - SPb.: Izd-vo “Piter”, 1999. - 528 s. 20. BurlachukL. F. B91 Psixodiagnostika: Uchebnikdlya vuzov. —SPb.: Piter, 2006. — 351 s. 21. X.V. Gessmann, Ye.A. Sheronov. Validnost psixologicheskogo testa— Sovremennaya zarubejnaya psixologiya . № 4 / 2013 22. Gusev A. N., Izmaylov Ch. A., Mixalevskaya M. B. Izmereniye v psixologii: ob 23. Drujinin V.N. Eksperimentalnaya psixologiya: Uchebnoye posobiye - M.: INFRA-M, 1997. - 256 s. 24. Adaptasiya metodiki dlya izucheniya karyernogo samoopredeleniya lichnosti YeLOVEK. SOOBЩYeSTVO. UPRAVLENIYe – 2013, №4 63 25. S.X. Jalilova, N.A. G‘avibova. Umumiy psixodiagnostika. -T.: «Fan va texnologiya», 2018, 260 bet. 26. Nishonova Z.T. Qurbonova Z., Abdiyev S. Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya: O’quv qo’llanma.-Toshkent, 2011.-275 27. Noss, I. N. Psixodiagnostika : uchebnik dlya bakalavrov / 2-ye izd., pererab. i dop. — M. : Izdatelstvo Yurayt, 2014. —500 s. 28. Nosc,I.N. Pukovodstvo po psixodiagnostike. - M.: Izd-vo Instituta psixoterapii, 2005. — 688 s. 29. Noss I. N. Psixodiagnostika. Test, psixometriya, eksperiment (informasionno-metodicheskiy konspekt materialov k prakticheskim zanyatiyam po psixodiagnostike i eksperimentalnoy psixologii). — M.:Izdatelstvo «KSP+», 1999. - 320 s. 30. V.M.Melnikov, L.T. Yampolskiy. Vvedeniye v eksperimentalnuyu psixologiyu lichnosti: Ucheb. Posobiye dlya slushateley IPK prepodavateley ped. dissiplin i ped. in-tov. - M.: Prosveщyeniye, 1985. - 319 s. 31. Orel V.Ye., Senin I.G. Opыt adaptasii zarubejnogo oprosnika: organizasionnыy i soderjatelnыy aspekt // Vestnik YuUrGU. Seriya: Psixologiya. 2008. T. 3. № 33. S. 71–77. 32. N.M. Oparina, G.N. Polina, R.M. Fayzulin, I.G. Shramkova. Adaptivnoye testirovaniye : ucheb.-metod. posobiye / N. M. Oparina i dr]. – Xabarovsk : Izd-vo DVGUPS, 2007. – 95. : il 33. Ratanova, T. A. Psixodiagnosticheskiye metodы izucheniya lichnosti — M. : MPSI, 2005. 34. Romanova, Ye. V. Psixodiagnostika : uchebnoye posobiye / Ye. V. Romanova. — SPb. : Piter, 2008. 35. Sidorenko, Ye. V. Metodы matematicheskoy obrabotki v psixologii / Ye. V. Sidorenko. — SPb. : Rech, 2004. 36. Sobchik, L. N. Psixologiya individualnosti : Teoriya i praktika psixodiagnostiki : uchebnik / L. N. Sobchik. — SPb. : Rech, 2003. 64 37. Sыromyatnikov, I. V. Psixodiagnostika / I. V. Sыromyatnikov. — M. : Akad. proyekt, 2005. 38. Sviridenko I.N., Sviridenko E.O. Problemы perevoda i ispolzovaniya zarubejnыx testov v osenke personala Gosudarstvennoye upravleniye. Elektronnыy vestnik Vыpusk № 45. Avgust 2014 g. 39. Semenovskaya, S.A. Osnovы testologii: Uchebnoye posobiye dlya studentov, / Ye. S. Ignato-va; Perm. gos. nas. issled. un-t. – Elektron. dan. – Perm, 2018 – 1 Mb; 94-c 40. Praktikum po eksperimentalnoy i prikladnoy psixologii / Pod red. A.A. Krыlova. - L.: Izd-vo LGU, 1990, 272 s. 41. Prakticheskaya diagnostika. Metodiki i testы. Uchebnoye posobiye. - Samara: Izd-vo “Baxrax”, 1998 - 672 s. 42. Prыgin G.S. Osnovы psixodiagnostiki: Prinsipы i me-todы. Istoriya razvitiya. Osnovы psixometriki: Uchebnoye poso-biye. M.: UMK «Psixologiya», 2003. 198 s. 43. A. A. Karelin. Psixologicheskiye testы [Tekst]: v 2 t. / red. A. A. Karelin. - Moskva :VLADOS,2002. T. 1. - Moskva: VLADOS, 2002. - 312 s. 44. Tyutyunnik Ye. I., Tyutyunnik A. V. Putevoditel v mire psixodiagnosticheskix metodik: Uchebno-metodicheskoye posobiye. — SPb.: VEIP, 2012. 45. O.E.Hayitov V.M.Karimova Psixodiagnostika:O’quv qo’llanma // – T.: 2007 – 225 b. 46. Shmelev A. G. Osnovы psixodiagnostiki: Uchebnoye posobiye dlya studentov pedvuzov / A.G.Shmelev. — Moskva, Rostov-na-Donu: «Feniks», 1996. – S.78. 47. Shevandrin N.I. Psixodiagnostika, korreksiya i razvitiye lichnosti. - M.: “VLADOS”, 1998. - 512 s 48. Romanova Ye. S. Psixodiagnostika. 2-ye izd. —SPb.: Piter, 2008. —400 s: il.(Seriya «Uchebnoye posobiye»). 65 49. Rossiyskiy standart testirovaniya personala(vremennaya versiya, sozdannaya dlya shirokogo obsujdeniya v 2015 godu)Organizasionnaya psixologiya. 2015. T. 5. № 2. S. 67–138. 50. Rыjkovskaya T.L. Psixodiagnostika: uchebno-metodicheskiy kompleks / T.L. Rыjkovskaya, S.A. Belyayev, S.V. Starovoytova. – Mn.: MIU, 2009. – S.82. 51. Klayn P. Spravochnoye rukovodstvo po konstruirovaniyu testov. Kiyev: PAN Ltd,1994. 288 s. 52. Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M. Sozialpsychologie. Pearson Studium. 6. Auflage.Weinheim: Beltz, 2008. 688 s. 53. Campbell D.T., Fiske D.W. Convergent and discriminant validation by the multitrait6mul6timethod matrix // Psychological Bulletin. 1959. № 56. P. 81 54. Cronbach L.J., Meehl P.E. Construct validity for psychological tests // Psychological Bulletin. 1955. № 52. S. 281—302. 55. Krauth J. Experimental Design. Amsterdam: Elsevier Science; Saunders, 2000. 296s. 56. Lienert G.A., Raatz U. Testaufbau und Testanalyse. 5., vollig neubearbeitete und erweiterte Auflage. Weinheim: Beltz, 1994. 423 s. 57. Lienert G.A., Raatz U. Testaufbau und Testanalyse. 6. Auflage. Weinheim: Psychologie Verlags Union, 1998. 432 s. 58. McIntire S.A., Miller L.A. Foundations of Psychological Testing. 2nd edition. London:Sage Publishing Co., 2005. 613 p. 59. Messick S. Validity // Educational measurement / R. L. Linn Ed.. 3rd ed. New York:Macmillan, 1989. P. 13—103. 60. Messick S. Validity of Psychological Assessment: Validation of inferences from persons’responses and performances as scientific inquiry into score meaning // AmericanPsychologist. 1995. Vol. 50, Iss. 9, September. P. 741—749. 61. Psychology in Russia: State of the Art. Scientific Yearbook / Ed. By Yu.P. Zinchenko,V.F. Petrenko. Moscow: Lomonosov State University; Russian Psychological Society, 2011.519 p. 66 62. Schmidt Atzert L., Amelang M. Psychologische Diagnostik und Intervention. 5 Auflage.Marburg: Springer Verlag, 2006. 624 s. 63. Schnell R., Hill P.B., Esser E. Methoden der Empirischen Sozialforschung. 8., unveran derte Auflage. Munchen: Oldenbourg Verlag, 2008. 589 s 64. International Test Commission. ITC Guidelines on Test Use (2013);British Psychological Society. Guidelines for the Development and Use of Computer- Based Assessments (2002); 65. European Federation of Psychologists’ Associations. EFPA Review model for the description and evaluation of psychological and educational tests — Test review form and notes for reviewers (2013); 66. New Zealand Psychologists Board. Guidelines on the use of Psychometric Tests (2013) III. Davriy nashrlar, statistik to‘plamlar va hisobotlar : 67. O’zmu Psixologiya kafedrasi “O‘zbekistonda psixologiyani rivojlantirish muammolari: nazariya va amaliyot uyg‘unligi” Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari, 2021yil 15 aprel / UDK 159.9+316.3+316.6+37.0 68. Mejdunarodnыy nauchno-obrazovatelnыy elektronnыy jurnal «OBRAZOVANIYe I NAUKA V XXI VEKE»UDK 37 Vыpusk №22 (tom 4) (yanvar,2022). Data vыxoda v svet: 31.01.2022. 69. “Involta” Ilmiy Jurnali Vol. 1 No.5. Published In Volume I, Issue V, April 2022 70. Ter.DU.PI Psixologiya kafedrasi “Ta’lim tizimida psixologik xizmatning zamonaviytendensiyalari: nazariya va amaliyot” mavzusidagi Respublika ilmiy- amaliy anjumani(4-sho‘ba. Oliy ta’lim tizimida psixologik xizmatni takomillashtirish) 2022 yil 22-23 aprel. IV. Internet saytlari quyidagi tartibda keltiriladi : 71. http:// www.psytest.ru 72. http://koob.ru, 73. http://ihtik.lib.ru, 74. http://elibrary.ru, 75. http://vsetesti.ru 67 Ilovalar 1- Ilova Psixodiagnostik test YO’riqnoma: Tasavvur qiling: Quyida yozilgan so’rovnoma sizning nomingizdan sizga yaqin ota-ona, do’stingizdugonangiz yoki o’qituvchingiz bo’lgan inson tomonidan yozilgan. Nima deb o’ylaysiz, quyidagi so’rovnoma qanchalik rost va to’g’ri yoki qanchalik yolg’on va noto’g’ri. Javoblar varog’idagi so’rovnoma qanchalik tog’ri va rost bo’lsa, “Ha”. Agar savollar notog’ri va yolg’on bo’lsa, “YO’q” belgisini belgilang.  Agar so’rovnoma savollari sizga mos kelmasa, iloji boricha har ikkala javobdan sizga yaqinrog’ini belgilang.  Bu so’rovnoma tezlikni talab qiladi. Shuning uchun ko’p o’ylamasdan hayolga kelgan birinchi fikrni belgilang. Savollar: 1. Odatda men ertalab o‘zimni bardam va tetik his qilib uyg’onaman. 2. Vaqti-vaqti bilan arzimas narsalarga tashvishlanib yuraman. 3. Vaqtning ko‘p qismida men o‘zimda umumiy holsizlikni his qilaman. 4. Men tez-tez bezovta bo‘laman. 5. Kimdir menga qarshi turgandek tuyuladi. 6. O‘zini aldashga yo‘l qo‘yadigan kishilarni aldov uchun ayblash axmoqlikdir. 7. Mening atrofimdagilar xuddi xayoliyga o‘xshab tuyuladi. 8. Biror ishni bajarayotganimda ishlayotganimda, ovqatlanayotganimda, harakat qilayotganimda, ko‘pincha men qat’iy tartib bilan va chuqur mulohaza qilmasdan bir ishdan ikkinchisiga sakrab o‘tib ketaman. 9. Men ishonamanki, hatto har qanday yashirin xatti-harakatlar ham jazosiz qolmaydi. 10. Har kungi ishni jonga tegsa ham, zarurat yo‘qdek tuyulsa ham uni oxirigacha yetkazish kerak deb hisoblayman. 11. Men mustahkam e ’tiqodli insonman. 12. Men noz-karashmalar qilishni xushchaqchaq suhbat qurish, maqtanishni 68 yaxshi ko‘raman. 13. Men harakatli o‘yinlar va o‘yin-kulgilarni yoqtiraman. 14. Menga otda yurish yoqadi. 15. Men uncha tanish bo‘lmagan kishilar bilan suhbatlashishga qiynalaman. 16. Men ko‘pincha o‘zimning tortinchoqligimni katta qiyinchilik bilan yashiraman. 17. Men kirishimli insonman. 18. Men ziyofatlar va quvnok davralarda bo‘lishni yoqtiraman. 19. Men san’at to‘g’risidagi kitobdan ko‘ra, turli mamlakatlar davlat boshqaruvining o‘ziga xos xususiyatlari to‘g’risidagi kitoblarni sotib olishni afzal ko‘raman. 20. Men har doim texnika avtomobillar, samolyotlar, motosikllar qiziqtirgan. 21. Meni gazetadagi «Ishlab chiqarish va savdoni yaxshilash» sarlavhali maqolaga qaraganda «Madaniyat va san’atning hozirgi zamon muammolari» sarlavhali maqolalar ko‘proq qiziqtiradi. 22. Men tibbiyot xodimi vrach, hamshira bo‘lishni xohlar edim. 23. Menga kotibalik ishi yoqqan bo‘lardi. 24. Men vaqti-vaqti bilan darg’azab va jahldor bo‘lib qolaman. 25. Menda shunday kuchli bezovtalik paytlari bo‘ladiki, men hatto o‘zimni qo‘ygani joy topa olmayman. 26. Ko‘pincha menga jahling tez deyishadi. 27. Men ko‘pincha serjahl va ezmaligimdan afsuslanaman. 28. Mening jiddiy zarar yetkazadigan dushmanlarim yo‘q. 29. Menda noodatiy va g’ayritabiiy fikrlar paydo bo‘ladi. 30. Goho men o‘zimni foydasizdek his qilaman. 31. Vaqti-vakti bilan menda odatda o‘zim yaxshi ko‘radigan oila a’zolarimga nisbatan nafrat hissi paydo bo‘ladi. 32. Men axlok-odob qoidalariga qat’iy rioya qilaman. 33. Agar kimgadir yolg’on gapirishga majbur bo‘lsam, boshqa tomonga qarab turishimga to‘g’ri keladi, chunki men uning ko‘ziga qaray olmayman. 69 34. Advokatning ustalik bilan qilgan himoyasi tufayli jinoyatchining ozod qilinishi meni g’azablantiradi. 35. Suhbatlarda o‘lim to‘g’risida hazillar qilish mumkin va o‘rinli deb xisoblayman. 36. Men raqsga tushishni yoqtiraman. 37. Men bokschilardan ko‘ra, qilichbozlar musobaqasini miriqib tomosha qilaman. 38. Men baliq ovlashni yoqtiraman avval yoqar edi. 39. Men davralarda bo‘lganimda, suhbatga mavzu tanlay olmay qiynalaman. 40. Men yangi odamlar bilan bajonidil tanishaman. 41. Men bolaligimda bir-birlarini qo‘llab-quvvatlayditan bolalar davrasida bo‘lardim. 42. Menimcha, faylasuf bo‘lgandan ko‘ra muhandis injener bo‘lgan qiziqarliroq. 43. O‘ylaymanki, men boshqa odamlarga qaraganda go‘zallikka ta’sirchanroqman. 44. Meni ma’naviy va badiiy boyliklarni izlashdan ko‘ra, ish borasidagi va moddiy muvaffaqiyatlar ko‘proq qiziqtiradi. 45. Men ovqat tayyorlashni yoqtiraman. 46. Rassom bo‘lganimda, gullarni tasvirlashni yoqtirardim. 47. Mening jahlim tez, lekin o‘zimni tezda qo‘lga olaman. 48. Ba’zan men shunchalik hayajonlanamanki, hattoki uxlashim qiyin bo‘ladi. 49. Mening asablarim atrofimdagilarning ko‘pchiligi kabi joyida deb o‘ylayman. 50. Odatda men xotirjamman va mening jahlimni chiqarish qiyin. 51. Men momoqaldiroqdan juda qo‘rqaman. 52. Agar odamlar menga yaxshi munosabatda bo‘lganlarida, men bundan ham ko‘proq muvaffaqiyatga erishgan bo‘lar edim. 53. Menda g’alati, mistik sirli kechinmalar paydo bo‘ladi. 54. Hatto odamlar orasida ham o‘zimni yolg’iz his qilaman. 55. Mening hayotimda orzular ko‘p o‘rin egallaydi, biroq men ularni hech kimga aytmayman. 56. Ko‘pincha mening niyatlarim amalga oshishi qiyindek tuyuladi, oqibatda 70 ulardan voz kechaman. 57. Men doimo ma’suliyat va javobgarlik hislarini tuyaman. 58. Men hayot mazmunining faqat bitta yagona tushunchasi bor deb o‘ylayman. 59. Men avtopoygachi bo‘lishni yoqtirgan bo‘lar edim. 60. Ba’zan hayvonlarning g’ashiga tegaman. 61. Men sher va yo‘lbarslarni ovlashni yoqtirgan bo‘lar edim. 62. Men bolalar bilan muloqotda kamdan-kam hollarda gapni birinchi bo‘lib boshlayman. 63. Maktabda butun sinf oldida gapirish men uchun qiyin edi. 64. Men odamlar bilan hamma qatori tez til topishaman. 65. Men ishdan bo‘sh vaktlarimda do‘stlarim bilan tez-tez uchrashishni xohlardim. 66. Men ta’tilni gavjum kurort shaharchasida o‘tkazgandan ko‘ra, odamlar va yo‘llardan uzokda joylashgan tinch uyda o‘tkazishni afzal bilaman. 67. Menga dunyo resurslarining ochilishi va ulardan foydalanish haqidagi ilmiy ma’lumotlardan ko‘ra, yaxshi tarixiy romanni o‘qish maroqliroq. 68. Menga gulchilik bilan shug’ullanish yoqqan bo‘lar edi. 69. Men bolalarni sevaman. 70. Men o‘z ko‘ngilsizliklarimni shunchalik qiyin boshdan o‘tkazamanki, ularni ancha vaqtgacha unutolmayman. 71. Shunday bo‘ladiki, hayajonlar tufayli mening uyqum yo‘qoladi. 72. Meni xafa qilish qiyin. 73. Ayrim narsalalar meni shunchalik bezovta qiladiki, hatto ular haqida gapirishim ham qiyin. 74. Ko‘ngilsizliklardan qutilish uchun ham deyarli har bir kimsa yolg’on gapiradi, deb o‘ylayman. 75. Men ko‘pincha shuni sezamanki, odamlar mening muvaffaqiyatli g’oyalarimga, bu ularning xayollariga birinchi kelmaganligi sababli, ishonchsiz va hasad bilan qarashadi. 76. Men ayrim predmetlar yoki odamlardan, garchi ular men uchun zararsiz ekanligini bilsam ham, ulardan hayiqaman. 71 77. Ba’zan shunday vaziyatlar bo‘ladiki, muvaffaqiyatga bo‘lgan ishonchni yo‘qotish oson bo‘ladi. 78. Men sarosimaga oson tushib qolaman. 79. Menda shunday yetarli darajada uzoq davrlar bo‘ladiki, hech bir ishga qo‘lim bormaydi, o‘zimni qo‘lga olib ishga kirishishga qiynalaman. 80. Ba’zan o‘zimni hech narsaga qodir emasdek his qilaman. 81. Qachonki, kimdir qo‘pollik yoki nodonlik qilsa, men uni tuzatishga harakat qilaman. 82. Men axlok-odob mavzusiga oid kitoblar, xabarlar va maqolalarni o‘qishni yaxshi ko‘raman. 83. Ko‘pincha maktabda xulqim uchun qoniqarsiz baholar olardim. 84. Men odamlar ustidan hazil qilishni yoqtiraman. 85. Agar men sport o‘yinlari va musobaqalarida garov o‘ynasam, ular menga ko‘proq zavq beradi. 86. Men odamlar ko‘proq to‘plangandagi hayajon va keskinlikni yoqtiraman. 87. Men ov qilishni yoqtiraman. 88. Yangi jamoaga kirar ekanman, men tezda kirishib ketaman. 89. Men davralar, o‘yin va boshqa tadbirlarni uyushtirishda faol ishtirok etaman. 90. Iloji boricha odamlar gavjum bo‘lgan joylardan qochishga harakat qilaman. 91. Menga odamlar bilan ishlashdan ko‘ra texnika bilan bog’liq ishlab chikarish sohasida ishlash qiziqarliroqdir. 92. Menga odatiy taomlardan ko‘ra g’aroyib, ekzotik mahsulotlardan tayyorlangan taomlar ko‘proq yoqadi. 93. Jurnalist bo‘lganimda, teatr haqida yozishni ma’qul ko‘rardim. 94. Meni qo‘g’irchoqlar bilan o‘ynash deyarli qiziqtirmagan. 95. Menga ayollar ko‘ylagi bo‘yicha tikuvchilik kasbi yoqqan bo‘lardi, deb o‘ylayman. 96. Men hamma narsani ko‘nglimga yaqin olaman. 97. Menda haftasiga bir marta yoki tez-tez serjahl va asabiy bo‘laman. 98. Men hamma narsani boshqalardan ko‘ra kuchliroq his qilaman. 72 99. Ba’zan ortimdan kuzatishayotgandek tuyuladi. 100. Vaqtning ko‘p qismida boshim va burnim nima bilandir to‘lib qolgandek his qilaman. 101. Vaqti-vaqti bilan o‘zimga yoki atrofimdagilardan kimgadir ziyon yetkazgim keladi. 102. Ko‘pincha xayolimga juda vahimali so‘zlar keladiki, ulardan qutulolmay qiynalaman. 103. Ba’zan uyimdan butunlay ketib qolgim keladi. 104. Mening xulq-atvorim kuchli darajada atrofimdagi odamlarning urf- odatlariga bog’liq. 105. Men odamlar har qanday spirtli ichimliklarni iste’mol qilishni rad etishlari kerak deb hisoblayman. 106. Har qanday ifloslik meni qo‘rqitadi va nafrat uyg’otadi. 107. Men sevgi-muhabbat mavzusida suhbatlashishni yoqtiraman. 108. Men beozor hazillar qilishdan rohatlanaman. 109. Meni ahloqsiz latifalar uyaltiradi. 110. Agar zarurat taqozo qilsa, men do‘stlarimni birlashtirib, ortimdan ergashtira olaman. 111. Dam olish uchun men kitob o‘qish yoki faol, harakatli va ko‘ngilochar o‘yinlar o‘ynash, aqliy mashg’ulotlar bilan mashg’ul bo‘lishni afzal ko‘raman. 112. Davrada o‘zimni biroz noqulay sezaman, shuning uchun o‘zim kutganimdan yomonroq taassurot qoldiraman. 113. Agar do‘kon yoki ko‘chada odamlar meni kuzatib tursalar, men o‘zimni noqulay his qilaman. 114. Men uchun o‘z fikrimni so‘zlar orqali bayon etish qiyin, shuning uchun men boshqalar kabi suhbatga tayyorgarliksiz kirisha olmayman. 115. Odamlar orasida bo‘lish menga yoqmay qoldi. 116. Agar jamoa bo‘lib biror joyga borish yoki tadbir rejalashtirilayotgan bo‘lsa, davraga jon deb qo‘shilgan bo‘lar edim. 73 117. YOlg’iz o‘zim o‘rmon va tog’lar orasidagi kulbada yashaganimda baxtli bo‘lar edim. 118. Televizorda konsertdan ko‘ra yangi ixtirolar to‘g’risidagi ko‘rsatuvni ko‘rgan bo‘lar edim. 119. Ba’zan men uchun ahamiyatli bo‘lgani uchun emas, balki prinsiplarimga ko‘ra ko‘ngilchan va o‘jar bo‘lib qolaman. 120. Men qo‘shiqchi bo‘lishni xohlardim. 121. Men ko‘pchilik odamlarga nisbatan hissiyotlarga beriluvchanman. 122. Men odamlar bilan muloqotda sabrimni yo‘qotaman. 123. Ba’zan qandaydir arzimagan narsa mening xayolimni o‘g’irlaydi va bir necha kun halovatimni oladi. 124. Menga qaratilgan tanqid va tanbehlar menga kamroq tegib ketadi. 125. Ba’zan men asabiy zo‘riqishlar chegarasida turgandek bo‘laman. 126. Ko‘pchilik foyda olish uchun nopok ishlarga qo‘l urishdan qaytmaydilar, deb hisoblayman. 127. Meni kamdan-kam hollarda sababsiz jazolaganlar. 128. Ayrim oilamiz a’zolarining odatlari mening jahlimni chiqaradi. 129. Menda kamdan-kam hollarda kayfiyat buzilishi yuz beradi. 130. Ba’zan shunday bo‘ladiki, men o‘z kuchimga ishonmaganligimdan boshlagan ishimni rad etaman. 131. Oilamizda asabiy odamlar bor. 132. Men qonunga rioya qilinishi shart, deb hisoblayman. 133. Qarama-qarshi jins vakillari bilan suhbatda ularni uyaltirishi mumkin bo‘lgan «qaltis» mavzulardan yiroq bo‘laman. 134. Men pul tikib o‘ynaladigan karta, domino va boshqa o‘yinlarni o‘ynashni yoqtiraman. 135. Jurnalist bo‘lganimda, sport to‘g’risida yozgan bo‘lar edim. 136. Ba’zan do‘stlarimning uyda qolgilari kelsa ham, men ularni biror joyga borishga majbur qilaman. 137. Men mo‘jizaga ishonaman. 74 138. Agar ko‘pchilik oldida so‘zga chiqish yoki o‘z fikrimni bildirishim zarur bo‘lsa, odamlarning ko‘pligi meni xayajonlantirmaydi. 139. Men tezda o‘zimni yo‘qotib qo‘yaman. 140. Menga savollarga javob berish oson va qiziqarli bo‘ladi. So‘rovnomaning javoblar varaqasi F.I.Sh_________________________________________________________ YOshi:_______________jinsi:_______________ma’lumoti:__________________ __ № № № № № № № № № № 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 10 3 104 105 106 10 7 108 109 110 111 112 11 3 114 115 116 11 7 118 120 121 122 123 12 4 125 126 127 12 8 129 130 131 132 133 13 4 135 136 137 13 8 139 140 “Psixodiognostik test”PDT baholash yo’riqnomasi № Ha YO’q ball 1 Nevrotizm 2,3,4,24,25,26,27,47,48,70,71,73,96,97, 98,121,122,123,124,125; 1,49,50,72; 24 2 Psixotizm 5,6,7,29,51,52,53,74,75,76,99,100,101,1 02,126,127; 28; 17 3 Depressiya 30,31,54,55,56.77,78,79,80,103,104,128 ,130,131; 8,129; 16 4 Vijdonlilik 9,10,11,32,33,34,57,58,81,82,106,107,1 38; 13 5 Turg’unlash 12,35,83,84,85,107,108,134; 109,133; 10 75 ganlik 6 Umumiyfaol lik 13,14,36,38,59,60,61,85,86,87,110,111; 37 13 7 Tobelik 15,16,39,62,63,112,113,114; 64,88; 10 8 Muomalagak irishimlilik 17,18,40,41,65,66,89,116; 90,91,115,117; 12 9 Estetiktasuro tchanlik 19,21,43,44,66,67.92,93,118,120; 20,42,119; 13 1 0 Nazokatlilik 22,23,45,46,68,69,95,120; 94 9 1 1 Psixikbeqaro rlik 1,3,25,30,54,77,96,121,123,125130; 11 1 2 Asotsionalli k 9,11,32.33.34,57,83,109,132,138; 10 1 3 Introversiya 39,63,112,113,114; 17,18,40,65; 9 1 4 Senzitivlik 21,68,69,92,95,137; 20,42,94; 9 “Psixodiognostik test”PDT shkalalari natijaviy tavsifi 1.Nevrotizm. Nevrologik o’zgarishlarni baholashda qo’llanadi. Bu shkala psixotiriya doirasidagi astenik shaxslar va bezovtalanish darajasi, qo’zg’aluvchanlik, ta’sirchanlik, emotsional yetuklik kabilarni aniqlab beradi. O'smirning astenik tipidagi xususiyatlariga: o'z-o'ziga ishonchsizlik, qat'iyatsizlik, kundalik hayotiy qiyinchiliklarni yenga olmaslik, psixologik chidamsizlik. Shu bilan birga ularda, vahima berilish, asabiylik, kayfiyatning tez-tez o’zgarishi kabilar kuzatiladi. 1-2/0-4 odatda tinch va xotirjam, ba’zi holatlarda nizolarda, imtihonda tashvish va qo’rquv bo’lishi, o’z kuchi va imkoniyatlariga shubhalanish paydo bo’lishi mumkin. Umuman olganda xushmuomila, lekin har doim ham mulozamatli emas. 3-6/5-15- tinchsokin va hotirjam, faol, g’ayratli, tashabbuskor, izzattalab, raqobatlashishga va musobaqalashishgabelleshishga moil. O’ziga nisbatan talabchan, jiddiy va reallistigligi bilan ajralib turadi. 76 7-10/16-24- yuqori darajada bezovtalik, ta’sirchanlik va qo’rquv, shubhalarga tabe va o’ta beqaror. Tez hissiyotga beriluvchan, ta’sirchan, ko’ngli o’ta nozik. O’z kuchiga ishonmaydi, hatti harakatlarda boshqalarga qaramlik va steriotipga asoslangan hayot tarsi, o’ta maydakash. 2-Psixotizm Bu shkala shaxsning psixologik aqliy rivojlanishini baholaydi. Insonning shaxslararo munosabatlardagi o’rni, psixologik autizm: kamgaplikzamknutnist, boshqalar bilan muomila qila olmaslik kabilarni baholaydi. Shaxsda doimiy o’zi bilan ichki konfliktni his qiladi, doimiy asabiylik va bezovtalik holatida bo’lib, bu tashqi real hayotdagi nizoga bog’liq bo’lmaydi. Tashqi ta’sirlarsiz kutilmagan affektiv reaksiyalar qahr-g’azab, qo’rquv va boshqalar bo’ladi. 1-2sten /0-3,ball- masuliyatli, tartibli, vijdonli va hayotsevarlik bilan xarakterlanadi. Boshqaruvga va avtoritetga bo’ysunadi, bellashishga, yutishga hamda o’z fikrini, haqiqatgo’yligi ko’rsatishga urinmaydi. Doimo e’tiborga, nazoratga va qo’llab quvvatlashga muhtoj. 3-6 sten /6-10,ball - muvozanatlashgan, o’z tuyg’ulari va emotsiyasini ko’rsatmaydi. Tanqid va mulohazalarni to’gri qabul qiladi, agar ular haddan ortiq bo’lmasa. Ko’p masalalarda o’z qarashi, shaxsiy fikriga ega va o’z fikrida turadi. Raqobatlashishdan ko’ra, kelishishga va hamkorlik qilishni avzal ko’radi. 7-10 sten /11-17,ball - o’ta ta’sirlanuvchan zo’riqish va qo’zg’aluvchanligi bilan xarakrelanadi. O’zi haqida haddan tashqari qayg’uradi, tanqid va shikoyatlarni qabul qilmaydi. O’ta egoist, o’ziga ishongan va qattiy o’z fikrida turadi. 3.Depressiya Bu shkala hayotdagi dominant fon o’zgarganda yuzaga kelgan chuqur subektiv ta’sirlanish darajasi o’zgarishini baholaydi. M.S.Lebedinckiy va V.N.Myasishev buni “Salbiy faziyat va jarayonlar natijasidagi istrobli holat” deb tushuntiradi. Bu ta’rif depressiya shkalasida fondagi dominant kayfiyatni, faoliyatni tashkil etishdagi qiyinchiliklarda subektlarning o’z o’zini ayblash g’oyasi va umidsizlikga chidamsizlikni irodasizlik ko’rsatadi. 77 1-2 sten /0-3,ball - hayotda faol, kuchlienergetik va uddaburon tashabbuskor. O’z kuchiga ishonadi. Tashabbuskorlik va qattiyatlilik talab etadigan faoliyatlarda faol qatnashadi. Ammo refleksivligi bilan ajralib turadi, ba’zan ohirini o’ylamasdan beparvolik bilan ushalmaydigan vadalar beradi. 3-6 sten /4-9,ball - irodali inson, ammo jiddiy qiyinchiliklarga duch kelganda tushkunlikga tushib, o’ziga ishonchi tushub ketadi. Talab qilinganda qattiyat va tashabbus ko’rsata oladi. O’z so’zida bergan vadasida turishga harakat qiladi. 7-10 sten /10-16,ball- masuliyatli, vijdonli va tirishqoq. O’ziga ishonmaydi, o’ta qatiyyatsiz va masuliyatli vazifalarda qaror qabul qilolmaydi. Alohida xususiyati —tushkunlik, g’amginlik, badqavoqlik va mazlimlik kayfiyati. Tashqi tomondan yodsirash va begonalashish ortida sezgirlik va ko’ngli noziklik ko’ngli bo’sh yashiringan bo’ladi. 4. Vijdoniylik. Ijtimoiy me’yorlarga va etnologik tartiblarga qanchalik amal qilish darajasini ko’rsatadi. Bu shkala vijdoniylik, ahloqiy normalalarga amal qilishni va masuliyatlilikni o’lchashga hizmat qiladi. 1-2 sten /0-2,ball - odatda beparvo, yengiltak va masuliyatsiz. O’z vazifasini bajarishdan qochadi, qoidalarga va ahloqiy normalarga beparvo bo’ladi. 3-7 sten /3-10,ball - tartibli, o’ziga va boshqalarga talabchan. Barcha ishlarni o’z burchi deb bilib, vijdonan bajarishga harakat qiladi. Amma umumiy qabul qilingan axloqiy normalardan chetga chiqishi mumkin. 8-10 sten /11-13,ball - burch hissi ustun va ahloqiy normalarga hurmat bilan munosabatda bo’ladi. Har doim o’ta tartibli, ishda tartibni yaxshi ko’radi, masuliyatli va vijdaniyligi bilan ajralib turadi. 5.Extiyotkorlik. Hulq-atvorning ijtimoiylashganligi va barqarorlikni o’lchab beradi. Bu shkala ijtimoiy nizolarga barqarorlik, ta’sirchanlik va o’zini nazorat qila olish darajasini aniqlab beradi. 78 1-3/0-3- extiyotkor, yon beradigan, o’zini yaxshi nazorat qiladi. Ijtimoiy muhitga yo’nalgan, yangi sarguzashtlarga intilmaydi. Shaxsiy qiziqishlari ko’ngik ochar odatlar deyarli yo’q. 4-7/4-7- odatda hatirjam va mulohazakor. Yangiliklarga qiziqadi, lekin uni qiziqishlarga tobe deb bo’lmaydi. Ba’zan qaysar va boysunmas bo’lib qoladi. 8-10/8-10- ta’sirchan, o’zini tuta olmaydi, o’z istaklarini nazorat qilolmaydi yoki nazorat qilishi xohlamaydi. Kuchli emotsional holatlarga qiziqishi yoqqol ko’rinadi. Tavakkalchi, sergap, tadbirlarga doimiy qatnashadi, yuz berayotgan hodisalarga juda qiziqadi. 6.Umumiy faollik. Umumiy faollik, kuchlilik energetiklik kuchi va astenik shaxslarni baholaydi. Shkalalarda boshqa testlar kabi temperamentni aniqlashi mumkin. O’smirlarning liderlik sifatlari, yuqori faollik, jamoaga ta’sir eta olish va majburiyatlarni yaxshi anglashini ko’rsatib beradi. Bu kabi insonlarga ko’pchilik boysunadi, ularning talablarini inobatga olishadi va ularga ergashishadi. 1-2 sten/0-2,ball- passiv, g’ayratsiz va kuchsiz. Sustkasht so’zda, harakatda va kamharakat. O’tirib bajaradigan va bir xil ishni maqul ko’radi. Omad va muvofaqiyatga intilish borasida juda kam tasavvurga ega. Qo’shimcha ma’suliyatli ishlarda qochadi, javobgarlikni va ishni doimo boshqalarning yelkasiga tashlab qo’yadi. 3-7 sten/3-7,ball- faolroq va kirishimli. Yetarlicha ishchan. Hayotdagi va ishdagi o’zgarishlarga yaxshi moslasha oladi. Qobilyatlarini yuzaga chiqara oladi. 8-10 sten/8-13,ball- ko’p cheksiz kuchga egaligi, uddaburonligi va qo’yilgan maqsad sari faol intilishi bilan ajralib turadi. Faol shaxs, barcha sohalarda oldinda bo’lishga intiladi. Tashkilotchilik va liderlik qobilyati bilan ajralib turadi. 7. Tortinchoqlik . Bu shkala tortinchoqlik, uyatchanlik va shaxslararo munosabatdan qochishga moyillikni aniqlashga mo’ljallangan. Shaxslararo munosabatlardagi qarama qarshi o’zgarishlar: qattiyatlilik-passivlik, o’ziga ishonchlilik- ishonmaslik, jaratlilik- juratsizlik kabilarni aniqlab beradi. Bu factor ishni muvofaqiyatli,tartibli,izchil 79 bajarilishiga to’g’ri keladigan yoki ishga tashkilotchilik layoqatini talab etuvchi omillarni teskari holatni aniqlab beradi. 1-3 sten/0-3,ball - dadil, qat’iyatli, tavakkalchi, tez qaror qiladi va uni beldirmasdan amalga oshiradi. Erkin muloqotga kirishadi. Hamma narsaga aralashishni yaxshi ko’radi, diqqat markazida bo’lishni xohlaydi. Do’stlari ko’p va tanishlari undan ham ko’p. 4-6 sten/4-6,ball- dadil va qatiyatli, lekin qaltis ishlarga qo’l urmaydi. Biror ish qilishdan oldin yaxshilab “to’g’ri va noto’g’ri” tomonlarini o’ylab ko’radi. Muloqotda qiyinchilik sezmaydi, notanish insonlar bilan ham muloqot qiladi ba jamoada “oltin o’rtalikni” egallab olgan. 7-10 sten /7-10ball- tortinchoq, qaltis vaziyatlardan qochadi. Kutilmagan holatlarda bezovtalanib qoladi. Muloqotda uyatchan, chegra qo’yadi, qo’shilmaslikga intiladi, soyada qolib ketgan va hech narsaga aralashmaydi. Tor doiradagi do’st va tanishlarni ma’qul ko’radi. 8. Muloqotchanlik . Bu shkala muloqotchanlikning kengligi va tezligini aniqlashga qaratilgan. Shuningdek bu factor emotsional hulqning boyligi va aniqligi, hulq-atvotdagi tabiiylik va erkinlikni , muloqadga kirishimlilikni, hamkorlikga intilishni ko’rsatadi. 1-2 sten/0-2,ball- odamlarga emotsional yaqinlikdan qochadi. Shaxslararo munosabatlarni bir qolipga solishga harakat qiladi. YOlg’izlikni yaxshi ko’radi va odamlar bilan muloqotda tortinib turadi. Yaqin insonlari deyarli yo’q. 3-8 sten/3-8,ball- odamlar bilan muloqotda tenglikga amal qiladi. Yetarlicha muloqotchan, mehribon,bag’rikeng yulg’iz qolganda ham odamlar davrasida ham o’zini birdek yaxshi xis qiladi. Tanishlari doirasini kengaytirishga harakat qiladi, lekin tor doiradagi odamlar bilan emotsional bog’liqlikni yaqinlikni ushlab turadi. 9-10 sten/9-12,ball- tuganmas kuchga energiyagaboy, tashabbuskor, oldiga qo’ygan maqsadiga faol intiladi. Faoliyatda aktiv, oldinda bo’lishga intiladi va hamma narsaga qo’shilib ketadi. Tashkilotchilik va liderlik salohiyatiga ega. 9. Estetik jozibadorlik . 80 Bu shkala badiiy va estetik qadriyatlarga ta’sirchanlikni aniqlab beradi. L.T.Yampolskiy—bu omil berilgan obektga bog’liq deb aytadi, I.P.Pavlov esa, “badiiylikga” va “tafakkuriga” bog’liq deb aytadi. Bunday holatda faktorda yuqori natijadagi insonlar badiiy tipi hissiyotga, obrazli tafakkurga va faoliyatga yo’nalganlar esa past natijani ko’rsatadi. Past natijani olganlarda—fikrlovchi tipda ikkinchi signallar sistemasi va abstract tafakkurning yuqoriligini ko’rsatadi. 1-2 sten/0-2,ball- mulohazakorlik, abstract tafakkurli va fikrlovchi xarakterlanadi. Hayotda hamma narsaga aql bilan yondashadi va mantiqiy javob topadi. Insonlarga va holatlarga odatda juda hushyor va amaliy yondashadi. 3-7 sten/3-7,ball- noodatiy holatlar va begonalarga tanqidiy tafakkur bilan yondashadi. Hayotda ta’sirchan, nazokatli va badiiy did yuqori. Hayotida aql, mantiq va badiiylikni bir hil qo’llaydi. 8-10 sten/8-13,ball- boy tasavvur, fantaziyaga hamda maftunkorlik va tasirlilik xarakterga ega. Hulq-atvorida javobgarlik, realism, to’g’ri ko’rish va sog’lom fikrlash yetishmaydi. Holatlarni tahlil qilishda fikrlash va muhokama qilishdan ko’ra ko’proq his tuyg’uga va ta’sir kuchiga tayanadi. 10. Nazokatlilik. Bu shkala sinaluvchining ijtimoiy madaniy hayotdagi ayollik rolini aniqlab beradi. Bunda havotirlanishga moyillik, o’zini o’zi baholaydi, hulqdagi soddalik va shaxsiy muommolarga bog’lanib qolganlikni aniqlab beradi. Lekin o’z muommolariga bog’lanib qolganlik qayg’urish nevrologik holati va bu ayollik sifatiga hos. 0-2 sten/0-1,ball- dadil, tashbbuskor, o’z fikrini maqqullashga intiladi, tavakalga moil,ohirini o’ylamasdan tez qaror qilib, harakat qiladi. Sa’natga emas, kuchga ishonadi va shundan qoniqadi, kuchsizligi to’g’ri qabul qiladi. 3-5 sten/2-5,ball- amaliyotchi,hushyor va realist, shu bilan birga fantaziyaga ham boradi, odamlar, hodisalar, o’zi haqida mulohaza qiladi. Ba’zan faylasuflar kabi mulohaza qilishni yaxshi ko’radi. Hulqida dadillik, qa’tiyat va matonatlilik ba’zan kamlik qiladi. Agar qiziqib qo’ysangiz, iltifotli va ko’ngilchan bo’ladi. 81 6-10/6-9,ball- sezgir, ko’ngilchan, yumshoq tabiatli, havotirga berilishga moyil va kamtarin hulqli. Fantaziya va estetikaga berilishga moyil. Ko’pincha o’zi haqida, fikrlaydi, o’z hulqini tahlil va tanqid qiladi. Passiv, tobe, raqobatdan qochadi, tez yon beradi va bo’ysunadi. YOrdam va qo’llab quvvatlashni bajonidil qabul qiladi. Yuqori shkala 11.Psixik beqarorlik. Ushbu shkala insondagi psixik berqarorlik darajasini aniqlab beradi. Bu yuqori shkala quyi uch shkalalar “nevrotizm”, “psixotizm” va “depressivlik” lardan tashkil topgan. Yuqori ball olganlarda psixik muozanatlashmaganlik daminantlik qiladi. “Psixik muozanatlashmaganlik” shaxsdagi dizadaptatsiya, doimiy bezovtalik, instinktlarni boshqara olmaslik, hatti harakatlarida tartibsizlik kuzatiladi. Ushbu shaxslar doimiy uyqusizlik, surunkali holsizlik, charchoqdan shikoyat qiladilar va ularda o’z o’zidan qoniqmaslik, noto’liqlik, ojizlik, tez-tez kuch ketishi va diqqatni jamlay olmaslik, o’z muommolarini hal eta olmaslik, kuchli yolg’izlik hissi va boshqalar kuzatiladi. Ularning xulq-atvorida nevroz, zo’riqish, jizzakilik,nizolashuvchanlik, qaysarlik, egoyizm va hulq-atvorda betartiblik kuzatiladi. Konformizm va tartib qoidaga bo’ysunish xususiyati ularga yetishmasligi yaqqol ko’zga tashlanadi. Shaxs individual xulq-atvotdagi bunday og’ishishlar quyi shkalalalardagi ballarning yuqoriligidan ham bilish mumkin. Ushbu shkalada ballarning past bo’lishi, bu shaxsda ichki zo’riqish, nizoli holatlardan chetda bo’lishini, o’zidan va o’z yutiqlaridan qoniqish mavjudligini, tartib qoidalar va ta’lablarga bo’ysunishga tayyorlikni ko’rsatadi. 12.Asotsionallik . Ijtimoiy qobilyatlarni aniqlab beradi. Quyi shkaladagi ikki qismi: “vijdoniylik” va “extiyotkorlik” o’z ichiga oladi. Bu shkalani mutaxasisilar tomonidan tekshirilgan. Ekspert, pedagoglar, mutaxasislar ushbu shkalada : intizomlilik, ijtimoiy normalarga moslashganlik, vijdoniylikni ko’rsatadi. Metodika statistik tahlil qilinganda, undagi natijalar “yolg’on” bo’lishi mumkinligini aniqlangan, ayniqsa ekspertiza natijalarida. Butday natija ayniqsa kattalarda 20 yoshdan yuqorisida kuzatilgan, o’smirlarda va yoshlarda emas. Bu shkala “shaxsni ijtimoiylashganini” 82 baholab beradi” ijtimoiy adaptatsiyadagi qiyinchiliklar, ijtimoiy talablarga salbiy munosabat, takrorlanuvchi va qiyin korreksiyalanuvchi asotsial reaksiyalarga munosabatni aniqlab berdi. Shkalada yuqori ball olgan shaxslarda axloqiy noto’liqlik, ijtimoiy ta’sirchanlik yuqoriligini ko’rish mumkin. Ularga g’urur, masuliyatlilik, mehr-muhabbat, uyalish va boshqa shu kabi hislar mutlaqo begona. Shuningdek maqtovlarga, jazolanishga va o’z vazifalariga e’tibor bermaydilar, jamiyatdagi axloqiy etikaviy normalarga bo’yin sunmaydilar shaxslar hisoblanadi. Ma’naviy qiziqishlarning pasayishi bilan, hayotiy jozibadorlik mustahkamlanadi. Bu shaxslarning ko’pchiligida hayotdan rohatlanish va qoniqishga intilish hislari ustunlik qiladi. Rohatlanish va o’ta kuchli hissiyotlarga bo’lgan intilish, har qanday to’siq va cheklovlardan ustonlik qiladi. His-tuyg’ulari ta’lab etgan jo’shqinlik ta’sirida, hech qanday shart sharoit va atrofdagilarning fikri bilan hisoblashmaydilar. Tanqidlarga va e’tirozlarga shaxsiy erkinlikni cheklash deb qaraydilar. Ijtimoiy axloq chegarasida bo’lishga va xulq-atvorini nazorat qilishini talab etgan shaxslarga dushman sifatida qarashadi. Kuchli affektiv hissiyotlar va rohatlanishga bo’lgan intilish qanchalik yuqori bo’lmasin, ular turg’unlashmagan bo’lib, bu hissiyotlar tez so’nadi va zerikish, yoqtirmaslik hislari bilan almashinadi. Ilgari o’zlarining ehtiroslarini qondirish uchun hamma narsaga tayyor bo’lib,keyin ular birdan sovuq yoki befarq, shafqatsiz va zolim bo’lib qoladilar. Ularga o’zlari intilgan ishga teskari bo’lib, endi o’z yaqinlarini azoblash, ularga o’z kuchini ko’rsatishga kirishadilar. Kuchli egoizim va o’z-o’zini sevish xulq-atvor va harakatlari chegarasidan ustunlik qiladi. Boshqalar oldidagi vazifalarini bajarishdan ko’ra, barcha kuch va energilarini o’z hissiyotlari, o’z-o’zini sevishga, xohishlarini qondirishga safarbar qiladilar. Bunday psixik to’belik quyish shkalalarda yuqori ball olgan shaxslarda ham dominantlik qiladi. Agar vijdonlilik past ball bo’lsa, unda xatti-harakatlar ko’proq axloqiy e’tiqod sifatida namoyon bo’ladi va agar turg’unlashganlik yuqori bo’lsa, unda mas’uliyatsizlik xatti-harakatlarda namoyon bo’ladi. 83 Ushbu shkalada past ball olgan shaxslarda ijtimoiy me’yorlarga nisbatan yo’nalganlik, identifikatsiya, barqarorlik, kamtarlik, bo’ysunuvchanlik, ijtimoiy qiziqishlarni tor doiraga egaligini ko’rsatadi. Bu odamlar faol emas, cheklangan, qo’rqoq, hulqida yumshoqlik mavjud. Faolliyatda ularga qattiq qo’llik, shijoat kamlik qiladi, ayniqsa o’z maqsadiga erishishga qiyinchiliklarga duch keladi. Ularga shaxsiy faollik yetishmaydi, boshqalarga tez bo’ysunuvchan bo’lishadi, osongina taslim bo’lishadi, o’zlaridan katta, tajribali shaxslarning fikri va maslaxatini so’zsiz qabul qilib, bo’ysunadi. Introversiya . Ushbu shkala shaxsdagi ijtimoiy kontaktlarni aniqlab beradi. R.B.Kettellning va G.Ayzenkning introversiya shaxs modeliga mos keladi. “Umumiy faollik”, “To’belik”, “Muloqadchanlik” shkalalarini o’zaro uyg’unlashganligidan hosiy bo’lgan. Tadqiqatlarda ushbu shkala bo’yicha o’rtacha ko’rsatkich ball dominantlik qiladi va yuqori, past ko’rsatkichlar esa kamchilikni tashkil etadi. Introversiya shkalasida yuqori ko’rsatkich olgan shaxslarda odamlar bilan muloqot qilishda qiyinchiliklar, muloqotdan cheklanish va katta bo’lmagan, kam sonli shaxslar bilangina faoliyat olib borishlarini kuzatish mumkin. Introvert subektlar muloqotga kirishishda adekvat xulq-atvorga tusha olmaydilar, qotib qolgan insonlar bo’lib, arzimas narsaga qattiq asabiylashib, ruhiy muvozanatni yoqotadilar. Odamlar bilan munosabatda masofa saqlaydilar. O’zlarining begonalashuvini affektiv ko’rsatmaydilar, faqatgina buni qorong’ulikda saqlaydilar, hech narsaga aralashmaydilar, o’z fikrlarini singdirishga intilmaydilar. Aldash yoki hiyla-nayrang ularga xos emas, boshqalarni fikrini hurmat qilishadi, bunga har bir shaxs o’z mustaqil fikriga ega deb qarashadi. Ko’p vaqtlarini ishga sarflashadi, profesanallikni va ishdagi uddaburonlikni qadrlashadi, bunga hayot mazmuni deb bilib, yaxshi bajarilgan ishga shaxsiy mukofot deb qarashadi. Introversiya shkalasida past ball olgan shaxslar ekstrovert bo’lib, faol, yetakchilik, shuhratparast, jamoatchilik e’tirofiga intiluvchan, muloqotga oson kirishadilar, uyalib o’tirmaydi, kontakt o’rnata oldilar, atrofdagilar bilan munosabatlarda asosiy rolni egallaydilar. Jamoada o’z maqsadiga yetishda boshqalardan foydalana oldilar, 84 munosabatlarni to’g’ri baholay oladilar, o’ta faol, ijtimoiy uddaburonlik va nutqga egalar. Ular ijtimoiy muvaffaqiyatga katta ahamiyat berishadi, har tomonlama o’zlarining shaxsiy xizmatlarini jamoatchilik e’tirofiga erishishga intilishadi, bu esa ular bilan muomala qilishlari kerak bo’lgan odamlarning noroziligiga olib kelishi mumkin. 14.Senzitivlik . Bu shkala emotsional ta’sirlanish darajasini aniqlab beradi. Bunda quyi shkaladagi: estetik jozibadorlik va ayollik shkalalari bo’lib. Bu shkala emotsional nigohqarash ta’sirchanlik, ko’ngli noziklik, artistiklik, atrofni badiiy obrozlarda qabul qilish, nazokatli, iltifotli va hushmuomilalikni aniqlab beradi. Qiziqishlar va ruhiy olamning kengligini tahlil qilib beradi. Quyi shkalaning “Estetik ta’sirchanlik” va “Jozibadorlik”shkalalarini uyg’unligidan tshkil topgan. Senzitivlikda o’rta va past ball dominantlik qiladi va yuqori ball kam sonli ekanini ko’rish mumkin. Yuqori ko’rsatkichga ega shaxslarda, boshqalarning nozik ruhiyatini sezish, o’ta sezgirlik va badiiy idrokga egalar. Bu shaxslar qo’pol so’z, qo’pol hulq va qo’pol ishlarga toqat qila olmaydilar. Hayotda o’ta ta’sirchan. Fantaziyaga beriluvchan, yumshoq, ta’sirchan, she’riyat va musiqani yoqtirishadi, “hayvonga” xos ta’lab, xohishlar ularni qiziqtirmaydi. Munosabatlarda muloyim va nozik, boshqalarga noqulaylik keltirmaslikga intiladilar, boshqalarning mehrini suyistemol qilmaydilar, ammo jamoani maqsaddan chetlatib, fikrlardagi qarama- qarshiligini yuzaga kelishlari mumkin. Past ball olgan shaxslarda, fantaziyaga berilmaydigan, hissiy jihatdan yetuk, hushyor fikrlash xos realistiklik bo’ladilar. Qiziqishlari tor doirada, subektivlikga va ruhiyatga, san’atga, qiziqmaydilar, san’atni hayotdan tashqarida,abstract deb biladilar. Hulq-atvorda hech qanday qo’shimchasiz real sezgilarga, qadriyatlarga tayanadilar. Muvofaqiyatni fakt, material va ishdagi oddiy faoliyat deb qaraydilar. Noziklik va xushmuomalalik yetishmaydi, odamlardagi qo’pollik va tez javob qaytarishni, ochiqlikni va to’g’rilikni qadrlaydilar. 85 86 2-Ilova 1-jadval Rus guruhlarda diskriminativlik koifsenti va diskriminativlik indeksi natijalarini aniqlanishi Shkalalar SAVOLLAR RAQAMI NEVROTIZ M1 2 3 4 3 1 3 2 3 3 3 4 6 1 6 2 6 3 6 4 9 1 9 2 9 3 9 4 1 2 1 1 2 2 1 2 3 1 2 4 1 5 1 1 5 2 1 5 3 1 5 4 1 5 5 Diskriminativ lik koifsenti 0,2007 0,5319 0,5021 0,6213 0,0836 0,5516 0,4074 0,4344 0,2675 0,4139 0,4096 0,46 0,6389 0,3584 0,3371 0,5078 0,4852 0,5747 0,4907 0,3157 0,3228 0,3764 0,5468 -0,093 0,5566 Diskriminativ lik indeksi 0 0,0721 0,0901 0,036 -0,036 0,0541 0,0901 0,0901 0 0,036 0 0,018 0,036 0,018 0,036 0,1081 0,0721 0,036 -0,036 0,036 0 0,0721 0,1081 0,0721 0,1442 PSIXOTIZM 5 6 7 8 3 5 3 6 3 7 3 8 6 5 6 6 6 7 6 8 9 5 9 6 9 7 9 8 1 2 5 1 2 6 1 2 7 1 2 8 1 2 9 1 5 6 1 5 7 1 5 8 1 5 9 Diskriminativ lik koifsenti 0,419 0,230 0,075 0,383 0,431 0,441 0,560 0,348 0,186 0,445 0,444 0,440 0,278 0,272 0,447 0,650 0,484 0,328 0,568 0,386 0,493 0,537 0,196 - 0,260 Diskriminativ lik indeksi 0,036 -0,018 0,036 0 -0,018 0,1081 -0,036 0,0541 0,018 0,036 -0,036 0,018 0,0541 -0,018 0,018 0 0,0721 0,0541 -0,054 0,036 0,036 -0,054 -0,054 0,1081 0,018 DEPRESSIY A 9 10 1 1 1 2 3 9 4 0 4 1 4 2 6 9 7 0 7 1 7 2 9 9 1 0 0 1 0 1 1 0 2 1 0 3 1 3 0 1 3 1 1 3 2 1 3 3 1 6 0 1 6 1 1 6 2 1 6 3 Diskriminativ lik koifsenti 0,090 0,553 0,146 0,103 0,498 0,381 0,051 0,507 0,515 0,287 0,36 0,164 0,585 0,021 0,397 0,505 0,348 0,509 0,223 0,063 -0,009 0,336 0,304 0,293 0,286 Diskriminativ lik indeksi 0,054 0 0,144 0,144 -0,108 -0,018 -0,018 0,090 0,036 0,090 -0,036 0,036 0,036 -0,054 -0,018 0,252 0,126 0 0,054 0,054 0 0,126 0,072 0,090 0,036 VIJDONLILI K 13+ 14 1 5 + 4 3 + 4 4 + 4 5 + 7 3 + 7 4 7 5 1 0 4 1 0 5 1 3 5 1 3 6 + 1 6 4 1 6 5 Diskriminativ lik koifsenti 0,187 0,437 0,431 0,585 0,475 0,346 0,447 0,453 0,396 0,324 0,486 0,361 0,187 0,523 0,406 Diskriminativ lik indeksi 0,018 0,1983 0,2343 0,0901 0,2884 0,1442 0,1622 0,036 0,1983 0,1262 0,1622 0,1622 0,0721 0,1802 0,1622 TURG’UNL ASHGANLI K 1 6 1 7 4 6 4 7 7 6 7 7 1 0 6 1 0 7 1 0 8 1 3 6 + 1 3 7 1 3 8 1 6 6 + 1 6 7 1 6 8 Diskriminativ lik koifsenti 0,429 0,480 0,113 0,449 0,187 0,509 0,113 0,193 0,412 0,488 0,402 0,506 0,429 0,421 0,32 Diskriminativ lik indeksi 0,144 0,108 0,216 0,198 0,090 0,018 0,198 -0,054 -0,072 0,126 0,090 0,144 0,108 0,054 -0,036 UMUMIY FAOLLIK 1 8 1 9 4 8 4 9 5 0 7 8 7 9 8 0 1 0 8 1 0 9 1 1 0 1 3 9 1 4 0 Diskriminativ lik koifsenti 0,359 0,454 0,343 0,162 0,189 0,131 0,043 0,216 0,538 0,378 0,519 0,345 0,356 87 Diskriminativ lik indeksi0,2523 0,3605 0,2884 0,1262 0,1262 0,1442 0 0,018 0,1081 0,0901 0,0901 0,2523 0,018 TO’BELIK 2 0 2 1 2 2 5 1 5 2 5 3 - 8 1 8 2 8 3 1 1 1 1 1 2 1 1 3 1 4 1 1 4 2 1 4 3 Diskriminativ lik koifsenti 0,4062 0,5383 0,4367 0,3449 0,5238 0,3306 0,323 0,5612 0,522 0,4722 0,4196 0,5489 0,5714 0,4652 0,5225 Diskriminativ lik indeksi 0,054 0,090 0 0 0,018 0,108 0,054 0,108 0,144 0,036 0,018 0,126 0,054 0,036 0 MUOMILA GA KIRISHIMLI LIK 2 3 2 4 2 5 5 3 + 5 4 5 5 8 4 8 5 8 6 1 1 4 + 1 1 5 1 1 6 1 4 4 1 4 5 1 4 6 Diskriminativ lik koifsenti 0,388 -0,046 0,244 0,450 0,322 0,399 0,133 0,405 -0,215 0,45 0,445 0,289 0,446 0,470 0,204 Diskriminativ lik indeksi 0,09 0,12 0,10 0,18 0,18 0,18 0 0,25 0,05 0,23 0,32 0,19 0,21 0,28 0,39 ESTETIK TAASSURO TLILIK 2 6 2 7 2 8 5 6 5 7 5 8 8 6 8 7 8 8 1 1 7 1 1 8 1 1 9 1 4 7 1 4 8 1 4 9 Diskriminativ lik koifsenti 0,06 0,14 0,39 0,42 0,15 0,33 0,40 0,28 0,43 0,41 0,38 0,19 0,23 0,37 0,23 Diskriminativ lik indeksi 0,018 -0,036 0,144 0,144 0,054 0,072 0,126 -0,036 0,198 0,216 0,054 -0,018 0,090 0,090 0,036 NAZOKATL ILIK 2 9 3 0 5 9 6 0 8 9 9 0 1 1 9 1 2 0 1 4 9 1 5 0 Diskriminativ lik koifsenti 0,213 0,222 0,337 0,526 0,675 0,387 0,310 0,420 0,284 0,665 Diskriminativ lik indeksi 0,0901 0,018 0,1622 0,036 0,2163 0,2343 0,1802 0,018 0,1622 0,2163 Yuqori shkala PSIXOK BEQARORL IK 1 3 1 0 1 1 + 3 2 3 9 4 1 6 9 7 1 9 9 1 2 1 1 2 4 1 5 1 1 5 3 1 5 4 1 5 5 1 6 1 1 6 2 1 6 6 + 1 7 3 Diskriminativ lik koifsenti 0,057 0,418 0,466 0,119 0,538 0,446 0,410 0,584 0,398 0,570 0,501 0,494 0,335 0,486 - 0,556 0,445 0,316 0,27 0,523 Diskriminativ lik indeksi 0,018 0,0541 -0,036 0,1262 0,018 0,036 0,018 0,1081 0,018 0,036 0,036 0,018 -0,054 0,0721 -0,036 0 0,018 -0,054 0,036 0 ASOTSION ALLIK 1 3 - 1 5 - 1 6 1 7 4 3 - 4 4 - 4 5 - 7 3 - 7 7 1 0 6 1 0 7 1 3 8 1 6 5 1 6 6- 1 6 7 1 7 2 Diskriminativ lik koifsenti 0,2167 0,2895 0,3177 0,3093 0,579 0,5275 0,4113 0,3689 0,3512 0,1528 -0,184 0,3298 0,3997 0,1097 0,4322 0,1881 Diskriminativ lik indeksi 0,0901 0,0721 0,0901 0,1442 0 0,1262 0,0901 0,1802 0,0721 0,1802 0 0,1442 0,018 0,036 0,1081 0,0541 INTROVER SIYA 2 4 2 5 5 1 5 2 5 3 - 8 1 8 2 8 3 8 4 1 4 1 1 4 2 1 4 3 88 Diskriminativ lik koifsenti0,5781 0,5019 0,4009 0,4487 0,5413 0,3673 0,5062 0,6163 0,2373 0,5771 0,4509 0,5865 Diskriminativ lik indeksi 0,018 -0,036 0,0541 0 0 0 0,0721 0 0,0721 0,018 -0,09 -0,018 SENZITIVLI K 2 6 2 7 2 8 2 9 8 8 8 9 5 6 1 1 7 1 1 8 1 1 9 1 2 0 1 7 1 Diskriminativ lik koifsenti 0,1064 0,1889 0,2023 0,2917 0,5236 0,4802 0,3537 0,3752 0,3332 0,3492 0,3544 0,2143 Diskriminativ lik indeksi 0,017 0,017 0,071 0,017 0 0,053 0,195 0,124 0,035 0,124 0,035 0,017 2-jadval O’zbek guruhida diskriminativlik koifsenti va diskriminativlik indeksi natijalarini aniqlanishi Shkal alar SAVOLLAR RAQAMI NEVR OTIZ M 1 2 3 4 31 32 33 34 61 62 63 64 91 92 93 94 12 1 12 2 123 12 4 15 1 15 2 15 3 15 4 15 5 Diskri minativ lik koifsen ti 0,4013 0,6026 0,5205 0,4807 0,4546 0,7095 0,4957 0,5071 0,3136 0,5809 0,4499 0,4272 0,4302 0,5809 0,2178 0,6366 0,4659 0,111 0,5556 0,3049 0,4281 0,5133 0,5542 0,2005 0,6733 Diskri minativ lik indeksi 0,1581 0,1932 0,0878 0,0702 0,0878 0,1054 0,1581 0,1054 0,0527 0,1229 0,0702 0,0702 0,1581 0,4039 0,0351 0,0351 0,1054 -0,0702 0,1229 0,1229 0,0527 0,1229 0,0176 0,0878 0,1054 PSIXO TIZM 5 6 7 8 35 36 37 38 65 66 67 68 95 96 97 98 12 5 12 6 127 12 8 12 9 15 6 15 7 15 8 15 9 Diskri minativ lik koifsen ti 0,4988 0,306 0,3068 0,5057 0,148 0,3087 0,3523 0,3422 0,315 0,4983 0,3802 0,4791 0,3175 0,3896 0,4198 0,3925 0,3247 0,4199 0,4199 0,1936 0,6258 0,5348 0,3819 0,3448 0,3434 Diskri minativ lik indeksi 0,0702 0 0,0351 0,0351 0,0176 0,0351 0 -0,018 0,0351 -0,035 0,0702 0,1581 0,0878 -0,053 0,0527 0,0176 0,0176 0,0176 0,0176 0 0,0176 -0,018 0,0351 0,0527 -0,018 DEPR ESSIY A 9 1 0 11 12 39 40 41 42 69 70 71 72 99 10 0 10 1 10 2 10 3 13 0 131 13 2 13 3 16 0 16 1 16 2 16 3 Diskri minativ lik koifsen ti 0,1003 0,2488 -0,079 0,0408 0,5844 0,4501 -0,328 0,4924 0,4837 0,2691 0,5498 0,2031 0,4372 0,1142 0,6194 0,508 0,5683 0,3315 0,4007 0,0063 -0,063 0,1765 0,3101 0,2095 0,4169 Diskri minativ lik indeksi 0 0 0,1756 0,0176 0,0351 0 0 0,0351 0,1054 0,0702 0,0351 0 0,1405 -0,053 0,0527 0,0878 0,0878 0,1229 0,0702 -0,07 0 0,0702 0,0762 0,0351 0,1774 VIJDO NLILI K 13 + 1 4 15 + 43 + 44 + 45 + 73 + 74 75 104 10 5 13 5 136 + 16 4 16 5 Diskri minativ lik koifsen ti 0,2765 0,4978 0,2198 0,4566 0,3475 0,2122 0,3962 0,2567 0,3302 0,3356 0,4609 0,2345 0,114 0,4685 0,6461 89 Diskri minativ lik indeksi0,3337 0,1405 0,3512 0,2107 0,1581 0,0176 0,4566 0,0527 -0,035 0,0351 0,2107 0,3512 0,2986 -0,018 0,1932 TURG’ UNLA SHGA NLIK 16 1 7 46 47 76 77 10 6 10 7 10 8 136 + 13 7 13 8 166 + 16 7 16 8 Diskri minativ lik koifsen ti 0,3422 0,2009 0,0189 0,367 -0,001 0,0407 0,3133 0,4644 0,421 0,876 0,3138 0,3499 0,3131 0,2491 0,3399 Diskri minativ lik indeksi 0,0498 -0,125 -0,299 0,1245 0,4234 -0,025 0,0249 0,2242 0,1245 0,0498 0,0996 0,0747 -0,075 0,0996 0,0747 UMU MIY FAOL LIK 18 1 9 48 49 50 78 79 80 10 8 109 11 0 13 9 140 Diskri minativ lik koifsen ti 0,5597 0,3116 0,3936 0,1984 0,279 0,4315 0,4009 0,4709 0,5512 0,4353 0,6413 0,3737 0,2299 Diskri minativ lik indeksi 0,3864 0,2634 0,3161 0,2107 0,1756 0,0878 0,0527 0,0702 0,0527 0,1756 0,2459 0,2283 0,1405 TO’BE LIK 20 2 1 22 51 52 53 - 81 82 83 111 11 2 11 3 141 14 2 14 3 Diskri minativ lik koifsen ti 0,6136 0,63 0,4612 0,5683 0,5886 0,1686 0,2729 0,414 0,5258 0,4282 0,4471 0,6443 0,5865 0,5129 0,4788 Diskri minativ lik indeksi 0 0,1405 0,0527 -0,018 0,1054 -0,035 0,0176 0,1229 0,0176 0 -0,018 0,0878 0,0878 0,0351 0,0176 MUO MILA GA KIRIS HIMLI LIK 23 2 4 25 53 + 54 55 84 85 86 114 + 11 5 11 6 144 14 5 14 6 Diskri minativ lik koifsen ti 0,071 0,0286 0,04 0,3955 0,3618 0,417 0,5508 0,4693 0,2265 0,428 0,3226 0,3761 0,2549 0,3727 0,1442 Diskri minativ lik indeksi 0 0,0351 0,1054 0,2986 0,1756 -0,105 0,1756 -0,018 0,1054 0,0878 0,2283 0,281 0,1756 0,281 0,1932 ESTET IK TAAS SURO TLILI K 26 2 7 28 56 57 58 86 87 88 117 11 8 11 9 147 14 8 14 9 Diskri minativ lik koifsen ti 0,0031 0,3994 0,3837 0,3029 0,2895 0,2954 0,2096 0,3725 0,3624 0,2743 0,3367 0,3107 0,0204 0,1629 0,1786 Diskri minativ lik indeksi 0,0702 0,1054 0,0702 0,0351 0,1756 0,2107 0,1581 0,2459 -0,035 0,1756 0,0351 0 0,0702 0,0527 0,0878 NAZO KATLI LIK 29 3 0 59 60 89 90 11 9 12 0 14 9 150 90 Diskri minativ lik koifsen ti0,5119 0,3553 0,42 0,5278 0,6343 0,2682 0,3884 0,5638 0,3094 0,68 Diskri minativ lik indeksi 0,2107 0,0176 0,1229 0,1405 0,1581 0,1581 0,1405 0,1581 0,1581 -0,088 Yuqori shkala 11- PSIXO K BEQA RORLI K 1 3 10 11 + 32 39 41 69 71 99 12 1 12 4 151 15 3 15 4 15 5 16 1 16 2 166 + 17 3 Diskri minativ lik koifsen ti 0,0473 0,6731 0,2788 -0,07 0,6095 0,6317 0,5326 0,553 0,5285 0,5924 0,4717 0,3643 0,4477 0,6337 0,2787 0,7155 0,4714 0,5756 0,5412 0,4932 Diskri minativ lik indeksi 0,0351 0,1229 0,0351 -0,158 0,0176 0,0176 0,1054 0,0527 0 0,0176 0,0351 -0,035 0,0176 0,0702 0 0,0351 -0,018 0,0878 0,0527 0 12- ASOT SIONA LLIK 13 - 1 5- 16 17 43 - 44 - 45 - 73 - 77 106 10 7 13 8 165 16 6- 16 7 17 2 Diskri minativ lik koifsen ti 0,1933 0,1796 0,2551 0,2393 0,523 0,2439 0,3688 0,4125 0,1983 0,297 -0,004 0,2896 0,4157 0,0425 0,2181 0,1933 Diskri minativ lik indeksi -0,07 0,0176 -0,07 0,3337 0,0878 0,2283 0,0878 0,0702 0,0176 0,3512 0,1932 0,0176 0,0527 0,2283 0 0,07 13- INTRO VERSI YA 24 2 5 51 52 53 - 81 82 83 84 141 14 2 14 3 Diskri minativ lik koifsen ti 0,7754 0,5624 0,4712 0,4382 0,6591 0,368 0,5043 0,6244 0,4738 0,6223 0,4382 0,5212 Diskri minativ lik indeksi -0,053 0,0176 0,0878 0,1054 0,0351 0 0,0527 -0,035 0,0176 0,0351 0,0176 0,0176 14- SENZI TIVLI K 26 2 7 28 29 88 89 56 11 7 11 8 119 12 0 17 1 Diskri minativ lik koifsen ti -0,039 0,223 0,3416 0,437 0,4163 0,2911 0,3035 0,3255 0,3179 0,4812 0,5297 0,2509 Diskri minativ lik indeksi 0 0,1756 0,1054 0 0,0878 0,0878 0,1756 0,2107 0 0,0176 0,0878 0,0527 91 3-Ilova 3-jadval Shklalalshtirish –sten bo’yicha ballarni taqsimlanishi 0-sigma og'ish M 0,2 5 0,7 5 1,2 5 1,7 5 2,2 5 2,7 5 3,2 5 3,7 5 4,2 5 4,7 5 5,2 5 5,7 5 6,2 5 6,7 5 7,2 5 7,7 5 8,2 5 8,75 0,1 5 0,6 5 1,1 5 1,6 5 2,1 5 2,6 5 3,1 5 3,6 5 4,15 - 0,0 4 0,4 6 0,9 6 1,4 6 1,9 6 2,4 6 2,9 6 3,4 6 3,9 6 4,4 6 4,9 6 5,46 0,1 5 0,6 5 1,1 5 1,6 5 2,1 5 2,6 5 3,1 5 3,6 5 4,1 5 4,6 5 5,1 5 5,6 5 6,1 5 6,6 5 7,1 5 7,6 5 8,1 5 8,6 5 9,1 5 9,6 5 10,1 5 0 0,5 1 1,5 2 2,5 0,4 1 0,9 1 1,4 1 1,9 1 2,4 1 2,9 1 3,4 1 3,9 1 4,4 1 4,9 1 5,4 1 5,9 1 6,4 1 6,9 1 7,41 -0,2 0,3 0,8 1,3 1,8 2,3 2,8 - 0,0 6 0,4 4 0,9 4 1,4 4 1,9 4 2,4 4 2,9 4 3,4 4 3,9 4 4,4 4 4,9 4 5,4 4 5,9 4 6,44 0,3 0,8 1,3 1,8 2,3 2,8 3,3 3,8 4,3 4,8 5,3 5,8 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 0,3 0,8 1,3 1,8 2,3 2,8 3,3 3,8 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 0 0,5 1 1,5 2 0,1 5 0,6 5 1,1 5 1,6 5 2,1 5 2,6 5 3,1 5 3,6 5 4,1 5 4,6 5 5,15 yuqori ballarga sigma og'ishi sigm a 9,25 9,75 10,2 5 10,7 5 11,2 5 11,7 5 12,2 5 12,7 5 13,2 5 13,7 5 14,2 5 14,7 5 15,2 5 15,7 5 16,2 5 16,7 5 17,2 5 8,75 4,65 5,15 5,65 6,15 6,65 7,15 7,65 8,15 8,65 9,15 9,65 10,1 5 5,15 5,96 6,46 6,96 7,46 7,96 8,46 8,96 9,46 9,96 10,4 6 10,9 6 11,4 6 11,9 6 5,96 92 10,6 5 11,1 5 11,6 5 12,1 5 12,6 5 13,1 5 6,65 3 3,5 4 4,5 5 5,5 6 6,5 7 3,5 7,91 8,41 8,91 9,41 9,91 10,4 1 10,9 1 11,4 1 11,9 1 12,4 1 6,41 3,3 3,8 4,3 4,8 5,3 5,8 6,3 6,8 7,3 7,8 8,3 4,05 6,94 7,44 7,94 8,44 8,94 4,44 6,3 6,8 7,3 7,8 8,3 8,8 9,3 9,8 10,3 10,8 11,3 5,8 4,5 5 5,5 6 6,5 7 7,5 8 4 4,3 4,8 5,3 5,8 6,3 6,8 7,3 7,8 8,3 8,8 9,3 4,8 5 5,5 6 6,5 7 7,5 8 8,5 9 9,5 10 10,5 11 5,5 2,5 3 3,5 4 4,5 5 5,5 6 6,5 7 3,5 5,65 6,15 6,65 7,15 7,65 8,15 8,65 9,15 4,65 93

SHAXSNING IJTIMOIY-PSIXOLOGIK MEXANIZMLARINI ANIQLASHDA PSIXOLOGIK METODIKALAR TAHLILI MUNDARIJA: KIRISH .. ..................................................................................................................3 I.BOB Xorijiy testlarning mahalliylashtirishning metodologik asoslari ....... 9 1.1 Testlashtirish moslashtirish psixologik muommo sifatida.............................. ................................................................ ............. .... 9 1.2 Xorijiy testlarni moslashtirishning nazariy va amaliy masalalari................... ......................................................................... ........... ... 22 1.3. V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiylarning “psixologik testi” so’rovnomasining moslashtirish zarurati............................................................ 29 Bob bo’yicha xulosa............................................................................................ 33 II.BOB V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiylarning “psixologik testi” so’rovnomasining moslashtirishni emperik natijalari . .................................. 34 2 .1 So’rovnomani mahalliy muhitga mos varyantini shakllantirish............ ................................................................ ...................... 34 2 .2 So’rovnomani moslashtirilgan varyanti bo’yicha psixologik mezonlarni tekshirish. ...................................................................................................... . 48 2 .3 So’rovnomani moslashtirilgan shaklini amaliyotga qo’llash bo’yicha ko’rsatmalar. .................................................................................................. . 55 Bob bo’yicha xulosa....................................................................................... 58 Umumiy x ulosalar ......................................................................................... 59 Foydalangan adabiyotlar ro’yxati ...................................................................... 61 1

Kirish Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi : Mamlakatimizda so’ngi yillarda amalga oshirilayotgan yangilanish, rivojlanishning yangi bosqichida davom etmoqda desak yanglishmagan bo’lamiz. Har bir sohadi yangilanayotgan O’zbekistonda ilm-fan sohasining barcha yo’nalishlarida yangiliklar, bir qator yutuqlarga erishilmoqda. Xususan ilm-fanni rivojlantirish, ta’lim sohasini isloh etish, ilmiy va innovatsion faoliyatni har tomonlama qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan keng ko‘lamli islohotlar yangi bosqichga olib chiqildi. Yosh avlodni dunyoqarashi keng, intiluvchan, yuksak marralarni zabt etadigan va ilg’or fikrlaydigan, yetuk shaxlar qilib tarbiyalash davlat siyosati darajasida alohida e’tibor qaratilmoqda. O’zbekistonda ta’lim tizimini tubdan isloh qilish, o’qitish sifati va mazmunini yangi bosqichga ko’tarish, malakali kadrlar tayyorlashning zamonaviy mexanizmini yaratish, o’quv dasturlari va adabiyotlarini yangilashga qaratilgan islohotlar bosqichma-bosqich, tizimli ravishda amalga oshirilmoqda. Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning “…Bizning vazifamiz - to‘plangan tajriba va ilg‘or xalqaro amaliyotga suyangan holda, o‘zimizning taraqqiyot va yangilanish modelimizni qat’iy amalga oshirishdan iborat. SHu borada yaqin va o‘rta muddatga belgilangan marralarga erishish uchun qat’iyat bilan harakat qilishimiz zarur…” [4, 20] degan fikrlari xususan psixodiognostika sohasida ham rivojlanish bosqichiga o’tishni talab etadi. Rivojlanayotgan boshqa fanlar qatorida psixologiya fani alohida fan sifatida jamiyat va davlat taraqqiyoti uchun o‘z hissasini qo‘shib kelmoqda. Yosh avlodga ta’lim tarbiya berish masalasi, kasb tanlash masalasi, insonning ijtimoiy muhitga moslashish masalasi, boshqaruvda shaxs imkoniyatlari, inson intellekti va uning psixologik o‘ziga xosliklari, xulq- atvor o‘zgarishlari va uni bartaraf etishning psixologik chora-tadbirlari kabi masalalar bugun psixologiya fanining amaliy ahamiyatini yanada oshirmoqda. Shu qatorda psixodiognostik tadqiqotlarni tashkil etishda xorij tajribasini o’rganish, xorij testlaridan keng foydalanishga katta e’htiyoj oshib bormoqda. Shu bilan birga zamonaviy psixodiagnostika shaxsning individual-psixologik xususiyatlarini aniqlashda standartlashtirilgan xorij testlardan foydalanishni talab etadi. 2

Bizningcha, har qanday xorij testlari standart normalarga javob beradigan bo’lishi hamda, mahalliy muhit talablari darajasida ishlab chiqilgan bo‘lishi lozimdir. Bu borada yurtimizda ba’zi tadqiqotlar amalga oshirilgan bo‘lsada, hali –hanuz ushbu masalalarning amaliy yechimlari ko‘proq e’tibordan chetda qolmoqda. Shunday ekan, psixodiagnostika fanida hozirgi kungacha amalda bo‘lgan shaxs so‘rovnomalari va testlarini mahalliy muhitga moslashtirish, so‘rovnomalarni qo‘llash holatlari mezonlarini yanada ilmiy tekshirish, mahalliy muhit va xorij shart-sharoitlarini solishtirish, so‘rovnomalarda aks etgan psixodiagnostik o‘ziga xosliklarni aniqlashtirish kabi masalalar o‘rganilish jihatdan o‘ta dolzarb hisoblanadi. Mazkur muammoni o‘rganish uchun bizda zaruriy ilmiy amaly asos mavjud. O’zbek psixologiyasi sohasida foydalanilayotgan a ksariyati testlar horij olimlari tomonidan yaratilgan. Ularni bir muhitdan boshqa muhitiga moslashtirish, standartlash esa psixologiya fani rivojiga samarali ulush hisoblanadi. Aynan bugungi kunda p sixologiya sohasining dolzarb muammolardan biri ham, test so’rovnomalarini standartlashtirish masalasi hisoblanadi. Xorij psixologiyasi amaliyotda sinovdan o’tgan va psixometrik mezonlari bo’yicha yuqori ishonchlilik, validlik ko’rsatkichga ega bo’lgan so’rovnomalarning mahalliy muhitga moslashtirish masalasi bir necha bosqichli bo’lib mutaxasislardan yetarlicha malaka talab etadi. Bunda psixologdan testlarning tabiiyati, turlari, o’ziga xos o’lchov usullari haqidagi nafaqat psixologik, shuningdek matematik, statistik bilimlar ham talab etiladi. Sababi, ishlab chiqilayotgan testlarni ko’p qismi o’z muhiti psixologik holatidan kelib chiqib yaratilib, testlarni yangi muhit uchun yangi psixometrik o’lchovlar ishlab chiqishni talab etadi. Shaxs psixodiagnostikasi metodikalarining mahalliy muhitga moslashtirish mezonlarini aniqlash alohida tadqiqot muammosi sanaladi. So’rovnomalari moslashtirishda mutaxassislar jahon psixologiyasida ko’p yillardan buyon foydalanib kelinayotgan, psixometrik talablarga ega, hamda o’zbek psixologiya sohasida ehtiyojga ega so’rovnomalardan foydalanish talab etiladi. Jahon psixologiyasida shaxsga tashxiz qo’yishda aynishu talablarga ega 3

so’rovnomalardan keng foydalaniladi. Ulardan MMPI, MMPI-2, Kettell 16F, 13F, Ayzenk EPQ, NEO-PI-R, va boshqalar [27,132]. Mazkur tadqiqot ishimizni shaxsni o’rganishda metodikalardan biri V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiylarning “psixologik testi” so’rovnomasining moslashtirish yuzasidan bu metodikani imkoniyatlari, qulayliklari, o’ziga xos jihatlarini ochib berishga qaratdi. Shu bilan birga bu shaxs borasidagi bilimlarni o’rganishga hamda maqsadli tizimlashtirishga olib keladi. Bu esa tanlagan mavzuimizning hozirgi kun uchun naqadar dolzarb ekanligini ko’rsatib beradi. Magistrlik dissertatsiyasining yakuniy bosqichida V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiylarning “Psixodiagnostik testi”ning o’zbek mahalliy muhitida qo’llaniladigan shakli amaliyotga taqdim qilinadi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi . Mamlakatimizda xorij olimlari testlarini o’zbek muhitiga moslashtirish va qo’llashda ko’plab ishlar amalga oshirildi, khususiyatlarini O.F.Foziev, “Shaxs fioiylik xususiyatlarini o’rganish” so’rovnomasi, B.R.Qodirov “Iqtidorli bolalarning birlamchi tanlovi metodikalari”. Shuningdek professorlar Z.T.Nishonova, R.I.Sunnatova, N.S.Safaev, K.B.Qodirov, A.I.Rasulov va boshqa ko’plab tadqiqotchilar o’z tadqiqotlarida Kettelning 16 omilli shaxsni o’rganish testlari, G.Yu.Ayzenkning intellektual testlari, D.Veksler testlari, MMPI, FPI, Raven testi, «Tematik appersepsiya» testi TAT, Lyusher, Liri testlari, Rorshaxning «Siyoh dog’lari» testlaridan keng foydalanishgan. [10,11,12,23,24,26]. Xorijda testlarni moslashtirish va psixometrik o’lchovlar masalasida Rossiya psixologiyasi olimlari M.K. Akimova, A. Anastazi , N.A. Baturin, L.F. Burlachuk, K.M. Gurevich, A.N. Gusev, V.N. Drujinin, P. Klayn, A.N. Mayorov, N.N. Melnikova, I.N. Noss, L.N. Sobchik, A.G. Shmelev va F. B.Berezin, L. N.Sobchik, I. N Gilyasheva. [66] AQSh olimlarining shaxs tiplari va shaxs qirralari diognostika qilovchi metodikalarni moslashtirish masalasida K.A. Abulxanova- Slavskaya, G. Ayzenk, B.G. Ananev, S.B. Bratus, K. Briggs-Mayers, V.I. Garbuzov, V. Vundt, L.S. Vыgotskiy, P.B. Gannushkin, Ye.P. Ilin,R. Kettell, A.F. Lazurskiy, K. Leongard, A.N. Leontev, Ye.A. Lichko, I. Mayers,G. Ollport, I.P. 4

Pavlov, K. Pirson, S.L. Rubinshteyn, V.M. Rusalov, V.A. Tolochek, L.N. Sobchik, A.G. Shmelev, K.G. Yung, J. Costa, T. Leary, R. McCrae va boshqalar, qobiliyatlar va intelektual rivojlanish darajasini diognostika qiluvchi testlarni moslashtirish D. B.Bogoyavlenskaya, L. A.Venger, Ya. A. Ponomarev tadqiqodlar olib borganlar. Ijtimoiy moslashish aniqlovchi testlarni Gorbov F. D., Obozov N. N., motivatsiyani diognostika testlari Yu. M.Orlov, xarakter hususiyati testi A. E.Lichko, shaxs o’z-o’zini anglaganlik darajasini testi Stolin V. V., jamoadagi ijtimoiy-psixologik monosabatni diognostika qiluvchi testlar A.V. Petrovskiy tomonidan psixodiognostik testlar rus muhitiga mufofaqiyatli moslashtirilgan [44, 52-54;43,85] . Tadqiqotning maqsadi: V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiylarning “Psixodiagnostik testi”ni o’zbek mahalliy sharoitiga moslashtirish va uning amaliyotga qo’llash bo’yicha uslubiy ko’rsatma ishlab chiqish. Tadqiqotning vazifalari: - muammoga oid adabiyotlarni to’plash, tahlil qilish va tizimlashtirish; - tanlab olingan so’rovnomaning o’zbek muhiti uchun mos shaklini shakllantirish; - metodikalarning moslashtirish bosqichlari aniqlash, talablar bo’yicha tajriba- sinovdan o’tkazish; - so’rovnomaning mahalliy muhitga moslashtirilgan shakli bo’yicha psixometrik mezonlarni ta’minlash; - so’rovnomaning o’zbek mahalliy muhitidagi tadqiqotlar uchun qo’llanilash bo’yicha uslubiy ko’rsatmalar ishlab chiqish . Tadqiqotning ob’ekti sifatida O’zbekiston Milliy universiteti va Toshkent davlat pedagogika universiteti “Psixologiya” ta’lim yo’nalishi talabalaridan jami 273 nafar retsipentlar jalb etildi. Tadqiqotning predmeti: “V.M.Melnikov va L.T. Yampolskiylarning “Pixodiagnostik test” so’rovnomasini o’zbek muhitiga moslashtirish masalalari tashkil etadi. Tadqiqotning metodlari. 5

O'xshashlar

Shaxsning individual psixologik xususiyatlari.
O’smirlik davrining psixologik xususiyatlari
BO’LAJAK PEDAGOGLARGA NOANIQ VAZIYATLARDA QAROR QABUL QILISHNING IJTIMOIY-PSIXOLOGIK JABHALARI
ZAMONAVIZ SHAXS IMIDJINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI
SHAXSLARDAGI TAJOVUZKORLIK XUSUSIYATLARINI PSIXOLOGIK ASOSLARI