BO’LAJAK PEDAGOGLARGA NOANIQ VAZIYATLARDA QAROR QABUL QILISHNING IJTIMOIY-PSIXOLOGIK JABHALARI MUNDARIJA: KIRISH ......................................................................................... ..... ................... 3 I BOB NOANIQ VAZIYATLARDA SHAXSNI O‘RGANISHNING NAZARIY METODOLOGIK ASOSLARI 1. 1 Noaniq vaziyatlarda psixologik himoya muammosining ilmiy adabiyotlarda yoritilishi .................................................................... 7 1. 2. Noaniq vaziyatlarda shaxs o‘zini o‘zi psixologik himoya qilish jarayonini o‘rganishning nazariy-metodologik asoslari……………… 2 1 Bob bo‘yicha xulosa …………………………………………………. 31 II BOB EKSTREMAL VAZIYATLARDA SHAXS PSIXOLOGIK HOLATINI O‘RGANISHNING AMALIY ASOSLARI VA UNGA YORDAM KO‘RSATISH 2. 1 . Noaniq vaziyatlarda shaxsni o‘rganish…………………….…………. 33 2 .2. Tahlikali va tezkor vaziyatlarda shaxsga psixologik yordam….……... 45 2.3. Noaniq vaziyatlarda himoya mexanizmlarining xususiyatlari va yenga olish xulq………………………………………………................……. 54 Bob bo‘yicha xulosa ………………………………………………....... 61 III BOB NOANIQ VAZIYATLARDA SHAXS PSIXOLOGIK HIMOYASINING KO‘RSATKICHLARINI EMPIRIK JIHATDAN O‘RGANISH NATIJALARI 3.1. Noaniq vaziyatlarda o‘smirlarning o‘zini o‘zi hissiy baholash va psixologik himoya imkoniyatlari namoyon etilishining o‘ziga xos xususiyatlari ……………………………………………………….. 63 3.2. Noaniq vaziyatlarda shaxsning xavotirlik darajasini aniqlash bo‘yicha olingan natijalar tahlili…………………………………………….…… 68 Bob bo‘yicha xulosa ...................................................... .......................... 73 UMUMIY XULOSALAR …………………………………………………..…. 74 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………….….. 77 ILOVALAR …………………………………………………………………….. 82

KIRISH ( magistrlik dissertatsiyasi annotatsiyasi) Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Psixologik himoya qilish muammosi hamisha insoniyat oldida turgan eng dolzarb muammolardan biri bo’lib kelgan. Zero, insonning har jihatdan ijtimoiy taraqqiyoti, shaxs sifatidagi faolligi va o’zini o’zi rivojlantira borishi ko’p jihatdan ushbu jarayonga bog`liqdir. Alohida ta’kidlash joizki, shaxslar o’zlarining ma’lum doiradagi psixologik imkoniyatlari, yutuqlari, kamchiliklari haqida yetarli ma’lumotga ega bo’lsalar, bu ularning hayotda uchraydigan har qanday muvaffaqiyatsizliklarni osonlik bilan bartaraf etishga, o’z imkoniyatlaridan yanada kengroq foydalana olishga, bir so’z bilan aytganda, o’zlari haqida yanada teran, ijobiy va o’ziga xos ijtimoiy qiymatga ega bo’lgan tasavvurlarning shakllanishiga keng imkoniyatlar yaratadi. Zero, bu jarayonda eng avvalo ta’lim-tarbiya tizimi, uning mazmun- mohiyati, ta’lim tizimini takomillashtirishga xizmat qiluvchi noaniq vaziyatlarda shaxs psixologik himoyasi tamoyillar muhim ahamiyat kasb etadi. Prezidentimizning har bir nutqi, asarlari o‘sib kelayotgan yosh avlod muammolariga bag‘ishlanishi shaxsni shakllantirish, shaxs tuzilmasida ma’naviy komponentning o‘rni qanchalik ahamiyatga ega ekanligini isbotlaydi. Zero, jamiyatda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan ma’naviy tanazzulning oldini olish, yuzaga kelish ehtimolini pasaytirishda sog‘lom e’tiqod, munosabat, dunyoqarashiga ega bo‘lgan barkamol inson shaxsini shakllantirish muhim vazifalar sirasiga kiradi. Prezidentimiz yosh avlod tarbiyasi borasida fikr yuritar ekanlar: “...barcha ezgu niyatlarimizning markazida farzandlarimizni ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan sog‘lom qilib o‘stirish, ularning baxt-u saodati, farovon kelajagini ko‘rish, dunyoda hech kimdan kam bo‘lmaydigan avlodni tarbiyalash orzusi turadi” 1 , deb alohida e’tirof etadilar. Agar biz O‘zbekiston kelajagi, taqdiriga o‘zimizning javobgar 1 “ Barkamol avlod yili ” Davlat dasturi . – Toshkent , 2010 . 2

ekanligimizni his etsak, har birimiz uning taraqqiyoti vositasi bo‘lmish yosh avlodni tarbiyalash masalalarini chuqur egallamog‘imiz, yangicha tafakkur asosida yashashni o‘z burchimiz deb bilmog‘imiz kerak. Boshqacha qilib aytganda, yosh avlodni to‘g‘ri tarbiyalash, ularda to‘g‘ri munosabatni shakllantirish, ularning ruhan tetik shaxs sifatida rivojlanishi uchun maqbul shart-sharoitlarni yaratish zarurati bosh maqsadlarimizdan biridir. Rеspublikаmizdа o‘zigа хоs izchillik bilаn аmаlgа оshirilаyotgаn bаrchа islоhоtlаrning tub mаrkаzidа shахs vа uning ijtimоiy tаrаqqiyotini tа’minlаshgа qаrаtilgаn qаtоr chоrа-tаdbirlаr yotаdiki, bu jаrаyondа psiхоlоgik yondаshuvlаr muhim аhаmiyat kаsb etаdi. Zеrо, hаr bir shахs tezkor vaziyat muhit bilаn bоg‘liq o‘zigа хоs psiхоlоgik imkоniyatlаrigа еtаrlichа bаhо bеrmаy turib shахsning tаrаqqiyotigа hоzirgi zаmоn tаlаblаrigа mоs natija ko‘rsatish judа mushkuldir. Tаbiiyki, bu hоlаt psiхоlоglаr,favqulotda vaziziyat,yong‘in xavfsizligi xodimlari zimmаsigа yanаdа ko‘prоq mаs’uliyat yuklаtiladi. Azal- azaldan mehribon mehmon do‘st va inson parvar hisoblangan o‘zbek xalqi uchun inson hayoti hamma narsadan ustundir.shuning uchun ham noaniq vaziyatlarda shaxslarga psixologik yordam ko‘rsatish va favqulotda vaziyatlarda psixologik himoya qilish qlish hozirgi kunda dolzarb muommo hisoblanadi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi: Noaniq vaziyatlarda psixologik himoyani talqin qilishning nazariy-fundamental asoslarni yaratganlar. I.V.Dobryakov. I.V.Nikolskay,R.V.Kadirov, L.A.Mixaylova, M.E.Muxtorov,E.Z.Simirnov,Sh.R.Barotov,N.A.Yaxyarovlarning rahbarligida olib borilgan ilmiy izlanishlarda noaniq vaziyatning kategoriya sifatidagi talqiniga ma’lum darajada e’tibor qaratilgan. Bundan tashqari V.G.Kamenskayaning “Psixologik himoya va nizolar tizimidagi motivastiyalar ” asari psixologik himoya mexanizmlari ma’lum darajadagi nizoli vaziyatlar talqiniga bag`ishlangan. Tadqiqot ishining obyekti: Buxoro shahridagi davlat ixtisoslashgan 19- maktabi. Tadqiqot ishining predmeti: Shaxslarning noaniq vaziyatlardagi 3

faoliyatini, o‘rganish va ularga psixologik yordam ko‘rsatishni tashkil etish. Tadqiqot ishining maqsadi : Noaniq vaziyatlarda shaxs psixologik himoyasi va uning o‘ziga xos psixologik xususyatlarini o‘rganish hamda noaniq vaziyatlarda to‘qnash kelishi mumkin bo‘lgan muommolar o`rganish. Tadqiqot ishining vazifalari: 1. Psixologik himoya doirasidagi ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish. ; 2.Noaniq vaziyatlarning doir tadqiqot usullarini tanlash va ularni amaliyotda qo‘llash ; 3.Noaniq vaziyatlarning o‘ ziga xos xususiyatlarini empirik jihatdan o‘rganish va olingan natijalarni tahlil qilish. Tadqiqot ishining ilmiy yangiligi:  Noaniq vaziyatlarda shaxs psixologik himoyasi omillarini o’rganish jarayoni psixologik muammo sifatida ilk bor tadqiq qilindi.  Noaniq vaziyatlar ning yordam qil ish va shu asosda tegishli ilmiy- amaliy tavsiyalarning ishlab chiqi sh . Tadqiqot ning asosiy masalalari va farazlari : Shaxslarda noaniq vaziyatlarada o’zini o’zi psixologik himoya qilish jarayoni va imkoniyatlari. Tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi: CH.D.Spilberg va YU.L.Xanin tomonidan ichlab chiqilgan,,Reaktiv va shaxsiy xavotirlik’’shkalalarini o‘rganuvchi metodi. A.E.Uessman va D.F.Riks tomonidan ishlab chiqilgan “O‘z-o‘zidagi hissiy holatni baholash” metodlaridan foydalanildi. Tadqiqotda natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: 1. Har qanday shaxsning o’ziga xos ijtimoiy taraqqiyoti va bu taraqqiyotga xizmat qiluvchi psixologik zahiralaridan unumli foydalana olish eng avvalo o’zini o’zi psixologik himoya qilish haqidagi adekvat tasavvurlar ko’lamining shakllanishi bilan tavsiflanadi. 2. Shaxsdagi o’zini o’zi psixologik himoya qilish jarayoni ma’lum ierarxik tizimga ega bo’lib, bu jarayon me’yoriy ijtimoiy holat bezovtaligi, 4

adekvat hissiy holat, o’zini o’zi me’yoriy hissiy baholash, qiyinchiliklarni yengishga bo’lgan shaxs xulq-atvor motivastiyasi va faoliyatga nisbatan individual uslubning to’g`ri tanlanishi kabi tushunchalar bilan belgilanadi va baholanadi. 3. Shaxslardagi o’zini o’zi psixologik muhofaza qilish jarayonini kompleks tarzda tegishli metodikalar yordamida o’rganish orqali ular uchun xarakterli bo’lgan o’zini o’zi adekvat baholash va o’zini o’zi rivojlantirishga xizmat qiluvchi etakchi individual xulq-atvor motivastiyasi ko’rsatkichlarini aniqlash va shu asosda har bir shaxsga xos bo’lgan individual psixologik ta’sir ko’lamini belgilash mumkin. Tadqiqot ishining nazariy ahamiyati: Nazariy jihatdan olib qaralganda, ishning natijalari psixologiya fanini yangi ilmiy ma’lumotlar bilan boyitadi. Shuningdek, noaniq vaziyatlarda shaxs psixologik himoyasi bilan bog‘liq muayyan tushunchalarni ilmiy jihatdan asoslaydi. Ayni paytda mazkur tadqiqot ishi noaniq vaziyatlar haqidagi ilmiy qarashlarni psixologik xizmat doirasidagi yangi ilmiy mushohadalar bilan boyitishga xizmat qiladi. Tadqiqot ishining amaliy ahamiyati: Noaniq vaziyatlarning ijtimoiy- psixologik jihatlarini yanada kengroq o‘rganish imkonini beradi. Tadqiqot ishidagi ma’lumotlar dan harbiylar, favqulotda vaziyat xodimlari,yong‘in xavfsizligi,sportchilar foydalanishlari mumkin. Shuningdek, ish dasturi va natijalariga tayanib noaniq vaziyatlarning ish olib borilayotganda psixologik xizmat samaradorligiga amaliy baho berish mumkin bo‘ladi. Dissertatsiyaning tuzilishi: Dissertatsion ish , kirish, 3 bob, 7 ta paragraf, xulosa, amaliy tavsiyalar, adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat. Ishning umumiy hajmi 86 bet. 5