logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. BO’LAJAK BOSHLANG’ICH SINF O’QITUVCHILALARIDA KASBIY KOMPETENTLIGINI RIVOJLANTIRISHNING PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI

BO’LAJAK BOSHLANG’ICH SINF O’QITUVCHILALARIDA KASBIY KOMPETENTLIGINI RIVOJLANTIRISHNING PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI

Yuklangan vaqt:

20.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

230.98828125 KB
Ko'chirib olish
MUNDARIJA: KIRISH ……………………………………………………………………………3 I BOB. BO’LAJAK BOSHLANG’ICH SINF O’QITUVCHILALARIDA KASBIY KOMPETENTLIGINI RIVOJLANTIRISHNING PEDAGOGIK- PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI 1.1 Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarilarning kasbiy kompetentligini rivojlantirishning pedagogik ilmiy asoslari va uning ta'lim jarayonidagi ahamiyati ……..………………………………………………………………………..……...8 1.2. Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarilarning kasbiy kompetensiyalari va sifatlari… … …… ……. ……. ..................................................................................17 II BOB. BO’LAJAK BOSHLANG’ICH SINF O’QITUVCHILARIDA KASBIY KOMPETENTLIGINI RIVOJLANTIRISHNING PEDAGOGIK IMKONIYATLARI 2.1. Bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarida kasbiy kompetentligini shakllantirish shart sharoitlari…………………………………………………… 23 2.2. Kasbiy kompetensiyani rivojlantirish omillari va yo‘llari …………………… 29 III BOB. BO’LAJAK BOSHLANG’ICH SINF O’QITUVCHILARIDA KASBIY KOMPETENTLIGINI RIVOJLANTIRISH SAMARADORLIGINI TAHLIL QILISH 3.1. Bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarida kasbiy kompetensiyalarini rivojlantirishning samaradorligi …………………………………..……………..42 3.2. Kasbiy kompetentlikni rivojlantirishga oid o‘tkazilgan tajriba-sinov ishlarining natijalari va samaradorligi ………………..... …………………. …… …………….52 Xulosa ……………… …………….… ……………………………………………55 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………………56 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 6 noyabrdagi “O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6108-son Farmoni va mazkur Farmon ijrosini ta’minlash maqsadida 2020 yil 6 noyabrda qabul qilingan “Ta’lim-tarbiya tizimini yanada takomillashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-4884-son qarorda mamlakatimiz ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini takomillashtirish, jamiyatimizda o‘qituvchi va pedagog xodimlar, ilmiy va ijodkor ziyolilarga bo‘lgan hurmat e’tiborni yanada oshirish, o‘qituvchilarning kasbiy kompetentligi mahoratini rivojlantirish, tizimda xususiy sektor ishtirokini kengaytirish maqsadida O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini yanada rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari belgilab berildi. Bunda davriy malaka oshirishdan farqli ravishda ijtimoiy va iqtisodiy muvofiqlik imkoniyatiga ega bo‘lgan «hayot davomida o‘qish» tamoyili asosida uzluksiz malaka oshirish tizimini takomillashtirib borish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 1 Uzluksiz ta’lim tizimida umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘zining salmog‘i hamda boshlang‘ich asos ekanligi bilan alohida o‘rin egallaydi. Shundan kelib chiqqan holda maktab o‘qituvchisining malakasini oshirishni aniq me’yorlar asosida tashxis qilish va uning imkoniyatlari hamda mustaqil o‘z ustida ishlashining afzalliklarini tadqiq qilishni taqozo qiladi. Bu esa o‘z navbatida o‘qituvchining kasbiy mahorati, umumiy saviyasini mutassil takomillashtirish uchun sharoit yaratishni talab etad. Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarining malakasini oshirish tizimida metodik tayyorgarligini takomillashtirish, uzluksiz kasbiy kompetentligini rivojlantirishning ko‘p jihatdan nazariy yoritilishiga qaramay, jamiyat, fan va ta’limning yangi yo‘nalishlari o‘qituvchini innovatsion metodik tayyorgarligini 1 2 takomillashtirish, uzluksiz kasbiy kompetentligini rivojlantirish zaruriyatini kuchaytiradi. Shundan kelib chiqib, bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarining metodik tayyorgarligini takomillashtirish, uzluksiz kasbiy kompetentligini rivojlantirish muammosini ilmiy jihatdan tahlil qilish natijasida quyidagi qarama-qarshiliklar mavjudligi aniqlandi: - zamonaviy ta’limni innovatsion jarayonlarga yo‘naltirish va bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarining innovatsion o‘quv jarayonini amalga oshirishga doir nazariy va uslubiy tayyorgarligi o‘rtasida; - bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarisini uzluksiz kasbiy kompetentligini rivojlantirish zarurati va mavjud holatda bu jarayonga ilmiy- metodik yondashuvlar yetarli darajada rivojlanmaganligi o‘rtasida; - o‘qitishning an’anaviy bilimga asoslangan yondashuvi va bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarining metodik tayyorgarligini takomillashtirish, uzluksiz kasbiy kompetentligini rivojlantirishda kompetentlikka asoslangan, faol va shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvlarni talab qiladigan ta’limdagi zamonaviy innovatsion tendensiyalar o‘rtasida; - o‘qituvchilarning innovatsion metodik tayyorgarligi sifatini oshirish zaruriyati va bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarini uzluksiz kasbiy kompetentligini rivojlantirish uchun rivojlantiruvchi texnologiyalar va mexanizmni resursli qo‘llab-quvvatlashning yetishmasligi o‘rtasida. Yuqorida qayd etilgan obyektiv va subyektiv ziddiyatlar pedagogik hodisaning mohiyatini – bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarini uzluksiz kasbiy kompetentligini rivojlantirish uchun pedagogik shart sharoitlarni aniqlashdan iborat bo‘lgan tadqiqot dolzarbligini o‘rtaga qo‘yadi. Bitiruv malakaviy ishining obyekti : bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarida kasbiy kompetentlikni shakllantirish jarayoni va shart-sharoitlari. 3 Bitiruv malakaviy ishining predmeti: bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarining kasbiy kompetentligini shakllantirish mazmuni, pedagogik shart- sharoitlari, omillari va metodlari . Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarining metodik tayyorgarligini takomillashtirish va kasbiy rivojlantirishning ilmiy pedagogik muammo sifatidagi ahamiyatini tadqiq qilish, bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarini kasbiy kompetentligini rivojlantirish tamoyillari, nazariy va pedagogik jihatlarini ilmiy asoslashdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari. Bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarining kasbiy kompetensiyasini rivojlantirishning pedagogik-psixologik xususiyatlarini o‘rganish zamonaviy ta'lim psixologiyasining dolzarb va istiqbolli vazifasidir. 1. Bo‘lajak sinf o‘qituvchisining kasbiy kompetentligini o‘stirish bilan birga kasbiy faoliyatga tayyorlash masalasini pedagogik muammo sifatida nazariy jihatdan asoslab, uning mazmuni va xususiyatlarini tahlil qilish; 2. Bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarida kasbiy kompetentlikni shakllantirishning ahamiyatini ochish; 3. Bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarining kasbiy kompetentsiyasini rivojlantirishning pedagogik-psixologik xususiyatlarini o‘rganish; 4. Kasbiy kompetensiyalarini shakllantirish va rivojlantirishning ilmiy asoslarini tahlil qilish; 5. Bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarining kasbiy va shaxsiy sifatlarini o‘rganish; 6. Boshlang‘ich ta’lim jarayonini samarali tashkil etishda ilg‘or pedagogik tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi: 1. Boshlang‘ich ta’lim jarayonini samarali tashkil etishda bo’lajak boshlang’ich sinf o‘qituvchilarning kasbiy kompetentligi kasbiy shakllanishining 4 tarkibiy tuzilamasining yangi muammolarini aniqlash, muammolarning o‘ziga xos yechimlarini topish va amalda qo‘llash masalalarini ochib berildi. 2. Bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarini kompetentiv yondashuv asosida kasbiy faolligini oshirish, ularning muloqot, metodik, kreativ kompetensiyalarini shakllantirishning omili hamda kasbiy kompetentlikni shakllantirishda talab va ehtiyoj asosiy vosita ekanligi isbotlandi. 3. Bo‘lajak bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarida kasbiy kompetentlikni shakllanishini baholash va kompetentlikni shakllantirish bosqichlari o‘rganildi, shuningdek, individual rivojlanish bosqichlari ishlab chiqildi. Tadqiqot darajasining o‘rganilish darajasi. Ushbu mavzu yuzasidan yurtimiz olimlari tomonidan o‘qituvchilarning kasbiy kompetentli ko‘nikmalari va metodik tayyorgarligini rivojlantirish bo‘yicha olib borilgan bir qancha ilmiy tadqiqot ishlarini ham tahlil qildik. Tadqiqot muammosiga oid olib borilgan tahlillar shuni ko‘rsatadiki, o‘qituvchilarni kasbiy metodik tayyorgarligini takomillashtirish, kasbiy kompetentligini rivojlantirish masalalari bo‘yicha yurtimiz pedagog olimlaridan Z.Artikbayeva malaka oshirish jarayonida maktab matematika o‘qituvchilari kasbiy kompetentli ko‘nikmalarini takomillashtirishning pedagogik asoslari, rivojlantiruvchi ta’lim vositasida matematika o‘qituvchisining metodik tayyorgarligini takomillashtirish yo‘llari, N.A.Muslimov bo‘lajak kasb ta’limi o‘qituvchilarini kasbiy kompetentligini shakllantirish masalalari, G.E.Karlibayeva bo‘lajak fizika o‘qituvchilarining metodik tayyorgarligini takomillashtirish, I.Y.Raxmonov geometriyani o‘qitish jarayonida talabalarning metodik tayyorgarligini rivojlantirish texnologiyasi, M.I.Toshpo‘latova bo‘lajak bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarining metodik tayyorgarligini takomillashtirish, T.T.Shaymardonov pedagog kadrlar malakasini oshirish va kasbiy kompetentligi faoliyati monitoringini tashkil etish mazmuni, ko‘rsatkichlari, infratuzilmasi, dasturiy va metodik ta’minoti, axborot resurslarini shakllantirish tizimi, D.O.Ximmataliyev pedagogik va texnik bilimlar integratsiyasi asosida 5 kasbiy kompetentligi faoliyatga tayyorgarlikni diagnostika qilish yuzasidan ilmiy tadqiqot ishlari olib borganlar. Bitiruv malakaviy ishida qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Tadqiqot muammosini hal qilishda empirik va nazariy tadqiqot usullaridan foydalanilgan, ta’limga bog‘liq holatlarini pedagogik tahlil qilish, talabalar faoliyatini kuzatish, o‘qituvchi, talabalardan so‘rovnomalar o‘tkazish, pedagogik tajriba-sinovlarni amalga oshirish uning natijalarini matematik-statistik metodlar yordamida tahlil qilishdan iborat. Bitiruv ishining tuzilishi va hajmi. Bitiruv ishi kirish, uch asosiy bob, 6ta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, asosiy hajmi 60 betdan iborat. 6 I BOB. BO’LAJAK BOSHLANG’ICH SINF O‘ITUVCHILARIDA KASBIY KOMPETENTLIKNI RIVOJLANTIRISHNING PEDAGOGIK- PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI 1.1. Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarilarning kasbiy kompetentligini rivojlantirishning pedagogik ilmiy asoslari va uning ta'lim jarayonidagi ahamiyati Respublikamizda yoshlarning intellektual salohiyatini mustahkamlash, ularning mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarga daxldorligini oshirish borasida ulkan ishlar amalga oshirilmoqda. Mamlakatimizda yoshlarning ta’lim olishi, kasb-hunar egallashi uchun zamonaviy shart-sharoit va imkoniyatlar yaratilgan. Chunki, zamonaviy bilim va ko‘nikmalarga ega, mamlakatning munosib kelajagi uchun javobgarlikni o‘z zimmasiga ola biladigan barkamol, o‘z maqsadga intiluvchan va serg‘ayrat yoshlarni tarbiyalash bugunning eng muhim vazifalaridan biridir. Kasbiy kompetentlik, kasbiy o‘z-o‘zini anglash, kasbiy qadriyatlarni hurmat qilish va kasb-hunarga yo‘naltirish–bu o‘sib kelayotgan yosh avlodning kasbiy shakllanishi, tug‘ma layoqatini qo‘llab quvvatlash va rivojlantirish misolida namoyon bo‘ladigan umuminsoniy madaniyatning tarkibiy qismlaridan biri bo‘lgan umumlashtiruvchi tushunchadir. Bo‘lajak o‘qituvchilarning kasbiy kompetensiyalarini shakllantirish bu – kasbiy masalalarni hal etishda amaliy tajriba va bilim asosida muvaffaqiyatli harakat qilishini ta’minlashdir. Kasbiy kompetensiya va kasbiy o‘zlikni anglash butun umr davom etadigan jarayon hisoblanib, inson orzu qilish, sinash, tanlash ularni amalga oshirish bosqichlaridanoq kasb-hunar tanlaydi, so‘ngra kasb-hunarga kirishadi keyinroq dunyodagi kasbhunarlarni o‘zgarishiga, o‘zidagi o‘zgarishga, mehnatga bo‘lgan munosabatini o‘zgarishiga bog‘lik ravishda kasbini yoki mutaxassisligini o‘zgartiradi. Komil inson g‘oyasi ham milliy, ham umumbashariy ahamiyatga 7 molik bo‘lib, o‘zida ma’naviy va jismoniy barkamollikni mujassamlashtirgan, insonni ezgu maqsadlari sari undaydigan oliyjanob g‘oyadir. Zamonaviy o‘qituvchi obrazida komillik mujassamlashishi lozim. Bugungi kun o‘qituvchisining kasbiy kompetentligini shakllantirish – bu uning kunlik layoqatini, ish faoliyatini samaradorligini oshirishdan iborat. Ish faoliyatida kasbiy mahoratni shakllantirish bilan bog‘liq muammolarni o‘rganish va hal etish, kasbiy tayyorgarlikni shakllantirish orqali malakali mutaxassislarni tayyorlash mumkin. Bo‘lajak o‘qituvchilarning pedagogik-psixologik bilimlarini oshirish zaruriyati ta’lim muassasasiga va o‘qituvchilarga qo‘yilgan ijtimoiy talablarning o‘sishi bilan asoslanadi. Oliy ta’lim sohasida ularning kasbiy tayyorgarlik darajasini belgilash, undagi talablarga javob beradigan jihatlarni hamda mavjud kamchiliklarni va bo‘shliqlarni aniqlash asosida ta’lim berishga bo‘lgan haqiqiy ehtiyojlarni belgilash amalga oshiriladi. Shu asosida innovatsiyalarni hayotga joriy etish maqsadga muvofiqdir. Bu esa pedagogik kompetensiyani rivojlantirishga olib keladi. Pedagogika oliy ta’lim muassasalarida talabalarni o‘qitish jarayonida kutilayotgan natija umummadaniy, umumkasbiy va kasbiy kompetensiyalar orqali taqdim etilgan asosiy ta’lim dasturlarini o‘zlashtirishga qo‘yilgan talablar ko‘rinishida shakllantirilgan. Davlat ta’lim standartlarida bo‘lajak o‘qituvchining mutaxassislik kompetensiyasi ham aniqlangan bo‘lib, u o‘qituvchining kasbiy kompetentligining muhim tashkil etuvchisi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda u juda kam o‘rganilgan muammolardan biridir. Ana shunday masalalardan biri bo‘lajak bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarida kasbiy kompetensiyalarni rivojlantirishga kompetentli yondoshuvni aniqlash va Davlat ta’lim standartlarining asosiy qoidalariga mos holda uning tuzilmaviy modelini ishlab chiqishdan iborat.[2] Bo‘lajak bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarisining kasbiy kompetentligini aniqlash uchun ushbu tushunchani o‘rganishga bag‘ishlangan ba’zi bir tadqiqotlarga e’tiborni qaratamiz. Kasbiy kompetensiya 8 pedagogik muammo sifatida o‘rganilgan tadqiqotlarda asosan, o‘qituvchining xususiyatlari tahlil qilingan. V.I. Baydenko «kasbiy kompetentlik» tushunchasini quyidagicha tavsiflagan: - o‘z mutaxassisligi bo‘yicha faoliyat yuritish uchun zarur bo‘ladigan bilim, ko‘nikma, malaka va qobiliyatlarga, kasbiy muammolarni qisman hal etishda bir vaqtda avtonomlik va egiluvchanlik xususiyatlariga ega bo‘lish; - kasbiy shaxslararo muhitda hamkasblar bilan hamkorlikni rivojlantirish; - faoliyat mezoni (sifat o‘lchovi), qo‘llash sohasi, talab etiladigan bilimlarni o‘z ichiga olgan standartlarni loyihalash tuzilmasi; - ish beruvchi talablariga ko‘ra kasbiy faoliyatni samarali amalga oshirish imkonini beruvchi qobiliyatlardan samarali foydalanish; - insonga hozirgi zamon mehnat muhitida ish faoliyatini muvaffaqiyatli bajarish imkonini beruvchi bilimlar, xususiyatlar va ko‘nikmalarning integrallashgan birlashuvi. Yuqorida keltirilganlarni umumlashtirgan holda V.I.Baydenko kasbiy kompetentlikni faoliyat talablariga mos ravishda harakat qilishga, masala va muammolarni mustaqil hal etishga, shu bilan birga o‘z faoliyati natijalari, ya’ni mos ko‘nikmalar, texnik usullarni baholay olishga tayyorligi va qobiliyati sifatida tushunadi. O.V. Xovovning fikriga ko‘ra, kasbiy kompetentlik - bu nafaqat malaka, ya’ni faoliyat tajribasi, ko‘nikma va bilimlar sifatida kasbiy malaka haqidagi, balki kasbiy faoliyatda mustaqillikni ta’minlovchi ijtimoiy- kommunikativ va individual qobiliyatlar haqidagi tasavvurlardan iborat. 2 Yu.G. Tatur va V.Ye. Medvedevlar bo‘lajak mutaxassisning kompetentligini kasbiy va ijtimoiy sohada muvaffaqiyatli ijodiy faoliyat yuritish uchun o‘z imkoniyatini 2 Maksudov, U. K. (2020). issues of national values and social activity of students in the development of positive psychology. In Психологическое здоровье населения как важный фактор обеспечения процветания общества (pp. 394-396 ). 9 (bilim, ko‘nikma, tajriba, shaxsiy sifatlar va boshqalar) amaliyotda namoyon qilishga intilish va qobiliyat sifatida, kompetensiyani esa, bo‘lajak mutaxassisning ma’lum sohada muvaffaqiyatli faoliyat yurita olish uchun o‘zining butun imkoniyatlari (bilim, malaka, tajriba va shaxsiy sifatlar) ni qo‘llash va uning natijasiga ongli ravishda mas’uliyatini anglashga tayyorligi sifatida ta’riflagan. G.A. Larionovaning fikriga ko‘ra, tayyorlik tuzilmasiga amaliy bilimlar majmuasi va shaxsning faoliyatga kirishini ta’minlovchi xususiyatlari kiradi. Mehnatga tayyorgarlik esa ikkita, ya’ni operasional (bilim va ko‘nikmalar) va shaxsiy (ko‘rsatma, mehnatga yo‘naltirilganlik, kasbiy motiv xususiyatlari, odat va munosabatlar tizimi, emotsional va irodaviy funksiyalar, shaxsning kasbiy ahamiyatli sifatlari) komponentlardan iborat murakkab tizim hisoblanadi. 3 Mutaxassisning kompetensiyalarga ega, ya’ni faoliyatning qaysi usulini egallashi, nimalarni bajara olishi, nimalarga tayyorligini aniqlash - kompetentli yondoshuv deyiladi. Oliy ta’lim muassasasi bitiruvchilarini tayyorlash sifatini boshqarishning konseptual muhim usullaridan biri - kasbiy ta’lim mazmunini modernizatsiyalashda kompetentli yondoshuvni amalga oshirishdir. Erkin va faol fikrlash, ta’lim-tarbiya jarayonini modellashtirish, ta’lim berish va tarbiyalashning yangi g‘oya va texnologiyalarini ishlab chiqish va amalga oshirish qobiliyatlariga ega bo‘lgan boshlang‘ich o‘qituvchining kasbiy kompetentlik darajasini oshirish muammosi zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda dolzarb hisoblanadi. Bo‘lajak o‘qituvchilarning kasbiy kompetentligini rivojlantirishning asosiy sharoitlari quyidagilardan iborat: 1. tashkiliy-boshqaruvchanlilik (o‘quv reja, o‘quv jarayoni grafigi, dars jadvalini tuzish, kompetentlik darajasini aniqlash mezonini ishlab chiqish, ta’lim jarayonini moddiy-texnik ta’minlash); 3 Khaitboevich, B. B. (2020). Some features of protection of students from the threat of harmful information in the educational process. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8(10), 69-72. 10 2. o‘quv-uslubiy (mashg‘ulotlar mazmunini tanlash, turli kurslarning integrasiyasi, yetakchi g‘oyalarni ajratish); 3. texnologik (nazorat-baholash, o‘qitishning faol shakllarini tashkil etish, kompetentlikka kiruvchi bilimlar guruhlarini aniqlash, innovatsion texnologiyalarni qo‘llash); 4. psixologik-pedagogik (talabalarning rivojlanish tashxisini amalga oshirish, o‘qitishga motivatsiyani rag‘batlantirish, kompetentlikning mezonini aniqlash, talabalarni hamkorlikda ishlashga yo‘llash). 4 O‘zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni (2020 yil 23 sentabr) 5-bobida o‘qituvchilarning huquqiy maqomi belgilangan. Mazkur huquqiy maqomga ko‘ra, bo‘lajak bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarilari faoliyatga quyidagi asoslarga binoan yo‘naltirilishi kerak: - chuqur kasbiy tayyorgarlik va ma’naviy-axloqiy fazilatlarga ega bo‘lish; - ta’lim oluvchilar huquqlariga rioya qilish; - kafolatlangan ish sharoitidan foydalanish; - o‘quv dasturlarini tuzishda mualliflik dasturlarini ishlab chiqishni bilish; - zamonaviy pedagogik shakllarni, o‘qitish va tarbiya vositalarini erkin tanlash; - innovatsiyalar ishlab chiqish va amaliyotga joriy qilish; - sog‘liqni saqlash muassasalarida bepul tibbiy ko‘rikdan o‘tish; - ta’lim oluvchilarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishda ishtirok etish. Oliy pedagogik ta’lim jarayonida bo‘lajak bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarilari ana shu huquqlar asosida faoliyatga yo‘naltirilishi kerak. Ayni paytda, mazkur Qonunda o‘qituvchilarning quyidagi majburiyatlari ham belgilab qo‘yilgan: 4 Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022 ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89 DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-181-190 Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan Academic Research, Uzbekistan 205 www.ares.uz 11 - ta’lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilarining sha’ni, qadr-qimmati va ishchanlik obro‘sini hurmat qilish; - o‘quv mashg‘ulotlarini sifatli o‘tkazishi; - axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan o‘qitish va tarbiyaning ilg‘or hamda innovatsion shakllari va usullaridan foydalanishi; - voyaga yetmagan ta’lim oluvchilar bilan ta’lim-tarbiya ishlarini ularning ota-onasi bilan birgalikda olib borishi; - o‘z malakasini muntazam ravishda oshirib borishi; - tibbiy ko‘rikdan o‘z vaqtida o‘tishi. Mazkur majburiyatlar bo‘lajak bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarini kasbiy faoliyatga yo‘naltirishning asoslari bo‘lib xizmat qiladi. Zamonaviy jamiyat ta’lim tizimi oldiga yuqori malakali, intiluvchan, raqobatbardosh, tashabbuskor, ma’naviy va jismoniy sog‘lom shaxslarni tarbiyalab berish talabini qo‘ymoqda. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasida “yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash, oliy ta'lim muassasalarida kompetentli ilmiy pedagogik kadrlar zaxirasini yaratish’’ vazifasi belgilandi. Kompetentli pedagog - u kim? Uning shakllanish jarayoni qanday kechadi kabi savollar tug‘iladi. Shu nuqtai nazardan “kompetentlik’’ va “kompetensiya’’ tushunchalar mazmun mohiyatini aniqlashimiz muhimdir. Har qanday o‘qituvchi ham “kompetentlik’’nimani anglatishini va u “kompetensiya’’dan nimasi bilan farq qilishini bilavermaydi. A. Tashanov fikricha, “kompetensiya” va “kompetentlik” tushunchalari bir - biridan farq qiladi: Kompetensiya – vakolat; Kompetentlik – qobiliyat. Izohi sifatida, ba`zan eshitib qolamiz, bu – mening kompetentligim doirasida (men uni hal qila olaman), ammo bu mening kompetentsiyamda emas (buni hal qilishga menga vakolat berilmagan). 5 5 A . Tashanov “Boshqaruv islohotlari va rahbar kompetentligi” O`zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurish akademiyasi. – Toshkent: “ Ma`naviyat”, 2011.6-b 12 O‘qituvchining kasbiy tayyorgarligi va komponentlikni rivojlantirish ta’lim jarayoning ajralmas bir bo‘lagi hisoblanadi. Chunki, Didaktik tayyorgarlikni takomillashtirish L.S.Podimova tomonidan o‘quv jarayonini ilmiy asoslangan qurishning hal qiluvchi shartlaridan biri sifatida qaraladi va pedagogik mehnat unumdorligini oshiradigan usul sifatida ko‘riladi. N.A.Shaydenko didaktik tayyorgarlikni o‘qituvchining o‘qitish funktsiyasini muvaffaqiyatli shakllantirish omili sifatida tahlil qiladi. 6 "Kompetentlik" tushunchasi pedagogning ma'lumoti, ko‘nikmasi, qobiliyati va tajribasini o‘z ichiga oladi. Boshqacha aytganda, uning ma'lum bir ish turini bajarish qobiliyati hisoblanadi. Aslida, ikkala atama o‘xshashdir. Kompetensiya bilimlarning umumiyligi va ularning odamlarda mavjudligini anglatsa, kompetentlik - bu bilimlarni ish jarayonida ishlatish darajasini anglatadi. Kompetensiyalar ta'rifiga bir qancha yondashuvlar mavjud: - Amerikancha yondashuvda kompetensiyalar xodimlarning xulq-atvori namunasi sifatida ko‘rib chiqiladi. Agar xodim zarur ko‘nikma va bilimlarga ega bo‘lsa, yaxshi natijalarni namoyish etadi. - Yevropacha yondashuvda kompetensiyalar ish vazifalari va kutilgan ish natijalarining tavsifi, ya'ni qabul qilingan standartlarga muvofiq harakat qilish qobiliyati sifatida ko‘riladi. O‘zbekistonda buning mazmuni qonun hujjatlarida asoslab qo‘yilgan. Vazirlar Maqkamasining 2017-yil 6-apreldagi 187-son qarori bilan tasdiqlangan Umumiy o‘rta ta'limning Davlat Ta'lim Standartida kompetensiya tushunchasiga mavjud bilim, ko‘nikma va malakalarni kundalik faoliyatda qo‘llay olish qobiliyati sifatida ta'riflangan. Yurtimizda faol, intiluvchan, iqtidorli va yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlarga ega, zamonaviy bilim hamda kasblarni chuqur egallagan - bugungi va ertangi kunimizning hal qiluvchi kuchi bo‘lgan yoshlarni voyaga yetkazish uchun 6 Muslimov N.A., Urazova M.B., Eshpulatov Sh.N. (2013). Kasb ta’limi o’qituvchilarining kasbiy kompetentligini shakllantirish texnologiyasi. - T.: Fan va texnologiya nashriyoti 13 barcha shart-sharoit va imkoniyatlar yaratilgan. Bugungi kunda fan va texnika rivoji ta’lim va uning natijalariga qo‘yiladigan talablarni tubdan o‘zgartirishni talab etmoqda. Shunga asosan, yangi avlod standartlarini yaratish pedagoglarning oldiga muhim vazifa qilib qo‘yilmoqda. Hozirgi vaqtgacha yaratilgan davlat ta’lim standartlari tizimli-faoliyatli yondashuvga asoslangan, ya’ni ta’lim maskanlarining maqsadini bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirish tarzida aniqlashtirishdan iborat edi. Shu bois yangi davlat ta’lim standartlarini o‘z-o‘zini rivojlantirishga qaratilgan kompetent-faoliyatli yondashuvga asoslanishdan kelib chiqqan holda belgilash talab etilmoqda. Kompetensiya - lotincha «Competencio» so‘z bo‘lib, o‘zbek tilidagi lug‘aviy ma’nosi «inson yaxshi biladigan», «tajribaga ega bo‘lgan» kabi ma’nolarni bildiradi. Kompetentlik - biron bir ishni samarali qila olish qobiliyati, ishni bajarishda talablarni qondira olish qobiliyati, aniq ishchi funksiyalarni bajarishda talablarni qondira olish qobiliyati. 7 Kasbiy kompetentlik - mutaxassis tomonidan kasbiy faoliyatni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarning egallanishi va ularni amalda yuqori darajada qo‘llay olinishidir. 8 7 Muslimov N.A., Urazova M.B., Eshpulatov Sh.N. (2013). Kasb ta’limi o’qituvchilarining kasbiy kompetentligini shakllantirish texnologiyasi. - T.: Fan va texnologiya nashriyoti 8 Гулбоев А. Т. Формирование профессиональных компетенций экономистов //Вестник науки и образования. – 2020. – №. 5-2 (83) 14 1-rasm. O‘qituvchilarda kasbiy kompetentlikni rivojlantirishning korporativ asoslari Bugungi kunda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar va ularning natijalari, yaratilayotgan yangiliklar va rivojlanishlar, yoshlarga e’tibor va yaratilayotgan shart-sharoitlar, ularning intellektual salohiyatining o‘sib borishi, rivojlanib borayotgan davlat, jamiyat, va shaxs ehtiyojlari tarqqiyotiga bog‘liq holda kun sayin o‘zgarib, yangilanib va rivojlanib borayotgan zamonaviy talablarni inobatga olib, o‘qituvchilarda kasbiy kompetentlikni muntazam rivojlantirib borishning korporotiv asoslari sifatida yuqoridagilarni keltirish mumkin. 15 1.2. Bo’lajak boshlang’ich sinf o‘qituvchilarning kasbiy kompetensiylari va sifatlari O‘qituvchilarni tayyorlash sohasida olib borilgan ilmiy tadqiqotlarda ilgari surilgan o‘qituvchi kasbiy professiogrammalarining tahlili hamda jamiyatning o‘qituvchilik kasbiga qo‘yayotgan talablari asosida pedagogik oliy ta’lim muassasalari bitiruvchisining sifatlari ishlab chiqildi. Pedagogik oliy ta’lim muassasalari boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi bitiruvchisining sifatlari quyidagicha guruhlandi: 1-guruh. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga DTSda belgilangan bilim, ko‘nikm, malaka, kompetensiyalarni shakllantirishga psixologik tayyorgarlik: jamiyat hayoti, yosh avlod tarbiyasida o‘zining alohida rolini anglab yetish. Hozirgi zamon o‘qituvchisi oldiga qo‘yiladigan talablarni bilish, pedagogik faoliyatga qobiliyatning mavjudligi, o‘qituvchilik kasbiga qiziqish, nerv sistemasining egiluvchanligi, chuqurligi va kuchliligi, undagi psixik jarayon (his qilish va idrok, diqqat, tasavvur, fikrlash, xotira, nutq, iroda) larning optimal holatdaligi pedagoglik kasbiga va o‘quvchilar bilan muloqotga kirishishga bo‘lgan ehtiyojini anglash. 2-guruh. Shaxs sifatlari: insonparvarlik, ma’lumotlilik, ma’naviy dunyosining mazmuni, madaniyati, eruditsiyasi (iqtidori), o‘z bilimini doimo oshirib borish, pedagogik odobga egalik, talabchanlik va adolatlilik, axloqiy qiyofasi, o‘z o‘quvchilariga o‘qish, ishlash va yashashda namuna bo‘la olish, umuminsoniy va milliy qadriyatlarni hurmat qilish. 3-guruh. Kasbiy sifatlar: o‘quvchi-yoshlarning o‘ziga xos va yosh xususiyatlarini bilish, har bir o‘quvchi shaxsini loyihalashtira olish. 16 2-rasm. Kasbiy kompetensiya sifatlari Ijtimoiy kompetentlik – ijtimoiy munosabatlarda faollik ko‘rsatish ko‘nikma, malakalariga egalik, kasbiy faoliyatda sub’ektlar bilan muloqotga kirisha olish. Maxsus kompetentlik – kasbiy-pedagogik faoliyatini tashkil etishga tayyorlanish, kasbiy-pedagogik vazifalarni oqilona hal qilish, faoliyati natijalarini real baholash, BKMni izchil rivojlantirib borish bo‘lib, ushbu kompetentlik negizida psixologik, metodik, informatsion, kreativ, innovatsion va kommunikativ kompetentlik ko‘zga tashlanadi. Ular o‘zida quyidagi mazmunni ifodalaydi:  kompetentlik – pedagogik jarayonda sog‘lom psixologik muhitni yarata olish, talabalar va ta’lim jarayoning boshqa ishtirokchilari bilan ijobiy muloqotni tashkil etish, turli salbiy psixologik ziddiyatlarni o‘z vaqtida anglay olish va bartaraf eta olish;  metodik kompetentlik – pedagogik jarayonni metodik jihatdan oqilona tashkil etish, ta’lim yoki tarbiyaviy faoliyat shakllarini to‘g‘ri belgilash, metod va vositalarni maqsadga muvofiq tanlay olish, metodlarni samarali qo‘llay olish, vositalarni muvaffaqiyatli qo‘llash; 17Ijtim oiy Maxs us Texn alo gi kEkstr em alShax siy  informatsion kompetentlik – axborot muhitida zarur, muhim, kerakli, foydali ma’lumotlarni izlash, yig‘ish, saralash, qayta ishlash va ulardan maqsadli, o‘rinli, samarali foydalanish;  kreativ kompetentlik – pedagogik faoliyatga nisbatan tanqidiy va ijodiy yondashish, o‘zining ijodkorlik malakalariga egaligini namoyish eta olish ;  innovatsion kompetentlik – pedagogik jarayonni takomillashtirish, ta’lim sifatini yaxshilash, tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishga doir yangi g‘oyalarni ilgari surish, ularni amaliyotga muvaffaqiyatli tadbiq etish;  kommunikativ kompetentlik – ta’lim jarayoning barcha ishtirokchilari, jumladan, talabalar bilam samimiy muloqotda bo‘lish, ularni tinglay bilish, ularga ijobiy ta’sir ko‘rsata olish. Shaxsiy kompetentlik – izchil ravishda kasbiy o‘sishga erishish, malaka darajasini oshirib borish kasbiy faoliyatda o‘z ichki imkoniyatlarini namoyon qilish. Texnologik kompetentlik – kasbiy-pedagogik BKMni boyitadigan ilg‘or texnologiyalarni o‘zlashtirish, zamonaviy vosita, texnika va texnalogiyalardan foydalanish. Ekstremal kompetentlik – favqulotda vaziyatlar (tabiiy ofatlar, texnologik jarayon ishdan chiqqan)da, pedagogik nizolar yuzaga kelganda oqilona qaror qabul qilish, to‘g‘ri harakatlanish malakasiga egalik. Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarilari ushbu kompetensiyalarni amalga oshirishda quyidagi xususiyatlarni ham o‘zida namoyon qilishi lozim:  O‘qituvchi dunyoqarashi keng, hamma voqea, hodisa ustida erkin fikr yurita olishi zarur.  Mustaqil O‘zbekistonimiz o‘qituvchisi birinchi galda o‘zi o‘qitadigan fanni chuqur egallagan bo‘lgandagina o‘quvchilarda umumiy kasbiy 18 ta’lim sifatini oshira oladi va ularda fan-texnika hamda amaliy faoliyatga qiziqish va istak hosil qila oladi.  O‘qituvchi hozirgi zamon fan-texnika talabiga muvofiq yaxshi dars berishi va uning har daqiqasidan unumli foydalanishi zarur.  O‘qituvchi yaxshi kompetentli o‘qituvchi bo‘lishi uchun pedagogika, psixologiyaga qo‘shib, o‘z fanining metodikasini yaxshi bilmog‘i lozim.  O‘qituvchining umumiy madaniyati yuqori bo‘lishi bilan birga bu kasb adabiyot va san’at sohasidagi bilimlarga ega bo‘lishni talab qiladi.  O‘qituvchi pedagogik odobiga rioya qilishi kerak. Pedagoglik odobi o‘qituvchilik kasbiga xos fazilatlardan bo‘lib, u o‘qituvchining bolalar bilan ishlashi jarayonida uning tajribasi, mahorati bilan oshadi.  O‘qituvchi pedagogik kompetentligiga va har tomonlama bilimga ega bo‘lishi kerak, chunki unga o‘quvchilar har sohada murojaat qilishlari mumkin.  Zamon talablaridan kelib chiqib innovatsion g‘oyalar bilan qurollangan bo‘lishi kerak. O‘qituvchining amaliy tayyorgarligi esa uning innovatsion faoliyatga imkon beradigan ko‘nikmalarida ko‘rinadi. Bunday qism tarkibiga tashkiliy va kommunikativ ko‘nikmalar kiradi. Shaxsiy tayyorgarlik uning motivlari, refleksiyasi, moslashuvchanligi, maqsad qo‘yishi va amalga oshirishda sobitligini bildiradi. Yuqoridagi fikrlar asosida boshang‘ich sinf o‘qituvchilarining kasbiy kompetensiyasini rivojlantirishga tayyorgarlik mezonlari va darajalarini shakllantirdik ( 1. 1-jadval) . Jadvaldan shunday xulosaga kelish mumkinki, yuqori daraja bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarini ng kasbiy kompetensiyasini rivojlantirishga to‘liq 19 tayyor gar ligini , yaxshi daraja tayyor garlikning yyetarlicha emasligi ni , lekin jarayonni boshqara olishi mumkinligini, o‘rta daraja to‘liq bo‘lmagan tayyor gar lik , aniq harakatlar lozimligini, past darajada esa o‘z ustida jiddiy ishlash, uzoq muddatli mustaqil o‘qish zarurligini bildiradi . 1.1-jadval. Bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarining kasbiy kompetensiyasini rivojlantirishga tayyorgarlik darajalari va tarkibiy qismlari Bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarining kasbiy kompetensiyasini rivojlantirishga tayyorgarlik darajalari va tarkibiy qismlari Darajalar Tarkibiy qismlar Nazariy Amaliy Shaxsiy Past O‘quv jarayonini tashkil etishga doir o‘quv texnikasi , dasturlari, mavjud innovatsion texnologiyalarni biladi. Darslarni tashkil etishda innovatsion usullar va o‘quv vositalaridan foydalanadi. Muloqot amaliyotiga ega. Innovatsion faoliyatda ishtirok etishdan bosh tortish holati uchrab turadi, bunda motivatsiya hamkasblar i bilan m unosabatlardagi k eskinliklarni ng oldini olish ga yordam beradi . Ijodkor , o‘zicha epizodik ta’lim b era oladi. O‘rta O‘quv jarayonini tashkil etishga doir turli darajada gi innovatsion dasturlar va o‘qitish usullarini biladi. Dars da o‘ qitishning innovatsion usullaridan foydalanadi. Kishi lar bilan sifatli aloqani tashkil qilishga qodir. Yangiliklarni qabul qilishga qiziq adi . Innovatsion faoliyatda ishtirok e t ish ni istaydi . Yutuqlari uchun rag‘bat kut a di. Ijodga ishtiyoqi baland. Yaxshi O‘quv jarayonini Rivojlantirish va Innovatsiya ga ta’lim 20 tashkil etishga doir turli darajadagi innovatsion dasturlar va o‘qitish usullarini biladi. Amaliyotga tatbiq etish yo‘llaridan xabardor. amalga oshirish . Innovatsion d astur n i o‘rganish , tashkil et ish, ifodala sh va o‘rtacha boshqarishga qodir. tizim ini rivojlan tir ish mexanizmi sifatida qara y di. Yuqori O‘quv jarayonini tashkil etishga doir o‘qitishning innovatsion texnologiyasini biladi va ularning qo‘llanilishi s amarali ekanini tushunadi. Amalga ta t biq etish yo‘llaridan xabardor. Ulardan birini amalga oshiradi. Jamoasi bilan turli xil ijro vazifalari(rollari) -n i bajaradi. Shu jumladan , o‘yin uskunalarini qo‘llay oladi. Innovatsiya ni shaxsiy - kasbiy hayotining bo‘lagi , deb qabul qil adi . Innovatsion faoliyatda qatnashish m o tivasiyasi o‘zining ijodiy rivojlanish potensialini belgilaydi. O‘qituvchilarni qo‘llab-quvvatlash nuqtai nazaridan, past va o‘rta darajali tayyorgarlikda ularda kasbiy kompetensiyani rivojlantirish uchun muayyan sharoitlar yaratish, ilmiy-metodik qo‘llab-quvvatlashni amalga oshirish talab etiladi. Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarisida kasbiy kompetensiyasini rivojlantirishga tayyor garlikka nisbatan past yoki o‘rta daraja kuzatilsa, ularga ilmiy-metodik yordam ko‘rsatish, qo‘llab-quvvatlash va samaradorlikka yo‘naltirilgan sharoit yaratish zarur bo‘ladi. Yaxshi va yuqori darajali tayyor garlikda o‘qituvchilarni raqobatbardosh saqlab turish, o‘zlarini namoyon qilishlariga imkon berish va tajribalarini ommalashtirishga e’tibor qaratish kerak. O‘qituvchilarning kasbiy kompetensiyasini rivojlantirishga tayyor gar ligini muhokama qilishda shuni ta’kidlash kerakki, shaxsning yetakchi fazilatlari qatorida kompetensiya bilan bir qatorda, innovatsion faoliyat ham muhimdir, bu 21 intellektual tashabbus darajasida, ijodiy faoliyatning ortib borayotgan dinamikasida namoyon bo‘ladi. Chunki, uning shaxsiy sifatlari rivojlanishi uchun asos bo‘ladi. 22 II BOB. BO’LAJAK BOSHLANG’ICH SINF O‘ITUVCHILARIDA KASBIY KOMPETENTLIGINI RIVOJLANTIRISHNING PEDAGOGIK IMKONIYATLARI 2.1. Bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarida kasbiy kompetentliligini shakllantirishning shart sharoitlari Pedagogik shart - sharoitlarni aniqlash zarurati tizimlar , hodisalar , jarayonlar va ob ’ ektlarni har qanday o ‘ rganish uchun muhim metodologik talab rolini o ‘ ynaydi . “Shart-sharoit” tushunchasini tahlil qilganda, V.A. Oganesov buni “bir tomondan, biror narsaga bog‘liq bo‘lgan holat sifatida, boshqa tomondan, biror narsa amalga oshiriladigan muhit sifatida” izohlaydi. A. Naynning yozishicha, “pedagogik shart- sharoitlar” atamasi keng ma’noda jamiyat rivojlanishining ushbu bosqichidagi ijtimoiy-pedagogik jarayonlarning yakuniy natijalari to‘plami sifatida ta’riflanishi mumkin”. Tizimli tahlil, adabiy manbalar, me'yoriy hujjatlar va o‘z tajribalarini tahlil qilish asosida talabalarni kasbiy faoliyatga kasbiy-pedagogik tayyorlashning psixologik pedagogik shartlari kompetentsiyaga asoslangan yondashuv asosida aniqlanadi. Birinchidan bu kelajakdagi mutaxassislarni kasbiy tayyorlashda kasbiy va pedagogik tayyorgarlik jarayoni sub’ektlarining shaxsiy funktsiyalari to‘liq namoyon qilish va rivojlantirishga imkon beruvchi shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvni amalga oshirishdir. Ikkinchi sharoit - interfaol ta’lim shakllaridan foydalangan holda muammoli ta’lim, talabalar tomonidan bajariladigan interfaol mashqlar va topshiriqlarga asoslanadi .[10] Yuqordagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarining kasbiy kompetentligini shakllantirish va ularni muntazam rivojlantirish uchun birinchi navbatda pedagogik shart-sharoitlarni o‘rganish ularni tashkil maqsadga muvofiqdir. Bunday sharoitlardan biri bu o‘qituvchi o‘z qobiliyati va mahoratini ta’lim jarayonida erkin qo‘llay olishi uchun ta’lim muassasi va uning rahbar xodimlari 23 tomonidan yaratilgan shart-sharoitdir. Har qanday bilim, malaka va mahorat istalgan vaziyatda ham o`zini kompetentsiya sifatida namoyon eta olmaydi. Masalan, boshqaruvning obektiv sharoitlariga qarab o`zgarib turuvchi faoliyat mutaxasisdan yanada yuqoriroq kompetentlikni talab etadi. Shuni ta`kidlash muhimki, rahbarda kompetentlik bor yoki yo`qligi uning muayyan natijaga erishish uchun ketgan kuch sarfiga qarab emas, balki uning faoliyati natijalariga qarab baholanadi. Kompetentlik ma`lumotlilikka, intilishga va boshqa narsalarga unchalik ham bog`liq emas. Boshqaruvdagi mutaxassislarning aksariyati lavozim bo`yicha o`sishda kasbiy samaradorlikka erishish malakasini oshirishga tayanadi. Bunda Maktab rahbariyati o‘qituvchi xodimlarning salohiyatini aniq baholay olishi, qobiliyatini yo`naltirish va qo`shimcha bilim va malaka oshirishni tashkil qilishi ushbu maktab xodimlarining lavozim bo`yicha o`sishiga zamin yaratadi. Ayniqsa, tashkilot amaliy tajribalardan kelib chiqqan holda xodimlarning malakasini oshirish, oliy ta`lim muassasalarida o`qitilmaydigan boshqaruv mahorati sirlarini o`rgatib borishi muhim hisoblanadi. Amerikalik mutaxassislar boshqaruv doirasida tadqiqotlar olib borib, eng yaxshi boshqaruv xodimi kompetentli xodimdir, degan xulosaga kelganlar. Bunday hodimning muvaffaqiyati odamlarga ta`sir ko`rsata olish qobiliyatida namoyon bo`ladi. Eng yaxshi rahbarlar atrofidagilarga ta`sir qilish bilan faoliyatida samaradorlikni oshiradi va o`z zimmasidagi vazifalarni muvaffaqiyatli bajarib boradi. Kompetentlik eng yaxshi rahbar bo`lishning, jamoa bilan va hamjihatlikda, boshqalar bilan hamkorlikda ishlashning muhim shartidir. Har qanday ishda ham jamoaviy yoki hamkorlikda faoliyat olib borish, uning samaradorligini ta`minlovchi muhim omil hisoblanadi. Bugungi kunda fan-texnika rivojlanishi, umumta`lim maktablarida olib boriladigan katta islohotlar ta`lim-tarbiyaning 24 mazmunini o`zgartirishni, shuningdek, ta`lim tizimini bugungi zamon talablari asosida maktab jamoasini samarali boshqarishni talab etadi. Bu o`rinda rahbar ma`muriy qoida va ko`rsatmalardan tashqari jamoani ma`naviy qo`llab-quvvatlash, ruhlantirish va ular ichida yuzaga keladigan nizolarning oldini olishni ham bilishi kerak. Shuning uchun ham Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev maktab ta`limini rivojlantirish masalalari yuzasidan o`tkazgan videoselektor murojaatnomasida: “Mamlakatimizda ilm-fanni yanada ravnaq toptirish, yoshlarimizni chuqur bilim, yuksak ma`naviyat va madaniyat egasi etib tarbiyalash bizning eng oliy maqsadimiz. Ta`lim-tarbiya – bu bizning kelajagimiz, hayot-mamot masalasi. Shu bois bu sohadagi islohotlarni kechiktirishga haqqimiz yo`q. Har bir rahbar o`z ish uslubini o`zgartirsa, maktabda, qishloqda, mahallada o`zgarish bo`lsa, davlat ham rivojlanadi”-deb ta`kidlaganlar. 9 Buyuk Britaniya umumta`lim maktablarida va umuman barcha boshqaruvlarda bir shior bor: bilimlar, malaka va ko`nikmalarsiz kompetentlik mavjud emas. Haqiqiy o`z kompetentiga ega boshqaruvchi biror ishni rejalashtirayotganda barcha xodimiga xodim emas, shaxs sifatida qarab teng ishtirokchilar sifatida ishtirok etishini xohlashadi, birgalikda muayyan muammoni hal qilishadi. Ingliz maktablarida rahbar va hodim yo`q, ular bir-birlariga faqat kamkasb sifatida munosabatda bo`lishadi. Chunki ular o`zaro hurmatdan zavqlanishni hoxlashadi. Bu maktablarda rahbar yoki unga qaram hodim emas, “yaxshi” yoki “yomon” odam bor. Ingliz umumta`lim maktalarida xodimlaridan talab qilinadigan yagona hislat: o`ziga bo`lgan ishonchdir. Insonni o`ziga bo`lgan ishonchi yuqori bo`lsa, barcha muvafaqqiyatlar eshigi ochiladi deb hisoblashadi. Qolaversa, Buyuk Britaniya umumta`lim maktablarida xodimlarning samarali usullari, ko`nikmalari, o`z vazifalarini samarali bajarish yo`llarini almashinish va 9 Shavkat Mirziyoyev . Xalq ta ` limi tizimini rivojlantirish pedagogning malakasini va jamiyatda nufuzini oshirish , yosh - avlod ma ` naviyatini yuksaltirish masalalariga bag ` ishlangan videoselektor yig ` ilishidagi nutqidan . 2022- yil 8- yanvar 25 shu orqali malaka va ko`nikma hosil qilish uchun har kuni xodimlar o`rtasida ma`lum miqdorda mashg`ulotlar (bir kunlik konferensiyalar, yakka faoliyatlar, qisqa kurslar, mavzu mutaxassislari tomonidan rasmiy uchrashuvlar, jamoaviy faoliyatlar) o`tkaziladi. Bu bilan xodimni o`z iqtidorini namoyon etishga imkon beriladi. Bu mashg`ulotlarda ta`limni samarali va qiziqarli tashkil etish ko`nikmalari o`rganiladi, o`qituvchining mahorati namoyish etiladi. Maktabni barqaror rivojlantirish uchun barcha hodim bilim olishi, o`z kasbini chuqur o`rganishi muhim hisoblanadi. O`qitish, o`quv dasturlarini yozish o`zaro hakorlikda amalga oshiriladi. Shuning uchun bunday vazifalarda javobgarlik o`qituvchilar orasida teng hisoblanadi. Maktab boshqaruvidan tortib, ta`limning har bir sohalari mamlakat ta`limidagi o`zgarishlar bilan bog`liq va hamohang tarzda amalga oshiriladi, bu tizimi bilan Finlandiya ta`lim tizimiga yaqin hisoblanadi. “Zamonaviy rahbar o`zi qanday bo`lishi kerak?” - O`zida mustaqil fikr bo`lishi, mustaqil qarorlar chiqara olishi; - Har bir rahbarda zamonaviy ilm-saviya va tashkilotchilik ko`nikmalarining bo`lishi; - Jamoaviy vazifalarni bajarishda maktabda faoliyat olib boruvchilar bilan hamkorlikni tashkil qila olishi; - O`z atrofiga yosh mutaxasislarni to`play olishi va ularga pedagogik, metodik maslahatlar bera olishi. 10 D.Temirov “Ta`lim menejmenti” jurnalida nashr ettigan maqolasida ta`lim muassasasi faoliyatini samarali boshqarishning quyidagi tamoyillarin uzviyligi asosida tashkil etishni tavsiya qiladi: 1. Ong va faoliyat birligi. Ushbu tamoyil rahbarning ta`lim muassasasi boshqaruviga oid bilimlarini o`zlashtirishni va amaliy faoliyatda qo`llashi. 10 A . Nosirov . Rahbarning kasbiy kompitentligi , pedagogik mahorati va boshqaruv madaniyati . / ““ Ta ` lim menejmenti ” jurnali . 2018. N 3 2- b 26 2. Ta`lim muassasasini boshqarishning ilmiy va g`oyaviyligi. Mazkur tamoyil boshqaruvda yuksak g`oyaviylik hamda ilmiy asoslangan qoidaga muvofiq boshqariladi. 3. Ta`lim muassasalarida boshqaruvning izchil va uzviyligi. Ushbu tamoyil rahbarlar samaradorligining dialektik harakatda kasb etishini anglatadi. 4. Ta`lim muassasasida rahbar boshqaruvining gumanitar hususiyatlariga ega ekanligi. Mazkur tamoyil ijtimoiy faoliyat negizida jamiyat manfaatlari bilan shaxsiy manfaatlar uyg`unligini ifodalaydi. 5. Ta`lim muassasalarini boshqarishga har tomonlama (kompleks) tizimli yondoshuv. Ushbu tamoyil o`zida ta`lim muassasa xodimlarini bir ijtimoiy faoliyat birlashtiradi. 6. Ta`lim muassasasalarini boshqaruvining muayyan, aniq maqsadga yo`naltirilganligi. Mazkur tamoyil ta`lim muassasasining ijtimoiy harakatdagi faoliyati yo`nalishlaridan kelib chiqqan holda harakatlarning tashkil etishi bilan izohlanadi. 7. Ta`lim muassasasini boshqarishda ta`lim jarayoni suhbatlari fikri va mustaqilliklarini, shuningdek, shaxsiy xususiyatlarini ta`minlash. Ushbu tamoyil pedagog jarayon ishtirokchilari faoliyatini ishtirokchilarini tashkil etadi, avtoritar boshqaruvning inkor etilishi va demokratik boshqaruvga o`tishini ko`rsatadi. 8. Ta`lim muassasalarini boshqarishda demokratik tamoyillarning ustuvorligi. Ushbu tamoyil boshqaruvda hodimlar shaxsini hurmat qilish, huquq va maqsadlariga dahl etmaslik qobiliyatini aks ettiradi. 11 Adabiyotlar va bildirilgan fikrlarni tahlil qilar ekanmiz ushbu xulosalarga kelish mumkin, maktab direktori va rahbariyati nafaqat boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchilari balki butun maktab jamoasi bo‘lajak boshlang’ich sinf 11 Abu Nasr Farobiy . F ozil odamlar shahri . – Toshkent : A . Qodiriy nomidagi “ Xalq merosi ” nashriyoti . 1998.204- b 27 o’qituvchilarining kasbiy qobiliyat va kompetensiyalarini rivojlantirishi uchun qulay shart-sharoitlarni yaratishi kerak:  Maktab jamoasi o‘rtasida do‘stona muhitni yaratish;  Har bir o‘qituvchini alohida shaxs sifatida ko‘rib shaxsiy obro‘ va e’tiborini hurmat qilish;  O‘qituvchilarning hamkorlikda ishlashini ta’minlash uchun sharoitlar yaratish;  O‘qituvchilarning ijodkorligi va yangi innovatsiyalarni ta’lim jarayoniga tatbiq etishlarini qo‘llab-quvvatlash;  O‘qituvchilarning individual qobiliyatlarini va intellectual salohiyatini namoyish qila olishi uchun sharoitlar yaratishi;  O‘qituvchilarning o‘ziga ishonchi va g‘ayratini so‘ndirmaslik;  O‘qituvchining o‘quvchi va ularning ota-onalari o‘rtasidagi munosabatlarni samarali tashkil etishda ularni qo‘llab-quvvatalsh. Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarisining kasbiy kompetentligini rivojlantirishda interfaol ta’lim shakllarida foydalangan holda muammoli ta’lim, talabalar tomonidan bajariladigan interfaol mashqlar va topshiriqlarga asoslangan shart-sharoitlarni hisobga olish kerak . Zamonaviy sharoitda ta’lim samaradorligini oshirishning eng maqbul yo‘li interfaol ta’lim shakllaridan foydalangan holda muammoli ta’limga asoslangan ta’lim-tarbiya berish jarayonini tashkil qilishdir. Muammoli ta’limning bosh maqsadi-o‘quvchilarning o‘rganilayotgan mavzuga doir muammolarni to‘liq tushunib yetishiga erishish va ularni hal eta olishiga o‘rgatishdan iborat. Muammoli ta’limni amaliyotda qo‘llashda asosiy masalalardan biri o‘rganilayotgan mavzu bilan bog‘liq muammoli vaziyat yaratishdan iborat. Turli o‘quv fanlari bo‘yicha o‘qituvchilar darslar jarayonida muammoli vaziyatlar hosil qilishni va ularni yechish usullarini oldindan ko‘zda tutishlari kerak. 28 3-rasm. Bundan ko‘rinib turibdiki, ushbu ta’lim jarayoni yuqori natija berishi shubbhasiz bo‘lib, ammo buning jiddiy shartlari ham mavjud. Bular o‘qituvchining keng bilimga va ijodiy fikrlash qobiliyatiga, yuqori muloqot madaniyatiga, kasbiy kompetentlikka ega bo‘lishi kabilardan iborat. 2.2.O’qituvchilarda kasbiy kompetensiyani rivojlantirish omillari va yo’llari Bo‘lajak o‘qituvchining kasbiy kompetentligi tuzilmasi uning pedagogik ko‘nikmalari orqali, ko‘nikmalar (nazariy bilimlarga asoslangan va pedagogik masalalarni yechishga yo‘naltirilgan bilimlar) esa, bosqichma-bosqich rivojlanuvchi harakatlar majmuasi orqali aniqlanadi. O‘qituvchining kasbiy faoliyatida rivojlanishni ta’minlovchi asosiy ziddiyat inson qobiliyatlari hamda pedagogik faoliyat talablari o‘rtasidagi tafovut bilan belgilanadi. Pedagogik jarayonda yuzaga keluvchi ziddiyatlarni har bir o‘qituvchi o‘z imkoniyatlari va qobiliyatlari darajasida hal qiladi. Bu faoliyat o‘qituvchining individual uslubini belgilab beradi. O‘qituvchida o‘z-o‘zini boshqarish, qat’iylik, jur’atlilik, jasurlik, atrofdagi insonlarga hurmat va e’tibor, kamchiliklarini his qilgan holda o‘z imkoniyatlariga ishonch, faoliyatini baholashda haqqoniylik, kuchli iroda, o‘z kuch-quvvatini maqsadli yo‘naltira olish, faoliyat va belgilangan vazifalarni 29 amalga oshirish yo‘lida imkoniyatlarini jamlay olish, belgilangan maqsadni amalga oshirishda faoliyatini to‘g‘ri boshqarib borish, aqliy faollik va o‘zgaruvchan sharoitlarga moslasha olish, shaxsni harakatga keltiruvchi kuch hamda ijtimoiy olam bilan o‘z imkoniyatlarini qiyoslay olish sifatlariga ega bo‘lsagina yuksak kasbiy mahorat darajasiga erisha olishi mumkinligi aniqlangan. Shakldan ko‘rinib turibdiki, bo‘lajak o‘qituvchining kasbiy kompetentligining shakllanishiga quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatar ekan, bular: 1) motivatsion omil – o‘quv hamda kasbiy harakatlarni eski qarashlardan holi bo‘lgan holda amalga oshirishga intilish, ijodiy qiyinchiliklarga tayyor bo‘lish hamda bu boradagi yutuqlarga, ijodiy jarayonlarga intilish, topilgan echimlardan qoniqish hosil qilish. Bunda etakchi motivlar – o‘zining yangi echimlarini topishga qiziqish, ijodiy faoliyatini tashkil etishga intilishdir, ya’ni o‘qituvchilarda ijodkorlik hamda yangilikka intilish motivlari shakllantiriladi; 2) intellektual omil – muammoli ta’lim ko‘nikmalarini egallaganligi (muammoni ko‘ra bilish, uni shakllantirish, muammoni hal etish yo‘llarini topish va hokazolar), fikrlashning kreativligi (nostandart echimlar qabul qiluvchi shaxsning botiniy qobiliyati), moslashuvchanligi hamda tizimliligi, ijodiy tasavvur, modellashtirish, loyihalash, bashorat qilishga, yangi g‘oyalarni topishga moyillik. Fan nuqtai nazaridan yuzaga keladigan muammolarni to‘g‘ri hal qilishda o‘qituvchiga berilgan bilimlardan ijodiy tasavvur qilish hamda yangi g‘oyalarni topishga intilish seziladi; 3) irodaviy omil – izlanish davomida, modellashtirish hamda o‘quv va kasbiy vazifalarni hal qilish uchun o‘z faoliyat yo‘lini yaratishda iroda sifatlarini namoyish qilish. Fanlarda berilgan individual topshiriqlarni bajarishda o‘qituvchining irodaviy sifatlari va izlanish faoliyatlari shakllanadi; 4) hissiy omil – izlanuvchanlik, kashfiyot va ixtirolarni amalga oshirishga xos hissiyotlarning namoyon bo‘lishi, o‘quv hamda kasbiy faoliyatda kreativ 30 echimlarni topish yo‘lida ziyrak bo‘lish. Bunda o‘qituvchidagi emotsional omil shakllanadi; 5) amaliy-predmetli omil – atrofdagilarga g‘ayrioddiy bo‘lgan xulq egasi bo‘lish (yangi axborotlar ichida tez yo‘nalish topa olish, noan’anaviy echimlar izlash, fikrlash, harakat va amallarning atrofdagilar uchun kutilmagan yo‘nalishda o‘zgarishi). Bunda o‘qituvchidagi individuallik namoyon bo‘ladi; 6) o‘z-o‘zini boshqarish omili – ijodiy jarayonda refleksiya qila olish qobiliyati, o‘z fikrlarini zarur yo‘nalishda boshqara olish, yangi echimlar, g‘oyalar topish imkonini beruvchi manbalarga intilish, o‘z ijodiy faolligini ta’minlash uchun mustaqil ravishda sharoit yarata olish. O‘qituvchining ijodkorligini, yangi echimlar va g‘oyalar topa olishda mustaqil ishlay olishini ko‘rsatadi. 4-rasm. Kasbiy kompetentlikni shakllantirishga ta’sir etuvchi omillar Bo‘lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarisini kasbiy tayyorlash O‘zbekistonda barpo etilayotgan Uchinchi Renessans jarayonida bo‘lajak bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarini kasbiy tayyorlash muhim vazifa hisoblanadi. Buning uchun quyidagilarga ahamiyat berish maqsadga muvofiq bo‘ladi: - bo‘lajak bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarini pedagogik qonuniyatlar va texnologiyalar bilan chuqur tanishtirish; - bo‘lajak bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarini intellektual va ma’naviy salohiyati yuksak yangi avlod kadrlarini tayyorlash, ta’lim tashkilotlari 31omillar motivatsion intellektual irodaviy hissiy amaliy- predmetli o’z-o’zini boshqarish kasbiy kompetentlk bitiruvchilari zamonaviy kasb egalari bo‘lishlari uchun ularda zarur ko‘nikma va bilimlarni shakllantirish; - dunyo miqyosidagi bugungi keskin raqobatga bardosh bera oladigan milliy ta’lim tizimini yo‘lga qo‘yish, darslik va o‘quv qo‘llanmalarini zamon talablari asosida takomillashtirish, ularning yangi avlodini yaratish, o‘quv dasturlari va standartlarini optimallashtirish; - ta’lim-tarbiya muassasalarining rahbar xodimlari, pedagog va murabbiylari, professor-o‘qituvchilari va ilm-fan sohalari vakillarining jamiyatimizdagi o‘rni va maqomini oshirish, ularning mashaqqatli mehnatini munosib qadrlash va faoliyat samaradorligiga qarab moddiy rag‘batlantirish; - pedagog xodimlarning kasbiy mahorati va faoliyat samaradorligini muntazam oshirib borish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish, malaka oshirish tizimini «hayot davomida o‘qish» tamoyili asosida takomillashtirib borish; - ilmiy-tadqiqot va ta’lim xizmatlarini ko‘rsatish bo‘yicha xususiy sektorning salmog‘ini kengaytirish, hududlarda nodavlat ta’lim tashkilotlarini tashkil etish orqali raqobat muhitini shakllantirish, ta’lim sohasida davlatxususiy sheriklikni rivojlantirish; - zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qo‘llagan xolda ta’limni boshqarishni avtomatlashtirish va har tomonlama tahlil qilib borish tizimini yaratish, elektron resurslar va masofaviy ta’limni yanada rivojlantirish, ta’lim oluvchilar o‘rtasida IT-sohasidagi kasblarni ommalashtirish; - ilm-fanni iqtisodiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchiga aylantirish, ilmiy tadqiqotlar ko‘lamini kengaytirish, iqtidorli yosh olimlarning innovatsion faoliyatini rag‘batlantirish, mavjud ilmiy tashkilotlar salohiyatini yanada mustahkamlash va rivojlantirish. Bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarining metodik tayyorgarligini takomillashtirish va kasbiy rivojlantirish zaruriyatini belgilovchi bosh mezon bu inson oldiga qo‘yilgan maqsad bo‘lib, unga erishish uchun vazifalar belgilash, 32 tashkil etiladigan faoliyatni oldindan rejalashtirish, amalga oshirish yo‘l- yo‘riqlarini tanlash va loyihalashtirish, maqsad va natijani muvofiqlashtirish zarur hisoblanadi. Demak, har bir o‘qituvchi o‘z-o‘zini kasbiy rivojlantirish uchun ma’lum darajada o‘z dunyoqarashiga, tafakkuri, tasavvuri va mavjud bilimiga, shaxsiy va kasbiy ehtiyojlariga asoslanadi. O‘qituvchilarda o‘z-o‘zini kasbiy rivojlantirish yo‘nalishida shakllantiriladigan ehtiyoj davlat va jamiyat ehtiyojlaridan kelib chiqishi lozim. Metodik tayyorgarlikni takomillashtirish va o‘z-o‘zini kasbiy rivojlantirishga bo‘lgan ehtiyoj yetarlicha shakllantirilsa, o‘qituvchilarda o‘z kasbiga oid yangiliklarni, fan-texnika yutuqlarini o‘rganishga qiziqish shakllanadi, bu o‘z navbatida o‘qituvchilarda mustaqil ta’lim olish ya’ni mustaqil o‘rganish, o‘z o‘zini rivojlantirish ko‘nikmalarini shakllantirishga, bu orqali o‘qituvchilarda metodik tayyorgarlikni takomillashtirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, o‘qituvchilarni o‘z faoliyatida ma’lum bir ijobiy natijalarga erishish, o‘qituvchilar jamoasida obru-e’tibor qozonish, o‘zini o‘zi boshqarish va rivojlantirish kabi ko‘nikmalarni shakllantiradi. Shuningdek, o‘qituvchilarning metodik tayyorgarligini takomillashtirish jarayonida muhim ahamiyat kasb etuvchi vositalardan biri muvaffaqiyatga bo‘lgan ehtiyoj bo‘lib, bu ma’lum bir vazifani mas’uliyat bilan bajarish orqali ko‘zlangan natijalarga erishishga xizmat qiluvchi – o‘qituvchini o‘zini o‘zi kasbiy rivojlantirish ehtiyoji hisoblanadi. Akmeologik yondashuv nuqtai nazaridan o‘z o‘zini anglash, o‘zini takomillashtirish, ichki resurslarni boyitish va qiyinchiliklarni ongli ravishda yengib o‘tish qobiliyati (tashqi va ichki) o‘qituvchi shaxsining rivojlanish modellari va xususiyatlari sifatida ajralib turadi.[13] Shunday qilib, shaxsiy rivojlanishning yetakchi va hal qiluvchi omili shaxsning ijodiy tashabbusi va mustaqilligi bo‘lib, bunda asosiy rol o‘qituvchining shaxsiy va kasbiy rivojlanish uchun motivga egaligi hisoblanadi. Shaxsni takomillashtirish, shaxsiy va kasbiy rivojlanishida o‘zini o‘zi anglash muhim ahamiyat kasb etadi. 33 O‘qituvchilarning o‘zini o‘zi kasbiy rivojlantirish uchun o‘qituvchiga xos bo‘lgan akmeologik pozitsiyaning mavjudligi (uning shaxsiy faoliyati), moslashuvchanlik (atrofdagi voqelik shartlaridan shaxsiy rivojlanish uchun foydalanish qobiliyati), jamiyatda o‘z salohiyatini amalga oshirish istagi, o‘zini anglashi va shuningdek, o‘zini o‘zi boshqarish orqali o‘z kasbiy faoliyatini yanada takomillashtirishga tayyorligi muhim omillardan biri hisoblanadi. Demak har bir o‘qituvchi imkoniyatiga, asosan bilimga bo‘lgan intilishiga ko‘ra o‘zining axborot maydoniga ega bo‘ladi. Bu bilimlar tuzilmasiga ko‘ra, texnik va texnologik mazmundagi, psixologik-pedagogik, falsafiy, fizik-matematik hamda boshqa ko‘rinishdagi bilimlar to‘plami bo‘lib, o‘qituvchi qaysi yo‘nalishga mos bilimlar kerakligiga tayangan holda, shu mazmundagi bilimlarni axborot maydonidan ajratadi. Bu bilimlarni chuqurlashtirib talab qilingan maqsadda foydalanishga harakat qiladi. Kasbiy faoliyat subyekti sifatida rivojlanishda subyektivlik, mutaxassisning malakasi va uning shaxsiy yetukligi kabi tendensiyalar ajralib turadi. O‘qituvchi professionallikni rivojlantirishga kasbiy rivojlanishning bosqichlari va darajasini (o‘z taqdirini o‘zi belgilash, moslashtirish, o‘zini namoyon qilish, o‘zini o‘zi anglash) egallash orqali erishadi. O‘qituvchilarga kasbiy o‘zini o‘zi rivojlantirishda tashqi va ichki shart sharoitlar ta’sir qiladi (o‘qituvchining o‘zi qobiliyatlari va moyilligi, atrof-muhitning xususiyatlari – oilaviy, kasbiy, o‘zini anglash xususiyatlari va aks etuvchi kompetensiya). Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarilari kasbiy ehtiyojlaridan kelib chiqib, metodik tayyorgarlikni takomillashtirish, kasbiy rivojlantirish uchun quyidagi vazifalarni tizimli va uzviy amalga oshirishlari muhim hisoblanadi: – o‘zini o‘zi rivojlantirishga intilish; – hayotiy va kasbiy tajribalarni o‘zlashtirishga intilish; – ta’lim berish uchun yuqori darajadagi tayyorgarlik va motivatsiyaga ega bo‘lish; 34 – kasbiy faoliyatini innovatsion yondashuv asosida tashkil etish va o‘qitish jarayonini takomillashtirish uchun zaruriy bilim, ko‘nikma va malakalarni amaliyotga tatbiq etish. Asosiysi, o‘qituvchini uzluksiz kasbiy rivojlantirish va shu asosda uning kasbiy va metodik tayyorgarligini takomillashtirishga erishish mumkin. O‘z-o‘zini kasbiy rivojlantirishga bo‘lgan ehtiyoj, bir tomondan, o‘qitishning o‘ziga xos xususiyati, uning ijtimoiy roli, ikkinchi tomondan, pedagogik faoliyatning doimiy o‘zgarib turadigan sharoitlari bilan bog‘liq bo‘lgan “hayot davomida o‘qish” tamoyili bilan belgilanadi. O‘z-o‘zini rivojlantirish uzluksizlik, universallik, maqsadga muvofiqlik, integrativlik, umumiylik, individuallashtirish, o‘zaro bog‘liqlik va doimiylik, past darajadan yuqori darajaga o‘tishning doimiyligi, o‘zgaruvchanlik kabi tamoyillarga asoslanadi. Buyuk Britaniya umumta`lim maktablarida kasbiy rivojlanish quyidagi xususiyatlarga ega bo`lishi kerak: - Ta`limni yaxshilash va rivojlantirish uchun u ta`lim maqsadlari bilan birlashtirilishi kerak; - U uzoq muddatli reja hamda izchil boshqara olinishi kerak; - U birinchi navbatda maktabga asoslangan bo`lishi kerak; - U maktabni rivojlantirishga ta`siri, samaradorligini oshirishga hizmat qilishi kerak. Buyuk Britaniya maktablarida direktor maktabda o`quv jarayonlarini xodimlarning o`z ixtiyoriy grafigi asosida tashkil etishi, malaka oshirish kurslarida o`z vaqtiga qarab yoki istalgan jarayon uchungina ishtirok etishiga ruhsat beradi. U salohiyatli o`qituvchini ko`paytishi uchun o`qituvchining o`z vaqtidan samarali foydalanishga imkoniyat yaratib beradi. Direktor maktablarda nafaqat intellektual salohiyatli o`qituvchi, balki insoniylik hislatlariga ega muhit yaratishga javobgar shaxs hisoblanadi. 35 Har qanday murakkab zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalari, integratsiyalar, fan sohasidagi olamshumul yangiliklar avvalo o‘qituvchi tomonidan o‘zlashtirilib, so‘ngra uning bilimi, saviyasi, qobiliyati evaziga o‘quvchilar ongiga va tafakkuriga yetkaziladi. O‘qituvchiga nisbatan qo‘llaniladigan “pedagogik mahorat” atamasi hech qachon o‘z mavqeini yo‘qotmaydi, balki tobora takomillashib, boyib va zamon talablariga mos o‘zgarib boraveradi. Barcha kasb – korlar tizimida o‘qituvchilik kasbi muhim ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. Zero, o‘qituvchi yosh qalblar kamolotining me’moridir. Bugun u yoshlarni g‘oyaviy – siyosiy jihatdan chiniqtirib, tabiat, jamiyat, tafakkur taraqqiyoti, qonuniyatlarini o‘rgatar ekan, avvalo, u yosh avlodni kelajak mehnat faoliyatiga tayyorlashi, kasb – hunar egallashlariga ko‘maklashishi va jamiyat uchun muhim bo‘lgan ijtimoiy – iqtisodiy vazifani hal etishga chog‘lamog‘i darkor. Ana shu ma’suliyat o‘qituvchidan o‘z kasbining mohir ustasi bo‘lishni, o‘quvchi - yoshlarga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatib, ularning qiziqishi, qobiliyati, iste’dodi, e’tiqodi va amaliy ko‘nikmalarini har tomonlama rivojlantirishning optimal yo‘llarini izlab topadigan kasb egasi bo‘lishni talab etadi. Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarisi o‘z kasbiy kompetentligini quyidagi yo‘llar bilan rivojlantirishi mumkin: 4-rasm. 36o’z-o’zini tahlil qilish o’z ustida ishlash o’z-o’zini rivojlantirish Adabiyotlar tahlilidan kelib chiqib aytish mumkinki, bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarisi tomonidan kasbiy faoliyatda tashkil etayotgan o‘z amaliy harakatlari mohiyatining. O‘z-o‘zini tahlil qilish orqali o‘qituvchi o‘zini ob’ektiv baholash imkoniyatiga ega bo‘ladi. O‘qituvchi kasbiy faoliyatida yo‘l qo‘yayotgan xató va kamchiliklarini muntazam ravishda tahlil qilib uni baholab borish orqali keyingi faoliayatini samarali amalga oshirish uchun o‘z oldiga vazifalarni belgilab olishi kerak. Shuningdek. o‘ziga baho berish, o‘zidan qoniqishni ta’minlaydi. Albatta bu jarayonda o‘qituvchi o‘zini oshirib yoki pasaytirib ko‘rsatish o‘z-o‘zini baholash ko‘rsatlichlarining noto‘g‘ri bo‘lishiga ilib keladi. O‘z-o‘zini rivojlantirish – shaxsning mustaqil mashq qilishi, shug‘ullanishi orqali o‘zini-o‘zi aqliy va jismoniy jihatdan rivojlantirishi; shaxsning hech bir tashqi ta’sirlarsiz o‘z kuchi bilan o‘zini o‘zi rivojlantirishi; o‘z-o‘zini takomillashtirishi bo‘lib, unda shaxs o‘z oldiga hayotini yaxshilash, qulay yashash sharoitini yaratish uchun muayyan vazifalarni qo‘yadi. Bundan tashqari, bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarining kasbiy kompetentligini rivojlantirish «izchillik», «uzluksizlik», «muntazamlik» va «tizimlilik» kabilar bilan bog‘liqdir. Ta’lim mazmunida uzviylik izchillik nuqtai nazaridan davomiylikni nazarda tutsa, uzluksizlik egallanayotgan kasb-hunar sirsinoatlari haqida tasavvur, bilim, ko‘nikma va malakalarning mantiqiy dialektik rivojlanishini, mukammallashishini ko‘zda tutadi. Rivojlanish va mukammallashish o‘z navbatida o‘zaro bog‘liqlik va davomiylik munosabatlarida namoyon bo‘ladi. Ana shunda o‘quv rejasiga kiritilgan har bir o‘quv predmeti tayyorlanayotgan mutaxassis shaxsining tarkib topishida o‘zining munosib hissasini qo‘shgan bo‘ladi. Shuning uchun ham o‘quv rejasiga kiritilayotgan o‘quv predmetlari mazmunining mantiqiy izchilligi, tutashliligi, oldingi o‘zlashtirgan materialni keyingisi uchun o‘ziga xos asos (zamin) bo‘lishi va natijada yaxlit mukammal tizimli xarakterga ega bo‘lishini ta’minlash zarur. Ta’lim mazmunida uzviylikni ta’minlash uchun o‘quv maqsad va vazifalari ta’lim oluvchilarning 37 individual yosh xususiyatlari va hayotiy tajribalariga tayanilib, ta’lim jarayonida, bo‘lajak mutaxassisning tanlagan sohasi bo‘yicha kasbiy-pedagogik faoliyat sir- asrorlarini mukammal egallashi bilan tugallanishi lozim. Lekin uzviylik faqatgina umumilmiy, umumkasbiy va mutaxassislik o‘zagi hisoblangan maxsus fanlar orasidagina emas, balki eng avvalo bir turkumga kiruvchi o‘quv predmetlari orasida ta’minlanishi zarur. Mutaxassis kadrlar tayyorlashga tizimli yondashish uzviylikda o‘zining aniq ifodasini topadi. Ta’limda uzviylikning mohiyati talabalarda o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma, malaka va shaxsiy fazilatlarini kengaytirish, chuqurlashtirish va rivojlantirish jarayonida avval o‘zlashtirilgan, yangi va istiqbolda o‘zlashtiriladigan ma’lumotlar orasidagi zaruriy aloqadorlikni o‘rnatishdan iboratdir. Uzviylikning ta’minlanishi ta’lim jarayoniga dinamik, istiqbol tavsifini berib, bu jarayon ishtirokchilarining ongli hamkorlik faoliyatlarini ta’minlaydi, parallellik va takrorlashlarni bartaraf etadi, ma’lum miqdordagi o‘quv vaqtini iqtisod qilib, bosqichli oliy ta’lim hamda malaka oshirish kurslarining maqsadi, mazmuni, tashkil etish shakllari, amalga oshirish metodlari va vositalarini uyg‘un qo‘llashda o‘zaro aloqadorlikni amalga oshiradi. Shuning uchun ham uzviylik ta’limda tizimli yondashuvni amalga oshirish mexanizmi sifatida e’tirof etiladi. Malaka oshirish markazlari buyurtmachining yakka tartibdagi topshiriqlari yoki aniq yo‘naltirilgan dasturlar asosida vazirlik bilan kelishgan holda tabaqalashtirilgan o‘quv rejalari va dasturlarini ishlab chiqadilar hamda o‘qitishning interfaol metodlarini, internetning global tarmog‘idan foydalangan holda pedagoglarning tanqidiy va ijodiy tafakkurini rag‘batlantirishga, mustaqil ma’lumot olishga yo‘naltirilgan zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini joriy etadilar. Bu jarayonda o‘qituvchilarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ular malakasini oshirish tizimining samaradorligi bu tizimni ehtiyojlarga asoslangan holda tashkil qilish yoki boshqacha qilib aytganda, malaka oshirish dasturlari haqiqiy ehtiyojlardan kelib chiqib tuzilgan bo‘lishi kerakligi bilan belgilanadi. 12 12 . 22-25. Абдуллаев С. Х. Малака ошириш таълим муассасаларида ҳамкорликда бошқарув //Современное образование (Узбекистан). – 2016. – №. 12. – С . 78-83. 38 O‘qituvchilarning malakasini oshirish jarayonida ularning bilim, ko‘nikma, malakasini o‘lchash mezonlari va uni aniqlash metodikasining tashkiliy - pedagogik asoslarini yangidan ishlab chiqishdir. Buning uchun o‘qituvchilarning kasbiy bilim va mahoratlarini oshirish tizimini quyidagi o‘ziga xosliklarga ega ekanligini hisobga olish kerak. Bular: - tinglovchilarning boshlang‘ich bilim va mahoratlari, tajribalari, tayyorgarlik darajalari xilma-xilligi; - ko‘p tinglovchilarning amaliy ish tajribalari boyligi; - malaka oshirish institutlarida yangi pedagogik, ilmiy axborotlarni o‘rganishdan tashqari, oliy o‘quv yurtida bilib olishi zarur bo‘lgan materiallarni ham o‘rganishga to‘g‘ri kelishi; - tinglovchilarning yoshi xilma-xil bo‘lib, berilayotgan axborotlarni qabul qilish darajasi bir xil emasligi; Tadqiqot jarayonida olib borilgan kuzatishlar va tadqiqotlar natijasida hozirgi kunda umumiy o‘rta ta’lim maktabi o‘qituvchilarida quyidagi pedagogik mahoratlar yetishmasligi kuzatiladi:  darsga maqsadni aniq qo‘ya olmaslik;  darsni rejalashtirishda qiynalish;  kundalik reja dars ishlanmasiga ahamiyat bermaslik;  ko‘rgazma va tarqatma materiallardan kam foydalanish;  tayyorlangan ko‘rgazmalarni to‘la ko‘rsata olmaslik;  interfaol usullarni juda kam qo‘llash;  savollarni to‘g‘ri tuzish, o‘z o‘rnida berish tartib-qoidalariga e’tibor qilmaslik;  interfaol metodlarni to‘g‘ri qo‘llay olmaslik;  laboratoriya jihozlari yetishmaganda o‘rniga, multimediya ko‘rinishida namoyish qilishni bilmaslik; 39  dars jarayonida xorijiy til o‘qituvchilarini ko‘proq o‘zbek tilida so‘zlashishi;  barcha o‘quvchilarni darsga jalb eta olmaslik;  internetdan foydalana olmaslik;  o‘qituvchi ovoz tembrining haddan ziyod balandligi;  ta’limdagi innovatsiyalardan xabardor emaslik; Ushbu kamchiliklarni bartaraf etish uchun o‘qituvchi innovatsion texnalogiyalardan foydalanib o‘z kasbiy kompetensiyalarini rivojlantirishga erishishi mumkin. Innovatsion texnologiyalarni hayotga tadbiq etish, sohaga oid ilm-fan, fundamental va amaliy tadqiqotlarni olib borish, belgilangan ustuvor yo‘nalishlar asosida ta’lim tizimida ilm-fanning zamonaviy yutuqlarini joriy etish, sohaga oid ishlab-chiqarish korxonalarida oliy ta’lim muassasalari, umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’limi hamda professional ta’lim bazasida tadqiqot va o‘quv ilmiy markazlarni – ya’ni texnoparklarni bosqichma-bosqich tashkil etish orqali fan bilan ta’lim hamda ishlab chiqarishning o‘zaro integratsiyasini ta’minlash, nafaqat rahbar va pedagoglarning balki malaka oshirish jarayoniga jalb etilgan bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarini ijodiy-intellektual salohiyatini ko‘tarishdek asosiy maqsad etib belgilanadi. Bo‘lajak bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarisini kasbiy tayyorlash O‘zbekistonda barpo etilayotgan Uchinchi Renessans jarayonida bo‘lajak bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarini kasbiy tayyorlash muhim vazifa hisoblanadi. Buning uchun quyidagilarga ahamiyat berish maqsadga muvofiq bo‘ladi: - bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarini pedagogik qonuniyatlar va texnologiyalar bilan chuqur tanishtirish; - bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarini intellektual va ma’naviy salohiyati yuksak yangi avlod kadrlarini tayyorlash, ta’lim tashkilotlari bitiruvchilari zamonaviy kasb egalari bo‘lishlari uchun ularda zarur ko‘nikma va bilimlarni shakllantirish; 40 - dunyo miqyosidagi bugungi keskin raqobatga bardosh bera oladigan milliy ta’lim tizimini yo‘lga qo‘yish, darslik va o‘quv qo‘llanmalarini zamon talablari asosida takomillashtirish, ularning yangi avlodini yaratish, o‘quv dasturlari va standartlarini optimallashtirish; - ta’lim-tarbiya muassasalarining rahbar xodimlari, pedagog va murabbiylari, professor-o‘qituvchilari va ilm-fan sohalari vakillarining jamiyatimizdagi o‘rni va maqomini oshirish, ularning mashaqqatli mehnatini munosib qadrlash va faoliyat samaradorligiga qarab moddiy rag‘batlantirish; - pedagog xodimlarning kasbiy mahorati va faoliyat samaradorligini muntazam oshirib borish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish, malaka oshirish tizimini «hayot davomida o‘qish» tamoyili asosida takomillashtirib borish; - ilmiy-tadqiqot va ta’lim xizmatlarini ko‘rsatish bo‘yicha xususiy sektorning salmog‘ini kengaytirish, hududlarda nodavlat ta’lim tashkilotlarini tashkil etish orqali raqobat muhitini shakllantirish, ta’lim sohasida davlatxususiy sheriklikni rivojlantirish; - zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qo‘llagan xolda ta’limni boshqarishni avtomatlashtirish va har tomonlama tahlil qilib borish tizimini yaratish, elektron resurslar va masofaviy ta’limni yanada rivojlantirish, ta’lim oluvchilar o‘rtasida IT-sohasidagi kasblarni ommalashtirish; - ilm-fanni iqtisodiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchiga aylantirish, ilmiy tadqiqotlar ko‘lamini kengaytirish, iqtidorli yosh olimlarning innovatsion faoliyatini rag‘batlantirish, mavjud ilmiy tashkilotlar salohiyatini yanada mustahkamlash va rivojlantirish. 41 III BOB. BO’LAJAK BOSHLANG’ICH SINF O‘ITUVCHILARIDA KASBIY KOMPETENTLIGINI RIVOJLANTIRISH SAMARADORLIGINI TAHLIL QILIH 3.1 . Bo’lajak boshlang’ich sinf o‘qituvchilarida kasbiy kompetensiyalarini rivojlantirishning samaradorligi O‘qituvchining kasbiy kompetentlik bilan bir qatorda metodik kompetentligi haqida bir qancha tadqiqotchilar o‘zlarining ilmiy tadqiqot ishlarida turlicha fikr bildirganlar. O‘qituvchining metodik kompetentsiyasining shaxsiy tarkibiy qismlarini rivojlantirishning eng muhim yo‘nalishi uning metodik fikrlashi va metodik madaniyatini rivojlantirishdir. O‘qituvchining kasbiy faoliyatini tahlil qilish asosida, L.V. Shkerina tomonidan taklif qilingan kasbiy-pedagogik kompetensiya tuzilmasi asosida., o‘qituvchining metodik kompetentsiyasi uchta tarkibiy qismga ajratilgan: kognitiv, faollik va ijtimoiy-shaxsiy tarkibiy qism. Shu bilan birga, o‘qituvchilarni o‘z faoliyatida ma’lum bir ijobiy natijalarga erishish, o‘qituvchilar jamoasida obro‘-e’tibor qozonish, o‘zini o‘zi boshqarish va rivojlantirish kabi ko‘nikmalarni shakllantiradi. Shuningdek, o‘qituvchilarning 42 metodik tayyorgarligini takomillashtirish jarayonida muhim ahamiyat kasb etuvchi vositalardan biri muvaffaqiyatga bo‘lgan ehtiyoj bo‘lib, bu ma’lum bir vazifani mas’uliyat bilan bajarish orqali ko‘zlangan natijalarga erishishga xizmat qiluvchi – o‘qituvchini o‘zini o‘zi kasbiy rivojlantirish ehtiyoji hisoblanadi . Bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarining metodik tayyorgarligini takomillashtirish va kasbiy rivojlantirish zaruriyatini belgilovchi bosh mezon bu inson oldiga qo‘yilgan maqsad bo‘lib, unga erishish uchun vazifalar belgilash, tashkil etiladigan faoliyatni oldindan rejalashtirish, amalga oshirish yo‘l- yo‘riqlarini tanlash va loyihalashtirish, maqsad va natijani muvofiqlashtirish zarur hisoblanadi. Demak, har bir o‘qituvchi o‘z-o‘zini kasbiy rivojlantirish uchun ma’lum darajada o‘z dunyoqarashiga, tafakkuri, tasavvuri va mavjud bilimiga, shaxsiy va kasbiy ehtiyojlariga asoslanadi. O‘qituvchilarda o‘z-o‘zini kasbiy rivojlantirish yo‘nalishida shakllantiriladigan ehtiyoj davlat va jamiyat ehtiyojlaridan kelib chiqishi lozim. Metodik tayyorgarlikni takomillashtirish va o‘z-o‘zini kasbiy rivojlantirishga bo‘lgan ehtiyoj yetarlicha shakllantirilsa, o‘qituvchilarda o‘z kasbiga oid yangiliklarni, fan-texnika yutuqlarini o‘rganishga qiziqish shakllanadi, bu o‘z navbatida o‘qituvchilarda mustaqil ta’lim olish ya’ni mustaqil o‘rganish, o‘z o‘zini rivojlantirish ko‘nikmalarini shakllantirishga, bu orqali o‘qituvchilarda metodik tayyorgarlikni takomillashtirishga xizmat qiladi. O‘qituvchining metodik kompetentligi o‘z navbatida kognitiv, faollik komponenti va shaxsiy fazilat kabi tarkibiy qismlarga bo‘linadi. O‘qituvchining metodik kompetentligining kognitiv tarkibiy qismi o‘qituvchining metodik bilimlar tizimiga egaligini va bu bilimlarning o‘zi uchun ham, kasbiy faoliyati uchun ham, kasbiy o‘sish uchun ham muhimligi va ahamiyatini tushunishni o‘z ichiga oladi. Faollik komponenti metodik faoliyatning asosiy turlarini amalga oshirish, ularning faoliyati natijalarini tahlil qilish va baholash, ularning kutilgan, 43 rejalashtirilgan natijalarga muvofiqligi asosida o‘zgartirish imkoniyatini ham o‘z ichiga oladi. O‘qituvchining ijtimoiy va shaxsiy kompetentsiyasining asosini uning uslubiy faoliyatida talab qilinadigan va jamiyat bilan yetarli va faol ta'sir o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan shaxsiy fazilatlar tashkil etadi. Tadqiqotchilarning ilmiy izlanishlarini o‘rganish natijasida metodik kompetentlik tushunchasining bir qancha vazifalarini keltirish mumkin: akmeologik, innovatsion, bashoratlash, integral, rag‘batlantiruvchi, boshqaruvchi, refleksiv. Akmeologik vazifasi o‘qituvchining kasbiy va shaxsiy kamolotiga erishishga qaratilgan. O‘qituvchining uslubiy kompetentsiyasini ta'lim jarayoni sub'ektining o‘zini o‘zi rivojlantirish, o‘qituvchi shaxsini uni yuqori kasbiy mahorat darajasiga ko‘taradigan yangi kasbiy fazilatlar bilan boyitish natijasi deb hisoblash mumkin. O‘qituvchining uslubiy kompetentsiyasining akmeologik funktsiyasining asosiy “sa’y-harakatlari’’ ta'lim sohasidagi mutaxassisning kasbiy salohiyatini, uning ijodkorligini, individualligini rivojlantirishga qaratilgan. Innovatsion vazifasi o‘qituvchining yuqori darajadagi uslubiy malakasini shakllantirish jarayoni o‘qituvchining kasbiy faoliyatidagi mavjud salbiy stereotiplarni yo‘q qilish, fikrlash va faoliyatni qayta qurish, maktab o‘quvchilarining o‘qitish jarayonining mohiyatiga chuqur kirib borishga imkon beradigan tahliliy ko‘nikmalarni shakllantirish bilan bog‘liq. Zamonaviy ta'limni rivojlantirish sharoitida o‘qituvchi maktabda yuz beradigan innovatsion jarayonlarning ahamiyati va zarurligini tushunishi, o‘qitishning innovatsion texnologiyalarini bilishi va ularni o‘quv jarayonida qanday amalga oshirishni bilishi nihoyatda muhimdir. Shuni ta’kidlash lozimki, o‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida, maktab tizimida innavatsion texnologiyalar hususan, AKT dan foydalanish orqali o‘quvchilarda bilim olish uchun qo‘shimcha motivatsiya paydo bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin 44 Bashoratlash vazifasi o‘qituvchining kasbiy faoliyatning kelajakdagi uslubiy muammolarini oldindan ko‘ra bilish, ularni hal qilish modellarini ishlab chiqish, qabul qilingan qarorlarning oqibatlarini oldindan ko‘ra bilish qobiliyatini rivojlantirish. Integral vazifasi sub'ekt, pedagogik, psixologik, metodik bilimlar va faoliyat usullari o‘rtasidagi bog‘liqlikni ta'minlaydi. Rag‘batlantiruvchi vazifasi - bu o‘qituvchining kasbiy motivatsiyasini rivojlantirish, uning mavzusini to‘ldirishga intilishi, samarali uslubiy faoliyatni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan pedagogik, psixologik, uslubiy bilimlar, umuman o‘qituvchining kasbiy faoliyatiga ijobiy munosabatni ta’minlashga xizmat qiladi. Boshqaruv vazifasi , bir tomondan, o‘qituvchining ta'lim jarayonidagi o‘z faoliyatini boshqarishni (rejalashtirish, tashkil etish, sozlash va h.k.), boshqa tomondan, o‘quvchilarning predmetli bilimlarni o‘zlashtirishdagi faoliyatini va har bir o‘quvchining rivojlanishiga qaratilgan faoliyat usullarini boshqarishni ta'minlaydi. Metodik kompetentlikni rivojlantirish bevosita uning faoliyatida ro‘y beradigan o‘zgarishlar, motivlar, maqsadlar yangi vosita va usullarni qo‘llash, usullar va faoliyat dasturlari bilan birgalikda kechadi.Turli pedagogik o‘zgarishlar natijasida o‘qituvchining metodik qobilyati shakllanadi. 45 6-rasm. Metodik kompetensiyalar vazifalari Pedagogik mahoratga ega bo‘lgan o‘qituvchi tarbiyadagi qiyinchiliklarni yengishga qodir bo‘lgan o‘qituvchi, o‘sib kelayotgan yosh avlodning o‘ziga xos hususiyatlarini tushuna oladigan, ularning tuyg‘ularini his qila oladigan, ichki dunyosi nozik va zaif bo‘lgan, bola hayotidagi turli qiyinchiliklarni ko‘ra oladigan va ularga mohirlik bilan yondashadigan, bilimlilik va ijodkorlikni o‘zida mujassam etgan chuqur ilmiy fikrga ega shaxs hisoblanadi. Ilmiy manbalarni o‘rganish va tahlil qilish asosida, quyidagi xulosalarga kelish mumkin: O‘qituvchilarning pedagogik faoliyati davomida yuzaga keladigan metodik muammolarni tan olish va hal qilish qobiliyatini ta'minlaydigan metodik kompitensiya, kasbiy kompetensiyaning asosiy tarkibiy qismi. O‘qituvchining metodik kompetentligi o‘zining tarkibiy qismlariga ega hisoblanadi va ular asosida o‘qituvchining butun faoliyati davomida o‘zidagi mavjud bo‘lgan metodik kompetentligini rivojlantirishiga asos bo‘lib xizmat qiladi. Bo‘lajak bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarilari o‘zidagi uslubiy bilimlarni rivojlantirishi uchun metodik kompetentsiyaning keltirib o‘tilgan vazifalarini o‘rganishi hamda ularni amaliy tajribada qo‘llanishi orqali erishadi. 46akmeologik innovatsion rag'batlantiruvchi bashoratlash boshqaruv refleksiv Bugungi kunda hukumat tomonidan ham bir qator qonun hujjatlari aynan o‘qituvchi pegoglaning kasbiy malaka va mahoratini, shuningdek metodik kompetensiyalarini rivojlantirish uchun ta’lim jarayoniga joriy etilmoqda. Turli innovatsion texnalogiyalardan samarali foydalanilmoqda. Ulardan biri “O‘qituvchilarning ilg‘or tajribasi va faoliyati davomida qo‘llab kelayotgan zamaonaviy metodikalarini ommalashtirish platformasi’’. Ushbu platforma Maktabgacha va maktab ta’limi tizimidagi o‘qituvchilarning ilg‘or ish tajribasi hamda faoliyati davomida qo‘llab kelayotgan zamonaviy metodikalarni ommalashtirish ishlarini maqbullashtirishga xizmat qiladi. O‘qituvchilar ta’lim jarayonida qo‘llagan va samarali natijaga erishgan metod va uslublarini jamlab platformaga joylashadi. Ulardan ra’lim tizimidagi barcha o‘qituvchilar o‘z kasbiy faoliyatida ishlatishlari mumkin. Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, ommalashtirishni har bir maktab jamoasidan boshlash qo‘yilgan vazifalar maqsadiga muvofiq keladi. O‘qituvchilarning metodik kompetensiyalarini muntazam va uzluksiz ravishda boyitib borishga erishish mumkin. Boshlangich ta’limda faoliyat olib borayotgan o‘qituvchilar muntazam ravishda bir-birlari bilan o‘z kasbiy tajribalarini bo‘lishishlari, hamkorlikda ishlashlari lozim. Albatta bu jarayonda yuqorida keltirilgani kabi maktab rahbariyatining bunday faoliayatni tashkil etishi ahamiyatlidir. Har oy ma’lum belgilangan vaqt mobaynida seminar mashg‘ulotlarini tashkil etish va ushbu mashg‘ulotlarda o‘qituvchilarning metodik fikr almashishlariga sharoit yaratish kerak. Bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarida metodik kompetentsiyani shakllantirish ularni ta'limni samarali rejalashtirish, o‘tkazish va baholash uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va strategiyalar bilan jihozlashni o‘z ichiga oladi. Bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarida metodik kompetensiyani rivojlantirishning ba'zi usullari quyidagilardan iborat: 47  Kasbiy rivojlanish seminarlari: Ta'limni rejalashtirish, o‘quv dasturlarini ishlab chiqish va samarali o‘qitish strategiyalariga yo‘naltirilgan seminarlarni taklif qilish o‘qituvchilarning metodik kompetentsiyasini oshirishga yordam beradi. Ushbu seminarlar o‘qituvchilarga o‘qitishning yangi uslub va yondashuvlarini o‘rganish imkonini beradi.  Mentorlik va murabbiylik: Kamroq tajribali o‘qituvchilarni ko‘proq tajribali murabbiylar yoki o‘qituvchi murabbiylar bilan bog‘lash metodik kompetentsiyani rivojlantirishda qimmatli yo‘l-yo‘riq va yordam berishi mumkin. Mentorlar samarali o‘qitish amaliyotlarini modellashtirishlari va darsni rejalashtirish va o‘tkazish bo‘yicha fikr-mulohazalarini bildirishlari mumkin.  Darsni hamkorlikda rejalashtirish: o‘qituvchilarni hamkorlikda dars rejalashtirish mashg‘ulotlarida qatnashishga undash g‘oyalar, manbalar va ilg‘or tajribalarni baham ko‘rish orqali ularning uslubiy kompetensiyasini rivojlantirishga yordam beradi. Ushbu hamkorlikdagi yondashuv yanada samarali va qiziqarli darslarni yaratishga olib kelishi mumkin.  Harakatlarni tadqiq qilish loyihalari: O‘qituvchilarni harakat tadqiqot loyihalariga jalb qilish ularga o‘zlarining ta'lim amaliyotlarini tekshirish va mulohaza yuritish imkonini beradi. Bu jarayon ularga takomillashtirish yo‘nalishlarini aniqlashga va samaraliroq ta’lim usullarini ishlab chiqishga yordam beradi.  Reflektiv amaliyot: o‘qituvchilarni o‘qitish usullarini, o‘quvchilarning javoblarini va dars natijalarini muntazam ravishda tahlil qilish orqali reflektiv amaliyot bilan shug‘ullanishga undash ularga o‘quv yondashuvlarini takomillashtirish va metodik kompetentsiyasini oshirishga yordam beradi.  Texnologiyadan foydalanish: Texnologiyani ta'limga qanday integratsiya qilish bo‘yicha treninglar o‘tkazish o‘qituvchilarning o‘qitish vositalari va 48 usullari repertuarini kengaytirish orqali metodik kompetentsiyani rivojlantirishga yordam beradi. Ushbudan foydalangan holda, bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarilari kuchli metodik kompetentsiyani rivojlantirishlari mumkin, bu esa samaraliroq o‘qitish amaliyotiga va o‘quvchilarning ta'lim natijalarini yaxshilashga olib keladi. Boshlang’ich sinf o’qituvchilarining kasbiy kompetentligini rivojlantirish uchun “Individual rivojlanish dasturi” (IRD) ishlab chiqilgan. Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarisi individual rivojlanish dasturi- mutaxassi sifatida pedagogning individual ravishda o‘zida u yoki bu kabi- pedagogik sifat, bilim, ko‘nikma, malakalar kasbiy kompetentlik sifatlarini shakllantirish va rivojlantirish ehtiyojlariga tayangan holda ishlab chiqqan shaxsiy- amaliy xarakteridagi dasturi ekanligini adabiyotlar tahlili natijasida aniqlab oldik. Pedagog mutaxassisning o‘z kasbiy kompetentligini rivojlantirishda “Individual rivojlanish dasturi”ni ishlab chiqishi eng birinchi vazifalardan biri ekanligi aniqlandi. “Individual rivojlanish dasturi’’ quyidagi tarkibiy elementlardan iborat: 6-rasm. IRD tarkibiy elementlari 49P e d a g o g i k v a P s ix o lo g ik b i lim la r M u t a x a s s is lik b ilim la r D i d a k ti k b i lim la r T a r b ia y a v iy is h la r n i t a s h k il e ti s h s h a k lla r i R u h iy k a s b i y a h a m iy a t g a e g a x u s u s iy a t la r i v a s h a x s iy s if a t la r i O ’ z - o ’ z i n i r i v o j la n ti r i s h m a q s a d la r i O ’ z - o ’ z in i r iv o j la n ti r is h u c h u n t o p s h ir i q la r Quyida bo‘lajak bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarisida kreativ kompetensiyasini rivojlantirish uchun ishlab chiqilgan “Individual rivojlanish dasturi’’. Individual rivojlanish dasturi Bilim, malaka va shaxsiy sifatlar Maxsus daraja Istiqbol vazifalar Pedagogik bilimlar -Mustaqil fikrlay oladi -o‘ziga xoslik - murakkab vaziyatlardan chiqib keta olish Psixologik bilimlar -Tasavvur kengligi kuzatildi -o‘z imkoniyatlariga ishonch - mantiqiy moslikka erishish -faol izlanuvchanlik Didaktik bilimlar -kreativ mahsulotlardan foydalanish -Dars maqsadlariga g‘oyalar mos kelishi Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish shakllari: -bildirilgan g‘oyalar ijobiy yo‘naltirilgan - bir-biridan uzoq fikrlarni bog‘lay olishga erishiladi -g‘oyaning asosliligiga erishiladi -g‘oyaning salmpg‘ini baholay olishga erishiladi Ruhiy kasbiy ahamiyatga ega xususiyatlari va shaxsiy sifatlari: -Pedagogik fikrlay oladi, -kasbiy faoliyatini tizimli tashkil eta oladi, - moslashuvchan- lik mavjud - tug‘ilgan vaziyatlarning ketma- ketligini oldindan ko‘rish, hissiy sezish qisman shakllangan -Dars mashg‘ulotlarinida qo‘llayotgan metodlardan foydalanishda ijodkorlikka alohida e’tibor qaratiladi -pedagogik refleksiyani shakllantirish -hissiy sezishni rivojlantirshga erishiladi 50 O‘z-o‘zini rivojlantirish maqsadlari O’qituvchining kasbiy faoliyatida o’z kasbiy muloqotni egallash O‘z-o‘zini rivojlantirish uchun topshiriqlar Kasbiy sohasiga qo’yiladigan talablarni bajara olish Bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarining kommunikativ kompetentligiga ega ekanliklarini aniqlash uchun quyidagi testdan foydalanish mumkin. Boshlang‘ich ta’lim bosqichida kompetensiyadan foydalanish darslarning xilma-xil shakllari o‘qitishni takomillashuviga ta’sir ko‘rsatadi. Darslarni Bumerang” texnologiyasi, “Arra”, “O‘z o‘rningni top”, “FSMU”, “Nima uchun?”, “Ikki qismli kundalik” m е todlari “Pinbord” usuli, “She’rni tikla” kabi mashqlaridan foydalanib o‘tish dars samaradorligini yanada oshiradi. Mavzu bo‘yicha bahs-munozarali vaziyatlarda muammoning y е chimini topishga yo‘naltirilgan . “Kamalak jilosi” metodini boshlang‘ich sinflar uchun qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Mazkur metoddan ona tili va o‘qish savodxonligi, tarbiya, matematika darslarida ham foydalanish mumkin. Masalan: ona tili darslarida so‘zlarni turkumlarga ajratishda qo‘g‘irchoq, mashina, kuldi, yig‘ladi, sariq, katta, kichik, to‘qqiz kabi so‘zlarni turkumlarga ajratish va ot so‘z turkumiga doir so‘zlarni ko‘k rangli chiziqqa joylashtirish, sifat so‘z turkumidagi so‘zlarni havo rang chiziqqa joylashtirish vazifasi beriladi. Matematika darsida sonlarni xona birliklariga ajratish davomida ushbu metodni qo‘llash mumkin. Ya’ni, kamalakning birinchi rangini bir xonali son deb oladigan bo‘lsak, ikkinchi qatordagi rangi ikki xonali songa misol bo‘la oladi. “Kamalak jilosi” metodi orqali bolalarda quyidagi bilim, ko‘nikma, malakalar va sifatlar shakllanadi:  O‘quvchi ranglar orqali so‘zlarning qaysi turkum doirasiga kirishini eslab qoladi; 51  O‘quvchida tabiat hodisalari haqidagi tasavvurlar paydo bo‘ladi, ularda atr of-muhit va tabiatga muhabbat, uni asrab-avaylash ko‘nikmalari shakllanadi;  O‘quvchilarning dunyoqarashi va tasavvur doirasi kengayadi, diqqatni jamlash, fikrlash, zehnlilik va topqirlik qobiliyatlari rivojlanadi. Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarilari o‘zidagi uslubiy bilimlarni rivojlantirishi uchun metodik kompitentsiyaning keltirib o‘tilgan vazifalarini o‘rganishi hamda ularni amaliy tajribada qo‘llanishi orqali erishadi. Turli pedagogik o‘zgarishlar natijasida o‘qituvchining metodik qobiliyati shakllanadi. Pedagogik mahoratga ega bo‘lgan o‘qituvchi tarbiyadagi qiyinchiliklarni yengishga qodir bo‘lgan o‘qituvchi, o‘sib kelayotgan yosh avlodning o‘ziga xos xususiyatlarini tushuna oladigan, ularning tuyg‘ularini his qila oladigan, ichki dunyosi nozik va zaif bo‘lgan, bola hayotidagi turli qiyinchiliklarni ko‘ra oladigan va ularga mohirlik bilan yondashadigan, bilimlilik va ijodkorlikni o‘zida mujassam etgan chuqur ilmiy fikrga ega shaxs hisoblanadi. Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarisi mehnatning maqsadi yoshlarga o‘qish va yozishni o‘rgatish orqali voqelikdagi jamiki narsa - hodisalar haqida bilim berish, ularda insonga xos bo‘lgan sifat hamda fazilatlarni shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. 3.2 . Kasbiy kompetentlikni rivojlantirishga oid o‘tkazilgan tajriba-sinov ishlarining natijalari va samaradorligi Har qanday ilmiy izlanishda dastlabki fara zni sinab ko‘rish, pedagogik shart- sharoitlarning o‘zaro aloqadorlikdagi qonun-qoidalari hamda tamoyillarini izohlash muhim ahamiyatga ega. Shu nuqtai nazardan, ishimizda uzluksiz kasbiy rivojlantirish jarayonida bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarisida kasbiy 52 kompetensiyani rivojlantirish samaradorligini ko‘rsatish, tajriba ishlari yo‘nalishlarini aniqlash uchun taqdim etilgan qoidalar tadqiqot farazini yuzaga chiqarishi zarur, deb hisobladik. Shunga ko‘ra, tajriba-sinov jarayonida ikkita asosiy yo‘nalishda ish olib bordik: 1. Pedagogda kasbiy kompetensiyani rivojlantirish, kasbiy faoliyatga ongli ravishda kirishish, amaliyotga kirib kelayotgan yangiliklarga ochiqlik, ijobiy munosabatni shakllantirish. 2. Boshqaruv va pedagogik shart-sharoitlarni tasdiqlash, bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarining kasbiy faoliyatga tayyorgarligi, mashg‘ulotlarida kasbiy metod, noodatiy vaziyat va usullardan foydalanish darajasini oshirish. Yo‘nalishlar o‘zaro yaxlitlikka ega bo‘lsa-da, ishimizning maqsad hamda vazifalari asosida biz ularni alohida-alohida ko‘rib chiqdik. Tajriba-sinov ishlari davomida uzluksiz kasbiy rivojlantirish jarayonida o‘qituvchida kasbiy kompetensiyani rivojlantirish modeli amalga tatbiq etildi, tadqiqot natijalari umumlashtirildi. Tadqiqotimizda so‘rovnomalar, davra suhbatlari, o‘qituvchilarning kasbiy faoliyatga tayyorgarligi va kirishuvchanligining tahlili keltirilgan bo‘lib, o‘qituvchilar faoliyati mahsullarini kuzatish, tekshirish, tahlil qilish va sharhlashni o‘z ichiga olgan. Tajriba-sinov ishlarimiz psixologik-pedagogik tadqiqot metodologiyasiga asoslangan. Biz boshlang’ich sinf o’qituvchilarida kasbiy kompetentlikni shakllantirish jarayonini o‘rganish maqsadida Samarqanda shahar 10-maktabda, ya’ni “Ona tili savotxonligi”, “O’qish savodxonligi”, “Tabiiy fan”, “Matematika” kabi fanlarning boshlang’ich sinf o’qituvchilarida kasbiy kompetentlikni shakllantirishdagi imkoniyatlari o‘rganildi, o‘quv jarayonlari kuzatildi hamda auditoriyadan tashqari tarbiyavi tadbirlarning pedagogik shart-sharoitlari tahlil etildi. 53 Nazorat guruhi 1-5 yilgacha ish tajribaga ega bo’lgan boshlang’ich sinf o’qituvchilarida kasbiy kompetentlikning shakllanganligini aniqlash so‘rovnomasi (1-ilova): Tajriba sinov guruhi 5-10 yilgacha ish stajiga ega bo’lgann boshlang’ich sinf o’qituvchilarida kasbiy kompetentlikni shakllantirish yuzasidan olib borilayotgan ishlarni o‘rganish so‘rovnomasi olib borildi. Birinchi ilovaga quyidagi savollar kiritildi (2-ilova) : 1. Kompetentlik deganda nimani tushunasiz? 2. Kasbiy kompetentlik to‘g‘risidagi fikrlaringiz. 3. Kasbiy kompetentlikka ega bo‘lgan mutaxassis qanday sifatlarga ega bo‘ladi? 4. Kasbiy kompetentlik qandy holatlarda namoyon bo‘ladi? 5. Qaysi fanlar negizida boshlang’ich sinf o’qituvchilarida kasbiy kompetentlik sifatlari shakllaniriladi 6. Oliy o‘quv yurtini yaqin yillarda tamomlagansiz, o‘zingizda kasbiy kompetentlik sifatlari shakllanganlik darajasini qanday baholaysiz? 7. Sizningcha qanday tadbirlarni amalga oshirish orqali boshlang’ich sinf o’qituvchilarida kasbiy sifatlarni shakllantirishni yaxshilash mumkin? Ikkinchi ilovaga quyilagi savollar kiritildi? 1. Boshlang’ich sinf o’qituvchilarida kasbiy kompetentlikni shakllantirishga zaruriyat bormi? 2. Boshlang’ich sinf o’qituvchilarida kasbiy kompetentlikning talablar darajasi emasligining sabablari nimada? 3. Boshlang’ich sinf o’qituvchilarida kasbiy kompetentlikning talab darajasiga ko‘tarish uchun ularga saboq berayotgan professor-o‘qituvchilarning o‘zlaridagi kasbiy kompetentlik darajasi qay holatda? 4. Boshlang’ich sinf o’qituvchilarida kasbiy kompetentlikni shakllantirish uchun o‘quv adabiyotlari, uslubiy qo‘llanma va tavsiyalar yetarlimi? 54 5. Bu jarayonni takomillashtirish uchun taklif va mulohazalaringiz. Demak, boshlang’ich sinf o’qituvchilarida kasbiy kompetentlikni tarbiyalash borasida bir qator vazifalarni amalga oshirishimiz lozim ekan. Biz berilgan javoblarni umumlashtirib tahlil qildik va natijalarni quyidagicha belgiladik: Javoblar Nazorat guruhi 10 nafar o’qituvchi (1-5 yilgacha ish stajiga ega bo’lganlar) Tajriba-sinov guruhi 1 0 nafar bo‘lajak (5-10 yilgacha ish stajiga ega bo’lganlar ) Qoniqarsiz 7 2 Qoniqarli 4 3 Yaxshi 2 8 Tajriba guruhida sifat ko‘rsatkichlarining yuqori bo‘lishiga sabab, ular bilan tuzilgan dastur asosida tushuntirish ishlari olib borildi, qo‘shimcha materiallar bilan ta’minlandi. O‘quv jarayonini axborot va pedagogik texnologiyalar asosida qurish, shaxsiy va kasbiy kompetentligi past darajadagi boshlang’ich singf o‘qituvchilarni malaka oshirish kurslariga yuborish orqali muammoning yechimlarini topish mumkin. Boshlang’ich sinf o’qituvchilarida kasbiy kompetentlikni shakllantirish uchun o‘quv-uslubiy adabiyotlarning yangi avlodlarini yaratish lozim. Tajribali professor- o‘qituvchilar tomonidan uslubiy qo‘llanma va tavsiyalarga ehtiyoj bor. Boshlang’ich sinf o’qituvchilarida kasbiy kompetentlikni talab darajasida shakllantirishning yana bir tomoni pedagogik amaliyot davrida bo‘lajak tarbiyachi- pedagoglarning kasbiy kompetentligiga e’tibor qaratish lozim. Sababi, talaba olgan nazariy bilimlarini amaliyotda qanday qo‘llashi ko‘p jihatdan uning kasbiy kompetentlik sifatalarni puxta o‘zlashtirib olganlik darajasiga bog‘liq degan xulosani beramiz. 55 XULOSA O‘rganilgan kuzatishlar natijalari va tahlillari natijasida, kasbiy faoliyati davomida o‘qituvchilarda kasbiy rivojlanishning quyidagi komponentlarining rivojlanishini inobatga olish lozim degan xulosaga keldik:  pedagogik faoliyatdagi boshqaruvchanlik, texnologik usul va uslublarni ishlab chiqish;  pedagogik faoliyatning har bir aniq turini loyihalash, tashkillashtirish va amalga oshirish;  o‘qitish jarayoniga mantiqiy yakunlangan pedagogik texnologiyalarni loyihalashtirish va amalga oshirish;  pedagogik masalalarni ilgari surishda o‘quvchilarning ta’limiy ehtiyojlari va bilim darajasini hisobga olish;  o‘quvchilarning faoliyati natijalarini baholash va hisobga olish;  o‘quvchining motivatsiyasini rivojlantirish;  o‘quvchi bilan ta’lim jarayonida o‘zaro munosabatlarni shakllantirish;  o‘quvchilarning ta’limiy ehtiyojlarini va jamiyatning talablarini ko‘ra bilish;  kasbiy kompetensiyaning shakllanish istiqbolini belgilash va uni amalga oshirish;  o‘quvchining samarali ta’lim olishi va natijaga erishishi uchun metodik tizim yaratish;  o‘quvchilarning xalqaro baholash tadqiqotlariga tayyorgarligining metodik tizimini yaratish va amaliyotga tatbiq etish. 56 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ASOSIY ADABIYOTLAR I. Ijtimoiy- siyosiy adabiyotlar 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi “O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6108-son farmoni. 2. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonuni. O‘RQ-637-son. 23.09.2020. – T., 2020. – 40 b 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi ‘‘O‘zbekiston Respublikasi ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida’’gi Farmoni II. Darslik, o quv qo llanmalar:ʻ ʻ 4. A.Musurmanova, X.Ibragimov, O.Jamoliddinova “ Umumiy pedagogika’’ Toshkent – 202 0 5. R.Mavlonov, D.Abdurahimova ‘‘Pedagogik mahorat’’- o‘quv qo‘llanma, Toshkent:2009 6. N.N.Azizxo‘jayeva N.N ‘‘Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat’’ – Toshkent:2002 7. Гулбоев А. Т. Формирование профессиональных компетенций экономистов //Вестник науки и образования. – 2020. – №. 5-2 (83) 8. A.Tashanov “Boshqaruv islohotlari va rahbar kompetentligi” O`zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurish akademiyasi. – Toshkent: “Ma`naviyat”, 2011.6-b 9. M.M.Axmetjanov, SH.SH.Olimov, S.S.Avezov ‘‘Pedagogik mahorat’’ – Toshkent:2018 57 10. 4. Shodiyeva M.J. Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarilari malakasini oshirish tizimining o‘quv-metodik ta’minotini takomillashtirish: pedagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori diss. (PhD). –T.:, 2019. – 180 b 11. Абдуллаев С. Х. Малака ошириш таълим муассасаларида ҳамкорликда бошқарув //Современное образование (Узбекистан). – 2016. – №. 12. – С. 78- 83. 12. D . Elmuratova , N . Misirova ‘‘ Pedagogik kompetentlik va kreativlik asoslari ’’ – o ‘ quv qo ‘ llanma , Guliston :2020 13. Maxmudov A.X. Ta’lim tizimida kompetentlik asosida yondashuvning didaktik jixatlari // «Ukituvchilarning kasbiy maxoratini oshirishda innovatsiya texnologiyalarining axamiyati» mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. - Toshkent. - 2012. 44-47 betlar III Qo‘shimcha adabiyotlar 14. Mannonov J.A. Innovatsion yondashuv asosida bo‘lajak kasb ta’limi o‘qituvchilarining metodik kompetentligini rivojlantirish texnologiyalari: ped.f.f.doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan diss. avtoreferati. – T.: 2020. – 52 b. 15. A.A Xoliqov Pedagogik mahorat T: “IQTISOD MOLIYA” 2011yil 119-130 bet 16. Maksudov, U. K. (2020). issues of national values and social activity of students in the development of positive psychology. In Психологическое здоровье населения как важный фактор обеспечения процветания общества (pp. 394-396 17. Khaitboevich, B. B. (2020). Some features of protection of students from the threat of harmful information in the educational process. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8(10), 69-72. 18. Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022 ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory 58 Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89 DOI: 10.24412/2181- 1385-2022-1-181-190 Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan Academic Research, Uzbekistan 205 www.ares.uz 19. B. S. Siddiqov, Sh. N. Mexmonaliyev Pedagogik amaliyotning bo‘lajak o‘qituvchining kasbiy tayyorgarlik faoliyatida tutgan o‘rni. VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022 ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89 DOI: 10.24412/2181- 1385-2022-1-10-16 20. Karimova, M., & Tuychieva, R. (2019). THE PEDAGOGICAL BASICS OF TRAINING STUDENTS FOR PROFESSIONAL, MORAL AND EDUCATIONAL FUNCTION. Scientific Bulletin of Namangan State University, 1(10), 311-317. 21. Khaitboevich, B. B. (2020). Some features of protection of students from the threat of harmful information in the educational process. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8(10), 69-72. 22. Maksudov, U. K. (2020). Issues of national values and social activity of students in the development of positive psychology (pp. 394-396). 23. Pulatova.M.E. “ Bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarining innova t sion kompetensiyasini rivojlantiris h ning pedagogik asoslari ” nomli pedagogika fanlari falsafa doktori PhD dissertatsiyasi.-Samarqand.-2023.129b. 24. Sh.O‘roqov Oliy ta’lim muassasalarida mutaxassisni innovatsion tayyorlashning didaktik xususiyatlari// Ta’limda innovatsiyalar: strategiya, nazariya va amaliyot. Xalqaro ilmiy maqolalar to‘plami. – Samarqand: 2018. I qism. – B.48-52. 25. O‘zbekiston uzluksiz ta’limining davlat ta’lim standarti. Oliy ta’lim davlat ta’lim standarti 2021-yil 16-iyul. 26. Махмудов А . Х . Таълим тизимида компетентлик асосида ёндашувнинг дидактик жихатлари // « Укитувчиларнинг касбий махоратини оширишда 59 иннов atsi я технологияларининг ахамияти » мавзусидаги Республика илмий - амалий конференцияси материаллари . - Тошкент . - 2012. 44-47 бетлар . I V . Elektron ta’lim resurslari 27. 1. http://www.google.com.uz/ 28. 2. http: // www. Ziyonet. uz/ 29. 3. http: //www. Pedagog. uz / 60

MUNDARIJA: KIRISH ……………………………………………………………………………3 I BOB. BO’LAJAK BOSHLANG’ICH SINF O’QITUVCHILALARIDA KASBIY KOMPETENTLIGINI RIVOJLANTIRISHNING PEDAGOGIK- PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI 1.1 Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarilarning kasbiy kompetentligini rivojlantirishning pedagogik ilmiy asoslari va uning ta'lim jarayonidagi ahamiyati ……..………………………………………………………………………..……...8 1.2. Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarilarning kasbiy kompetensiyalari va sifatlari… … …… ……. ……. ..................................................................................17 II BOB. BO’LAJAK BOSHLANG’ICH SINF O’QITUVCHILARIDA KASBIY KOMPETENTLIGINI RIVOJLANTIRISHNING PEDAGOGIK IMKONIYATLARI 2.1. Bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarida kasbiy kompetentligini shakllantirish shart sharoitlari…………………………………………………… 23 2.2. Kasbiy kompetensiyani rivojlantirish omillari va yo‘llari …………………… 29 III BOB. BO’LAJAK BOSHLANG’ICH SINF O’QITUVCHILARIDA KASBIY KOMPETENTLIGINI RIVOJLANTIRISH SAMARADORLIGINI TAHLIL QILISH 3.1. Bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarida kasbiy kompetensiyalarini rivojlantirishning samaradorligi …………………………………..……………..42 3.2. Kasbiy kompetentlikni rivojlantirishga oid o‘tkazilgan tajriba-sinov ishlarining natijalari va samaradorligi ………………..... …………………. …… …………….52 Xulosa ……………… …………….… ……………………………………………55 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………………56

KIRISH Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 6 noyabrdagi “O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6108-son Farmoni va mazkur Farmon ijrosini ta’minlash maqsadida 2020 yil 6 noyabrda qabul qilingan “Ta’lim-tarbiya tizimini yanada takomillashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-4884-son qarorda mamlakatimiz ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini takomillashtirish, jamiyatimizda o‘qituvchi va pedagog xodimlar, ilmiy va ijodkor ziyolilarga bo‘lgan hurmat e’tiborni yanada oshirish, o‘qituvchilarning kasbiy kompetentligi mahoratini rivojlantirish, tizimda xususiy sektor ishtirokini kengaytirish maqsadida O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini yanada rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari belgilab berildi. Bunda davriy malaka oshirishdan farqli ravishda ijtimoiy va iqtisodiy muvofiqlik imkoniyatiga ega bo‘lgan «hayot davomida o‘qish» tamoyili asosida uzluksiz malaka oshirish tizimini takomillashtirib borish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 1 Uzluksiz ta’lim tizimida umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘zining salmog‘i hamda boshlang‘ich asos ekanligi bilan alohida o‘rin egallaydi. Shundan kelib chiqqan holda maktab o‘qituvchisining malakasini oshirishni aniq me’yorlar asosida tashxis qilish va uning imkoniyatlari hamda mustaqil o‘z ustida ishlashining afzalliklarini tadqiq qilishni taqozo qiladi. Bu esa o‘z navbatida o‘qituvchining kasbiy mahorati, umumiy saviyasini mutassil takomillashtirish uchun sharoit yaratishni talab etad. Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarining malakasini oshirish tizimida metodik tayyorgarligini takomillashtirish, uzluksiz kasbiy kompetentligini rivojlantirishning ko‘p jihatdan nazariy yoritilishiga qaramay, jamiyat, fan va ta’limning yangi yo‘nalishlari o‘qituvchini innovatsion metodik tayyorgarligini 1 2

takomillashtirish, uzluksiz kasbiy kompetentligini rivojlantirish zaruriyatini kuchaytiradi. Shundan kelib chiqib, bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarining metodik tayyorgarligini takomillashtirish, uzluksiz kasbiy kompetentligini rivojlantirish muammosini ilmiy jihatdan tahlil qilish natijasida quyidagi qarama-qarshiliklar mavjudligi aniqlandi: - zamonaviy ta’limni innovatsion jarayonlarga yo‘naltirish va bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarining innovatsion o‘quv jarayonini amalga oshirishga doir nazariy va uslubiy tayyorgarligi o‘rtasida; - bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarisini uzluksiz kasbiy kompetentligini rivojlantirish zarurati va mavjud holatda bu jarayonga ilmiy- metodik yondashuvlar yetarli darajada rivojlanmaganligi o‘rtasida; - o‘qitishning an’anaviy bilimga asoslangan yondashuvi va bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarining metodik tayyorgarligini takomillashtirish, uzluksiz kasbiy kompetentligini rivojlantirishda kompetentlikka asoslangan, faol va shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvlarni talab qiladigan ta’limdagi zamonaviy innovatsion tendensiyalar o‘rtasida; - o‘qituvchilarning innovatsion metodik tayyorgarligi sifatini oshirish zaruriyati va bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarini uzluksiz kasbiy kompetentligini rivojlantirish uchun rivojlantiruvchi texnologiyalar va mexanizmni resursli qo‘llab-quvvatlashning yetishmasligi o‘rtasida. Yuqorida qayd etilgan obyektiv va subyektiv ziddiyatlar pedagogik hodisaning mohiyatini – bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarini uzluksiz kasbiy kompetentligini rivojlantirish uchun pedagogik shart sharoitlarni aniqlashdan iborat bo‘lgan tadqiqot dolzarbligini o‘rtaga qo‘yadi. Bitiruv malakaviy ishining obyekti : bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarida kasbiy kompetentlikni shakllantirish jarayoni va shart-sharoitlari. 3

Bitiruv malakaviy ishining predmeti: bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarining kasbiy kompetentligini shakllantirish mazmuni, pedagogik shart- sharoitlari, omillari va metodlari . Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarining metodik tayyorgarligini takomillashtirish va kasbiy rivojlantirishning ilmiy pedagogik muammo sifatidagi ahamiyatini tadqiq qilish, bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarini kasbiy kompetentligini rivojlantirish tamoyillari, nazariy va pedagogik jihatlarini ilmiy asoslashdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari. Bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarining kasbiy kompetensiyasini rivojlantirishning pedagogik-psixologik xususiyatlarini o‘rganish zamonaviy ta'lim psixologiyasining dolzarb va istiqbolli vazifasidir. 1. Bo‘lajak sinf o‘qituvchisining kasbiy kompetentligini o‘stirish bilan birga kasbiy faoliyatga tayyorlash masalasini pedagogik muammo sifatida nazariy jihatdan asoslab, uning mazmuni va xususiyatlarini tahlil qilish; 2. Bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarida kasbiy kompetentlikni shakllantirishning ahamiyatini ochish; 3. Bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarining kasbiy kompetentsiyasini rivojlantirishning pedagogik-psixologik xususiyatlarini o‘rganish; 4. Kasbiy kompetensiyalarini shakllantirish va rivojlantirishning ilmiy asoslarini tahlil qilish; 5. Bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarining kasbiy va shaxsiy sifatlarini o‘rganish; 6. Boshlang‘ich ta’lim jarayonini samarali tashkil etishda ilg‘or pedagogik tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi: 1. Boshlang‘ich ta’lim jarayonini samarali tashkil etishda bo’lajak boshlang’ich sinf o‘qituvchilarning kasbiy kompetentligi kasbiy shakllanishining 4

tarkibiy tuzilamasining yangi muammolarini aniqlash, muammolarning o‘ziga xos yechimlarini topish va amalda qo‘llash masalalarini ochib berildi. 2. Bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarini kompetentiv yondashuv asosida kasbiy faolligini oshirish, ularning muloqot, metodik, kreativ kompetensiyalarini shakllantirishning omili hamda kasbiy kompetentlikni shakllantirishda talab va ehtiyoj asosiy vosita ekanligi isbotlandi. 3. Bo‘lajak bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarida kasbiy kompetentlikni shakllanishini baholash va kompetentlikni shakllantirish bosqichlari o‘rganildi, shuningdek, individual rivojlanish bosqichlari ishlab chiqildi. Tadqiqot darajasining o‘rganilish darajasi. Ushbu mavzu yuzasidan yurtimiz olimlari tomonidan o‘qituvchilarning kasbiy kompetentli ko‘nikmalari va metodik tayyorgarligini rivojlantirish bo‘yicha olib borilgan bir qancha ilmiy tadqiqot ishlarini ham tahlil qildik. Tadqiqot muammosiga oid olib borilgan tahlillar shuni ko‘rsatadiki, o‘qituvchilarni kasbiy metodik tayyorgarligini takomillashtirish, kasbiy kompetentligini rivojlantirish masalalari bo‘yicha yurtimiz pedagog olimlaridan Z.Artikbayeva malaka oshirish jarayonida maktab matematika o‘qituvchilari kasbiy kompetentli ko‘nikmalarini takomillashtirishning pedagogik asoslari, rivojlantiruvchi ta’lim vositasida matematika o‘qituvchisining metodik tayyorgarligini takomillashtirish yo‘llari, N.A.Muslimov bo‘lajak kasb ta’limi o‘qituvchilarini kasbiy kompetentligini shakllantirish masalalari, G.E.Karlibayeva bo‘lajak fizika o‘qituvchilarining metodik tayyorgarligini takomillashtirish, I.Y.Raxmonov geometriyani o‘qitish jarayonida talabalarning metodik tayyorgarligini rivojlantirish texnologiyasi, M.I.Toshpo‘latova bo‘lajak bo’lajak boshlang’ich sinf o‘ituvchilarining metodik tayyorgarligini takomillashtirish, T.T.Shaymardonov pedagog kadrlar malakasini oshirish va kasbiy kompetentligi faoliyati monitoringini tashkil etish mazmuni, ko‘rsatkichlari, infratuzilmasi, dasturiy va metodik ta’minoti, axborot resurslarini shakllantirish tizimi, D.O.Ximmataliyev pedagogik va texnik bilimlar integratsiyasi asosida 5

O'xshashlar

BOSHLANG’ICH TA’LIM YO’NALISHI TALABALARINI TEXNOLOGIK TA’LIMGA KREATIV YONDASHUVINI SHAKLLANTIRISH
Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarini maktabda algebra fani materiallarini o’rgatishga tayyorlash
Boshlang’ich sinf o’quvchilarini sodda masalalar yechishga o’rgatish
Boshlang’ich sinf matematika darslarida o’quvchilarni qiziqishini orttirish
BOSHLANG’ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA DIDAKTIK O’YINLARDAN FOYDALANISH