logo

Boshlang’ich sinf o’quvchilarini sodda masalalar yechishga o’rgatish

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67.369140625 KB
Boshlang’ich sinf o’quvchilarini sodda masalalar yechishga o’rgatish
R eja:
I. Kirish.
II. Asosiy qism:   
 I bob. O’quvchilarni masalalar yechishga o’rgatishning  nazariy  asoslari.  
 1.1. Boshlang’ich  sinf  matematika  kursida  matnli  masalalar. 
 1.2.   Masalani  yechishga  o’rgatishning  asosiy  bosqichlari. 
II bob. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini masalalar yechishga o’rgatish 
metodikasining umumiy masalalari.  
  2.1. Matematik  masalalar  va  ularning  turlari. 
  2.2.     Boshlang’ich     sinf     o’quvchilarida     masala     yechish     ko’nikmasini
shakllantirish  metodikasi. 
  2.3.     Boshlang’ich     sinfda     masalalarni     o’rganishda     zamonaviy     pedagogik
texnologiyalardan  foydalanish. 
Xulosa.  
Foydalanilgan adabiyotlar. 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
  Kirish 
Bitiruv   malakaviy   ishining     dolzarbligi:   Mustaqil   huquqiy   demokratik
jamiyat   qurish   haqida   fikr   yuritganda   bu   jamiyatda   uning   to’laqonli   a’zosi   shaxs
qanday bo’lish kerakligi va unda ta’lim jarayoni qanday ro’l o’ynashi haqida jiddiy
o’ylash lozim bo’ladi. Hurmatli birinchi Prezidentimiz  I. A. Karimovning  1997yil
29-avgustda   O’zbekiston   Oliy   Majlisining   IX   sessiyasida   “Ta’lim   to’g’risida”gi
qonunga asoslangan “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi “ qabul qilindi. 1
 
O’zbekiston   Respublikasining   «Kadrlar   tayyorlash   Milliy   dasturi»da   o’quv
jarayoniga   ilg’or   pedagogik   texnologiyalarni   yaratish   va   o’zlashtirish   yuzasidan
maqsadli     innovatsiya   loyihalarini   shakllantirish   hamda   amalga   oshirish   orqali
ilmfanning   ta’lim   amaliyoti   bilan   aloqasini   ta’minlash   chora-tadbirlarini   ishlab
chiqish,   ilg’or   axborot   va   pedagogik   texnologiyalarni   amalga   oshirish   uchun
tajriba   maydonchalari   barpo   etish,   ilmiy   tadqiqotlar   natijalarini   ta’lim-tarbiya
jarayoniga   o’z   vaqtida   joriy   etish   mexanizmini   ro’yobga   chiqarish,   zamonaviy
axborot   texnologiyalari,   kompyuterlashtirish   va   matematik   ta’lim   tizimini
rivojlanib borishi belgilab berilgan. 
  «Ta’lim to’g’risida»gi va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risida»gi
O’zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq, umumta’lim fanlarini o’qitishning
uzluksizligi   va   izchilligini   ta’minlash,   zamonaviy   metodologiyasini   yaratish,
umumiy   o’rta   va   o’rta   maxsus,   kasb-hunar   ta’limi   davlat   ta’lim   standartlarini
kompetentsiyaviy   yondashuv   asosida   takomillashtirish,   o’quv-metodik
majmualarning   yangi   avlodini   ishlab   chiqish   va   amaliyotga   joriy   etishni   tashkil
etish maqsadida Vazirlar Mahkamasining qarori qabul qilidi. 
Oliy ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishning   ustuvor   vazifalaridan   kelib   chiqqan   holda,   kadrlar   tayyorlash
mazmunini   tubdan   qayta   ko’rish,   xalqaro   standartlar   darajasiga   mos   oliy
ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash uchun zarur sharoitlar yaratilishini ta’minlash
maqsadida: 
1  I.A.Karimov «Kadrlar tayyorlash  milliy dasturi” . 1997-yil Toshkent  
  1.   Oliy   ta’lim   tizimini   kelgusida   yanada   takomillashtirish   va   kompleks
rivojlantirish bo’yicha eng muhim vazifalar etib quyidagilar belgilansin: 
Har bir oliy ta’lim muassasasi jahonning yetakchi ilmiy-ta’lim muassasalari
bilan   yaqin   hamkorlik   aloqalari   o’rnatish,   o’quv   jarayoniga   xalqaro   ta’lim
standartlariga   asoslangan   ilg’or   pedagogik   texnologiyalar,   o’quv   dasturlari   va
o’quv-uslubiy   materiallarini   keng   joriy   qilish,   o’quv-pedagogik   faoliyatga,
masterklasslar   o’tkazishga,   malaka   oshirish   kurslariga   xorijiy   hamkor   ta’lim
muassasalaridan   yuqori   malakali   o’qituvchilar   va   olimlarni   faol   jalb   qilish,
ularning bazasida tizimli asosda respublikamiz oliy ta’lim muassasalari magistrant,
yosh   o’qituvchi   va   ilmiy   xodimlarining   stajirovka   o’tashlarini,
professoro’qituvchilarni qayta tayyorlash va malakasini oshirishni tashkil qilish; 2
 
Bugungi   kunda   o’quv   jarayoni   sifati   va   samaradorligini   tubdan   oshirish
maqsadida   bir   qator   yangi   qarorlar   qabul   qilinmoqda.   O’zbekiston   Respublikasi
Prezidentining   “Oliy   ta’lim   tizimini   yanada   rivojlantirish   chora-tadbirlari
to’g’risida”gi 2017- yil 20- apreldagi PQ – 2909 – sonli   qarori o liy ta’lim tizimini
tubdan   takomillashtirish,   mamlakatimizni   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlantirish
borasidagi ustuvor vazifalarga mos holda, kadrlar tayyorlashning ma’nomazmunini
tubdan   qayta   ko’rib   chiqish,   xalqaro   standartlar   darajasida   oliy   malakali
mutaxassislar tayyorlash uchun zarur sharoitlar yaratish maqsadida qabul qilingan. 
Professor-o’qituvchilarning   kasb   mahoratini,   pedagog   xodimlarning
malakasini   oshirish,   shuningdek,   ularning   xorijiy   hamkor   oliy   o’quv   yurtlarida
malaka   oshirishi,   magistratura,   doktoranturada   ta’lim   olishi   hamda
respublikamizning   tayanch   oliy   o’quv   yurtlari   qoshida   qayta   tayyorgarlikdan
o’tishi va malaka oshirishi. 
Mazkur   dasturda,   asosan,   mamlakatimizning   har   bir   oliy   ta’lim   muassasasi
bilan AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya, Niderlandiya, Rossiya, Yaponiya,
Janubiy   Koreya,   Xitoy   va   shu   kabi   boshqa   davlatlarning   yetakchi   ilmiy-ta’lim
muassasalari bilan hamkorlik aloqalarining o’rnatilgani o’ta muhim ahamiyat kasb
2  “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” dagi PQ – 2909 – sonli qarori 2017 -yil 20-
aprel 
  etadi. Shu asosda har  yili 350 nafardan ortiq xorijlik yuqori malakali  pedagog va
olimlarning mamlakatimiz oliy o’quv yurtlari o’quv jarayoniga jalb etilishi ko’zda
tutilmoqda. 3
 
Akademik litseylarda o’quv jarayoni sifati va samaradorligini tubdan oshirish,
akademik   litseylarda   umumta’lim   maktablarining   eng   qobiliyatli   bitiruvchilarini
jamlash,   umumta’lim   maktablari   bitiruvchilarining   tanlangan   kasblar   va
mutaxassisliklarni   egallab   olishga   bo’lgan   ehtiyojini   qondirish   uchun
shartsharoitlarni yanada kengaytirish maqsadida “O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi
muassasalari   faoliyatini   yanada   takomillashtirish   chora-tadbirlari   to’g’risida”gi
2017- yil 14- martdagi PQ – 2829 - sonli O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
qarori,   umumiy   o’rta   ta’limga   qo’yilayotgan   zamonaviy   talablarni   hisobga   olgan
holda   umumiy   o’rta   ta’lim   muassasalari   faoliyatini   tashkil   etish   to’g’risidagi
normativ-huquqiy   hujjatlarni   takomillashtirish,   umumiy   o’rta   ta’limning   o’rta
maxsus,   kasb-hunar   ta’limi   bilan   uzviy   aloqadorligini   ta’minlash   maqsadida
“Umumiy   o’rta   ta’lim   to’g’risidagi   nizomni   tasdiqlash   haqida”gi   2017-   yil   15-
mart 140 -sonli O’zbekiston Respublikasi vazirlar mahkamasining qarori, “Ta’lim
to’g’risida”gi   va   “Kadrlar   tayyorlash   milliy   dasturi   to’g’risida”gi   O’zbekiston
Respublikasi qonunlariga muvofiq, umumta’lim fanlarini o’qitishning uzluksizligi
va izchilligini ta’minlash, zamonaviy metodologiyasini  yaratish, umumiy o’rta va
o’rta   maxsus,   kasb-hunar   ta’limi   davlat   ta’lim   standartlarini   kompetentsiyaviy
yondashuv asosida takomillashtirish, o’quv-metodik majmualarning yangi avlodini
ishlab chiqish va amaliyotga joriy etishni  tashkil  etish maqsadida “Umumiy o’rta
va   o’rta   maxsus,   kasb-hunar   ta’limining   davlat   ta’lim   standartlarini   tasdiqlash
to’g’risida”gi   2017-   yil   6-   apreldagi   187-sonli   O’zbekiston   Respublikasi   vazirlar
mahkamasining qarori qabul qilindi.  
Respublikamizda “Ta’lim to’g’risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi”   talablari   asosida   ta’lim-tarbiya   jarayonini   takomillashtirish,   pedagogik
3  O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 
qaroriga sharh 
  kadrlarning   kasbiy   tayyorgarligini   tarkib   toptirish   va   orttirish   muammosiga
bag’ishlangan tadqiqot ishlari keng qamrovda olib borilmoqda. 
An’anaviy   o’qitish   metodikasida   o’quv   materiallari   asosan   matn   va
formulalar   ko’rinishida   berilib,   o’quv   materiallarini   namoyish   qilish   imkoniyati
deyarli   mavjud   emas.   Bunday   ko’rinishda   berilayotgan   o’quv   materiallarini
o’quvchi tomonidan o’zlashtirish asosan ketma-ket ravishda amalga oshiriladi, shu
sababli ularni esda qoldirish va o’zlashtirish juda sust bo’ladi. 
Yangi   o’qitish   metodikasida   o’quvchilarga   berilayotgan   materiallarni   qayta
kodlashtirish  va o’zlarining modelini yaratish masalalari yuklanmaydi. Bu o’qitish
metodikasida   o’quv   materiallari   matn   va   formula   ko’rinishi   bilan   bir   qatorda,
obrazlar   ko’rinishida   ham   taqdim   etiladi.   Bu   ma’noda   axborot   texnologiyalari
asosida   o’quv   materiallarini   obrazli   ko’rinishda   taqdim   etishda   ularga   har   xil
ko’rinishdagi   ranglar,   harakat,   ovoz   kabi   elementlarni   kiritish   o’quvchilarning
o’quv   materiallarini   qabul   qilish   jarayoni   samaradorligini   oshirish   bilan   birga,
berilayotgan   materiallarni   tahlil   qilish,   taqqoslash   hamda   abstraksiyalash   kabi
muhim   sifatlarni   rivojlantiradi.   O’quv   materiallarini   obrazlar   ko’rinishida   taqdim
etish   uchun   ularni   axborot   texnologiyalaridan   foydalanib,   elektron-didaktika
asosida elektron kitob, darslik, kurs va virtual stend ko’rinishida yaratish yuqorida
qo’yilgan masalalarni ijobiy hal etishga olib keladi. 
Xorij   va   vatanimizdagi   axborot-pedagogik   texnologiyalarning   pedagogik
asoslari   bo’yicha   olib   borilgan   ilmiy-tadqiqotlar   tahlili   shuni   ko’rsatadiki,
axborotpedagogik   texnologiyalar   elektron-didaktik   (animatsiya)   ko’rinishidagi
funksiyalarga asoslanib ular: 
- qulay   ko’rinishda   bo’lgan   o’quv   materiallarini   tushunib   yetishga,
berilgan ma’lumotlar haqida tushuncha va tasavvur hosil qilishga; 
- ko’p ma’lumotlarni olish, ya’ni ma’lumotlarni to’g’ridan-to’g’ri olish
imkoniyati mavjudligiga; 
- o’quv   jarayonini   yengillashtirishga,   ya’ni   kam   vaqt   sarf   qilib   ko’p
ma’lumotlarga ega bo’lishga; 
  - moslashtiruvchanligiga,   ya’ni   o’quv   jarayonini   tashkil   qilish   uchun
qulay   bo’lgan   animatsiyalarni   ko’rsatish,   mustaqil   ishlash   uchun   kompyuter
texnologiyalaridan   foydalanish   va   guruh-guruh   bo’lib   bilim   olishni
tashkillashtirish   masalalarining   yechimini   topishga   qaratilganligini   va   ularda   ikki
turdagi, ya’ni informatsion va pedagogik yondashishlarni ko’rish mumkin. Ta’lim
tizimida axborot-pedagogik texnologiyadan foydalanish uning yangi sohasi, ya’ni
ta’limning   elektron   didaktik   shakli   paydo   bo’lishiga   asos   solib,   unda:   o’quv
fanlarining   boblarini   ajratib,   elektron   ko’rinishda   tasvirlash,   elektron   o’quv
adabiyotning   ma’ruza   va   amaliy   darslar   qismini   ularning   vazifalaridan   kelib
chiqqan   holda   ishlab   chiqish,   elektron   o’quv   adabiyotni   baholash   mexanizmini
yaratish va tadbiq etish, elektron o’quv adabiyotlar asosida virtual stendlar yaratish
va   o’quv   jarayoniga   qo’llash,   elektron   o’quv   adabiyotni   qo’llash   orqali
o’qitishning umumiy saviyasini aniqlash kabi imkoniyatlar yaratilishi ko’rsatilgan. 
Boshlang’ich   sinf   o’quvchilariga   matematika   darsligida   juda   ham   ko’p
uchraydigan masalalar va ularning yechimlarini topish haqidagi ma’lumotlarni biz
1-sinfdayoq   ularga   o’rgatib,   ulardagi   bilish   va   fikrlash   qobiliyatini   o’stirib
borishimiz   juda   ham   muhimdir.   Masala   yechishga   o’rgatishning   muhimligi
shundan iboratki, o’qituvchi o’zining asosiy e’tiborini matnli masalalar mazmunini
matematika   tiliga   ko’chirishga   qaratmog’i   lozim.  Avvalo,   mukammal     matematik
tushunchalarni   shakllantirish,   ularning   dasturda   belgilab   berilgan     nazariy
bilimlarni o’zlashtirishlarida favqulodda muhim ahamiyatga ega. Masalan, agar biz
o’quvchilarda  qo’shish  haqida  to’g’ri   tushuncha  shakllantirishni  xohlasak,  buning
uchun bolalar   yig’indini topishga doir yetarli miqdorda sodda masalalarni deyarli
har gal to’plamlarni birlashtirish amalini bajarib borishi lozim.1-sinfda bir va ikki
amalli   masalalar   o’rgatiladi.   Masalalar   yechishdagi   hisoblash   ishlari   sonli
masalalarni   yechish   malakalarini   shakllantirish     mashq   qilishga   nisbatan   kamroq
vaqtni talab qiladi. Masalan, biz o’quvchilarga masalaning yechimlari haqida to’liq
tushuncha   berganimizdan   so’ng,   bu   yechgan   masalamizning   o’quvchi   tushunib
yecha   olishi   uchun   biz   masalaning   eng   ratsional   qismini   aniqlab   va   shu   usulda
masala yechishga ko’proq o’quvchini jalb qilishimiz kerak. 
  Masalalalarni   yechishning   jadval   usuli,   masalalar   va   ularni   taqqoslashni
ikkinchi   sinfda   o’rgatiladi.   Bu   davrda   o’quvchilarning   fikrlash   doirasi   yanada
kengayadi, ularni jadvalga qarab masala tuzishga, o’zaro teskari masalalar tuzishga
va   ularni   taqqoslashga   undaladi.   B о shlang’ich   sinflarda   o’rganiladigan   masalalar
y е chishning   u   yoki   bu   nazariy   mat е riallarni   o’zlashtirish   jarayonidagi   muhim
o’rnini   ta’kidlab,   dasturda   shunday   d е yiladi:   “Natural   s о nlar   arifm е tikasi,   n о lni
o’rganish maqsadga muv о fiq masalalar va amaliy ishlar sist е masi as о sida tuziladi.
Bu   d е gan   so’z   har   bir   yangi   tushunchani   tarkib   t о ptirish   har   d о im   bu   tushuncha
ahamiyatini tushuntirishga yordam b е radigan, uning qo’llanishini talab qiladigan u
yoki   bu   masalani   y е chish   bilan   b о g’lanadi”.   S о dda   masalalar   o’quvchilarni
mat е matik   mun о sabatlar   bilan   tanishtirishning   muhim   v о sitalaridan   biri   bo’lib
х izmat   qiladi.   S о dda   masalalardan   ulushlar,   qat о r   g ео m е trik   tushunchalar   va
alg е bra   el е m е ntlarini   o’rganishda   ham   f о ydalaniladi.   S о dda   masalalar
o’quvchilarda   murakkab   masalalarni   y е chish   uchun   zarur   bo’ladigan   bilimlar,
malakalar   va   ko’nikmalarni   tarkib   t о ptirish   uchun   as о s   bo’lib   х izmat   qiladi.
Yechilishi   uchun   bir   n е chta   o’zar о   b о g’liq   amallarni   bajarish   talab   qilinadigan
masalalar murakkab masalalar   d е yiladi. 
Boshlang’ich   sinflar   uchun   matematika   dasturida   bolalarni   masalalarni
yechishga   o’rgatishga   katta   ahamiyat   bergan.   Bu   dasturda   bolalarga   masalalarni
yechishda ular oldindan o’rgangan arifmetik amallarning xossalaridan foydalanishi
va   o’zlariga   ma’lum   bo’lgan   usullardan   eng   ratsionalini   tanlay   olishga   o’rgatish
zarurligi   ta’kidlangan.   Shunday   qilib,   masalani   y е chish   uchun   b е rilgan   s о nlar   va
izlanayotgan   s о n   о rasidagi   qat о r   b о g’lanishlarni   aniqlash   va   ularga   muv о fiq
ravishda arifm е tik amallarni tanlash, so’ngra bu amallarni bajarish zarur. Shuning
uchun   biz   ushbu   mavzu   ya’ni   boshlang’ich   sinflarda   matematikadan   sodda
masalalarni yechishda o’quvchilar qiziqishini shakllantirish yo’llarini ushbu bitiruv
malakaviy   ishimizda   ishlab   chiqishni   o’z   oldimizga   maqsad   qilib   qo’ydik.
Yuqorida aytib o’tilgan fikrlar ushbu mavzuning  dolzarbligini ifoda etadi.  
  Bitiruv   malakaviy   ishining   maqsadi   va   vazifalari:   Boshlangich   sinflarda
matematikani   o’qitish   samaradorligini   oshirishda   zamonaviy   pedagogik
texnologiyalar     va   ularni   qo’llash   usullarini   ishlab   chiqish,   dastur   materiallariga
mos   matnli   masalalarni   o’rganishning   samarali   usullarini   aniqlash   yangi
pedagogok   texnologiyalardan   foydalanib   masala   yechishni   amalga   oshirish
yo’llarini   izlashdan   iborat.   Bitiruv   malakaviy   ishning   vazifalari   quyidagilarni
tashkil etadi. 
1. Boshlang’ich sinflarda zamonaviy texnologiyalar asosida matematika
darslarini tashkil etishning mavjud holatini o’rganish . 
2. Matematika darslarida zamonaviy pedagogik texnologiyalarni   tashkil
etishning ob’yektiv va  sub’yektiv omillarni aniqlash . 
3. Boshlang’ich   sinflarda   matematika   darslarini   zamonaviy
texnologiyalar   asosida   tashkil   etishga   xizmat   qiluvchi   maqbul   shakl,   metod   va
vositalarni belgilash. 
4. Boshlang’ich   sinf   matematika   darslarini   ta’limning   zamonaziy
interfaol   metodlari   asosida   tashkil   etishda   maxsus   metodlarni   tajriba   -sinovdan
o’tkazish va uning samaradorligini aniqlash. 
Bitiruv   malakaviy   ishining   obyekti:   Umumiy   o’rta   ta’lim   maktablarining
boshlang`ich sinf  matematika darslaridagi o’qitish jarayoni. 
Umumta’lim   maktablarining   boshlang`ich   sinf     matematika   darslarida
masalalar   haqidagi   tushunchalarni   shakllantirish   mazmuni,   usullari   va   samarali
vositalari.   
Bitiruv   malakaviy   ishining   tuzilishi:   Bitiruv   malakaviy   ishi   kirish,
asosiy     qism   boblari,   xulosa   va   foydalanilgan   adabiyotlar   ro’yhatlaridan
iborat. 
 
 
 
 
   
 
 
  I bob.   O’quvchilarni   masalalar   yechishga  o’rgatishning   nazariy asoslari.
1.1. Boshlang’ich  sinf  matematika  kursida  matnli  masalalar
Turmushda     sonlar   bilan   bog’liq   bo’lgan   cheksiz   ko’p   hayotiy   vaziyatlar
vujudga     keladiki,   bu   sonlar   ustida   turli   arifmetik   amallar   bajarish   talab   qilinadi.
Yechilishi   uchun   bitta   arifm е tik   amal   bajarilishi   zarur   bo’lgan   masala   s о dda
masala  d е yiladi.  
Bular quyidagilardir: 
1. Yosh     tabiatshunoslarga   15   tup   olma   ko’chati   va   10   tup   olxo’ri   ko’chati
ajratildi . Yosh tabiatshunoslarga qancha ko’chat ajratilgan? 
2. Yengil     mashina   yo’lda   4   soat   bo’ldi     va   soatiga   56   km   tezlik   bilan   yurdi.
Mashina qancha masofani bosib o’tdi? 
3. Do’konda   2   bo’lak   chit   sotildi.   Birinchi   bo’lak   uchun   180   so’m,   ikknchi
bo’lak   uchun   ikki   marta   ko’p   pul   berishdi,   ikkinchi   bo’lak   uchun   qancha   pul
berishgan? 
  Ta’lim   maqsadlarida   ko’pincha   obstrakat   vaziyatlardan   foydalaniladi   va
muhim   masalalar   deb   ataluvchi   masala   hosil   qilinadi.   Masalan:   8   ni   hosil   qilish
uchun   12   dan   qaysi   sonni   ayirish   kerak?   Biz   marta   arifmetik   masalalarni   ko’rib
chiqdik. Ularda qanday umumiylik bor? 
  Avvalo   har   bir   masala   berilgan   va   noma’lum   sonlarni   o’z   ichiga   oladi.
Masaladagi   son   to’plamlar   sonini   yoki   miqdorlarning   qiymatini     harakterlaydi,
munosasbatlarini   ifodalaydi   yoki   berilgan   mavhum   sonlar   bo’ladi.   Masalan
1masalada 15 soni olma ko’chatlari to’plamini sonini haraterlaydi. 2-masalada  56
soni miqdor uzunlikning qiymatidir. 3-masalada 2soni ikki sonning munosabatini 2
va   1-bo’lakdagi   chitning   bahosini   ifodalaydi.   4-masalada   12,   8   mavhum   sonlar
berilgan   bo’lib   ,   bular   mos   ravishda   kamayuvchi   va   ayirmadir.   Har   bir   masalada
shart va savol bo’ladi. Masala shartida berilgan sonlar orasidagi va berilgan sonlar
bilan   izlanayotgan   sonlar   orasidagi   bog’lanish   ko’rsatiladi,   bu   bog’lanishlar
tegishli   arifmetik   amallarni   tanlashni   belgilab   beradi.   Savol   esa   qaysi   son
izlanayotgan son ekanligini bildiradi. 
  Masalan, 2-masalaning  sharti: yengil mashina yo’lda 4 soat bo’ldi va soatiga
56 km tezlik bilan bosib o’tdi? Masalani yechish bu masala shartida berilgan sonlar
va   izlanayotgan   son   orasidagi   bog’lanishni   ochib   berish   va   bu   asosda   arifmetik
amallarni   tanlash,   keyin   esa   ularni   bajarish   hamda   masala   savoliga   javob   berish
demakdir. 
  Yuqorida keltirilgan masalaning  yechilishini ko’ramiz. 1-masala sharli olma
va   olxo’ri   ko’chatlari     to’plamlar   birlashmasi   amalini   aniqlaydi.   Masala   savoli
mazkur   to’plamlar   birlashmasi   amali   masala   yechilishi   uchun   zarur   bo’lgan
berilgan sonlarni qo’shish amaliga mos keladi. 15+10=25 masala savoliga javob: 
yosh tabiatshunoslarga 25 tup ko’chat ajratilgan. 
2-masala   shartidan   mashinaning   tezligi   va   uning   harakaty   vaqti   ma’lum.
Mashina   bosib   o’tgan   yo’lni   topish   talab   etiladi.   Bu   kattaliklar   orasidagi   mavjud
bog’lanishdan   foydalanib   masalani   yechamiz:   56∙4=224   masala   savoliga   javob:
mashina 224 km yo’l bosgan. 
3-masalani   yechamiz   uchun   2   marta   ko’p   ifodani   ma’nosini   bilishdan
foydalaniladi. 18∙2=36 masala savoliga javob: 2-bo’lak 36 so’m turadi. 
Ko’rib   turibmizki,   hayotiy   vaziyatdan   arifmetik   amallarga   o’tish   turli
masalalarda berilgan sonlar va izlanayotgan son orasidagi turli bog’lanishlar bilan
belgilanar ekan. 
Masalalarning   turlari   haqidagi   masalaga   to’xtalamiz:   hamma   arifmetik
masalalar   ularni   yechish   uchun   bajariladigan   amallar   soniga   qarab   soda   va
nurakkab   masalalarga   bo’linadi.  Yechilishi   uchun   bitta   arifmetik   amal   bajarilishi
zarur bo’lgan masala sodda masala deyiladi. Yechilishi uchun bir-biri bilan bog’liq
bo’gan   bir   nechta   ular   bir   xil   amal   bo’lishidan   qat’iy   nazar   amaliy   bajarish   zarur
bo’lgan masala murakkab masaladir. 
Sodda   masalalarni   qanday   amal   yordamida   yechilishiga   qarab   (qo’shish,
ayirish,   ko’paytirish,   bo’lish   bilan   yechiladigan   sodda   masalalar)   yoki   ularning
yechilashi   davomida   shakillantiriladigan   tushunchalarga   bog’liq   ravishda   turlarga
ajratish mumkin.  
  Masalalar  yechish  jarayonining o’zi  ma’lum  metodika  o’quvchilarning aqliy
rivojlanishiga ancha ijobiy ta’sir ko’rsatadi, chunki u aqliy operatsiyalarni analiz va
sintez,   konkretlashtirish   va   abstraklashtirish,   taqqoslashi,   umumlashtirilishi   talab
etiladi. Masalan, o’quvchi istalgan masalani  yechayotganida analiz qiladi, savolni
masala   shartida   ajratadi,   yechish   planini   tuzayotganida   sintez   qiladi,   bunda
konkretlashtirishdan   (masala   shartini   hayolan   chizadi)   so’ngra   abstraklashdan
foydalanadi (konkret situatsiyadan kelib chiqib arifmetik amalni tanlaydi) biror bir
turdagi masalalarni ko’p marta yechish natijasida o’quvchi bu turdagi masalalarda
berilgan   va   izlanayotgan   sonlar   orasidagi   bog’lanishlar   haqidagi   bilimni
umumlashtiradi,   buning   natijasida   bu   turdagi   masalalarni   yechish   usuli
umumlashtiriladi. 
Bolalarni   masala   yechishga   o’rgatish   –   bu   berilgan   va   izlanayotgan   sonlar
orasidagi bog’lanishni aniqlashni va buning asosida arifmetik amallarni bajarishni
o’rganish demakdir. 
Masalalarni   yechish   uquvida   o’quvchilar   egallashi   lozim   bo’lgan   markaziy
zveno   berilgan   sonlar   va   izlanayotgan   son   orasidagi   bog’lanishni   o’zlashtirishdir.
Bolalarning  masalalr  yecha   olish  uquvlari   va  bu  bog’lanishlarni  qanchalik   yaxshi
o’zlashtirganliklariga bog’liqdir. Shuni hisobga olgan holda boshlang’ich sinflarda
yechilishi   berilgan   sonlari   va   noma’lumlar   orasidagi   bir   xil   bog’lanishlarga
asoslangan   konkret   va   mazmuni   va   soni   berilganlari   bilan   esa   farq   qiluvchi
masalalar   gruppasi   bilan   ish   ko’riladi.   Bunday   masalalar     gruppasini   bir   turdagi
masalalar deb ataymiz. 
Masalar ustida ishlash o’quvchilarni avval bir turdagi masalalarni yechishga,
so’ngra boshqa turdagi masalalarni uechishga, so’ngra boshqa turdagi masalalarni
yechishga   majburlashga   olib   kelinishi   kerak   emas.   Uning   asosiy   maqsadi
o’quvchilarni   turli   hayotiy   vaziyatlardagi   berilgan   sonlar   va   izlanayotgan   son
orasidagi   ma’lum   bog’lanishlarni   ularni   murakkablashib   borishini   ko’zda   titgan
holda   aniqlay   olishga   o’rgatishdir.   Bunga   erishish   uchun   o’qituvchi   bu   turdagi
masalalarni   yechishni   o’rgatish     metodikasida     ma’lum   maqsadlarni   ko’zlaydigan
bosqichlarni ko’zda tutish lozim. 
  Birinchi   bosqichda   o’qituvchi   ko’rilayotgan   turdagi   masalalarni   yechishga
tayyorgarlik   ishini   olib   boradi.   Bu   bosqichda   o’quvchilar   mazkur   masalalarni
yechishda   tegishli   amallarni   tanlash   uchun   asos   bo’ladigan   bog’lanishlarni
o’zlashtirishlari lozim. 
Ikkinchi   bosqichda   o’qituvchi   ko’rilayotgan   turdagi   masalalarni   yechilishi
bilan   o’quvchilarni   tanishtiradi.   Bunda   o’quvchilar   berilgan   sonlar   va   noma’lum
son   orasidagi   bog’lanishni   aniqlash,   buning   asosida   arifmetik   amallarni   tanlashni
o’rganadilar,   ya’ni   masalada   ifodalangan   konkret,   vaziyatdan   tegishli   arifmetik
amalni   tanlashga   o’tishni   o’rganadilar.   Bunday   ishlarni   olib   boorish   natijasida
o’quvchilar ko’rilayotgan turdagi masalalarni yechish usuli bilan tanishadilar. 
Uchinchi   bosqichda   o’qituvchi   ko’rilayotgan   turdagi   masalalarni   yechish
uquvini   shakllantiradi.   O’quvchilar   bu   bosqichda   ko’rilayotgan   turdagi   istalgan
masalani   uning   konkret   mazmunidan   qat’iy   nazar   yechishni   o’rganishlari   kerak,
ya’ni bu turdagi masalalarni yechish usullarini umumlashtirishlari lozim. 
Yuqorida   qayd   qilingan   bosqichlar   ustida   ishlash   metodikasini   mufassalroq
qarab chiqamiz. 
U   yoki   bu   turdagi   masalalarni   yechishga   tayyorgarlik   ko’rishi   arifmetik
amallarni   tanlashda   berilgan   sonlar   va   izlanayotgan   son   orasidagi   qanday
bog’lanishning   tayanishga   bog’liq.   Shunga   muvofiq   ravishda   maxsus   mashqlar
o’tkaziladi. 
1. Ko’p hollarda – masalalar yechishga qadar to’plamlari ustida amallar
bajaradi.   Masalan,   ko’p   sodda   masalalarni   yechilishi   bilan   tanishtirish   oldidan
to’plamlar   ustida   amallarga   doir   mashqlar   berish   lozim.       Bunda   to’plamlarning
elementlari   konkret   predmetlar   bo’lishi   kerak   (cho’plar,   qog’ozlar,   qiyilgan
geometrik   figuralar,   rasmlar   va   hokazolar).   Masalan,   yig’indini   topishga   doir
mashqlar taklif qilinadi. 
Quyonchalar solingan savatlarni oling. (bolalar buni bajaradilar). O’tloqda 4
ta quyon sakrab yurardi. Ularning yoniga yana 3 ta quyoncha kelib qo’shildi. (yana
3   ta   suratni   olib   qo’yadilar).   Hammsi   bo’lib     nechta   quyoncha   bo’ldi?   (bolalar
  suratlarni sanaydilar). Biz 4 ga 3 ni qo’shdik: (suratlarni korsatadilar ) va 7 ni hosil
qildik. 
Ayirishga   doir   masalalarni   yechishda   to’plamning   bir   qismini   ajratish
ko’paytirishda   teng   sonlar   to’plarini   birlashtirish,   bo’lishda   to’plamni   teng   sonli
to’plamlarga ajratish tayyorgarlik ishi bo’ladi. 
To’plamlar ustida amallar yordamida ,, … ta katta, ortiq’’ , ,, … ta kichik’’ , ,,
… marta katta’’ , ,,… marta kichik’’ ifodalarning ma’nosi ochib beriladi, bu ayirma
va karrali munosabat bilan  bog’langan masalalarni kiritishga tayyorgarlik bo’ladi. 
2. Arifmetik   masalalar   kattalikdan   (uzunlik,   massa),   hajm,   vaqt   va
boshqalar   bilan   bog’langan,   shuning   yoki   bu   masalaga   yangi   kattalik   bilan
tanishtirish   kerak.   Bundan   keyingi   ishlarda   foydalanish   uchun   ba’zi   kattaliklarni
bolalar ayrim daftarga yozib borishlari foydali bo’ladi. 
3. Ko’p   masalalarni   yechishda   amallar   bu   kattalikdan   orasidagi   mavjud
bog’lanishlarga   asoslanib   tanlanadi.   Amallarni   tanlashda   o’quvchilar   bu
bog’lanishlarni   idrok   qila   olishlari   va   foydalana   bilishlari   uchun   kattaliklar
orasidagi   bog’lanishlarni   masalalarni   bu   kattaliklarning   konkret   ma’nosi   asosda
yechish   yo;li     bilan   ochib   berishi   kerak.   Masalan,   quyidagi   masalani   yechish
kerak:   ,,Har   donasi   4   so’mdan   3   ta   otkritka   sotib   olindi.   Qancha   pul   to’langan?’’
Bu masalani yechish uchun ushbu bog’lanishdan foydalaniladi: agar  tovar  bahosi
va soni  ma’lum bo’lsa, uning (hajmi) jamini ko’paytirish amali  yordamida topish
mumkin. 
O’quvchilar   u   yoki   bu   bog’lanishni   o’zlashtirishlari   uchun   maqsadga
qaratilgan,   kuzatishlarni   tashkil  qilish   lozim.  Masalan,   baho,  miqdor  va   jami   puli
biln   tanishtirish   maqsadida   do’konga   sayohat   tashkil   qilish   mukin,   bunda
o’quvchilar baho bilan tanishadilar, ba’zi tovarlarning bahosini o’z daftariga yozib
qo’yadilar,   oldi-sotdi   jarayonini   kuzatadilar.   Keyinchalik   darsda   bolalar   ma’lum
bah   ova   miqdori   bo’yichicha   jamini   topishga   doir   sodda   masalalar   tuzadilar,
so’ngra   ko’paytirish   amalining   konkret   ma’nosi   haqidagi   bilmga   asoslanib,   bu
masalani   yechadilar.   Masalani   yechilishini   ko’rganlaridan   so’ng   agar   baho   va
miqdori   ma’lum     bo’lsa,   jami   pulni   ko’pytirish   yordamida   topish   mumkinligiga
  e’tibor   beradilar.   O’quvchilar   bu   bilimdan   keyinchalik   sodda   masalalarni   ham
murakkab masalalarni ham yechishda foydalanadilar. 
Masalaning har bir, ayrim turi ustida ishlash o’ziga xos maxsus tayyorgarlik
ishini   talab   qiladi,   bu   haqda   har   bir   turdagi   masalalarni   yechish   metodikasini
qaralayotganda aytiladi.  
Tayyorgarlik   ishlarini   ko’zda   tutgan   holda   bolalarni   ko’rilayotgan   turdagi
masalalarning yechilishi bilan tanishtirishga o’tish mumkin. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   1.2.  Masalani  yechishga  o’rgatishning  asosiy  bosqichlari 
Masalalar   yechishga   o’rgatishda   quyidagi   etaplarga     rioya   qilish   maqsadga
muvofiqdir. 
1-etap-masala mazmuni bilan  tanishtirish; 
2-etap-masala  yechimini izlash; 
3-etap-masalani yechish; 
4-etap-masala yechimini tekshirish. 
Ajratilgan etaplarga bir-biri bilan uzviy bog’langan va bu bosqichning har bir
etapida ish asosan o’qituvchining rahbarligida olib boriladi. 
Har bir etapda ishlash metodikasini batafsil ko’rib chiqamiz. 
1. Masala mazmuni bilan tanishtirish.    Masala mazmuni bilan tanishtirish
uni o’qib, masalada aks ettirilgan hayotiy vaziyatni ko’z oldiga keltirish demakdir.
Masalanui odatda bolalar o’qiydilar. 
Masala matni bolalarda bo’lmagan taqdirda yoki ular hali o’qishni bilamagan
holda,   masalani   o’qituvchi   o’qiydi.   Bolalarni   masalani   to’g’ri   o’qishga   o’rgatish
juda   muhimdir.   Amalni   tanlashni   belgilab   beradigan   ,,bor   edi’’,   ,,jo’nab
ketdi’’,     ,,qoldi’’,   ,,baravardan   bo’ldi’’kabi   so’zlarga   va   soni   ma’lumotlarga   urg’u
berib o’qish masala savolini intonatsiya bilan ajratib o’qish. Agar masala tekstida
tushunarsiz   so’zlar   uchrasa   ularni   tushuntirish   yoki   masalada   gap   ketayotgan
predmetni, masalan,  buldozer, o’rish mashinasi va hokazoni  ko’rsatish mumkin. 
Masalani   bolalar   bir-ikki   marta,   ba`zan   bir   necha   marta   o’qiydilar,   biroq
masalani   bitta   o’qiganda   esda   qolishga   ularni   asta-sekin   o’rgatib   borish     kerak,
chunki bu holda ular masalani ko’proq diqqat bilan o’qiydilar. 
Masalani   o’qiganda,   bolalar   masalada   aks   ettirilgan   hayotiy   vaziyatni
tasavvur qila olishlari lozim. Shu maqsadda bolalar masalani o’qib bo’lishganidaqn
keyin   masalada   nima   to’g’grisida   gap   ketayotganini   tasavvur   qilib   ko’rishlari   va
hikoya qilib berishlarini taklif qilish  maqsadga muvofiq  bo’ladi. 
2. Masala yechimini  izlash.     Masala mazmuni  bilan tanishgandan so’ng
uning   yechimini   izlashga   o’tish   mumkin   o’quvchilar   masalaga   kirgan   kattaliklar,
berilgan   sonlar   va   izlanayotgan   sonni   ajratib   ko’rsatishlari,   berilgan   sonlar   va
  izlanayotgan   son   orasidagi   bog’lanishni   aniqlashlari   va   buning   asosida   tegishli
arifmetik amalni tanlashlari kerak. 
Yangi   turdagi   masalalarni   kiritilayotganida   masala   yechimini   izlashga
o’qituvchi   rahbarlik   qiladi,   keyinchalik   o’quvchilar   buni   mustaqil   bajaradilar.   U
holda ham bu holda ham kattaliklar, berilgan sonlar va izlanayotgan sonni ajratish,
ualr   orasidagi   bog’lanishlarni   aniqlashda   bolalarga   yordam   beradigan   maxsus
usullardan   foydalaniladi.   Bunday   usullar   jumlasiga   masalani   ilyustratsiyalash,
masalani   takrorlash,   masalani   tahlil   qilish   va   eshitish   planini   tuzish   kiradi.   Bu
usullarning har birini ko’rib chiqamiz: 
Masalani   ilyustrasiyalash   bu   masalaga   kirgan   kattaliklar   berilgan   va
izlanayotgan,   sonlarni   ajratish   va   ular   orasida   bog’lanishni,   aniqlash   uchun
ko’rsatmali qurollardan foydalanish demak. 
Illyustratsiya   predmetli   yoki   semantik   bo’lishi   mumkin.   Birinchi   holda
masalada   aytilayotgan   predmetlardan   yoki   bu   predmetlarning   rasmlaridan
illyustratsiya   sifatida   foydalaniladi,   ular   yordamida   predmetlar   ustida   tegishli
amallar ilyustratsiya qilinadi. 
Masalan,   quyidagi   masalani   illyusratsiya   qilish   kerak.   ,,Bolalar   chana
uchayotgan edi. Ulardan 5 ta qiz bola va 2 ta o’g’il  bola uyiga ketishdi. Hammasi
bo’lib   uyga   nechta   bola   ketgan?’’  bunday   paytda   ilyustratsiya   uchun   bolalarning
o’zlaridan   foydalangan   ya’ni:   doskaga   chana   uchayotgan   bolalarni   o’ynovchi
o’quvchilarni   chiqarish   kerak,   so’ngra   5ta   qiz   uyga   ketganini,   ya’ni   chetga
chiqqanini   keyin   2   ta   o’g’il   bola   uyga   ketganini   (qizlarga   borib   qo’shilishadi)
ko’rsatish  kerak. Shunday qilib, to’plamlarni  birlashtirish  ilyustratsiya qilinadi  va
garchi bolalar ketdi deyilsa ham bolalar masala qo’shish amali yordamida yechishi
o’quvchilarga   ravshan   bo’ladi.   Predmetlarning   o’zidan   ko’ra   ko’pincha   ularning
rasmlaridan yoki boshqa predmetlardan foydalaniladi.  
Predmetli   illyustratsiya   masalada   tasvirlangan   hayotiy   vaziyat   to’g’risida
yaqqol   tasavvur   qilishga   yordam   beradi,   bu   keyinchalik   amalni   tanlashda   asosiy
moment bo’lib xizmat qiladi. Predmetli illyustratsiyadan yangi turdagi masalalarni
yechish bilan tanishtirilayotganda ko’proq sinfda foydalaniladi.  
  Predmetli   illyustratsiya   bilan   bir   qatorda   1-sinfdan   boshlab   seatik
illyustratsiyadan foydalaniladi- bu masalani qisqa yozib olishdir. 
Qisqa yozuvda ko’zdan kechirish uchun qulay formada kattaliklar berilgan va
izlanayotgan   sonlar   shuningdek   masalada   nima   to’g’risida   gap   ketayotganini
bildiruvchi   ba’zi   so’zlar,   ,,bor   edi’’,   ,,qo’ydik’’,   ,,bo’ldi’’  va   h.k.   va   munosabatni
bildiruvchi so’zlar: ,,katta’’(ko’p), ,,kichik’’ (kam) va h.k. yozib qo’yiladi. 
Qisqa   yozuvni   jadval   ko’rinishida   yoki,   jadvalsiz,   shuningdek   chizma
formasida   bajarish   mumkin.   Misollar   ko’raylik,   1-masala:   Baliqchi   10   ta
cho’rtanbaliq,   cho’rtanbaliqlardan   8   ta   ko’p   tangabaliq   tutdi.   Baliqchi   qancha
cho’rtanbaliq   va   tangabaliq   tutgan?   Bu   masalani   jadvalsiz   qisqa   yozib   olish
maqsadida : Cho’rtanbaliq - 10 dona 
            Tangabaliq -?,8 dona ortiq 
2-masala. Traktor 6 soat ish vaqtida 48 litr yonilg’i sarfladi. Yonilg’i soatiga
o’sha normada sarf bo’lganda 12 soatda traktorga qancha yonlig’i kerak bo’ladi? 
Bu masalani jadvalda  yozib olgan yaxshi. 
 
 
  K   eltirilgan   misoldan   ko’rinib   turibdiki,   jadval   formada   kattaliklarning
nomini ham ajratib yozish talab qilinadi. 
Ko’p   masalalarni   chizma   yordamida   namoyish   qilish   mumkin:   ,,o’quv
yilining boshida o’quvchi uchun kostyum, botinka va shapka sotib olindi. Kostyum
2400   so’m   turadi.   U   botinkadan   3   marta   qimmat.   Xarid   qilingan   narsalarning
hammasi qancha turadi?  
  Yoqilg’i sarf bo’lish 
normasi  Ish vaqti 
  Sarf bo’lgan jami yoqilg’i 
 
Bir xil   6 soat 
       12 soat          48 litr 
           ?  Chizma formasida namoyish qilishni kattaliklar qiymatlarining munosabatlari
berilgan   masalalarning   yechilishida   (katta,   kichik,   shuncha)   shuningdek   harakat
bilan bog’liq masalalarning yechilishida foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. 
Oxirgi   holda   harakat   qilayotgan   jism   bosib   o’tgan   masofani   kesma   bilan   harakat
yo’nalishini   strelka   bilan,   harakat   qilayotgan   jism   yo’ldagi   punktlarni   bayroqcha
yoki   chiziqcha   bilan   tasvirlab   qabul   qilingan,   bunda   tezlik   yo’analishini
ko’rsatayotgan,   strelkaning   tagiga   yoki   ustiga   vaqt   esa   shu   vaqt   ichida   o’tilgan
masofani   tasvirlovchi   kesmaning   ustiga   qo’yiladi,   yo’lning   uzunligi     tegishli
kesmaning tagiga yoziladi. 
      S   an   ab   o’tilgan   ilyustratsiyalarning   har   birini   bolalarning   o’zlari
bajarganlari   taqdirdagina   bu   ilyustratsuyalar   masala   yechimini   topishga     yordam
beradi, chunki faqat  shu holdagina ular masalani  o’zlari analiz qilishlari mumkin.
Demak   bolalarni   illyustratsiyalarni   o’zlari   bajarishlariga   o’rgatish   zarur.   Avval
yangi   turdagi   masala   bilan   tanishtirilayotganda   qisqa   yozuvchi   o’qituvchi
rahbarligida   bolalarning   o’zlari   bajarishadi,   so’ngra   u   masala   yechimini   topishga
yordam beradilar taqdirda mustaqil bajarishadi. 
Illyustratsiyalarni  bajarish  vaqtida ba’zi  bolalar  masala yechimini    topadilar,
ya’ni   ular   masalani   yechish   uchun   qaysi   amallarni   bajarish   zarurligini   biladilar.
Biroq   bolalarni   bir   qismi   berilgan   sonlar   va   izlanayotgan   son   orasidagi
bog’lanishni hamda tegishli arifmetik amalni faqat o’qituvchi masalani tahlili deb
ataluvchi maxsus suhbat o’tkazadi. 
3. Masalaning yechilishi. Masalaning yechilishi bu yechim plani tuzilayotganda
tanlangan   arifmetik   amallarni   bajarish   demakdir.   Bunda   har   bir   amalni   bajara
turib nimani topayotganimizni tushuntirish shart. 
Masala yechimini og’zaki yoki   yozma ravishda bajarilishi mumkin. Og’zaki
yechishda   tegishli   arifmetik   amallar   tushuntirishlar   og’zaki   bajariladi.
Boshlang’ich sinflarda yechiladigan masalalarning deyarli yarmi og’zaki bajarilishi
kerak. Bunda bolalarni bajarilayotgan masalalarning deyarli amallarga doir to’g’ri
va qisqa tushuntirishlar berishga o’rgatish kerak.  
  Yozma   yechishda   amallar   yoziladi.   Ular   uchun   tushuntirishlarni   esa
o’quvchilar  yozadilar yoki og’zaki aytadilar. 
Boshlang’ich sinflarda masala yechilishini quyidagi asosiy formalari bor: 
1. Masala bo’yicha ifoda tuzish va uning qiymatini topish;  
2. Masala bo’yicha tenglama tuzish va uni yechish; 
3. Yechilishi ayrim amallarning ko’rinishida yozish.  
Masalalar ustida ishlashda ma’lum sistemani belgilash va uni joriy qilish malakasi.
Masalalar ustida ishlash rejasi 
1.  Masalani   o’qib   chiqing,   masalada   nima   haqida   gap   borayotganini
o’zingiz tasavvur qiling. 
2.  Masalada   nima   ma’lum   va   nimani   topish   kerakligini   aniqlashtirib
oling.   Agar   masala   tekstini   tushunib   olish   qiyin   bo’lsa,   uni   qisqa   yozing
(yoki masalaga oid chizma tayyorlang). 
3.  qisqa   yozuv   bo’yicha   har   bir   son   nimani   ko’rsatishini   tushuntir   va
masala savolini takrorlang. 
4.  O’ylab   ko’r,   masala   savoliga   birdaniga   javob   berish   mumkinmi,   agar
mumkin bo’lmasa, nega? Oldin nimani, keyin nimani bilish mumkin? 
Masalani yechish rejasini tuzing. 
5.  Yechishni bajaring va javobini yozing. 
6.  O’z yechimingizning to’g’riligini tekshirib ko’ring. 
7.  O’zingizga “qiziqarli” savollar bering va ularga javob bering. 
 
Shunday   qilib   biz   o’quvchilarni   yangi   turdagi   masalalar   bilan   tanishtirish
metodikasining   umumiy   masalalarni   qarab   chiqdik.   Bu   bosqichda   ish   o’qituvchi
rahbarligida olib boriladi.  
 
 
 
 
 
   
 
 
II bob. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini masalalar yechishga o’rgatish 
metodikasining umumiy masalalari 
 2.1. Matematik  masalalar  va  ularning  turlari 
Matematik   masalalar   sodda   va   tarkibli   masalalarga   ajratiladi.   Sodda
masalalar  bitta amal bilan yechish mumkin bo’lgan masalalar jumlasiga kiritiladi.
Bir   nechta   sodda   masaladan   tuzilgan   va   shu   sababli   ikki   yoki   undan   ortiq   amal
yordamida yechiladigan masalalar tarkibli masalalar deyiladi. 
Har   qanday   sodda   masalaga   doir   ikkita   teskari   masala   tuzish   mumkinki,
ularning   har   biriga   o’sha   syujet   bo’yicha   izlanayotgan   son   sifatida   esa   to’g’ri
masala   shartida   ma’lum   bo’lgan   son   qatnashadi.   Masalan:   hovlida   5   ta   qiz
o’ynayotgan edi. Ularning 2 tasi uyga ketdi. Hovlida nechta qiz qoldi? Masalaga 2
ta   teskari   masala   tuzish   mumkin.   Birinchisi   ,,Hovlida   bir   nechta   qiz   o’ynayotgan
edi. 2 ta qiz uyiga ketgandan so’ng, hovlida 3 ta qiz qoldi. Oldin hovlida nechta qiz
qoldi?       2-   hovlida   5   qiz.   Bir   nechta   qiz   uyiga   ketgandan   so’ng   hovlida   3   ta   qiz
qoldi.   Nechta   qiz   uyiga   ketgan?’’     Bu   masala   berilgan   1-masalaga   nisbatan,
shuningdek 2-masalaga nisbatan ham teskari masala sifatida qarash mumkin. 
Bundan   tashqari,   sodda   masalalar   orasidan   bilvosita   ifodalangan   masalalar
ajratiladi.   Masalan   quyidagi   masala   shunday   masalalar   jumlasiga   kiradi.   ,,Stol
ustida 7 ta qalam bor. Bular qutidagi qalamlardan 4 ta ortiq. Qutida nechta qalam
bor?’’ Bu masala shartida ,,ortiq’’ deyilgan masala esa ayirish bilan yechiladi.  
(7 – 4 = 3). 
Sodda   masalalarning   asosiy   turlarini   quyidagicha   taqsimlash   boshlang’ich
maktablarida qo’llanish uchun qulay: 
  1. Arifmetik   amallar   mazmunini   ochishga   doir   masalalar   :   yig’indini   qoldiqni
topishga doir masalalar, bir xil qo’shiluvchilar yig’indisini topishga doir masalalar,
bo’lishga (mazmuniga ko’ra bo’lishga vat eng qismlarga bo’lishga) doir masalalar. 
2. Amalning   noma’lum   komponentlarini   (qo’shiluvchi,   kamayuvchi,
ayriluvchi, ko’paytuvchi, bo’linuvchi, bo’luvchi) topishga doir masalalar. 
3. Bir   necha   birlik   (yoki   bir   necha   marta)   ortiq   (yoki   kam)   munosabati   bilan
bog’liq   masalalar   sonni   bir   nechta   birlik   (yoki   bir   nechta   marta)   orttirish   9yoki
kamaytirishga   doir   bevosita   (yoki   bilvosita)   ifodalangan   masalalar,   sonlarni
ayirmali (yoki karrali) taqqoslashga doir masalalar. 
4. Kattaliklarning proportsional bog’lanishlariga doir masalalar. 
Hamma turdagi sodda masalalar o’quvchi uchun quyidagi maqsadlarda kerak
bo’ladi: 1)  Matematik masalalning strukturasi (tarkibi) bilan tanishish, ya’ni uning
sharti berilganlari savoli izlanayotgan miqdorlari bilan masalaning yechimi, savoli,
javobi,   amal   bilan   shuningdek,   va   h.k.   atamalari   bilan   (bular   matematik
munosabatlarni ifodalaydi) tanishish. 
2) Bolalarda masala savoliga javob berish uchun bajarish kerak bo’lgan amallarni
tanlashga   ongli   munosabatda   bo’lishni   tarbiyalash   (masalalar,   amallar
mazmunini ochishga yordam beradi). 
3) Shatrga   kirgan   kattaliklar   orasidagi   elementar   funksional   munosabatlarni
birinchi   marta   ko’rish   amallar   komponentlar   orasidagi   bog’lanishlarni
tushuntirish. 
4) Har xil matematik mashqlarni hayot bilan bog’lash bu bolalarni fanga bo’lgan
qiziqishlarni orttiradi, ko’nikmalarni egallash jarayonini jonlantiradi. 
5) Sodda   masala   tekstini   o’zgartirish   ustida   ishlash   o’quvchiga   ko’proq   obstrakt
matematik tushunchalarni egallashga yordam beradi. Masalan, ushbu ,,Malika
7   ta   daftar   sotib   oldi.   Daftar   200   so`m   turadi.   Malika   qancha   pul   to’lagan?’’
Masalaning   turini,   masalan,   daftarning   bahosi   200   so`m,   7   ta   daftar   qancha
turishini biling, kabi abstrakt tushunchalarni kiritish bilan o’zgartirish mumkin.
  6) O’quvchini har xil tarkibli masalalar yechishga tayyorlash. 
  Bola   ongiga   matematika   asoslarini   joylash,   uning   bilim   doirasini
kengaytirish va tartibga solish, iroda va talabchanlikni tarbiyalash. 
Mat е matikani o’qitish sist е masida s о dda masalalar juda muhim r о l o’ynaydi.
S о dda   masalalarni   y е chish   yordamida   mat е matika   b о shlang’ich   kursining
markaziy   tushunchalaridan  bi ri  -   arifm е tik  amallar  haqidagi   tushuncha  va   b о shqa
bir   qat о r   tushunchalar   shakllanadi.   S о dda   masalalarni   y е cha   о lish   o’quvi
o’quvchilarning murakkab masalalarni y е chish o’quvini egallashlarida tayyorgarlik
b о sqichi   bo’ladi,   chunki   murakkab.   masalalarni   y е chish   qat о r   s о dda   masalalarni
y е chishga   k е ltiriladi.   S о dda   masalalarni   y е chayotganda   masala   bilan   va   uning
tarkibiy   qismlari   bilan   birinchi   b о r   tanishiladi.   S о dda   masalalarni   y е chish
mun о sabati   bilan   o’quvchilar   masala   ustida   ishlashning   as о siy   usullarini
egallaydilar. Shu sababli  o’qituvchi har bir turdagi   s о dda   masalalar ustida qanday
ish  о lib b о rishni bilishi juda muhimdir.
Dastlab, s о dda   masalalarning klassifikatsiyasini qarab chiqamiz. 
Klassifikatsiyalash (tasniflash) –   bunda   narsa va h о disalarni bir о r b е lgisiga
qarab ularni guruhlarga ajratiladi.  
  Narsa   va   h о disalarni   tasniflash   о datda   ularning   bir о r   as о siy   –   b е lgi,
хо ssalariga   qarab   о lib   b о riladi.   Biz   o’quvchilarga   “Uchburchakning   turlarini
ayting”   d е gan   sav о l   b е rganimizda   ular   to’ х talmasdan   “Uchburchaklar   t е ng   yonli,
to’g’ri   burchakli   va   o’tkir   burchakli   bo’ladi”   yoki   «To’g’ri   burchakli,   o’tkir
burchakli   va   t е ng   t о m о nli   bo’ladi»   d е gan   jav о bni   b е radilar.   Ko’rinib   turibdiki,
uchburchaklarni   bunday   tasniflashda   as о s   e’tib о rga   о linmagan,   ya’ni
uchburchaklarni qanday as о sga ko’ra tasniflanyapti.  
Ma’lumki,   uchburchaklar   burchaklariga   ko’ra   o’tkir   burchakli,   to’g’ri
burchakli   va   o’tmas   burchakli;   t о m о nlariga   ko’ra   esa,   turli   t о m о nli   va   t е ng  yonli
bo’ladi   (t е ng   t о m о nli   uchburchak   t е ng   yonli   uchburchakning   х ususiy   h о li   bo’lib
his о blanadi).  
  S о dda masalalarni ularni y е chishda bajariladigan arifm е tik amallarga muv о fiq  
gruppalarga ajratish mumkin. Bir о q m е t о dika nuqtai nazaridan b о shqacha 
klassifikatsiyalash: masalalarni, ularni y е chilish jarayonida shakllanadigan 
tushunchalarga  muv о fiq ravishda  gruppalarga    bo’lish qulaydir. Bunday 
gruppalardan uchta ajratish mumkin. Ularning har birini  х arakt е rlaymiz. Birinchi 
gruppaga   shunday s о dda masalalar kiradiki, ularni y е chish dav о mida b о lalar har 
bir arifm е tik   amalning k о nkr е t ma’n о sini o’zlashtiradilar, ya’ni ular to’plamlar 
ustidagi u yoki bu amalga qaysi bir arifm е tik amal m о s k е lishini o’zlashtiradilar. 
Bu gruppada b е shta masala b о r: 
1) Ikki sоnning yig’indisini tоpish. 
Qizcha 3 ta katta tarеlka va 2 ta kichik tarеlka yuvdi.   Qizcha jami n е chta tar е lka
yuvdi? 
2) Qоldiqni tоpish. 
O’quvchilar   6   ta   qush   ini   yasadilar.   Ikkita   inni   ular   dara х tga   ilib   qo’ydilar.   Ular
yana nеchta inni daraхtga ilishlari kеrak? 
3) Bir  х il qo’shiluvchilarning yigindisini (ko’paytmasini) t о pish. 
Karim   daftarning   х ar   bir   varaqiga   ikkitadan   rasm   chizdi.  Agar   u   uchta   varaqqa
rasm chizgan bo’lsa, hammasi bo’lib n е chta rasm chizgan? 
4) Tеng bo’laklarga ajratish. 
Salima   8   ta   о lmani   4   ta   tar е lkaga   baravardan   qilib   qo’ydi.   Х ar   bir   tar е lkaga
n е chtadan  о lma qo’yilgan? 5) Mazmuni bo’yicha bo’lish. 
O’quvchilarning har bir guruhi  8 tupdan  о lma ko’chatini tagini yumshatdi, jami 24
tup   о lma   ko’chatining   tagi   yumshatildi.   Bu   ishni   o’quvchilarning   n е chta   guruhi
bajargan?
Ikkinchi   gruppaga shunday s о dda masalalar kiradiki, ularni y е chish dav о mida 
o’quvchilar  arifm е tik  amallarning  k о mp о n е ntlari  va  natijalari 
о rasidagi b о g’lanishni o’zlashtiradilar.  Bular jumlasiga nоma’lum kоmpоnеntlarni 
tоpishga dоir masalalar kiradi. 
  1) Ma’lum   yig’indi   va   ma’lum   ikkinchi   qo’shiluvchi   bo’yicha   birinchi
qo’shiluvchini tоpish. 
Qizcha   bir   pyеchta   katta   tarеlka   va   2   ta   kichik   tarеlka,   jami   5   ta   tarеlka   yuvdi,
Qizcha nеchta katta tarеlka yuvgan? 
2) Ma’lum   yig’indi   va   ma’lum   birinchi   qo’shiluvchi       bo’yicha   ikkinchi
qo’shiluvchini tоpish. 
Qizcha   3   ta   qatta   tarеlka   va   bir   nеchta   kichik   tarеlka   yuvdi.   U   jami   5   ta   tar е lka
yuvdi.  Qizcha nеchta kichik tarеlka yuvgan? 
3) Ma’lum ayriluvchi va ma’lum ayirma bo’yicha kamayuvchini tоpish. 
O’quvchilar bir n е chta qush ini yasadilar. O’quvchilar 2 ta inni dara х tga 
ilganlaridan k е yin, ularda yana 4 ta in q о ldi.  O’quvchilar nеchta in yasaganlar?
4) Ma’lum kamayuvchi va ma’lum ayirma bo’yicha ayriluvchini tоpish. 
B о lalar 6 ta qush ini yasadilar. B о lalar bir n е chta inni dara х tga ilganlaridan k е yin,
ularda yana 4 ta in q о ldi.  Bоlalar daraхtga nеchta inni ilganlar? 
5) Ma’lum   ko’paytma   va   ma’lum   ikkinchi   ko’paytuvchi   bo’yicha   birinchi
ko’paytuvchini tоpish. 
Nоma’lum sоnni 8 ga ko’paytirib, 32 hоsil qilindi. Nоma’lum sоnni tоping.
6)   Ma’lum   ko’paytma   va   ma’lum   birinchi       ko’paytuvchi   bo’yicha   ikkinchi
ko’paytuvchini tоpish. 
9 ni nоma’lum sоnga ko’paytirib, 27 hоsil qildilar. Nоma’lum sоnni tоping. 
7) Ma’lum bo’luvchi va ma’lum bo’linma bo’yicha bo’linuvchini tоpish. 
Nоma’lum sоnni 9 ga bo’lib, 4 ni hоsil qildilar. Nоma’lum sоnni tоping. 
8) Ma’lum bo’linuvchi va ma’lum bo’linmaga ko’ra bo’luvchini tоpish. 
24  ni   nоma’lum   sоnga   bo’lindi   va  6   hоsil   qilindi.   Nоma’lum   sоnni   tоping.
Uchinchi   gruppaga   shupday   sоdda   masalalar   kiradiki,   ularni   yеchish   vaqtida
arifmеtik amallarning yangi ma’nоsi оchiladi. Bular jumlasiga ayirma tushunchasi
bilan bоg’liq bo’lgan sоdda masalalar (6 tur) va nisbat bilan bоg’liq bo’lgan sоdda
masalalar  (6 tur) kiradi. 
1) Sоnlarni ayirmali taqqоslash yoki ikki sоn ayirmasini tоpish (1 tur). 
  Quruvchilar   bir   uyni   10   haftada,   ikkinchi   uyni   esa   8   haftada   qurdilar,
birinchi uyni qurishga nеcha hafta оrtiq sarf qildilar? 
2) Sоnlarni ayirmali taqqоslash yoki ikki sоn ayirmasini tоpish  ( II   tur). 
Quruvchilar bir uyni 10   haftada, ikkinchi uyni   esa 8 haftada qurdilar. 
Ikkinchi uyni qurishga   n е cha hafta kam sarf qilindi? 
3) S о nni bir n е chta birlik  о rttirish (b е v о sita f о rma). 
   Bir uyni  8 haftada qurdilar, ikkinchi uyni  qurishga esa birinchidan 2 hafta ko’p
sarf qilindi.  Ikkinchi uyni qurishga nеcha hafta sarf qilingan? 
4) Sоnni bir nеchta birlik оrttirish (bеvоsita fоrma).  
Bir   uyni   qurishga   8   hafta   sarf   qilindi,   bu   ikkinchi   uyni   qurishga   sarf
qilinganidan 2 hafta kam. Ikkinchi uyni qurishga nеcha hafta sarf qilingan? 
5) Sоnni bir   nеcha birlik kamaytirish (bеvоsita fоrma).  
Bir   uyni   qurishga   10   hafta     sarf   qilindi,   ikkinchi   uyni   esa   bundan   2   hafta
tеzrоq   qurishdi.   Ikkinchi   uyni   nеcha   hafta   qurishgan?   6)   Sоnni   bir   nеchta   birlik
kamaytirish (bilvоsita fоrma). 
Bir   uyni   qurishga   10   hafta   sarflandi,   bu   ikkinchi   uyni   qurishga
sarflanganidan 2 hafta ko’p. Ikkinchi uy nеcha hafta qurilgan? 
Nisbat tushunchasi bilan b о g’liq masalalarni sanab o’tamiz. 
1) S о nlarni karrali taqq о slash yoki ikki s о nning nisbatini t о pish (I tur). 
Nargiza 32 ta mat е matika va 8 ta yozuv daftari s о tib   о ldi. Yozuv daftardan
n е cha marta ko’p mat е matika daftar s о tib  о lingan? 
2) S о nlarni karrali taqq о slash yoki ikki s о nning nisbatini t о pish (II tur). 
Nargiza   32   ta   mat е matika   va   8   ta   yozuv   daftari   s о tib   о ldi.   Mat е matika
daftariga qaraganda n е cha marta kam yozuv daftarlar s о tib  о lingan? 
3) S о nni bir n е cha marta  о rttirish (b е v о sita f о rma).  
Nargiza 8 ta yozuv daftari s о tib  о ldi. Mat е matika daftaridan yozuv daftariga
qaraganda   4   marta   ko’p   s о tib   о lindi.   Nargiza   nеchta   matеmatika   daftari   sоtib
оlgan? 
4) S о nni bir n е cha marta  о rttirish (bilv о sita f о rma). 
  Nargiza 8 ta yozuv daftari s о tib  о ldi, bular mat е matika daftariga qaraganda 4
marta kam.  Nargiza nеchta matеmatika daftari sоtib оlgan? 
5) S о nni bir n е cha marta kamaytirish (b е v о sita f о rma).  
Nargiza 32 ta mat е matika daftari s о tib  о ldi, yozuv daftaridan esa bundan uch
marta kam s о tib  о ldi.  Nargiza nеchta yozuv daftari sоtib оlgan? 
6) S о nni bir n е cha marta kamaytirish (bilv о sita f о rma).  
Nargiza 32 ta mat е matika daftari  s о tib   о ldi, bular  yozuv daftarlarga   qaraganda 4
marta ko’p. Nargiza n е chta yozuv daftari s о tib  о lgan? 
Bu   y е rda   s о dda   masalalarning   faqat   as о siy   turlari   k е ltirildi.   Bir о q   s о dda
masalalar   juda   х ilma- х il   bo’lib,   ular   bu   turlar   bilan   tugallanmaydi.   S о dda
masalalarni   kiritilish   tartibi   dastur   mat е riali   mazmuniga   bo’ysunadi.   I   sinfda
qo’shish   va   ayirish   amallari   o’rganiladi   va   shu   mun о sabat   bilan   qo’shish   va
ayirishga  d о ir  s о dda  masalalar  qaraladi.  II   sinfda  ko’paytirish  va  bo’lish  amallari
o’rganilishi mun о sabati bilan bu amallarga d о ir s о dda masalalar kiritiladi. 
Yuq о rida qayd qilinganid е k, arifm е tik amallarning k о nkr е t ma’n о sini   о chib
b е ruvchi   masalalar   jumlasiga   yig’indini,   q о ldiqni,   ko’paytmani   t о pishga   d о ir,
mazmuniga   qarab   bo’lishga   d о ir   va   t е ng   bo’laklarga   bo’lishga   d о ir   masalalar
t е gishli bo’ladi. 
Yig’indini   va   q о ldiqni   t о pishga   d о ir   masalalar   b о lalar   duch   k е ladigan   dastlabki
masalalar   bo’lgani   uchun   bu   masalalar   ustida   ishlash   qo’shimcha   qiyinchiliklar
bilan   b о g’liq.   Bunda   o’quvchilar   masala   va   uning   qismlari   bilan   tanishadilar,
shuningd е k,   masala   ustida   ishlashning   ba’zi   umumiy   usullarini   o’zlashtiradilar.
Yig’indi  va q о ldiqni t о pishga d о ir  masalalar bir  vaqtning o’zida kiritiladi, chunki
qo’shish   va   ayirish   amallari   bir   vaqtda   kiritiladi;   bundan   tashqari,   bu   masalalarni
qarama-qarshi   qo’yilganda,   ularni   y е chish   uquvi   ya х shir о q   shakllanadi.  Yig’indi
va q о ldiqni t о pishga d о ir masalalarni y е chishga tayyorgarlik - bu to’plamlar ustida
amallar bajarishdir. Umumiy el е m е ntlari bo’lmagan ikki to’plamni birlashtirish va
to’plamning   qismini   chiqarish.  To’plamlarni   birlashtirish   amali   qo’shish   amaliga,
to’plamning qismini chiqarish esa ayirish amaliga muv о fiq k е lishini b о lalar ya х shi
o’zlashtirishlari k е rak. To’plamlar ustida amallarni bajarish bo’yicha t о pshiriqlarni
  tayyorgarlik   davrida   va   birinchi   o’nlik   s о nlarini   n о m е rlashni   o’rganish   davrida
kiritish   l о zim.   Bu   t о pshiriqlar   f о rmasi   bo’yicha   masaladan   farq   qilmaydi,   l е kin
amaliy bajariladi. Masalan, o’qituvchi quyidagi masalani o’qiydi: «B о la 3 ta qizil,
d о iracha   va   1   ta   ko’k   d о iracha   qirqdi.   B о la   hammasi   bo’lib   n е chta   d о iracha
qirqqan?»  B о lalar parta ustiga avval 3 ta qizil d о iracha, so’ngra 1 ta ko’k d о iracha
qo’yadilar;   ularni   birlashtiradilar   va   natijani   sanash   yo’li   bilan   t о padilar.
O’qituvchi   ular   3   ga   birni   qo’shib,   4   h о sil   qilganliklarini   ko’rsatadi.   B о lalar
takr о rlaydilar.   Bunday   mashqlardan   bir   n е chta   bajarilganidan   so’ng   «qo’shish»
(plus), «h о sil bo’ladi» (t е ng) b е lgilar va qirqma raqamlarda ushbu yozuv kiritiladi: 
3+1=4. 
Bu tayyorgarlik mashqlari turli hayotiy vaziyatlarni o’z ichiga  о lishi   juda muhim. 
a) Qizchada   4   ta   rangli   qalam   b о r   edi.   Akasi   yana   2   ta   qalam   hadya   qildi.
Qizchada jami nеchta qalam bo’ldi? 
b) Bir   akvariumda   3   ta   baliqcha,   ikkinchi   akvariumda   4   ta   baliqcha   bоr   edi.
Ikkala akvariumda nеchta baliqcha bоr? 
Bоlalarni   masalalar   yеchishda   amallarni   prеdmеtlarga   tayanmasdan   tanlashga
tayyorlash maqsadida har gal quyidagi munоsabatlarni оydinlashtirish lоzim: yana
1   ta   dоirachani   qo’shib   qo’yilganda   (yana   2   ta   qalam   hadya   qilinganda   va   h.   k.)
ularning   jami   sоni   оrtdi.   Dеmak,   qo’shganimizda   оrtar   ekan.   Bоlalar   bu
munоsabatni   yaхshi   o’zlashtirishlari   uchun   quyidagi   masala   savоllarni   bеrish
fоydali: 
a) Хо nada   4   ta   stul   turgan   edi,   yana   2   ta   stul   о lib   k е lindi.   Stullar   ko’paydimi
yoki kamaymadimi? 
b) Sh ох da 5 ta chumchuq o’tirgan edi.  Sh ох da o’tirgan chumchuqlarning s о ni
о rtishi (kamayishi) uchun nima yuz b е rishi k е rak? 
Bunday   t о pshiriqlarning   bajarilishi,   bir   t о m о ndan,   b о lalar   to’plamlarni
birlashtirish   amali   qo’shish   amaliga   m о s   k е lishini   o’zlashtirishlariga   yordam
b е radi, ikkinchi   t о m о ndan esa b о lalar quyidagi mun о sabatni o’zlashtiradilar. Agar
qo’shishgan   bo’lsa,   d е mak   о rtdi,   bu   esa   k е yinchalik   yig’indini   t о pishga   d о ir
  masalalarni   y е chishda   as о s   bo’lib   х izmat   qilishi   k е rak.   Q о ldiqni   t о pishga   d о ir
masalalarni y е chishga d о ir tayyorgarlik ishi  х uddi shunday o’tkaziladi. 
Yig’indini   va   q о ldiqni   t о pishga   d о ir   masalalarning   y е chilishlari   bilan
tanishtirayotganda   ya х shisi   dastlabki   masalalarni   tayyor   h о lda   b е rmasdan,   ularni
b о lalarning   o’zlari   bilan   birgalikda   tuzgan   ma’qul.   Bu   b о sqichda   ko’rgazmali
qur о llardan ehtiyot bo’lib f о ydalanish k е rak. Masalada gap k е tayotgan   о b е ktni va
о bektlar   ustidagi   amallarni   illyustratsiya   qilish   k е rak,   izlanayotgan   narsa   esa
«b е rkitilgan»     bo’lishi   k е rak;   aks   h о lda   b о lalar   о b е ktlarni   sanab   jav о bni   t о pa
b е radilar va amalni tanlashga zarurat q о lmaydi. 
  Q о ldiqni   t о pishga   d о ir   masala   ustida   ishlash   ham   shunday   о lib   b о riladi.
So’ngra   tayyor   masalalar   avval   o’qituvchi   rahbarligida,   k е yin   esa   mustaqil
y е chiladi.   Tajriba   shuni   ko’rsatdiki,   birinchi   sinf   o’quvchilari   masaladan   s о nli
ma’lum о tlarni   va   sav о lni   ajratib   о lishga   qiynaladilar.   Shuning     uchun   eng
b о shidan о q,   b о lalarda   masala   ustida   ishlash   umumiy   usullarining   shakllanishi
haqida o’ylash k е rak. Shu mun о sabat  bilan qaralayotgan va b о shqa turdagi s о dda
masalalar   ustida   ishlashning   quyidagi   m е t о dikasi   o’zini   to’liq   о qladi.   Dastlab,
o’qituvchi   (k е yinr о q   esa   o’quvchilar)   masalani   o’qiydi,   o’quvchilar   uni   to’liq
qabul   qiladilar.   O’qituvchi   yoki   b о lalar   masalani   qayta   o’qiganda   o’quvchilar
masaladagi   s о nli   ma’lum о tlarni   if о dalaydigan   raqamlarni   parta   ustiga   qo’yadilar,
izlanayotgan s о nni sav о l al о mati bilan b е lgilaydilar (k е yinr о q s о nli ma’lum о tlarni
va   izlanayotgan   s о nni   daftarlariga   yozadilar).   Bu   s о nli   ma’lum о tlarni   va   sav о lni
ajratish   jarayonining o’zidir. So’ngra o’quvchilar har bir s о n nimani ko’rsatishini
tushuntiradilar   va   masala   sav о lini   aytadilar.   Bunda   masala   sharti   va   sav о li
anglanadi. Qiyin b о lalarga masalada nima haqda gap k е tayotganini tasavvur  qilib
ko’rishni   va   nimani   tasavvur   qilganlarini   aytib   b е rishlari   taklif   qilinadi,   bu
b о lalarning   t е gishli   arifm е tik   amalni   to’g’ri   tanlashlariga   о lib   k е lishi   k е rak.
Bundan k е yin jav о bda qanday s о n. B е rilgan s о nlarning qaysidir biridan katta yoki
kichik s о n h о sil  bo’lishini  o’ylab ko’rish va aytish taklif  qilinadi, bu ham amalni
to’g’ri   tanlashga   yordam   b е radi.   Endi   b о lalarga   masala   y е chiladigan   amalni
aytishni, uni   о g’zaki bajarishni yoki daftarga yozishni taklif qilish mumkin. K е yin
  masala   sav о liga   jav о b   bayon   qilinadi   va   b о lalar   yozishga   o’rganganlaridan   k е yin
yoziladi. Jav о bni qisqa yozish,   о g’zaki k е ng bayon qilish yoki   y е chilishda tagiga
chizib qo’yish mumkin. 
Agar masalalarni y е chishda o’quvchilar shu ko’rsatilgan t о pshiriqlarni qatiy
b е lgilangan   tartibda   ko’p   marta   bajarsalar,   u   h о lda   ularda   masala   ustida   mazkur
t о pshiriqlarga   muv о fiq   ravishda   ishlash   usuli   s е kin-asta   shakllanadi.   Bu   esa
k е lgusida b о lalar masalalarni mustaqil hal qila  о lishlariga imk о n b е radi. 
Dastlabki  tayyor  masalalarni y е chayotganda b о lalar masala va uning Yechilishiga
d о ir   t е rmin о l о giyani   o’zlashtirishlari   ustida   ishlashni   dav о m   ettirish   k е rak.   Shu
maqsadda quyidagi mashqlarni kiritish f о ydali, masalani y е chib bo’lgandan so’ng
st о l   о ldiga to’rt o’quvchini chaqirish k е rak, ulardan biri «masala sharti» so’zlarini
aytadi va shartni ta’riflaydi; ikkinchi o’quvchi «masala sav о li» so’zlarini aytadi va
sav о lni   aytadi,   uchinchi   o’quvchi   «masalaning   Yechilishi»   so’zlarini   aytadi,
so’ngra   y е chilishni   aytadi,   to’rtinchi   o’quvchi   «jav о b»   so’zini   aytadi   va   jav о bni
if о dalaydi,   turli   darslarda   shu   kabi   bir   n е chta   mashq   qilish   natijasida   t е rminlar
b о lalar t о m о nidan o’zlashtiriladi.  
O’qituvchi   yoki   b о lalar   masalani   qayta   o’qiganda   o’quvchilar   masaladagi
s о nli ma’lum о tlarni if о dalaydigan raqamlarni parta ustiga qo’yadilar, izlanayotgan
s о nni   sav о l   al о mati   bilan   b е lgilaydilar   (k е yinr о q   s о nli   ma’lum о tlarni   va
izlanayotgan   s о nni   daftarlariga   yozadilar).   Bu   s о nli   ma’lum о tlarni   va   sav о lni
ajratish jarayonining o’zidir. 
So’ngra   o’quvchilar   har   bir   s о n     nimani   ko’rsatishini   tushuntiradilar   va   masala
sav о lini   aytadilar.   Bunda   masala   sharti   va   sav о li   anglanadi.   K е yin   b о lalarga
masalada   nima   haqda   gap   k е tayotganini   tasavvur   qilib   ko’rishni   va   nimani
tasavvur   qilganlarini   aytib   b е rishlari   taklif   qilinadi,   bu   b о lalarning   t е gishli
arifm е tik   amalni   to’g’ri   tanlashlariga   о lib   k е lishi   k е rak.   Bundan   k е yin   jav о bda
qanday   s о n   b е rilgan   s о nlarning   qaysidir   biridan   katta   yoki   kichik   s о n   h о sil
bo’lishini o’ylab ko’rish va aytish taklif qilinadi, bu ham amalni to’g’ri tanlashga
yordam   b е radi.   Endi   b о lalarga   masala   y е chiladigan   amalni   aytishni,   uni   о g’zaki
bajarishni   yoki   daftarga   yozishni   taklif   qilish   mumkin.   K е yin   masala   sav о liga
  jav о b bayon qilinadi va b о lalar yozishga o’rganganlaridan k е yin yoziladi. Jav о bni
qisqa   yozish,   о g’zaki   k е ng   bayon   qilish   yoki   y е chilishda   tagiga   chizib   qo’yish
mumkin.  Agar   masalalarni   y е chishda   o’quvchilar   shu   ko’rsatilgan   t о pshiriqlarni
qat’iy   b е lgilangan   tartibda   ko’p   marta   bajarsalar,   u   h о lda   ularda   masala   ustida
mazkur   t о pshiriqlarga   muv о fiq   ravishda   ishlash   usuli   s е kin-asta   shakllanadi.   Bu
esa   k е lgusida   b о lalar   masalalarni   mustaqil   hal   qila   о lishlariga   imk о n   b е radi.
Dastlabki tayyor masalalarni y е chayotganda b о lalar masala va uning Yechilishiga
d о ir   t е rmin о l о giyani   o’zlashtirishlari   ustida   ishlashni   dav о m   ettirish   k е rak.   Shu
maqsadda quyidagi mashqlarni kiritish f о ydali: masalani y е chib bo’lgandan so’ng
st о l   о ldiga to’rt o’quvchini chaqirish k е rak: ulardan biri «masala sharti» so’zlarini
aytadi va shartni ta’riflaydi; ikkipchi o’quvchi «masala sav о li» so’zlarini aytadi va
sav о lni   aytadi;   uchinchi   o’quvchi   «masalaning   Yechilishi»   so’zlarini   aytadi,
so’ngra   y е chilishni   aytadi;   to’rtnnchi   o’quvchi   «jav о b»   so’zini   aytadi   va   jav о bni
if о dalaydi,   turli   darslarda   shu   kabi   bir   n е chta   mashq   qilish   natijasida   t е rminlar
b о lalar t о m о nidan o’zlashtiriladi. 
B о lalar   amalni   tasavvurlari   bo’yicha,   bo’lish   natijasini   esa   ko’paytirish
jadvalidan   t о pishga   o’rganganlaridan   so’ng,   bo’lishga   d о ir   masalalarni   y е chishni
ko’rsatma   qur о llarga   tayanmasdan   bajarishi   mumkin.   Maktab   ishlari   tajribasida
masalalar   y е chishda   t е ng   bo’laklarga   bo’lishga   d о ir   masalani   mazmuni   bo’yicha
bo’lishga   d о ir   masalalar   bilan   aralashtirib   yub о riladigan     х at о lar   uchrashi
kuzatiladi.   Bularning   о ldini   о lish   uchun   tayyorgarlik   mashqlarini   o’tkazishdan
b о shlab о q,   ularni   birgalikda,   mazmuni   bo’yicha   bo’lishga   d о ir   bitta   mashq,   t е ng
bo’lakka   bo’lishga   d о ir   bitta   mashq   kiritgan   f о ydali.   Shu   bilan   birga   jav о bning
k е ngaytirilgan bayonini b е rish talab qilinadi. 
Birinchi b о sqich amallarning n о ma’lum k о mp о n е ntasini t о pishga d о ir masalalar I
sinfda, II b о sqich amallarniig n о ma’lum k о mp о n е ntalarini t о pishga d о ir masalalar
esa II sinfda kiritiladi. Bunday masalalarni y е chish dav о mida o’quvchilar arifm е tik
amallarning   k о mp о n е ntalari   va   natijalari   о rasidagi   b о g’lanish   haqidagi   bilimlarni
o’zlashtiradilar. 
  So’ngra k о nkr е t mazmunli masalalar kiritiladi, masalan: «Qizcha archa uchun 4 ta
ko’k,   bir   n е chta   qizil ,   jami   7   ta  yulduzcha   yasadi.  Qizcha   n е chta   qizil   yulduzcha
yasagan?» 
Y е chish   usulini   umumlashtirayotganda   quyidagi   masalalar   uchligini   kiritish
f о ydali:   yig’indini,   n о ma’lum   birinchi   qo’shiluvchini,   ikkinchi   qo’shiluvchini
t о pishga   d о ir   masalalar.   Y е chishdan   k е yin   masalalarning   o’zlarini   va
y е chilishlarini   taqq о slash   k е rak.   N о ma’lum   kamayuvchi   va   ayriluvchini   t о pishga
d о ir masalalar ustida ishlash ham yuq о rida-giga o’ х shash  о lib b о riladi. N о ma’lum
ko’paytuvchi,   bo’linuvchi   va   bo’luvchini   t о pishga   d о ir   masalalar   faqat   abstrakt
s о nlar   bilan   b е riladi.   Y е chish   t е nglama   tuzish   va   uni   q о ida   bo’yicha   y е chishga
k е ltiriladi. 
 
 
2.2. Boshlang’ich  sinf  o’quvchilarida  masala  yechish  ko’nikmasini  
shakllantirish  metodikasi 
Bolalar   eng   oldin   tanishadigan   dastlabki   masalalar   tabiiyki   bolalar   uchun
tushunarli   bo’lishi   kerak.  Yig’indini   va   qoldiqni   topishga   doir   masalalar   shunday
masalalar jumlasiga kiradi. Bunday masalalar bilan yechishni tanishtirishni parallel
olib boorish maqsadga muvofiq. 
Bunday masalalarga quyidagi masalalar namuna bo’ladi: 
1.   Malika   2   ta   qo’g’irchoq   va   1   ta   koptok   rasmini   chizdi.   Malika   nechta
o’yinchoq rasmini chizgan? 
2 .  Shuhrat   jo’yakdan   5  ta   pomidor   uzdi. Tushlikda   3   ta  pomidorni   yeyishdi.
Nechta pomidor qoldi? 
  3 . Stol   ustida 5 ta katak va shuncha chiziqli daftar bor. Stol ustida hammasi
bo’lib nechta daftar bor? 
Sodda masalalarning qiyinligi bo’yicha, ikkinchi turi bu sonni bir necha birlik
orttirish yoki kamaytirishga doir masalalardir. Shu xildagi masalalar namunalari; 
         1 . Botirda 7 ta Salimda esa undan 3 ta ortiq kitob bor. Salimda nechta kitob
bor? 
      2. Ozoda 5 ta ertak, Go’zal esa undan 2ta kam ertak o’qidi.  Go’zal nechta ertak
o’qigan? 
3 .     Iroda   5   sm   kesma   chizdi.   So’ngra   uni   2   sm   uzaytirdi.   Kesma   uzunligi
qancha bo’ldi? 
4 .     Qodirning   varrak   uchun   10   metrli   lentasi   bor   edi.   U   lentani   3   metr
qisqartirdi. Lentaning uzunligi qancha bo’ldi? 
Sodda   masalalarning   navbatdagi   qiyinroq   turi   bu   noma’lum   qo’shiluvchini
topishga doir masalalardi. Masalan, taqsimchada 6 ta nok va bir nechta olma bor.
Mevalarning   hammasi   9   ta.   Taqsimchada   nechta   olma   bor?       Shundan     keyin
sonlarni ayirmali taqqoslashga doir va ,,Nechta ortiq va nechta kam?’’ savoli 2 xil
masala keladi. Misol uchun ushbu masalani keltiramiz. ,,Olimda 5 ta, Karimda esa
3   ta   o’yinchoq   bor.   Olimning   o’yinchoqlari,   Karimning   o’yinchoqlaridan   nechta
ortiq?   Shu   shartning   o’ziga   2   ta   savolni   bunday   ifodalash   mumkin.   Karimning
o’yinchoqlari Olimning o’yinchoqlaridan nechta kam?   
Shundan   so’ng   o’quvchilar   noma’lum   kamayuvchi   va   noma’lum   ayriluvchi
topishga   doir   masalalarni   yechish   bilan   tanishtiradi.   Bu   xil   masalalar   1-sinf
o’quvchilariga   ismsiz   sonlar   bilan   ham,   syujetli   holda   ham   taklif   qilinadi.   Oldin
bunday masala yechilishi mumkin. ,,Noma’lum sondan 6 ayrildi va 4 hosil bo’ldi.
Noma’lum son nimaga teng?’’  
Sundan so’ng syejetli masala yoki quyidagi masalalar yechiladi. 
  1. O’tloqda   12   ta   g’oz   o’tlab   yurgan   edi.   Bir   nechta   g’oz   daraxtlar
orasiga   kirib   ketgandan   keyin,   o’tloqda   6   ta   g’oz   qoldi.   Nechta   g’oz   daraxtlar
orasiga kirib ketgan? 
2. O’tloqda bir nechta qalam bor edi. Undan 4 ta qalam olingandan keyin
qutida 3 ta qalam qoldi.  Qutida nechta qalam bo’lgan?  
Shundan keyin bolalar bir nechta bir xil qo’shiluvchilar yig’indisini topishga
doir masalalar bilan tanishadilar. Ular bu yig’indini qo’shish bilan topadilar. 
Bir   nechta   bir   xil   qo’shiluvchilar   yig’indisini   topishga   doir   masalalarni
yechishda,   shu   xildagi   masalalarni   qo’shishdan   emas,   balki   ko’paytirish   bilan
yechishga   o’tadilar.   Boshqacha   aytganda   ko’paytmani   topishga   doir   sodda
masalalarni   yechishadi.   Masalan:   ,,Oshxonada   har   birida   3   litrdan   4   banka   meva
sharbati bor. Bu bankalarda necha litr meva bor?’’ 
Bu   xildagi   masalalardan   keyin   bolalar   mazmuniga   ko’ra   bo’lishga   doir
masalalar bilan tanishadilar. Masalan: ,,Buvida 10 ta sabzi bor edi. U sabzilarni 5
tadan   qilib   bog’ladi.   Necha   bog’  sabzi   hosil   bo’ldi?’’  degan   masala   mazmuniga
ko’ra   bo’lish   bilan   ,,   12   ta   qalamni   3   ta   o’quvchiga   baravardan   qilib   bo’lib
berishdi.   Har   qaysi   o’quvchi   nechtadan   qalam   oldi?’’   degan   masala   esa   teng
qismlarga bo’lish bilan yechiladi. 
Qiyinligi   bo’yicha   masalalarning   navbatdagi   gruppasi   bu   noma’lum
ko’pytuvchini   topishga   doir   masalalar   undan   keyin   esa   noma’lum   bo’linuvchi   va
bo’luvchini  topishga  doir  masalalardan iboratdir. Bolalarga bu xil  masalalar  bilan
bir   vaqtda   baho,   qancha   turishi   va   miqdori   orasidagi   eng   sodda   funksional
bog’lanishlardan foydalaniladigan masalalar beriladi. Masalalan: ,,Ikki pachka tuz
uchun 14 tiyin to’lashdi. Tuzni qanday bahoda sotib olishgan?’’ 
Shundan   keyin   bolalar   karrali   taqqoslashga   doir   masalalar   bilan   tanishdilar.
Ushbu   masalalar   bunday   masalalarga   misol   bo’la   oladi.   ,,   Gulzor   ustida   8   ta
ninachi va 2 ta kapalak uchib yuribdi. Ninachilar kapalaklardan necha marta ko’p?
Kapalaklar   ninachilardan   necha   marta   kam?’’  va     ,,Oshxonada   bir   kunda   80   kg
  kartoshka va 8 kg sabzi ishlatildi. Sabziga qaraganda necha marta ko’p kartoshka
ishlatilgan?’’ 
Shundan keyin 2-sinf o’quvchilari sonni bir nechta martaga kattalashtirish va
kichiklashtirishga   doir   sodda   masalalarni   yechish   bilan   tanishadilar.
Masalan: ,,To’tilar 8 ta, kaptarlar esa 4 marta kam. Kaptarlar nechta?’’ va ,,Opasi 9
yoshda, u ukasidan 3 marta katta. Ukasi necha yoshda?’’ 
Bolalar bilvosita ifodalangan masalalarni katta qiyinchiliklar bilan yechadilar
(to’g’ri   masalalarga   nisbatan),   shu   sababali   hamma   xildagi   bilvosita   ifodalangan
sodda   masalalar   qiyinroq   yechiladi.   O’quvchilarni   masala   sharoitida
ishlatiladigan   ,,ko’p’’   (ortiq),     ,,kam’’   so’zlari   orasida   amal   tanlashlariga   yo’l
qo’ymaslik uchun bilvosita ifodalangan masalalarni yechishni bevosita ifodalangan
masalalar bilan aralashtirib olib borish kerak. 
Sonning   ulushini   va   ulushiga   ko’ra   sonning   o’zini   topishga   doir   masalalar
bilan   3-sinf   o’quvchilarini   sonlarni   karrali   taqqoslashni   o’rganganlaridan   keyin
tanishadilar.   Ulushlarga   doir   eng   elementar   masalalar   qaraladi.   Shunday
masalalarga misol: ,,Kitob 60 betli. Bola kitobning 1/3 qismini ko’rdi. Bola necha
bet o’qigan?    va   ,,Malik she’rining yarmini yod oldi. U 18 satrni yod oldi. Butun
she’r necha satrdan iborat?’’ 
Shundan   keyin   o’quvchilar   vaqtga   doir   sodda   masalalarni   yechish   bilan
tanishadilar. ,,Bola uyidan soat 8:30da yo’lga chiqdi vas oat 8:50da maktabga yetib
keldi. Bola yo’lga necha minut vaqt sarflaganini soat modeli yordamida toping’’. 
Matematika   o’qitishning   muhim   vazifasi   o’quvchilarda   faol   fikrlash,
turmushda   uchraydigan   turli   masalalarni   yechishda   qiyinchiliklarni   yengish,   bu
masalalar   yechimining   ratsional   yo’llarni   topish   ehtiyojini   vujudga   keltirishdir.
Matematika o’qitishda qanday qilib to’la o’zlashtirishga erishib, uni muvaffaqiyatli
olib borish mumkin? 
Tajribalar     shuni   ko’rsatadiki,   o’qishning   dastlabki   kunlarida   o’quvchilar
o’yinqaroq bo’ladilar. Misol va masala yechishda tez charchaydilar. Shuning uchun
  dars davomida tevarak-atrofdagi voqea – hodisalar bolalar hayotiga oid faktlardan
iborat   qiziqarli   o’yinlar   didaktik   materiallardan   o’rinli   foydalanish   dars
samaradorligini oshirishga yordam beradi. 
Ko’rinib   turibdiki,   ongli   o’zlashtirish   faqat   o’quvchi   aqlini   nazarda   tutmay,
balki   uning   irodasi   tuyg’ularining   ham   bevosita   faol   ishtirokini   nazarda   tutadi.
O’quvchiga   o’qish   jarayoniga   ma’lum   darajada   hissiy   munosabatda   bo’lish   talab
etiladi.   Shundagina   masalaning   qiyinligi   kamayiob,   uni   yechish   osnroq   kechadi.
Umuman masalalar yechishda yurli usullardan foydalanish va nima ma’lum?, nima
noma’lum?,   qanday   amal   berilgan?,   oxirgi   amal   nima?   kabi   savollar   mazmunini
ochish maqsadga muvofiq bo’ladi.  
Avval   sodda   keyin   murakkabroq   masalalar   yechtiriladi.   Birinchi   bosqich
amallarini o’rganish bilan bir vaqtda masalalar ham yechib boriladi. Bunda, ayirish
amali   bilan   yechiladigan   masalalarga   alohida   ahamiyat   beriladi.   Ya’ni   sonni   bir
nechta   birlikka   orttirish,   bir   necha   birlikka   kamaytirishga   oid   mashqlarni   bolalar
puxta   o’zlashtirishi   kerak.   Shundagina   ular   darslikdagi   amallarning   noma’lum
hadlarini   topishga   doir   sodda   masalalarni   ham   yecha   oladilar.   Masalan,     bizga
berilgan   birincha   qo’shiluvchi   x,   ikkinchi   qo’shiluvchi   5,   yig’indi   15   ga   teng
bo’lsa, noma’lum qo’shiluvchini qanday topish mumkin? Yechish:             x +5=15
                           x =15-5
x =10 
Demak,   birinchi   qo’shiluvchini   topish   uchun,   yig’indidan   ma’lum   ikkinchi
qo’shituvchini ayirish kerak. 
Kichik   yoshdagi   o’quvchining   o’qish   jarayonida   faol   bo’lishi   uchun:
birinchidan, unga o’qish va ishlashda mustaqillik ko’rsatish uchun keng imkoniyat
berish,   ikkinchidan     uni   samarali   metodlar   va   usullar   bilan   mustaqil   ishlashga
o’rgatish,   uchinchidan   o’quvchining   o’zi   ham   masalaga   ishonch   bilan   mustaqil
yodosha   olishi   kerak.   Yosh   bolalarga   matematikani   o’rgatishda   ko’rgazmali
  qurollardan   foydalanish   talab   etiladi.   Bola   abstrak   tushunchalar     va   qoidalar
o’zlashtira borgani sari bu ko’rsatmalikni asta-asta kamaytira borish muhimdir. 
Masala   yechishni   yuqoridagi   talablar   asosida   ongli   va   to’g’ri   o’zlashtirish
uchun quyidagi bosqichlarga amal qilish lozim: 
1. Berilgan masalaning shartini diqqat bilan o’rganmay turib, hisoblashni
boshlamaslik; 
2. Masalani o’qib chiqib, uning savoliga alohida ahamiyat berishlik; 
3. Masala shartiga qaytib, uni qisqacha yozish. 
Bu   masalalarni   yechganda   har   bir   amal   hadlarining   nomini   aytish   va   nima
ma’lum,   nima   noma’lum,   qanday   topish   yo’llarini   o’quvchilar   to’la   idrok   qilishi
lozim. 
Masalalar qanday amalda bajarilishiga qarab guruh va bosqichlarga ajratiladi. 
1.    Ayirmani topishga doir masalalar.  
a) Karimning 8 ta daftari bor edi. U ukasiga 3 ta daftar berdi.  O’zida nechta
daftar qoldi?         
Bor   edi-   8   ta
Berildi- 3 ta   
       Qoldi - ? 
       Yechish: 8-3=5 ta       Javob: 5 ta daftar qolgan. 
b) Bor edi – 17 va 10 ta 
Ketdi – 6 ta 
Qoldi - ?  
Yechish: (17+10)-6=27-6=21 ta       Javob: 21 ta 
Bu yerda yig’indidan sonni ayirish bajarildi.  
(17-6)+10=11+10=21. (10-6)+17=4+17=21 
  Bu   ifodalarda   ayirmaga   sonni   qo’shish   bajarildi.   Ko’rinib   turibdiki,   bu
masalani uch xil usul bilan ham yechish mumkin ekan. 
2. Bir necha birlik orttirishga doir masala. 
Ba’rnoning   8   ta   kitobchasi   bor   edi.   Onasi   unga   bir   nechta   kitob   olib
kelganidan   so’ng,   uning   kitoblari   10   ta   bo’ldi.   Onasi   Ba’rnoga   nechta   kitob   olib
kelgan? 
Bor edi – 8 ta 
Bo’ldi – 10 ta  
Olib keldi - ? 
Yechish:   8 + x = 10 
                  x = 10 - 8
x = 2 
Javob: onasi Barnoga 2 ta kitob olib kelgan. 
3. Sharifa   mehnat   darsida   archani   bezatish   uchun   3   ta   ayiqcha   va   2   ta   ortiq
ulardan   olmaxon   qiyib   olgan.   U   hammasi   bo’lib   nechta   shalk   qiyib   olgan?   Bu
masalaga   rasm   solib   ko’rsatmali   usul   bilan   yechish   mumkin.   bu   qanday   masala?
Bu   masala   orttirishga   doir   masala   bo’lib   quyidagicha   yechiladi.  Ayiqchalar   3   ta,
olmaxonlar2 ta ortiq 
3+(3+2)=3+5=8  
Javob: 8 ta shakl 
4. 1-tokchada 7 ta kitob bor. Bu 2-tokchadagidan 2 ta kam. 2-tokchada nechta
kitob bor? 
Bunday     masalalar   vositali   masalalar   deyiladi.   Ularni   yechish   uchun   oldin
vositasiz holatga keltirib olinadi. 
1-tokchadagi kitoblar 2-tokchadagidan 2 ta kam bo’lsin. 
2-tokchadagi kitoblar 1-tokchadagidan 2 ta ortiq. Ya’ni (7+2) ta bo’ladi. 
  Buning qisqacha yozuvi: 
1-tok – 7 ta 
2-tok -? 2 ta ortiq 
Yechish: 7+2=9.       Javob: 2-tokchada 9 ta kitob bor. 
5. Noma’lum kamayuvchini topishga doir masala. 
Bor edi – x                          Yechish: x – 2 = 8     
Ketdi – 2                                            x = 8 + 2 
Qoldi – 8                                            x = 10 
Javob: 10 ta  
Noma’lum ayriluvchini topishga doir masala.  
Bor edi- 10 ta 
Ketdi – x ta 
Qoldi – 8 ta 
Yechish: 10 – x = 8 
                x = 10 - 8
x = 2 
  Tek: 8+2=10 
6. Berilgan masalaga teskari masala tuzish. 
7. Berilishiga ko’ra masala tuzish. O’quvchilar 4 ta va 6 ta bayroqcha yasadilar.
Shundan   bog’chaga   5   ta   bayroqcha   sovg’a   qilindi.   O’quvchilarda   qancha
bayroqcha qoldi. 
Yechish: 1. O’quvchilar jami nechta bayroqcha yasadilar?  4+6=10 
               2. Qancha bayroqcha qoldi? 
                    10-5=5             Javob: 5 ta 
8. Onam bir tupdan 6 ta olma, ikkinchidan esa 4 ta olma uzdi. Olmalarning 8
tasi yeyildi. Nechta olma qoldi? 
  Bu   masalani   yechishda   bolalar   masala   shartini   sxema   asosida   ,   didaktik
materiallar   yordamida   qisqa   yozganlaridan   keyin   ular   bilan   quyidagicha   suhbat
o’tkaziladi: 
- Masalada nima noma’lum? 
- Nechta olma qolganligi - Buni tezda bilish mumkinmi? 
- Yo’q. Nega? 
- Ikkala tupdan hammasi bo’lib nechta olma uzganligini bilmaymiz. 
- Buni bilish uchun nima qilamiz? 
- Buni bilish uchun 6 ni 4 ga qo’shamiz. 
- 6+4=10 bo’ladi. Endi nimani bilamiz? 
- Nechta olma qolganini topamiz. 
 -Buni qanday bilish mumkin. 
- Yig’indidan 8ni ayirish kerak. 
(6+4)-8=10-8=2.      Javob : 2 ta olma qolgan. 
2.3.    Boshlang’ich  sinfda  masalalarni  o’rganishda  zamonaviy  
pedagogik  texnologiyalardan  foydalanish  
Ma’lumki,   1-sinf   o’quvchilari   darsda   yechiladigan   masala   mazmunini
to’g’ridan-to’g’ri   tushunmaydilar,   chunki   ular   hamma   narsaga   qiziquvchan
bo’lganligi   uchun   ham   ularning   fikrlari   tarqoq   bo’ladi.   Shuning   uchun   ham
masalalar   yechish   jarayonida   o’quvchilar   fikrini   to’la   qila   olish   va   masala
mazmunini yanada tushunarliroq bayon qilish kerak bo’ladi. 
Bu   vazifalarni   muvaffaqiyatli   amalgam   oshirish   yo’llaridan   biri   darsda
ko’rsatilgan   qurollardan   o’rinli   foydalanish   bilan   birga   yaxshi   tashkil   etilgan
og’zaki   suhbat   hisoblanadi.   Fikrimizning   dalili   uchun   bir   necha   masalaning
yechilishi namunasini ko’rib o’tamiz: 
1.     Simyog’ochga   4   ta   qaldirg’och   qo’ngan   edi.  Yana   3   ta   qaldirg’och   kelib
qo’ndi,   so’ngra   2   ta   qaldirg’och   uchib   ketdi.   Simyog’ochda   nechta   qaldirg’och
qoldi? 
O’qituvchi kartochkani ko’rsatib suhbat o’tkaziladi. 
  Simyog’ochga qo’nib turgan qaldirg’ochlar 4 ta 
Bor edi-4 ta q.
Qo’ndi- 3 ta q
Uchdi -2 ta q. 
Qoldi – 2 ta q. 
- Bolalar simyog’ochda avval nechta qaldirg’och bor edi? 
- 4 ta qaldirg’och bor edi. 
- Yana nechta qaldirg’och kelib qo’ndi? 
- 3 ta qaldirg’och kelib qo’ndi. 
- Simyog’ochda hammasi bo’lib nechta qaldirg’och bo’ldi? 
- 7 ta qaldirg’och bo’ldi. 
- Shundan nechtasi uchib ketdi. 
- 2 ta qaldirg’och uchib ketdi. 
- Simyog’ochda nechta qaldirg’och qoldi. 
Kartochkadagi   qaldirg’ochning   usti   qog’oz   bilan   berkitiladi.   Bunday
tushuntirish   orqali   o’quvchilar   faqat   masala   mazmuniga   tushunibgina   qolmasdan
balki, o’gzaki yechishga ham yetib boradilar. Shundan so’ng masala sharti yana bir
marta o’quvchilar bilan birgalikda takrorlanadi va shartiga ko’ra quyidagi tartibda
ifoda tuzib yechiladi. 
Simyog’ochda 4 ta qaldirg’och bor edi. Yana 3 ta qaldirg’och kelib qo’ndi: 
3+4. Shundan 2 tasi uchib ketdi: 4+3-2 
Endi   bu   ifoda   osonlikcha   yechiladi.   Ya’ni   avval   4   va   3   sonlari   qo’shiladi.
Yig’indi(7)   hosil   bo’ladi.    Yig’indidan   2   soni   ayriladi.   Natijada   izlangan   son   (5)
hosil bo’ladi. 
Javob: 5 ta qaldirg’och qoldi. 
Shundan so’ng o’quvchilar yuqoridagilarni daftarlariga yozib oladilar. 
  2.    Nasibada 4 ta olma bor edi. Onasi unga yana 3 ta  olma berdi. U 2 ta olmani
yedi. Uning nechta olmasi qoldi? 
Bor edi-4 ta 
Onasi berdi- 3ta O’zi
yedi – 2 ta Qoldi-? 
Kartochkani bolalarga ko’rsatib, suhbat o’tkaziladi. 
- Bolalar siz kartochkadan nimani ko’ryapsiz? 
- 2 qator olmalarni. 
- Nechta olma rasmini ko’rdingiz? 
- 4 ta olma va 3 ta olmani 
- Nasibaga onasi nechta olma berdi? 
- 3 ta olma berdi. 
- Nasiba nechta olma yedi? 
- U olmalardan 2 tasini yedi. 
- Uning nechta olmasi qoldi? 
- O’zida 4 ta, onasi 3 ta olma bergan edi. Jami 4+3=7 ta olma bo’ldi. 2 ta olmani
yeganidan keyin  4 + 3 = 7 – 2 = 5 ta olma qoldi. 
O’quvchilar   o’qituvchilar   yordamida   ifoda   tuzib   masalani   boshqa   usulda
yechishlari ham mumkin. 4+3-2=4-2+3=2+3=5. Javob: 5 ta olma qoldi.  
Bu safar masala ayirmaga sonni qo’shish usuli bilan yechiladi. 
3. Akvariumning bir tomonida 4 ta baliq yuribdi, 2-tomonida 3 ta baliq
yuribdi.   Nodira   2-tomondagi   baliqlardan   2   tasini   oldi.  Akvariumda   nechta
baliq qoldi? 
Masala sharti o’qib tushuntiriladi va akvarium haqida tushuncha beriladi. 
- Akvarium   bu   –   baliqchalar   solib   qo’yilgan   idish.   Ko’rgazma   bolalarga
ko’rsatiladi va og’zaki yechiladi. 
  - Bolalar akvariumning bir tomonida nechta baliq bor ekan? 
- 4 ta baliq bor ekan. 
- Ikkinchi tomonida-chi? 
- 3 ta baliq. 
- Nodira nechta baliq oldi, qaysi tomondagidan? 
- 2 ta baliq oldi, ikkinchi tomondagidan. 
- Akvariumda nechta baliq qoldi? 
Shundan   keyin   bironta   o’quvchini   darstaxtaga   chiqarib,   ifoda   tuzdiriladi   va
hosil bo’lgan ifodaning son qiymati topiladi. 
(4+3)-2=4+(3-2)=4+1=5 ta Javob: 5 ta baliq qoldi. 
3. Gulnorada 4 ta lola bor edi. Nigora unga yana 2 ta lola sovg’a qildi. 
Shundan   keyin   bolalardan   birining   guli   to’kildi.   Gulnorada   nechta   lola   qoldi?
O’qituvchi   ko’rgazmani   bolalarga   ko’rsatadi.   So’ngra   masala   shartini   o’qib
tushuntiradi. 
Bor edi- 4 ta Berildi
– 2 ta Qoldi-? 
O’quvchilar savol-javob orqali masalani og’zaki yechadilar.  
- Gulnorada nechta lola bor edi? 
- To’rtta lola bor edi. 
- Nigora unga nechta lola berdi? 
- Ikkita lola berdi. 
- Qani, Baxtiyor ifodani tuzchi? 
- Baxtiyor darstaxtaga chiqib ifodanituzadi: 4+2 
- Gulnoraning lolasi nechta bo’ldi? 
- Oltita bo’ldi 
- Nechta lolaning guli to’kildi? 
  - Baxtiyor:   ,,Bittasining”   deb   javob   beradi   va   (4+2)-1   ifodani   tuzib,   uning
qiymatini hisoblaydi.  Bolalar daftarlariga yozadilar. 
Javob: Gulnorada 5 ta lola qoldi. 
Tajribalar   shuni   ko’rsatadiki,   shunday   rasmli   qog’oz   lavhachalar   orqali
masalalar   ifodasini   tuzish   va   yechish   oson   bo’ladi.   Oz   vaqt   ichida   ko’p   masala
yechiladi. O’quvchilar qog’oz lavhalardagi masalaga mos rasmli o’z ko’zlari bilan
ko’rib,   masalaning   mazmunini   tez   tushunadilar   va   uni   oson   yechadilar,   fanga
qizqadilar, dars jarayonida o’quvchilarning faolligi ortadi. 
 
 
  X ulosa
Matematika   o’qitishda   tashkil   etilgan   sodda   masalalarni   yechish
o’quvchilarning   matematik   bilimlarini   chuqurlashtirish   va   kengaytirish,   misol   va
masalalarni   yechishni   mashq   qilish,   matematikaning   hayot   bilan   bog’liq   bo’lgan
tomonlarini  tushunishlariga imkon beradigan faoliyat turlaridan  biridir. 
Hozirgi   paytda   yangi   axborot   va   pedagogik   texnologiyalar   rivojlangan   bir
paytda   boshlang’ich   sinf   o’quvchilarini   majburiy   itoatkorlikka   asoslangan
an’anaviy   usulda   o’qitish   emas,   balki   o’quvchilarning   o’qishga,   bilim
o’zlashtirishga   bo’lgan   ongli   munosabatini   tarbiyalashni   amalga   oshirishga
qaratilgan   o’qitishning   noan’anaviy   shakllarini   ta’lim   jarayoniga   tadbiq   etishdek
muhim vazifalar qo’yilgan. 
Masala   ustida   o   g’zaki   ishlagandan   keyin   masala   mazmunini   matematik
atamalar tiliga o’tkazish kerak va uning matematik tuzilishini qisqa yozuv shaklida
ifodalash kerak.  
  Shuni   nazarda   tutish   kerakki,   hamma   hollarda   ham   qisqacha   yozishni
bajarish bilan birga masala sharti analiz ham qilinadi. Qisqacha yozishning vazifasi
ana   shundan   iborat.   Haqiqatdan,   masalani   qisqacha   yozish   o’quvchi   xotirasiga
tayanch   bo’lib,   sonli   ma’lumotlarni   tushunish   va   yaratish   imkonini   beradi,   bu
ma’lumotlarni   masalada   nima   berilganligini   va   nimani   izlash   kerakligini
aniqlashga   yordam   beradi.   Shunday   qilib   matematik   masalalar   yechish
o’quvchilarning   matematik   bilimlarini   rivojlantirish   usullaridan   biri   sifatida
qaralishi   lozim.   Shu   bilan   birga   murakkab   va   qiziqarli   masalalar   o’qitish
samaradorligini   oshirishning   eng   yaxshi   usullaridan   biri   sifatida   bo’lishi   ham
mumkin.   Shu   sababli   boshlang’ich   sinf   matematika   darslarida   masalalar   yechish
usullarini     to’g’ri   tashkil   etish,   undan   oqilona   foydalanish,   masalaning   turli
shakllarini   tashkil   etish   va   unda   turli   didaktik   vositalardan   imkon   darajasida
foydalanish   ta’lim   samaradorligini   oshirishning   muhim   omillaridan   biri   sifatida
qaralmog’i maqsadga muvofiqdir. 
 
 
   
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T., 2014.  
2. “Umumiy o’rta va o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim
standartlarini   tasdiqlash   to’g’risida”gi   Vazirlar   Mahkamasining   2017-   yil   6-
apreldagi 187-son qarori.    
3. O‘zbekiston  Respublikasining  “Ta’lim  to‘g’risida”gi  
Qonuni.   O‘zbekiston   Respublikasi   Oliy   Majlisining  Axborotnomasi,   1997-
yil. 9-son, 225modda. 
4. Kadrlar   tayyorlash   milliy   dasturi.   O‘zbekiston   Respublikasi   Oliy
Majlisining Axborotnomasi, 1997- yil. 11-12-son, 295-modda. 
5. “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”
dagi   PQ   –   2909   –   sonli   qarori   2 017-   yil   20-   aprel                             “Ilmiy-uslubiy
adabiyotlar”.  
6. Alixonov   S,   “   Matematika   o’qitish   metodikasi   “   Toshkent.:
“O’qituvchi” 
2001-yil 
7. А lixonov   S,   “Boshlang’ich   sinflarda   mat е matika   o’qitish
m е todikasi”,-
Namangan: “Мaruzalar to’plami”, 2010-yil 
8. Bikboyeva A. U, Yangiboyeva E, “ Matematika 1-4 sinflar uchun “ 
Toshkent.:  2003-yil 
9. Matematika. 3-sinf. N. U. Bikbayeva, E. Yangabayeva.  2010 yil. 
10. M.E.Jumayev,  Z.G’.Tadjiyeva,  O.Toshmetova,  Z.Yunusova
“Boshlang’ich  sinflarda  matematikadan  fakultativ  darslarni  tashkil  
etish metodikasi” Toshkent 2005 – y. 
11. Jumayev   M.E.,   „Matematika   o’qitish   metodikasidan   praktikum“-
Toshkent.: O’qituvchi, 2004, 328 bet. 
12. Jumayev   M.E.,   Tadjiyeva   Z       „Boshlang’ich   sinflarda   matematika
o’qitish metodikasi“ Toshkent.: Fan va texnologiya, 2005, 312 bet.

Boshlang’ich sinf o’quvchilarini sodda masalalar yechishga o’rgatish R eja: I. Kirish. II. Asosiy qism: I bob. O’quvchilarni masalalar yechishga o’rgatishning nazariy asoslari. 1.1. Boshlang’ich sinf matematika kursida matnli masalalar. 1.2. Masalani yechishga o’rgatishning asosiy bosqichlari. II bob. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini masalalar yechishga o’rgatish metodikasining umumiy masalalari. 2.1. Matematik masalalar va ularning turlari. 2.2. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida masala yechish ko’nikmasini shakllantirish metodikasi. 2.3. Boshlang’ich sinfda masalalarni o’rganishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar.

Kirish Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi: Mustaqil huquqiy demokratik jamiyat qurish haqida fikr yuritganda bu jamiyatda uning to’laqonli a’zosi shaxs qanday bo’lish kerakligi va unda ta’lim jarayoni qanday ro’l o’ynashi haqida jiddiy o’ylash lozim bo’ladi. Hurmatli birinchi Prezidentimiz I. A. Karimovning 1997yil 29-avgustda O’zbekiston Oliy Majlisining IX sessiyasida “Ta’lim to’g’risida”gi qonunga asoslangan “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi “ qabul qilindi. 1 O’zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»da o’quv jarayoniga ilg’or pedagogik texnologiyalarni yaratish va o’zlashtirish yuzasidan maqsadli innovatsiya loyihalarini shakllantirish hamda amalga oshirish orqali ilmfanning ta’lim amaliyoti bilan aloqasini ta’minlash chora-tadbirlarini ishlab chiqish, ilg’or axborot va pedagogik texnologiyalarni amalga oshirish uchun tajriba maydonchalari barpo etish, ilmiy tadqiqotlar natijalarini ta’lim-tarbiya jarayoniga o’z vaqtida joriy etish mexanizmini ro’yobga chiqarish, zamonaviy axborot texnologiyalari, kompyuterlashtirish va matematik ta’lim tizimini rivojlanib borishi belgilab berilgan. «Ta’lim to’g’risida»gi va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq, umumta’lim fanlarini o’qitishning uzluksizligi va izchilligini ta’minlash, zamonaviy metodologiyasini yaratish, umumiy o’rta va o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi davlat ta’lim standartlarini kompetentsiyaviy yondashuv asosida takomillashtirish, o’quv-metodik majmualarning yangi avlodini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etishni tashkil etish maqsadida Vazirlar Mahkamasining qarori qabul qilidi. Oliy ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor vazifalaridan kelib chiqqan holda, kadrlar tayyorlash mazmunini tubdan qayta ko’rish, xalqaro standartlar darajasiga mos oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash uchun zarur sharoitlar yaratilishini ta’minlash maqsadida: 1 I.A.Karimov «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” . 1997-yil Toshkent

1. Oliy ta’lim tizimini kelgusida yanada takomillashtirish va kompleks rivojlantirish bo’yicha eng muhim vazifalar etib quyidagilar belgilansin: Har bir oliy ta’lim muassasasi jahonning yetakchi ilmiy-ta’lim muassasalari bilan yaqin hamkorlik aloqalari o’rnatish, o’quv jarayoniga xalqaro ta’lim standartlariga asoslangan ilg’or pedagogik texnologiyalar, o’quv dasturlari va o’quv-uslubiy materiallarini keng joriy qilish, o’quv-pedagogik faoliyatga, masterklasslar o’tkazishga, malaka oshirish kurslariga xorijiy hamkor ta’lim muassasalaridan yuqori malakali o’qituvchilar va olimlarni faol jalb qilish, ularning bazasida tizimli asosda respublikamiz oliy ta’lim muassasalari magistrant, yosh o’qituvchi va ilmiy xodimlarining stajirovka o’tashlarini, professoro’qituvchilarni qayta tayyorlash va malakasini oshirishni tashkil qilish; 2 Bugungi kunda o’quv jarayoni sifati va samaradorligini tubdan oshirish maqsadida bir qator yangi qarorlar qabul qilinmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 2017- yil 20- apreldagi PQ – 2909 – sonli qarori o liy ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish, mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish borasidagi ustuvor vazifalarga mos holda, kadrlar tayyorlashning ma’nomazmunini tubdan qayta ko’rib chiqish, xalqaro standartlar darajasida oliy malakali mutaxassislar tayyorlash uchun zarur sharoitlar yaratish maqsadida qabul qilingan. Professor-o’qituvchilarning kasb mahoratini, pedagog xodimlarning malakasini oshirish, shuningdek, ularning xorijiy hamkor oliy o’quv yurtlarida malaka oshirishi, magistratura, doktoranturada ta’lim olishi hamda respublikamizning tayanch oliy o’quv yurtlari qoshida qayta tayyorgarlikdan o’tishi va malaka oshirishi. Mazkur dasturda, asosan, mamlakatimizning har bir oliy ta’lim muassasasi bilan AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya, Niderlandiya, Rossiya, Yaponiya, Janubiy Koreya, Xitoy va shu kabi boshqa davlatlarning yetakchi ilmiy-ta’lim muassasalari bilan hamkorlik aloqalarining o’rnatilgani o’ta muhim ahamiyat kasb 2 “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” dagi PQ – 2909 – sonli qarori 2017 -yil 20- aprel

etadi. Shu asosda har yili 350 nafardan ortiq xorijlik yuqori malakali pedagog va olimlarning mamlakatimiz oliy o’quv yurtlari o’quv jarayoniga jalb etilishi ko’zda tutilmoqda. 3 Akademik litseylarda o’quv jarayoni sifati va samaradorligini tubdan oshirish, akademik litseylarda umumta’lim maktablarining eng qobiliyatli bitiruvchilarini jamlash, umumta’lim maktablari bitiruvchilarining tanlangan kasblar va mutaxassisliklarni egallab olishga bo’lgan ehtiyojini qondirish uchun shartsharoitlarni yanada kengaytirish maqsadida “O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 2017- yil 14- martdagi PQ – 2829 - sonli O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori, umumiy o’rta ta’limga qo’yilayotgan zamonaviy talablarni hisobga olgan holda umumiy o’rta ta’lim muassasalari faoliyatini tashkil etish to’g’risidagi normativ-huquqiy hujjatlarni takomillashtirish, umumiy o’rta ta’limning o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi bilan uzviy aloqadorligini ta’minlash maqsadida “Umumiy o’rta ta’lim to’g’risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi 2017- yil 15- mart 140 -sonli O’zbekiston Respublikasi vazirlar mahkamasining qarori, “Ta’lim to’g’risida”gi va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq, umumta’lim fanlarini o’qitishning uzluksizligi va izchilligini ta’minlash, zamonaviy metodologiyasini yaratish, umumiy o’rta va o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi davlat ta’lim standartlarini kompetentsiyaviy yondashuv asosida takomillashtirish, o’quv-metodik majmualarning yangi avlodini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etishni tashkil etish maqsadida “Umumiy o’rta va o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to’g’risida”gi 2017- yil 6- apreldagi 187-sonli O’zbekiston Respublikasi vazirlar mahkamasining qarori qabul qilindi. Respublikamizda “Ta’lim to’g’risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” talablari asosida ta’lim-tarbiya jarayonini takomillashtirish, pedagogik 3 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qaroriga sharh

kadrlarning kasbiy tayyorgarligini tarkib toptirish va orttirish muammosiga bag’ishlangan tadqiqot ishlari keng qamrovda olib borilmoqda. An’anaviy o’qitish metodikasida o’quv materiallari asosan matn va formulalar ko’rinishida berilib, o’quv materiallarini namoyish qilish imkoniyati deyarli mavjud emas. Bunday ko’rinishda berilayotgan o’quv materiallarini o’quvchi tomonidan o’zlashtirish asosan ketma-ket ravishda amalga oshiriladi, shu sababli ularni esda qoldirish va o’zlashtirish juda sust bo’ladi. Yangi o’qitish metodikasida o’quvchilarga berilayotgan materiallarni qayta kodlashtirish va o’zlarining modelini yaratish masalalari yuklanmaydi. Bu o’qitish metodikasida o’quv materiallari matn va formula ko’rinishi bilan bir qatorda, obrazlar ko’rinishida ham taqdim etiladi. Bu ma’noda axborot texnologiyalari asosida o’quv materiallarini obrazli ko’rinishda taqdim etishda ularga har xil ko’rinishdagi ranglar, harakat, ovoz kabi elementlarni kiritish o’quvchilarning o’quv materiallarini qabul qilish jarayoni samaradorligini oshirish bilan birga, berilayotgan materiallarni tahlil qilish, taqqoslash hamda abstraksiyalash kabi muhim sifatlarni rivojlantiradi. O’quv materiallarini obrazlar ko’rinishida taqdim etish uchun ularni axborot texnologiyalaridan foydalanib, elektron-didaktika asosida elektron kitob, darslik, kurs va virtual stend ko’rinishida yaratish yuqorida qo’yilgan masalalarni ijobiy hal etishga olib keladi. Xorij va vatanimizdagi axborot-pedagogik texnologiyalarning pedagogik asoslari bo’yicha olib borilgan ilmiy-tadqiqotlar tahlili shuni ko’rsatadiki, axborotpedagogik texnologiyalar elektron-didaktik (animatsiya) ko’rinishidagi funksiyalarga asoslanib ular: - qulay ko’rinishda bo’lgan o’quv materiallarini tushunib yetishga, berilgan ma’lumotlar haqida tushuncha va tasavvur hosil qilishga; - ko’p ma’lumotlarni olish, ya’ni ma’lumotlarni to’g’ridan-to’g’ri olish imkoniyati mavjudligiga; - o’quv jarayonini yengillashtirishga, ya’ni kam vaqt sarf qilib ko’p ma’lumotlarga ega bo’lishga;