logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. BOSHLANG’ICH TA’LIM YO’NALISHI TALABALARINI TEXNOLOGIK TA’LIMGA KREATIV YONDASHUVINI SHAKLLANTIRISH

BOSHLANG’ICH TA’LIM YO’NALISHI TALABALARINI TEXNOLOGIK TA’LIMGA KREATIV YONDASHUVINI SHAKLLANTIRISH

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

842.5 KB
Ko'chirib olish
BOSHLANG’ICH TA’LIM YO’NALISHI TALABALARINI TEXNOLOGIK TA’LIMGA KREATIV YONDASHUVINI SHAKLLANTIRISH M ndarijaս KIRISH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 I BOB. BOSHLANG’ICH TA’LIM YO’NALISHI TALABALARINI TEXNOLOGIK TA’LIM D A KREATIV O’QIT ISHNING NAZARIY PEDAGOGIK ASOSLARI 1.1 -§ . O’qituvchilarda kreativ faollikni shakllantirish pedagogik faoliyatni rivojlantirishning asosiy omili sifatida. . . . . . . . . . . . . . 9 1.2-§. Boshlang’ich sinflarda texnologik ta’limga kreativ yondashuvning didaktik xususiyatlari . . . . . . . . . . . . . . . . ……... 17 I bob bo’yicha qisqacha x losa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ս 26 II BOB. BO’LAJAK BOSHLANG’ICH TA’LIM O’QITUVCHILARINI TEXNOLOGIK TA’LIM JARAYONIDA KREATIV YONDASHUVGA TAYYORLASH NING MAZMUN MOHIYATI 2.1 -§ . Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi talabalarini texnologik ta’limga kreativ yondashuvini shakllantirishning nazariy va amaliy muammolarini o’rganish ……………………………………….. 27 2.2-§. Kreativ yondashuv asosida texnologik ta’limni talabalarga o’rgatish modeli…………………………………………………. 36 2.3-§. Texnologik ta’limga kreativ yondash gan holda bo’lajak boshlang’ich ta’lim o’qituvchilarini o’qitish metodikasi ……… 48 II bob bo’yicha qisqacha x losa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ս 60 III BOB. BOSHLANG’ICH TA’LIM YO’NALISHI TALABALARINI TEXNOLOGIK TA’LIMGA KREATIV YONDASHUVINI SHAKLLANTIRISH TEXNOLOGIYASINI AMALGA OSHIRISH BO’YICHA TAJRIBA-SINOV ISHLARI 3.1-§. Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi talabalarini texnologik ta’limga kreativ yondashuvini shakllantirish texnologiyasini amalga oshirish ………………………………………………………….. 61 3.2-§. Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi talabalarini texnologik ta’limga kreativ yondashuvini shakllantirish texnologiyasining samaradorligini baholash bo’yicha tajriba-sinov natijalari . . . . . . 70 III bob bo’yicha qisqacha x losa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ս 73 X losa ս . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Adabiyotlar ro’yxati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 2 3 KIRIS H Magistrlik d issertatsiya si mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi . Jahon ta’lim tizimi taraqqiyotining jadal suratlarda rivojlanishi avvalambor ta’lim jarayoniga innovatsion va kreativ yondashish lozimligini taqozo etib kelmoqda. Zeroki, jahonda har bir jamiyatning rivojlanish taraqqiyotini va yo’nalishini begilab beruvchi innovatsion-kreativlik ta’siri ostida yuz berib, inson faoliyatining har bir sohasida kreativlikka bo’lgan ehtiyojning ortishi bilan belgilanadi. Xorijiy rivojlangan mamlakatlarda, jumladan AQSH, Kanada, Germaniya, Rossiya, Yaponiya, Koreya kabi davlatlarda o’qitish jarayonlari innovatsion-kreativ yondashuv asosida amalga oshirilib kelmoqda. Mazkur holatni bevosita kuzatib, chuqur tahlil qilgan O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev 2019-yil 23-avgustda xalq ta’limi, oliy ta’lim xodimlari bilan bo’lgan muloqotda uzluksiz ta’lim tizimida olib borilishi kerak bo’lgan dolzarb vazifalar haqida fikr yuritib, “ … bugungi kunda ta’lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan o’qituvchilarning obro’sini ko’tarish, shu bilan bir qatorda bugun o’qituvchilarning o’zlari ham ta’lim-tarbiya jarayoniga yangicha ijodiy yondashishi lozim” [10], - degan bir qator fikrlarni bildirib o’tdi. Shuningdek, yurtboshimiz Sh. M. Mirziyoyev 2020-yil 24-yanvarda Oliy majlisga qilgan murojaatnomasida ham, ta’lim-tarbiyaning uzviy bog’liqligini yanada kuchaytirish maqsadida “Sharqona qarashlarimizda ta’limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta’limdan ajratib bo’lmaydi. Bu esa bugungi kun o’qituvchisidan katta mas’uliyatni talab qiladi” [11], - deb ta’kidladilar. Demak, bugungi kunning zamonaviy o’qituvchilari ta’lim-tarbiya ishlarida faol qatnash bilan birgalikda o’z faoliyatlarini zamon bilan hamohang tarzda tashkil etishlari talab etiladi. Bundan tashqari, umumta’lim muassasalarida faoliyat ko’rsatib kelyotgan boshlang’ich sinf o’qituvchilari umumiy va maxsus kompetentsiyalarga ega bo’lishi va albatta, o’z faoliyatida kreativlik qobiliyatlarini namoyon eta olishi zarur. Shaxsning mutaxassis sifatida kasbiy kamol topishi, taraqqiy etishi, rivojlanishi o’z mohiyatiga ko’ra jarayon tarzda namoyon bo’ladi. Kasbiy yetuklik inson ontogenezining muhim davrlari kasbiy kamol topish, rivojlanish g’oyalarining qaror topishi (14-17 yosh)dan 4 boshlanib, kasbiy faoliyatning yakunlanishi (55-60 yosh)gacha bo’lgan jarayonda kechadi. Kreativlik shaxsning shakllanishi va rivojlanishi uning ichki va tashqi olamining o’zgarishi o’zaro mos kelishi, ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlar hamda inson ontogenizi – tug’ilishidan boshlab to umrining oxiriga qadar uzluksizlik, vorisiylikni taqozo etadigan faoliyat mazmuniga bog’liqdir [68]. Mamalakatimizda amalga oshirilayotgan ilmiy pedagogik tadqiqotlar darajasida bo’lajak talabalarni texnologik ta’limda bo’lajak o’qituvchilarni kreativ yondashuv asosida texnologik ta’lim samaradorligini oshirishga tizimli yondashuv samarasini oshirib borish uchun barcha imkoniyatlar yaratilganligi, bu borada kreativ va texnologik innovatsion tafakkurni shakllantirish eng muhim mezon bo’lib xizmat qilishi yaqqol ko’rinmoqda. Mamlakatimizda mutloq yangilangan va yangilanayotgan me’yoriy-huquqiy hujjatlar va shu bilan yangidan yaratilayotgan moddiy-texnik baza bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarini texnologik ta’limga kreativ yondashuvga tayyorlash asosida izlanuvchilik sifatlarini shakllantirish dissertatsiya mavz ս sining dolzarbligini belgilaydi . O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 20-apreldagi “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ 2909-son Qarori, 2017-yil 12-yanvardagi “Kitob mahsulotlarini chop etish va tarqatish tizimini takomillashtirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ’ibot qilish bo’yicha komissiya tuzish to’g’risida”gi Farmoyishi, 2019-yil 8- oktabrdagi “O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi PF- 5847-son Farmoni, 2022- yil 28-yanvardagi “2022-2026-yillarga mo’ljallangan yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to’g’risida”gi PF-60-son farmonlari hamda pedagogik faoliyatga aloqador bo’lgan boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirish uchun ushbu tadqiqot ishi muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqot obyekti: bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarini texnologik ta’limga kreativ yondashuvga tayyorlash jarayoni. Tadqiqotning predmeti: boshlang’ich ta’lim yo’nalishi talabalarini 5 texnologik ta’limga kreativ yondashuvini shakllantirish mazmuni, shakli, metodi va vositalaridan iborat. Tadqiqot ishining maqsadi: bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarining texnologik ta’limni o’qitishda kreativ yondashuvini rivojlantirish orqali ta’lim samaradorligini oshirish. Tadqiqot vazifalari: 1. Kelajak yoshlarining kreativ tafakkurini o’stirish bilan birga kreativ faoliyatga tayyorlash masalasini pedagogik muammo sifatida nazariy jihatdan asoslab, uning mazmuni va xususiyatlarini tahlil qilish; 2. Boshlang’ich ta’lim ixtisosligi talabalarini texnologik ta’limga kreativ yondashuvini shakllantirish modelini texnologik ta’limga kreativ yondashuvning o’ziga xos xususiyatlari, pedaogik shart-sharoitlarini aniqlagan holda ishlab chiqish; 3. Talabalarni texnologik ta’limga kreativ yondashuvini shakllantirish mexanizmlarini shakl va metodlar, vositalarni aniqlashtirish, ilmiy-pedagogik tajriba davomida tekshirish, uyg’unligini ta’minlash orqali asoslash; 4. Bo’lajak o’qituvchilarni texnologik ta’lim jarayoniga kreativ yondashuv asosida tayyorlash metodlari va shakllarini ishlab chiqish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: 1. Boshlang’ich ta’lim ixtisosligi bo’yicha “Texnologiya va uni o’qitish metodikasi” fanini o’qitish jarayonida talabalarning kreativ kompetentligi kreativ tafakkurning tarkibiy tuzilmasining yangi muammolarini aniqlash, muammolarning o’ziga xos yechimlarini topish va amalda qo’llash masalalari ochib berildi; 2. Texnologik ta’limga kreativ yondashuv modeli boshlang’ich ta’lim ixtisosligi talabalarida yaratuvchanlik, tadqiqotchilik, kashfiyotchilik layoqatini shakllantirishning omili hamda kreativlikni shakllantirishda (eshitish, xis qilish) idrokini rivojlantirish birlamchi vositasi ekani isbotlandi; 3. Talabalarda texnologik ta’limga kreativ yondashuvni rivojlantirish og’zaki- mantiqiy va emotsional-mantiqiy fikrlashning tasavvur, ehtiyojlar va qadriyatlar 6 bilan o’zaro bog’liqligi talabaning tajribasidan foydalanish asosida muqobil variantlarni sifatli va miqdoriy tahlilni o’z ichiga oldi; 4. Bo’lajak boshlang’ich ta’lim o’qituvchilari uchun texnologik ta’limga kreativ yondashuvini shakllantirish texnologiyasining samaradorligi mezonlari va ko’rsatkichlari aniqlandi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: boshlang’ich ta’lim yo’nalishi talabalarida texnologik ta’limga kreativ yondashuvni shakllantirish mumkin, agar: - Boshlang’ich ta’lim ixtisosligi talabalarini texnologik ta’limga kreativ yondashuvini shakllantirishning maqbul usullari ishlab chiqilsa; - Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarini o’zining pedagogik faoliyatini kasb nuqtai nazaridan tahlil qilish bo’yicha baholashni shakllantirish texnologiya fanini o’qitish asosida ochib berilsa; - Boshlang’ich ta’lim ixtisosligi talabalarida yaratuvchanlik, kreativlikni rivojlantirish uchun texnologik ta’limga kreativ yondashuv modeli ishlab chiqilsa; - Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi talabalarini texnologik ta’limga kreativ yondashuvini shakllantirish jarayonini takomillashtirishda ilg’or ta’lim-tarbiya texnologiyalari va jahon tajribasidan foydalanish ko’nikmalarini mustahkamlash bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqilsa. Tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi(tahlili): Inson tafakkuri, kreativligi va uning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishdagi o’rni nuqtai nazardan kishilik jamiyati taraqqiyotining barcha darajalarida mutafakkirlar, faylasuflar, tarixchilar, psixologlar va pedagog olimlar asarlari va tadqiqotlari obyekti bo’lib xizmat qiladi. Zamonaviy pedagog va psixolog olimlardan Abdulloyeva Sh., Arzikulov D.N., G’oziyev E. [100, 101, 31] kabi olimlar shaxs kreativ tafakkurini psixologik jihatlarini tadqiq etgan bo’lsalar, R.D.Shodiyev, N.A.Muslimov, M.Turdiyeva, [105, 65, 86] va boshqa olimlar tomonidan yoshlarning ijodkorlik qobiliyatlarini uzluksiz rivojlantirish bo’yicha pedagogik va falsafiy izlanishlar olib borganlar. Sharq mutafakkirlaridan Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abdulla Avloniy [17, 18, 19] va boshqalar tomonidan yaratilgan adabiy va ilmiy-axloqiy 7 asarlarda shaxs ijodkorligi va mehnatsevarligi barkamollik mezonlari sifatida o’rganilgan. Mustaqil davlatlar hamdo’stligi davlatlarida shaxs kreativ faoliyati va innovatsion mashg’ulotlar tashkil etish muammosining psixologik hamda pedagogik tomonlarini Vulfov B.Z., Smirnov S.D., Krutetskiy B.A., Leytes N.S., Torshina K.A., Drujinin V.N. [ 90, 80, 55, 57, 83, 43] kabi olimlar tadqiq etganlar. Dunyoda kreativlik muammosi pedagogik jarayonda shaxs ijodiy faoliyatini samarali tashkil etish va kreativ mahsulot yaratishning asosi sifatida qabul qilingan. Jumladan, xorijiy olimlardan Fridman L.M., Rou A.DJ., Bono E.De., Gilford DJ., Torrans E., Sternberg S., Lyubard T., Lendri Ch., Xeller K.A. [46, 75, 39, 49, 85, 81, 58, 59, 92] kabi olimlar kreativ qobiliyatni shakllantirish masalalarini tadqiq qilganlar. Ken Robinson “Kreativlik”ni o’z qiymatiga ega orginal g’oyalar majmui desa, Ama bayl: “Muayyan soha bo’yicha o’zlashtirilgan puxta bilimlar bilan birga yuqori darajada noodatiy ko’nikmalarga ham ega bo’lish – kreativlikdir” va Gardner esa: “Shaxs tomonidan amalga oshiriladigan amaliy harakat bo’lib, u o’zida muayyan yangilikni aks ettirishi va ma’lum amaliy qiymatga ega bo’lishi - kreativlik” deb ta’kidlaydi. Shuning uchun ham boshlang’ich ta’lim ixtisosligi talabalarini texnologik ta’limga kreativ yondashuvini shakllantirish muammosini hal etish pedagogik zaruriyatga aylanganligini ko’rishimiz mumkin. Tadqiqotda qo’llanilgan metodikaning tavsifi. Tadqiqot muammosini hal qilishda empirik va nazariy tadqiqot usullaridan foydalanilgan, ta’limga bog’liq holatlarini pedagogik tahlil qilish, talabalar faoliyatini kuzatish, o’qituvchi, talabalardan so’rovnomalar o’tkazish, pedagogik tajriba-sinovlarni amalga oshirish uning natijalarini matematik-statistik metodlar yordamida tahlil qilishdan iborat. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining nazariy ahamiyati: shaxs kreativ faoliyati va integratsion ta’limni tashkil etishga tizimlashtirilganligidir. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati: ishlab chiqilgan texnologiyalar 8 oliy ta’lim sharoitida bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarini texnologiya fanidan o’qitish metodikalari bilan ta’minlashga, kreativ kompitentligini takomillashtirishga xizmat qiladi. Ish tuzilmasining tavsifi: Dissertatsiya tuzilish jihatdan kirish, uchta bob, 7 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib, asosiy hajmi 86 betni tashkil qiladi. 9 I BOB. BOSHLANG’ICH TA’LIM YO’NALISHI TALABALARINI TEXNOLOGIK TA’LIM D A KREATIV O’QIT ISHNING NAZARIY PEDAGOGIK ASOSLARI 1.1-§. O’qituvchilarda kreativ faollikni shakllantirish pedagogik faoliyatni rivojlantirishning asosiy omili sifatida Zamonamizda kundan-kunga o’zgarib, tanib bo’lmas darajada rivojlanib boryapdi va h ar bir sohada davr talabiga mos holda ish yuritish talab etilmoqda. Shu jumladan, bizning kelajagimiz bo’lmish – yosh avlod bilan ishlaydigan o’qituvchilarga ham ko’plab talablar va mas’uliyat yuklanmoqda. O’qituvchi zamonaviy o’quvchilarning nima bilan yashayotganini tushinishi uchun ham bugungi kunda ro’y beryotgan kashfiyotlarni, yangiliklarni o’zlashtirishi, o’rganishi darkorligi ko’plab vaziyatlarda o’z isbotini topmoqda. Jamiyatning maktab oldiga qo’yayotgan talablari kun sayin ortib, mazkur talablarga to’g’ri yondashgan holda ularni amalda bajarish o’qituvchining zimmasidadir. Pedagogik faoliyat inson mehnatining eng murakkab sohalaridan biri bo’libgina qolmay, balki hozirgi jamiyatimizda o’qituvchi eng faol pozitsiyadagi shaxsdir. U zamonaviy bilimlarni egallab borishi, tinimsiz izlanuvchan va fidoiy bo’lishi lozim zero, kechiktirib bo’lmas jarayon bo’lmish shaxsni intellektual, ma’naviy qashshoqlikdan qutqarib qoladigan shaxs ham o’qituvchidir. Hozirgi zamon standartlarini amalga tadbiq etish o’qituvchidan nafaqat yuqori malakani balki doimiy kasbiy rivojlanishni, o’z ishiga ijodiy yondashishni ham talab etayotganligini ko’rmoqdamiz. O’qituvchining kreativligi o’z tajribasini qayta ko’rib chiqishi, yaxshilashi hamda barchaga ma’lum narsalarni o’zgartira olishi va ijodiy foydalana olishi, sifat jihatdan yangiliklarni yaratishi juda katta ahamiyatga egadir. Shaxsda kreativlik sifatlarini rivojlantirish uchun dastlab mazkur tushunchaning mazmuniga to xtalib o tishimiz kerak. Kreativlik (lot., ing. “create”ʼ ʼ – yaratish, “creative” – yaratuvchi, ijodkor) – individning yangi g oyalarni ishlab ʼ 10 chiqarishga tayyorligini tavsiflovchi va mustaqil omil sifatida iqtidorlilikning tarkibiga kiruvchi ijodiy qobiliyati. Kreativlik deganda insonning yangilik yaratish, muammolarni yechishga qaratilgan ijodiy qobiliyati tushuniladi. Uning tagzamirida originallik, amaliylik, noodatiylik va erkinlik yotadi [28; 216-b]. Demakki, kreativ fikrlash muayyan masala yuzasidan har tomonlama keng fikrlash bilan bir nuqtaga turli rakursdan yondashishni anglatadi. Kreativlik shaxsni rivojlantiruvchi kategoriya sifatida inson tafakkuri, ma naviyatining ajralmas qismi bo’lib, u shaxs ega bo lgan bilimlarningʼ ʼ ko pqirrali ekanligida emas, balki yangi g oyalarga intilish, o rnatilgan ʼ ʼ ʼ stereotiplarni isloh qilish va o zgartirishda, hayotiy muammolarni yechish ʼ jarayonida kutilmagan va noodatiy qarorlar chiqarishda namoyon bo ladi. Berilgan ʼ bilimlarni takrorlash orqali kreativlikka erishib bo lmaydi, ijodiy fikrlash ʼ jarayonida yangi fikr, yangi g oyaning paydo bo lishi asosiy shart hisoblanadi. ʼ ʼ Ko pincha noodatiy fikrlar, yechimlar kutilmaganda inson xayolotiga keladi. ʼ Buning uchun, eng avvalo, fikrlash jarayonidagi bir xillikka, odatiylikka barham berilishi lozim. Jahon ta limi taraqqiyoti tajribasi shundan dalolat beradiki, jamiyat ʼ taraqqiyoti ta limning takomillashishi va taraqqiy etishi bilan chambarchas ʼ bog liqdir. Bizning ta lim tizimimizda ham tezkorlik bilan islohotlar olib ʼ ʼ borilmoqda. O zbekiston ta lim tizimiga kreativ yondashuv va qarashlarning kirib ʼ ʼ kelishi uning jahon ta lim tizimi bilan integratsiyalashib borayotganligidan dalolat ʼ beradi. Bugun boshqa sohalardagi kabi ta lim tizimiga ham kreativlik tushunchasi ʼ kirib keldi va mazkur tushunchani ta lim tizimimizning har bir bosqichimizda tilga ʼ olmoqdamiz. Farobiy shaxs kamolotida jamoaning ta siri alohida ekanligiga e tibor ʼ ʼ qaratadi: “Har bir inson o z tabiati bilan shunday tuzilganki, u yashash va oliy ʼ darajadagi yetuklikka erishmoq uchun ko p narsalarga muhtoj bo ladi, u bir o zi ʼ ʼ ʼ bunday narsalarni qo lga kirita olmaydi, ularga erishish uchun insonlar jamoasiga ʼ ehtiyoj tug iladi. Shu sababli yashash uchun zarur bo lgan, kishilarni bir-biriga ʼ ʼ yetkazib beruvchi va o zaro yordamlashuvchi ko p kishilarning birlashuvi ʼ ʼ orqaligina odam o z tabiati bo yicha intilgan yetuklikka erishuvi mumkin. Bunday ʼ ʼ 11 jamoa a zolarining faoliyati bir butun holda ularning har biriga yashash vaʼ yetuklikka erishuv uchun zarur bo lgan narsalarni yetkazib beradi”. ʼ Insonni kamol toptirish jarayonini inson o z hayoti davomida ilm, hunar ʼ o rganish, axloqiy qonun-qoidalarni egallashi va san atni hayotiy tajribasi bilan ʼ ʼ boyitishi orqali sodir bo lishini ta kidlaydi [17; 39-b]. ʼ ʼ Аbu Аli ibn Sino inson faoliyatida, dunyoni o rganishda aqlga, ilmga ʼ tayanish ustuvorlik beradi va muammo yechimida mantiq ilmiga asoslanish lozimligini ta kidlaydi: “Аql tarozusida tortib ko rilmagan har qanday bilim ʼ ʼ asossizdir. Shu bois mantiq ilmini o rganmoq juda muhim”. Allomamizning ʼ fikricha, ilm olishdan to xtash esa insonning halok bo lishi demakdir: “Ruh - ʼ ʼ shamchiroqqa, bilim - ana shu shamchiroqdan taralayotgan yog duga, Аllohning ʼ zakosi - moyga o xshaydi. Shamchiroq yonishdan to xtamas ekan - sen tiriksan. ʼ ʼ Аgar u o chsa - sen halok bo lasan” [18; 36-b]. ʼ ʼ Ma rifatparvar olimlarimizdan biri Аbdulla Аvloniyning ilm, ijod va ʼ ma naviy va jismoniy komillikka, maqsadga erishmoqlikning asosiy shartlari – ʼ sa y va g ayratdir deb ta’kidlab, shunday deydilar: “Bir ishga mashg ul bo lgan ʼ ʼ ʼ ʼ kishilar vaqtning o tganini bilmas, yalqov kishilar uchun bir soat o tkarmak ʼ ʼ qiyomatdan qiyindur. G ayrat vujudimizga quvvati mas ud va baxtiyor ʼ ʼ bo lishimizga sababdur. Shuning uchun har birimiz sa y qilub, o z kuchimiz ila ʼ ʼ ʼ maishatimizga kerak bo lgan narsalarni topub, boshqalarga muhtoj bo lmay rohat- ʼ ʼ rohat yashamoq lozimdur. Sihatimiz, saodatimiz, sarvatimiz, qanoatimiz, sabrimiz, fazilatimiz, alhosil, butun hayotimiz harakatimizga bog lidur. Harakatlik kishilar ʼ tezgina maqsadlariga yeturlar. Yalqov kishilar har narsadan mahrum, doim boshqalarning yordamiga muhtoj bo lub xorlikda qolurlar” [19; 21-b]. ʼ Demak, kreativlik individning yangi g oyalarni ishlab chiqarishga ʼ tayyorlikni tavsiflovchi hamda mustaqil omil sifatida kreativlikning tarkibiga kiruvchi ijodiy qobiliyati ma nosini ifodalaydi. Shaxsning kreativligi uning ʼ tafakkurida, muloqotida, his-tuyg ularida, muayyan faoliyat turlarida namoyon ʼ bo ladi. Kreativlik shaxsni yaxlit holda yoki uning muayyan xususiyatlarini, o tkir ʼ ʼ zehnni tavsiflaydi. Shuningdek, kreativlik pedagogik faoliyatni rivojlantirishda eng 12 muhim omil sifatida aks etadi. Ken Robinsonning fikriga ko ra, “kreativlik – o z qiymatiga ega originalʼ ʼ g oyalar majmui” sanaladi ʼ [74; 241-b.]. Govard Gardner esa o z tadqiqotlarida ʼ tushunchani “kreativlik–shaxs tomonidan amalga oshiriladigan amaliy harakat bo lib, u o zida muayyan yangilikni aks ettirishi va ma lum amaliy qiymatga ega ʼ ʼ ʼ bo lishi lozim” [47; 17-b.] deya izohlaydi. ʼ Amabaylning yondashuvida esa, kreativlik “muayyan soha bo yicha ʼ o zlashtirilgan puxta bilimlar bilan birga yuqori darajada noodatiy ko nikmalarga ʼ ʼ ham ega bo lish” [34; 81-b.] demakdir. Ko plab tadqiqotlarda intellekt va ʼ ʼ kreativlik o rtasidagi aloqadorlik xususida turli xil qarashlar mavjud. Ba’zi guruh ʼ tadqiqotchilar ular o rtasida hech qanday bog liqlik yo q ekanligini uqtirsalar, ʼ ʼ ʼ boshqa guruh vakillari kreativlik va intellekt darajasi bir-biriga bog liq ekanligini ʼ ta kidlaydilar. ʼ “Kreativlik” tushunchasi o zida madaniy xilma-xillikni aks ettiradi. G arb ʼ ʼ olimlari kreativlikni yangilik yaratish deb hisoblanadi. G’arbliklar kreativlik negizida qiziquvchanlik, noan anaviylik, tasavvur, hazil-mutoyiba tuyg usi va ʼ ʼ erkinlik mavjud bo lishiga e tiborni qaratadilar. Sharq olimlari esa, aksincha, ʼ ʼ kreativlikni ezgulikning qayta tug ilish jarayoni, deb tushunadilar. Garchi g arb va ʼ ʼ sharq olimlarining kreativlik borasidagi qarashlari turli xil bo lsa-da, har ikki ʼ madaniyat vakillari ham mazkur sifat va unga egalikni yuqori darajada baholaydilar. Ko pgina kishilar o zlarida kreativlik qobiliyati mavjud emas bilishlarining ʼ ʼ ikki xil sababi: birinchidan, aksariyat kishilar aslida “kreativlik” tushunchasi qanday ma noni anglatishini yetarlicha izohlay olmaydilar; ikkinchidan, kreativlik ʼ negizida bevosita qanday sifatlar aks etishidan bexabarlardir. Аyni shu inson kreativlik qobiliyatiga ega deyaolmaymiz. Xo sh, bu borada pedagoglar o zlarida ʼ ʼ kreativlik qobiliyati mavjudligini qanday namoyon eta olishlari mumkin. Zero, pedagogik faoliyatlarida kreativ faollik orqali qanday natijalarga erishadilar. Bu o rinda Patti Drapeau shunday maslahat beradi: “Аgarchi, o zingizni kreativ ʼ ʼ emasman, deb hisoblasangizda, hozirdanoq kreativ tafakkurni rivojlantirishga 13 qaratilgan darslarni tashkil eta boshlashingizni maslahat beraman. Аslida, gap sizning ijodkor va kreativ bo lganingiz yoki bo lmaganingizda emas, balkiʼ ʼ darslarni kreativlik ruhida tashkil etishingiz va yangi g oyalarni amalda sinashga ʼ intilishingizdadir” [44; 4-b.]. “Kreativ tafakkur bir vaqtning o zida ham alohida xodimning tafakkur ʼ shakli va butun jamoaning faoliyat printsipi bo lishi mumkin bo lgan ʼ ʼ metodikaning birligi” sifatida Nuaye Didye ta riflash bilan birga kreativ ʼ tafakkurning bir necha jihatlari bilan tavsiflanishini bayon etadi: an anaviy ʼ rakursni o zgartirib, vaziyatga boshqa bir tomondan yondashish; doimiy ʼ qo llanilib kelingan yondashuv va ishlab chiqilgan qarorlardan voz kechish; ʼ qo yilgan savollarga nostandart javob topish; turli yondashuvlardan foydalanish va ʼ natijada yangi mahsuldor g oyalarni ishlab chiqish. ʼ V.V.Moroz kreativlikni “hozirgi davrning yangi g oyalar yaratuvchanligi ʼ bilan tavsiflanuvchi muhim komponenti” sifatida ta riflab, uni insonlarga ʼ jamiyatdagi doimiy o zgarishlarga moslashishi uchun xizmat qiladi, deb ʼ ta kidlaydi. Uning yondashuvicha, jamiyat doimiy o zgarishda, ayniqsa so nggi ʼ ʼ ʼ davrlarda o zgarishlar o ta tezkor, insonlar esa taraqqiyot natijasida yuzaga ʼ ʼ keladigan muammolar kreativ yechimlarini topishlariga yordam beradi [64; 8-b.]. Kreativlik (“tafakkurning o ziga xos muhim shakli” sifatida ham ta riflanadi) ʼ ʼ [57; 354-b.] borasidagi qarashlar juda ko plab bahslarga sabab bo lmoqda. Аgarda ʼ ʼ kreativlik bu insonlar uchun normal holat bo ladigan bo lsa, demak u barcha ʼ ʼ insonlarga xos bo lmog i ham lozim. Bunday qarashlarga qo shilgan K.А.Torshina ʼ ʼ ʼ kreativlikni yana shaxsiy sifatlarga bog laydi. Ya ni, “Kreativlik – normal holat, ʼ ʼ ammo uning namoyon bo lish darajasi shaxsiy sifatlar va muhit tavsifiga ʼ bog liqdir” ʼ [83; 12-b.]. Kreativ o’qituvchi muammosi J.Gilford tomonidan kengroq tadqiq etilgan bo lib, kreativlikni o’qituvchining muhim qobiliyati sifatida quyidagi 6 ta ʼ parametrlarini ajratib ko rsatadi: ʼ 1) muammoni aniqlash va muammoni qo ya bilish; ʼ 2) g oyalarni generatsiyalash; ʼ 14 3) g oyalarni ishlab chiqish; ʼ 4) nostandart javoblarni qabul qila olish - originallik; 5) qo shimcha detallarni qo shish asosida g oyani takomillashtirish; ʼ ʼ ʼ 6) muammoni noan anaviy va nostandart yechimini topish ʼ [49; 95-b.]. Kreativ mutaxassislarning muhim xususiyatlari V.N.Drujinin qarashicha quyidagilar: 1. Mustaqillik – shaxs standartlari jamoa standartlaridan muhim bo lib, ʼ qarashlar va baholash ham nokonform. 2. Аqliy jarayonlarning ochiqligi – o zi va o zgalarning fantaziyalariga ʼ ʼ tayyorlik hamda yangiliklar va noan anaviylikni yengil qabul qilish. ʼ 3. Noaniq va hal etib bo lmaydigan masalalarga nisbatan tolerantlik, ʼ konstruktiv faollik. 4. Estetik tuyg ularning yuqori darajasi, go zallikni sevish va qadrlash. ʼ ʼ 5. O z qobiliyatlariga bo lgan ishonch hamda kuchli xarakter xususiyatlari. ʼ ʼ 6. Xulq-atvorda kuchlilik va nazokatlilik jihatlarining uyg unligi. ʼ 7. Yumor hissi va noan anaviy holatlarda kulgili jihatlarini topa olish [43; ʼ 35-b.] . Muni-Shteyn kreativlikni o rganishga nisbatan fundamental qarashlari bilan ʼ kreativlikning to rtta aspektini ajratib ko rsatadi. Bular: kreativ shaxs, kreativ ʼ ʼ jarayon, kreativ muhit va albatta, kreativ mahsulot. Ushbu keltirilgan kreativlik aspektlarining har biriga kengroq to xtalib ʼ o tamiz. ʼ Kreativ shaxs . Muammolar yechimini topishga noan anaviy yondashuvga, ʼ nostandart yechimlar topishga, mavjud stererotiplardan chekinishga qodir bo lgan ʼ va buning uchun ichki motivatsiyaga ega bo lgan shaxs. ʼ Kreativ jarayon . Shaxsga kreativ tafakkur yuritish va muammolarning nostandart yechimini topish jarayoni. Bu jarayonda foydalaniladigan metod va metodikalar, vositalar. Kreativ muhit . Kreativlikni namoyon etish uchun yaratilgan shart-sharoit, muhit, stimul beruvchi vaziyatlar, insonlar hamda tashkiliy tadbirlar. 15 yaratilgan shart-sharoit, muhit, stimul beruvchi vaziyat va insonlar, tashkiliy tadbirlar. Kreativ mahsulot . Bu tushunchasi juda keng bo lib, innovatsion texnika vaʼ texnologiyalarni, g oyalar, yangi paradigmalar, fan va san atga doir yangi uslublar, ʼ ʼ mahsulotlar va sh.k. Xo’sh, kreativ mahsulotni qanday mezonlar asosida aniqlash mumkin? Kreativlikning asosiy mezonlaridan biri bu nostandartlik ekan, demak kreativ mahsulot avval qo llanilmagan kombinatsiyalar, analiz va sintez natijasida ʼ yaratilishidan aniqlash mumkin. Yuqorida bayon etilgan kreativlik aspektlariga kreativ tafakkurni ham qo shimcha qilish maqsadga muvofiqdir. ʼ Demak, kreativ tafakkurning o’zi nostandart va noan anaviy fikr yuritish ʼ shakli hisoblanadi. Kreativ tafakkur atrof-olamdagi narsa va hodisalarga o zgacha ʼ qarash – kreativ idrokdan boshlanadi. Kreativ idrokning sodir bo lishi esa shaxs ʼ psixologik holatiga bevosita bog liqdir. Keyingi bosqichda idrok etilgan ʼ ma lumotlar inson miyasida sodir bo ladigan nostandart kombinatsiyalar ʼ ʼ (umumlashtirishlar, analiz, sintez, abstraktsiyalash, selektiv insayt va shu kabilar) asosida nostandart xulosalar, yechimlar va qarashlar yuzaga keladi. Turli xil kompetentsiyalar bilan bog liq bo lgan kreativlikni quyidagicha ʼ ʼ klassifikatsiyalangan: • anglanmagan kompetentsizlik (bilmasligini bilmaydi); • anglangan kompetentsizlik (bilmasligini biladi); • anglangan kompetentlik (qanday ishlashni biladi, ammo chuqur o ylab ish ʼ yuritadi va jarayonni doimiy nazorat qiladi); • anglanmagan kompetentlik (ishni o ylab o tirmasdan, avtomatik tarzda ʼ ʼ amala oshiradi) [54; 45-b.]. Inson miyasi duch keladigan barcha jarayonlar albatta shu to’rtta kompetentlik darajalaridan birida amalga oshadi. Kreativlik esa kompetentlikning beshinchi darajasi – anglangan yuqori kompetentlik darajasida amalga oshadigan jarayondir. Ya ni, kreativ shaxs fikriy ʼ jarayonlarni bemalol boshqara oladi va kompetentlikning turli darajalariga 16 o zgartira oladi. Masalan, kreativ shaxs bir xil muammolarga duch kelgandaʼ anglangan kompetentlik asosida ularni bir xil usul bilan hal etishi yoki o z ʼ navbatida anglangan kompetentsizlik darajasiga o tib, ikkinchi muammoni ʼ stereotiplarga tayanmasdan, yangi bir samaraliroq usulini izlay boshlaydi. Аnglangan yuqori kompetentlik bu muammo yechimiga absolyut darajada yangi bo lgan rakursda qaray olish qobiliyatidir. Аynan ana shu anglangan yuqori ʼ kompetentlik kreativ yondashuvda hal qiluvchi vazifani bajaradi [83; 89-b.]. Yuqorida bildirilgan ko’plab olimlarning fikrlarini mujassamlashtirgan holda: Shaxsning kreativligi uning tafakkurida, muloqotida, his-tuyg ularida, ʼ muayyan faoliyat turlarida namoyon bo ladi, deya sharhlash mumkin. Kreativlik ʼ shaxsni yaxlit holda yoki uning muayyan xususiyatlarini tavsiflaydi va kreativlik zehni o tkirlikni belgilab beradi. Xorijiy mamlakatlarda barcha sohalarning ʼ mutaxassislari kabi pedagoglar ham o zlarida kreativlik sifatlari mavjudligi va ʼ uning darajasini aniqlab boradi. Buning uchun ular E.P.Torrens testidan foydalanadilar. E.P.Torrens 1987-yilda shaxsning kreativ tafakkurga egaligini aniqlovchi testni ishlab chiqadi. Mazkur test shaxs kreativligi va uning darajasini ijodiy faoliyatni tashkil etishdagi tezkor fikrlash, faollik, o ziga xos (orginal)lik va ʼ takomillashganlik kabi mezonlar bo yicha baholash imkoniyatini yaratadi. Olim ʼ bola tomonidan tavsiya etilgan savollarga beriladigan javoblar aynan mana shu to rtta mezonni qanotlantirishi lozimligini ta’kidlaydi. ʼ Kreativlik insonda mavjud ma’lumotlarni qayta ishlab chiqarish va ularni cheksiz yangi modelini yaratishga javob berar ekan. “Kreativlik otasi” hisoblanmish mashhur olim Pol Torrans to’rtta kreativlik ko’nikmasini ajratgan. Uning tadqiqotlari natijasiga ko’ra, mazkur kreativ ko’nikmalarni shakllantirish va ularni baholash imkoni mavjud: 1-ko’nikma: ravonlik. Ko’plab g’oyalarni o’ylab topish ko’nikmasi ko’p degan so’zga asoslanadi. 2-ko’nikma: moslashuvchanlik. Turli g’oyalarni o’ylab topish ko’nikmasi o’zgartirish degan so’zga asoslanadi. 3-ko’nikma: o’ziga xoslik. Boshqalarga o’xshamagan, ajralib turuvchi aniq 17 g’oyani o’ylab topish ko’nikmasi noyob degan so’zga asoslanadi. 4-ko’nikma: yaratuvchanlik. G’oyalarni kengaytirish ko’nikmasi qo’shish degan so’zga asoslanadi. Kreativlik darslarida pedagoglardan ajoyib g’oyalarni o’ylab topish (o’ziga xoslik); ularni kengaytirish (ishlab chiqish); yoki boshqa g’oyalar bilan solishtirish va ulardagi bog’liqlikni topish (moslashuvchanlik) talab etilganda, mazkur ko’nikmalar bir-biri bilan kesishadi [84]. O’qituvchilarning kreativlik sifatlariga ega bo’lishi ularning shaxsiy qobiliyatlari, tabiiy va ijtimoiy quvvatini kasbiy faoliyatni sifatli, samarali tashkil etishga yo’naltiradi. Shuningdek, o’quv va tarbiya jarayonlarini tashkil etishga an’anaviy yondashishdan farqli yangi g’oyalarni yaratish, bir qolipda fikrlamaslik, o’ziga xoslik, tashabbuskorlik, noaniqlikka toqat qilmaslikka yordam beradi. Binobarin, kreativlik sifatlariga ega pedagog kasbiy faoliyatini tashkil etishda ijodiy yondashish, yangi, ilg’or, o’quvchilarning o’quv faoliyatini, shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladigan g’oyalarni yaratishda faollik ko’rsatish, ilg’or pedagogik yutuq va tajribalarni mustaqil o’rganish, shuningdek, hamkasblar bilan pedagogik yutuqlar xususida doimiy, izchil fikr almashish tajribasiga ega bo’lishga e’tibor qaratadi. 1.2-§. Boshlang’ich sinflarda texnologik ta’limga kreativ yondashuvning didaktik xususiyatlari Kreativ yondashuv dunyo bo’ylab fan va texnologiyadan tortib, falsafa, san at va ijtimoiy fanlar kabi turli sohalarda insoniyat tamaddunini ilgariʼ surayotgan omillardan biri bo’lib kelmoqda. U insonda ba zan murakkab ʼ sharoitlarda, yanada yaxshiroq natijaga erishishga imkon beruvchi bilim va tajribaga asoslangan real ko’nikmalar mujmuini shakllantiradi. Butun dunyoda jamiyatlar va tashkilotlar muammolarni hal etishda innovatsion bilim va yaratuvchanlikka tobora ehtiyoj sezmoqda, bu esa, o z navbatida, innovatsiya va ʻ kreativ fikrlash ahamiyatini yanada kuchayishiga sababchi bo’lmoqda. 18 Kreativ fikrlash ta siri butun jamiyatga sezilarli innovatsiya turlariningʼ ortida turishi rost, lekin u ayni damda universal va tenglashtiruvchi xususiyatga ega fenomen hamdir, ya ni har qanday shaxs, u yoki bu darajada, kreativ fikrlash ʼ qobiliyatiga ega [94]. Texnologik ta’lim jarayoni davomida o’zlashtiriladigan nazariy ma’lumotlar yuzasidan olingan bilim, ko’nikma va malakalarini mustaqil amaliy faoliyatida qo’llash, kasb-hunar tanlash, milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida ijtimoiy munosabatlarga kirisha olish kompetensiyalarini shakllantirishda yaqqol ko’zga tashlanadi. Texnologik ta’limda kreativ g’oya-texnologik bilimlar yuzasidan tizimlashtirilgan kreativ g’oyalar, didaktik jarayonini bashorat qiluvchi ma’lumotlar to’plami. Texnologik ta’limda kreativ reja – ijodiy-kreativ yaratilgan va ishlab chiqilgan, muayyan ta’lim muassasasi tomonidan tasdiqlangan o’quv- tarbiyaviy loyiha. Texnologik ta’limda kreativ muhit – texnologik ta’limda o’quv- tarbiyaviy jarayonida shunday ijodiy, samimiy do’stona sharoit tug’iladiki, unda pedagog va talaba o’zini ijodiy qobiliyatiga ishonch ruhida erkin his qilishi jarayonida ichki intilish, moddiyma’naviy qiziqish yuqori darajada bo’ladi. Kreativ muhitda talaba kreativ fikr yuritish, yaratuvchanlikka tayyor bo’ladi. Kreativ faoliyat – texnologik ta’limga qo’yilgan yangi ijtimoiy talablari bilan mavjud talab me’yorlarning mos kelmasligi natijasida vujudga kelgan kompleks muammalarni yechishiga qaratilgan kreativ faoliyat. Kreativ faoliyat texnologik ta’limda ijodiy- tadqiqotchilikni rivojlantirish bilan asoslanadi. Boshlang’ich ta’lim ixtisosligi talabalarini texnologik ta’limga kreativ yondashuvga tayyorlashda: 1. Davlat va jamiyat talablarini hisobga olish; 2. Texnologiya va uni o’qitish metodikasi fanidan olib boriladigan mashg’ulotlarni tashkillashtirish va o’tkazish jarayonida nazariy va amaliy asoslarini alohida e’tiborga olish; 3. Texnologiya va uni o’qitish metodikasi fanining boshqa fanlar (fan va ishlab chiqarish) bilan aloqasini inobatga olish; kreativ g’oyalar, rejalar, muhit va faoliyatni bir biri bilan izchilligi va uzviyligini ta’minlashga erishish maqsadga 19 muvofiqdir [51]. Ta’lim jarayoniga texnologik yondashuv – talabaning bilim o’zlashtirishini qulaylashtirish maqsadida, avvalo, o’quv materialini (axborotni) bir-biri bilan o’zaro bog’liq qismlarga, bo’laklar (o’quv elementlari)ga ajratishni; so’ngra ta’limdan mo’ljallangan natijaga erishish uchun bajariladigan o’quv-biluv faoliyatini (harakatlarni, amallarni) ketma-ket, bosqichma-bosqich, izchil amalga oshirishni; loyihalashtirilgan ishlar, amallarning barchasini birdek bajarishni talab etadi [25]. Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarini ta lim jarayoniga kreativʼ yondashuvga tayyorlash jarayoni ko’p qirrali va ziddiyatli. Tadqiqotimiz davomida bu jarayonda bir qator o’ziga xos ziddiyatlarni aniqladik: ZIDDIYATLAR Oliy o’quv yurtiga qabul qilingunga qadar olingan kuchsiz bilim bazasi va oliy ma lumot olish ʼ istagi o’rtasidagi ziddiyat O’quvchilarning refleksiya san atini egallashga intilishi va bu ʼ masala bo’yicha adabiyotlarning kamligi o’rtasidagi ziddiyat Talabalarning OTMga o’qishga kelishdan oldingi boshlang’ich sinf o’qituvchisi kasbi haqidagi tasavvuri va o’z fikrlarini moslashtirish zaruriyati o’rtasidagi ziddiyat O’qituvchining kasbiy o’sishga intilishi va bu boradagi mashaqqatlar o’rtasidagi ziddiyat Turli bilim sohalarini, jumladan, badiiy-estetik siklni egallash zarurati va boshlang’ich sinf o’qituvchisi bu ona tili, matematika va tabiatshunoslik o’qituvchisi degan qotib qolgan stereotip o’rtasidagi ziddiyat O’qituvchining mavjud tajribasini qo’l ostidagilarga o’rgatish istagi bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlar uchun yetarli bo’lmagan moddiy baza o’rtasidagi ziddiyat Talabaning o’quv amaliyotida yetishmayotgan bilimlarni egallashga bo’lgan urinishlari o’rtasidagi ziddiyat O’qituvchining maktabda kreativ faoliyatni yo’lga qo’yishdagi tajribasizligi o’rtasidagi ziddiyat 20 Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarining kasbiy va kreativ tafakkurini rivojlantirish uchun faoliyatga undovchi kuchlar qatorini texnologiya fanini o’qitish metodikasi asosida ta lim-tarbiya jarayoniga kiritish ushbu muammoliʼ tadqiqot faoliyatida ishonchli yordam bo’ldi. Shu nuqtai nazardan, faoliyatga undovchi kuchlar sifatida texnologiya fani bo’yicha o’quvchilarning sinfda va sinfdan tashqaridagi tadbirlarining shunday sifatlarini tushunamizki, har doim ta lim-tarbiya jarayoni va yoshlarning boshqa rivojlantiruvchi faoliyati davomida ʼ mavjud qarama-qarshi tendensiyalarining doimiy kurashida ijobiy o’rin kasb etadi va oxir oqibat zamonaviy o’qituvchilarni pedagogik mahoratning yangi va yangi cho’qqilariga chiqishlarini ta minlaydi. ʼ Ushbu jarayonning muvaffaqiyatli amalga oshishi pedagogik ta limning ʼ quyidagi faoliyatga undovchi kuchlari mavjudligi muhim ahamiyatga ega. Birinchi faoliyatga undovchi kuch – boshlang’ich ta lim ixtisosligi ʼ talabalarini kreativlikka va kreativ muhit yaratishga tayyorlashning yuksak ma naviy ehtiyojlari va motivlari. Uning mazmun-mohiyati shundan iboratki, ʼ boshlang’ich ta lim yo’nalishi talabalarida kreativlikni takomillashtirish uchun ʼ yuksak axloqiy ehtiyoj va motivlar shakllantirilgandagina texnologiya fanini o’qitishda jarayonini kreativ yondashuv asosida tashkil etish mumkin bo’ladi. Boshlang’ich ta lim yo’nalishi talabalarini kreativ yondashuvga tayyorlash ʼ yo’llarini izlashda talabalarning psixologik tayyorgarligi, ya ni ularning bilim olish ʼ ehtiyojlari va qiziqishlarining motivatsiyasini kasbiy kreativ faoliyatni tashkil etish uchun faoliyatga undovchi kuch sifatida belgilaydigan shaxs fazilatlarini shakllantirish masalalariga e tibor qaratish kerak. ʼ V.D.Shadrikov kasbiy faoliyat motivlarining shakllanishini o’rganib, shunday xulosaga kelgan: “Inson, kasb tanlay turib, o’zining motivatsion tuzilishini murakkab motivatsion jarayondagi ehtiyojlarni qondirish mumkin bo’lgan o’zining kasbiy faoliyati bilan bog’langan faktorlar strukturasiga ko’chiradi, kasbining imkoniyatlarini o’zining ehtiyojlari bilan taqqoslaydi va inson kasbni qabul qilish yoki qabul qilmaslik haqida bir qaror qabul qiladi. Kasbni qabul qilish biror faoliyatni muayyan tarzda bajarishga intilishni keltirib 21 chiqaradi, ma lum deterministik moyillik hosil qiladi va faoliyatning psixologikʼ tizimini shakllantirish uchun boshlang’ich nuqta bo’lib xizmat qiladi” [96; 13-b.]. Kasb bilan yanada yaqinroq tanishishda, sinf, ma ruza, amaliy va ʼ laboratoriya mashg’ulotlari jarayonida va psixologik-pedagogik amaliyot jarayonida «faoliyat sub ektining motivatsion strukturasini ishlab chiqish va ʼ o’zgartirish amalga oshiriladi. Bu rivojlanish ikki yo’nalishda boradi: birinchidan, shaxsning umumiy motivlarining kreativ mehnat faoliyati motivlariga aylanishi kuzatiladi; ikkinchidan, kasbiy faoliyat motivlarining dinamikasi kuzatilib, u quyidagilarda ifodalanadi: ‒ bir qator eski motivlarning evolyutsiyasi va kreativ faoliyatga undovchi yangi motivlarning paydo bo’lishida; ‒ ba zi bir motivlarning mutlaq va nisbiy ahamiyatini o’zgartirishda; ʼ ‒ motivlar strukturasining o’zgartirilishida, professionalizatsiya jarayonida shaxs ehtiyojlari o’z ob ektini va faoliyatini topadi va shu tariqa kasbiy motivlar ʼ strukturasini shakllantirish va ularni anglash yuzaga keladi” [96; 15-b.]. Haqiqiy pedagogik harakatlar strukturalari pedagogik mahorat strukturasini tashkil etganidek, tashqi omillar ta sirida yuzaga keladigan kreativ muhit va ʼ kreativ harakatlar strukturalari ham o’z navbatida kreativ muloqot subyektlari (o’quvchilar) o’quv-biluv faoliyatlari uchun yaratiladigan motivatsion jarayon strukturasini tashkil etadi. Ta lim jarayoni ishtirokchilarining kreativ faoliyatini ʼ ham motivatsion, ham protsessual tashkil etuvchilari mana shunday hosil bo’ladi. Tashqi kreativ muhit kreativ shaxs faoliyatiga o’tadi. Demak, kreativ jarayon motivatsiyasini shakllantirish jarayoni har qanday shaxsda kreativ sifatni shakllantirishning muntazamligining alohida holatidir. Ularning asosida o’zining harakati yotadi: kompyuterni o’rganish uchun kompyuter sotib olish; har qanday munosabat, har qanday sababni shakllantirish uchun tegishli ehtiyoj paydo bo’lishi kerak. Kreativ mahsulot yaratish uchun tegishli muhit, xohish va kreativ faoliyatga nisbatan rag’bat mavjud bo’lishi kerak. Ikkinchi faoliyatga undovchi kuch - bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchisining texnologiya fanini o’qitish jarayonida kichik maktab yoshidagi 22 o’quvchilarini kreativ faoliyatga undashga nisbatan faol munosabati. Zero, faqat faol shaxsgina o’zining kasbiy va kreativ tafakkurini rivojlantirish bilan shug’ullanadi. Tom ma noda kreativ faoliyat yurituvchi o’qituvchiningʼ shakllanishi shaxsning mayllari, shaxsiy xohish-istaklari va yuzaga keluvchi turli hayotiy vaziyatlar natijasida shakllanuvchi muayyan shaxs hayotining holatlariga qarab tasodifiy jarayon bo’lib qolmoqda. O’qituvchi erkin va ishonchli shaxs bo’lishi kerak, shundagina u o’zini kreativ shaxs sifatida ko’rsatadi va o’quvchilarda kreativlikni tarbiyalash jarayoniga ma naviy javobgarlikni his etadi. Pedagogika OTMlarining maqsadi ʼ faqat oliy ma lumotli mutaxassisni emas, balki eng mas uliyatli kasb bo’lmish- ʼ ʼ o’qituvchilik kasbiga ijodiy yondashuvchi mutaxassisni tayyorlashdir. O’qituvchiga jamiyatning kelajagi ishonib topshiriladi, shuning uchun u g’oyaviy jihatdan o’ziga ishongan, o’z ishiga mehr qo’ygan, har tomonlama rivojlangan, yuksak ma naviy-axloqiy mezonlarga ega, chuqur nazariy bilim va amaliy ʼ ko’nikmalarga ega, har bir ishga psixologik jihatdan tayyor bo’lgan shaxs bo’lishi kerak. Texnologik ta limning tarbiyaviy va ijodiy yo’naltirilganligini ʼ mustahkamlash, tarmoqni kengaytirish va texnik to’garaklar, fakultetlar va boshqa birlashmalarning profillari sonini oshirish shaxsning motivatsion sohasiga sezilarli ta sir ko’rsatadi. Maktab bitiruvchisining motivlari tizimida u eng muvaffaqiyatli ʼ ishlayotgan faoliyat turiga yo’naltirilganligi va moyilligiga ko’proq o’xshash bo’lganlari ustunlik qiladi. Uchinchi faoliyatga undovchi kuch – fakultetda texnologiya fanini o’qitish uchun maxsus metodik fan auditoriyasini jihozlanishining zamonaviy xarakteri va mazmuni. Bu vazifa o’quv ishlarini moddiy-texnik jihozlar bilan maksimal ta minlashdan iborat. ʼ Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarini tayyorlashda muhim vazifalardan biri talabalarning amaliy tayyorgarligini takomillashtirishdir. Amaliy tayyorgarlikka ta sir etuvchi eng muhim omillardan biri - texnologiya va uni ʼ o’qitish metodikasi bo’yicha mashg’ulotlarni ixtisoslashgan fan auditoriyasida o’tkazish zarurligidir. Barcha mashg’ulotlar, ma ruzalar, amaliy mashg’ulotlar turli ʼ 23 ko’rgazmali qurollar: jadvallar, axborot texnologiyalari, virtual ko’rgazmali qurollar, illyustratsiya, texnologik xaritalar va boshqalarni ko’rsatish bilan birga olib borilishi kerak. Ta lim jarayonini tashkil etishga bunday yondashuvʼ talabalarga mashg’ulotda texnologiya fani o’qituvchisi yoki texnologiya fani bo’yicha dars olib boruvchi boshlang’ich sinf o’qituvchisi ishi, pedagogik faoliyatning ma lum bir turi haqida tez tasavvur hosil qilish imkonini beradi. ʼ Sinfda har xil turdagi texnik o’quv vositalari (AKTlaridan tortib boshqa jihozlargacha) ish holatida bo’lishi va mashg’ulotlar davomida ishlatilishi kerak. Bu esa ko’zlangan natijada tezroq yetishga imkon beradi. To’rtinchi faoliyatga undovchi kuch – oliy ta’lim muassasalarida texnologiya fanini o’qitish metodikasiga asoslangan o’quv-tarbiya jarayonini to’laqonli dasturiy-metodik va axborot ta minotining mavjudligidir. Bu faoliyatga ʼ undovchi kuchning mohiyati boshlang’ich sinflarda “Texnologiya” kursini tashkil etish uchun ham, oliy ta limda “Texnologiya fanini o’qitish metodikasi” kursini ʼ tashkil etish uchun ham o’qituvchi mehnatini va talabaning o’qish faoliyatini metodik adabiyotlar bilan dasturiy ta minlashdan iborat. ʼ Bugungi kunda boshlang’ich sinflarda texnologiya fani va uni o’qitish metodikasi predmetini o’qitish uchun kafedrada bosma va elektron o’quv-uslubiy majmua tayyorlanib, u o’z ichiga ushbu fanni o’qitish uchun zarur bo’ladigan barcha me yoriy, metodik va dasturiy materiallarni qamrab oladi. Shuningdek, ʼ talabalarga bu fanni o’qitish uchun virtual didaktik materiallar ham tayyorlanmoqda. Virtual materiallar talabalar va o’qituvchilar uchun foydalanishda qulayligi, ijodiy muhit yaratishda turli internet materiallaridan foydalanish imkoniyati mavjudligi bilan ahamiyatlidir. Hozirgi kunda pedagog kadrlar tayyorlashda alohida ahamiyatga ega bo’lgan talabalarning mustaqil ishlari va pedagogik amaliyotni tashkil etish ham professor- o’qituvchilar tomonidan maxsus metodik tayyorgarlikni talab etadi. Chunki aynan ana shu jarayonda bo’lajak o’qituvchilar uchun mustaqil ijodiy faoliyatni tashkil etish imkoniyati kengdir. Talabalarning texnologiya fanini o’qitish metodikasiga doir mustaqil ishlari o’quv-kreativ ishlar elementlarini o’z ichiga oladi va ularning 24 ijodiy ishlar bo’lajak o’qituvchilarning ijodiy pedagogik faoliyatni amalga oshirish qobiliyatini shakllantirish uchun beqiyos imkoniyatlar mavjud. Zero, boshlang’ich sinflarda texnologik ta’limga kreativ yondashish orqali o’quvchilarning ijodiy qobiliyatlari yanada rivojlanadi. Hozirgi kunda maktablar uchun ko’plab o’quv va metodik qo’llanmalar (asosiy, sinov, xorijiy va boshqalar) mavjud bo’lib, o’qituvchi oldida muammo paydo bo’lmoqda: qaysi qo’llanmani tanlash kerak? Shuning uchun bo’lajak o’qituvchini o’quv va metodik qo’llanmani to’g’ri baholashga o’rgatishni maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz. Talabalar mavjud qo’llanmalarni mustaqil tahlil qiladilar va tegishli ma lumotlar jadvalga kiritiladi. To’plangan ma lumotlarʼ ʼ asosida ular qaysi qo’llanmani asosiy qilib ishlash uchun qabul qilishlari va nima uchunligi to’g’risida qaror qabul qiladilar. Talabalarga texnologiya ta limi metodikasi bo’yicha ma ruzalar o’qish va ʼ ʼ amaliy mashg’ulotlarni tashkil etish davomida boshlang’ich maktab uchun malakali mutaxassislarni tayyorlashda kuchli manba bu o’quv, ilmiy-ommabop va metodik adabiyotlar ekanligi ko’plab vaziyatlarda o’z isbotini topdi. Tegishli xizmatlar, kutubxona va fakultet o’qituvchilari sa y harakatlari o’laroq o’quv ʼ jarayonini o’quv, ilmiy-ommabop va metodik adabiyotlar bilan o’z vaqtida va yetarli darajada ta minlash bo’lajak boshlang’ich ta’lim o’qituvchilarning kreativ ʼ qobiliyatini rivojlantirish uchun haqiqiy faoliyatga undovchi kuchga aylanadi. Beshinchi faoliyatga undovchi kuch – bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarining texnologiya ta limi metodikasi bo’yicha mashg’ulotlarda va shu ʼ kabi uyda bajariladigan mustaqil ishlari bo’yicha xilma- xil samarali izlanishlari va ijodiy faoliyatlaridir. Mazkur faoliyatga undovchi kuchning mohiyati shundan iboratki: talabaning kasbiy o’sish yo’lidagi takomillashuvi nafaqat mashg’ulotlarda, balki uyga berilgan mustaqil ishlarni bajarishda ham darslarga tayyorgarlik ko’rishda ham amalga oshirilishi lozim. Ta lim sohasida talabalarni kreativ faoliyatga tayyorlashning eng muhim ʼ vazifasini hal etish ta lim jarayonining barcha bosqichlarida ularning ʼ izlanuvchanlik faoliyatini faollashtirish bilan uzviy bog’liqdir. 25 Oltinchi faoliyatga undovchi kuch - boshlang’ich ta lim yo’nalishi talabalariʼ tomonidan umumta lim maktablari va maktabdan tashqari ta lim muassasalarida ʼ ʼ pedagogik amaliyotda kasbiy mahoratni maqsadli o’zlashtirishidir. Ularning mohiyati: turli ta lim muassasalarining barcha o’qituvchi va metodistlari namuna ʼ bo’lganda to’la tasavvur hosil bo’ladi. Texnologiya fani o’quvchilarni kreativlikka o’rgatishda boshqa fanlarga nisbatan bir qancha ustunlikka ega: 1. Texnologiya fan doirasida yo’lga qo’yiladigan o’quvchilarning mehnat faoliyati davomida mazmunan ijodkorlik uchun imkoniyatlar juda keng. Umuman, kreativlik asosida inson mehnati yotadi. Bir topshiriqqa nisbatan turlicha yondashuvlarni amalga oshirish, turli g’oyalarni erkin ifodalash uchun ruxsat beriladi. 2. Texnologiya fani davomida bajariladigan ishlar aniq bir standartlar asosida baholanmaydi – bu yerda asosan o’quvchilarning kreativligiga yuqori baho beriladi. 3. Texnologiya fani kichik maktab yoshidagi o’quvchilar o’yin faoliyatiga ham yaqin bo’lib, bu o’quvchilarni har bir daqiqadan samarali foydalanishga, zerikishlarini oldini olishga, qolaversa, ijodkorlikning rag’batlantirilishiga olib keladi. 4. Texnologiya faniga oid ijodiy mashg’ulotlar va yaratilayotgan kreativ muhit o’quvchilarni juda tez o’ziga jalb etadi. Shuningdek, bitta muammoning yoki bitta topshiriqning bir qancha yechimini topishni o’rganadilar. Yettinchi faoliyatga undovchi kuch - boshlang’ich sinflarda texnologiya ta limi metodikasi bo’yicha fakultet o’qituvchilarining pedagogik kasbiy mahorati. ʼ Pedagogik ta lim jarayonining harakatlantiruvchi, faoliyatga undovchi kuchlari ʼ majmuasining bu tuzilishi o’ziga xosligi bilan xarakterlidir. Uning samaradorligi texnologiya ta limi usullarini ishlab chiqish va bo’lajak boshlang’ich sinf ʼ o’qituvchilarini kreativ faoliyatga tayyorlashning rasmiy ko’rsatkichlari bilan tasdiqlanadigan pedagogik mahoratning eng yorqin belgilaridan biri. Yuqorida bayon etilgan pedagogik ta limning faoliyatga undovchi kuchlari ʼ 26 texnologiya fanini o’qitish metodikasi predmeti bo’yicha tashkil etiladigan mashg’ulotlar, professor-o’qituvchilarning tajribalari, talabalarning o’quv-biluv faoliyatini o’rganish asosida aniqlandi. Ular o’quv tizimi kasb-hunar ta limʼ usullarini ishlab chiqish paytida barcha faoliyat qismlarini o’zida aks ettirganiga amin bo’lish mumkin: dastlabki ikkitasi – talabalar faoliyatiga, uchinchi va to’rtinchilari - OTM metodik ta minot mas ullari va fakultetdagi o’quv-tarbiya ʼ ʼ jarayoni tashkilotchilari, beshinchi, oltinchi hamda yettinchi raqamdagi faoliyatga undovchi kuchlar o’qituvchilar - haqiqiy mutaxassislar, umumiy pedagogik va metodik g’oyalarning malakali talqinchilari, o’rnatilgan intizomning izlanuvchan va ijodiy salohiyatini o’z ichiga oladi. I bob bo’yicha qisqacha xulosa Ushbu bobda boshlang’ich ta’lim yo’nalishi talabalarini texnologik ta’limda kreativ o’qitishning nazariy pedagogik asoslari tahlil qilinib, bo’lajak boshlang’ich ta’lim o’qituvchilarining faolliklarini oshirishdagi kreativ yondashuvlar o’rganildi. Kreativlik, o’qituvchilarda kreativ faollikni shakllantirish orqali pedagogik faoliyatni rivojlantirish, kreativ o’qituvchining xususiyatlari, kreativlik parametrlari, klassifikatsiyasi va aspektlari, kreativ ko’nikmalarni shakllantirish yo’llari keltirib o’tilgan. Shuning bilan birga bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarini texnologik ta lim jarayoniga kreativ yondashuvga tayyorlash ʼ jarayonidagi ziddiyatlar va pedagogik ta’limning faoliyatga undovchi bir qancha kuchlari ko’rib chiqilgan. Unda texnologik ta’limda kreativ g’oya, reja va muhit, kreativ faoliyat, o’quvchilarni kreativlikka o’rgatishda texnologik ta’limning afzalliklari ketirib o’tilgan. Texnologiya fanini kreativ yondashuv asosida tashkil etuvchi o qituvchi ʼ faoliyatida har bir jarayonni o ziga xos yangiliklar bilan boyitib borish, ijodkorlik, ʼ sezgirlik, yuzaga kelgan muammolardan zavqlanish va ularning yechimida noan anaviy uyg unliklardan foydalanish kabi sifatlar namoyon bo ladi. ʼ ʼ ʼ 27 II BOB. BO’LAJAK BOSHLANG’ICH TA’LIM O’QITUVCHILARINI TEXNOLOGIK TA’LIM JARAYONIDA KREATIV YONDASHUVGA TAYYORLASH NING MAZMUN MOHIYATI 2.1-§. Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi talabalarini texnologik ta’limga kreativ yondashuvini shakllantirishning nazariy va amaliy muammolarini o’rganish Bo lajak o qituvchilarning kreativ, kommunikativ, ochiqlik, ma lumotʼ ʼ ʼ darajasi hamda ijtimoiy mavqega ega bo lgan turli yoshdagi shaxslar bilan ʼ muomala qilishning turli xil variantlariga tayyor, boshqalarga namuna bo lishi ʼ kerakligi ta kidlanmoqda. Shunga ko’ra, mutaxassis kadrlarni tayyorlashning ʼ zamonaviy tizimida ta’lim jarayonlarini loyihalashtirish ko’nikmasini rivojlantiradigan psixologik-pedagogik va kasbiy-ijodiy yo’nalishlarni integrastiyalash negizida bo’lajak mutaxassisning kasbiy kompetentligini shakllantirishga alohida urg’u berilmoqda. Bu esa bo’lajak boshlang’ich ta’lim o’qituvchilarining moslashuvchan, dinamik, o ziga xos ijodkor bo lishi, ʼ ʼ innovatsion kasbiy faoliyat olib borishi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Dunyoda innovatsion rivojlanishning global vazifalaridan biri insonlarda kreativlikni shakllantirishdir. Bunda yangi g’oyalar ishlab chiqarish, murakkab jarayonlarda yechim topa bilish, kasbiy faoliyatga ijodiy yondashish, oqilona tavakkalchilikka bo’lgan qobiliyat, kasbiy barkamollik kabi harakatlar nazarda tutiladi. Jahon miqyosida pedagog kadrlarining ijodiy salohiyati, texnologik kompetentligi va kreativligini rivojlantirish, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va dasturlari orqali o’qitishning innovattsion texnologiyalardan kompleks foydalanish orqali ijtimoiy-iqtisodiy yuksalishning intellektual resurslarini hamda ta lim mazmuniga mos o’qitishning zamonaviy o’quv-metodik ʼ ta minotini ishlab chiqish, o’quv materiallarini mazmunan takomillashtirish ʼ zaruriyati yuzaga kelmoqda. Mazkur zaruriyatdan kelib chiqib, texnologik ta’lim jarayonida bo’lajak o’qituvchilarning kreativligini rivojlantirish metodikasini takomillashtirish, zamonaviy didaktik vositalarini ishlab chiqish, elektron ta lim ʼ 28 resurslaridan, innovatsion texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish hamda o’quv-uslubiy ta minot tizimini shakllantirish dolzarbʼ vazifalardan biridir [79]. Kreativ o’qitishdan maqsad – talabalarning kreativligini rivojlantirish orqali ularni innovatsiyalarni yaratishga yo’naltirish; muammoli faoliyat turlarini amaliy tahlil qilish, muammolarni mustaqil anglash, o’z imkoniyatlarini rivojlantirishga sarflashdir. Bularning barchasi kreativ o’qitishga bo’lgan ehtiyojni talab qiladi. Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarining texnologik ta’limga kreativ kompetentligini va pedagogik mahoratini rivojlantirish hamda ularning ijodiy fikrlashini kreativ o’qitish metodlari va innovatsion texnologiyalari yordamida takomillashtirish ahamiyatlidir [70]. Ta’lim-tarbiya va rivojlanish birligini ta’minlash o’qitish jarayonining vazifasi hisoblanadi. Ta’lim beruvchilarning ya’ni o’qituvchilarning ilmiy-nazariy va amaliy bilimlarini oshirishda ularning shu kasbga bo’lgan qiziqishi va kreativligini rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Aslida olganda, kreativlik yangi original (o’ziga xos) yanada sayqallangan moddiy va ma’naviy bog’liqliklarni o’zgacha usulda, holatda yaratishdir. Kreativlikni: ijodga intilish, hayotga ijodiy yondashish, o’ziga doimiy tanqidiy nazar solish va tahlil etish deyish mumkin. Demak, bo’lajak pedagoglarda kreativlikni shakllantirishning ahamiyati katta ekan. Bo’lajak pedagoglarda kreativlikni shakllantirishning bir nechta shartlari mavjud: ‒ qiziqarli, murakkab vazifalar, aniq maqsad va vaqt bilan ta’minlash; ‒ kreativlik hissini yuzaga keltirishini anglatish; ‒ bezovtalik va qo’rquv hissidan xalos bo’lishga yordam berish; ‒ kreativ fikrlash ko’nikmalarini boshqa ko’nikmalar bilan rivojlantirishga yordam berish. Shunday qilib, kreativlik – ta’lim jarayonini tashkillashtirishni o’zida mujassamlashtirib, kreativ o’qitish jarayonini shakllantirish, kreativ o’qitish metodlari va innovatsion texnologiyalari orqali kasbiy-texnologik bilimlar olish va 29 kreativ salohiyatni oshirish, turli uslublardan ko’nikmalar muvozanatini rivojlantirishda foydalanish, talabalarning ta’lim dasturlarini shakllantirishda faol ishtirok etishni o’z ichiga oladi. Ta’lim mazmuni darajasi insonlarning tabiat, jamiyat, insoniyat haqidagi bilimlariga, inson imkoniyatlari natijasida yaratilgan faoliyat turlari yuzasidan egallagan bilimlariga va muammolarni yangicha yechimini topish, dunyoni anglash kabi qobiliyatlariga qarab aniqlanadi. Shuning uchun bo’lajak boshlang’ich ta’lim o’qituvchilari tahsil olayotgan boshlang’ich ta’lim yo’nalishi o’qituvchilarining kreativligini oshirish uchun ularning professional kreativligini rivojlantirishda motivatsiya alohida o’rin tutadi. Bo’lajak o’qituvchilarining texnologik ta’limga kreativ yondashishini rivojlantirishda motivatsiyaning turli usullaridan foydalanadi. Ularni tanlab olishda fan va texnikaning eng so’ngi yutuqlari va kashfiyotlaridan foydalanish kerak. Buning uchun qilayotgan ish mazmunini yaqqol tasavvur qilgandagina ishga ongli ravishda kirishadi. Texologiya ta’limida izchillik tamoyili talabadan kreativ yondashishni rivojlantirishda didaktika qoidalariga amal qilishni talab etadi: masalan, oddiydan murakkabga, ma’lumdan noma’lumga va b [79]. O’quvchilarga mavzularni o’tishda yoki texnologik muammolarni yechishda o’qituvchi darsni shunday rejalashtirishi kerakki, o’quvchilarning har biriga berilayotgan bilim, ma’lumot tushunarli bo’lsin. Shuning uchun boshlang’ich ta’lim yo’nalishi talabalarini texnologik ta’limda kreativ rivojlantirishda yoshi va individual xususiyatlari hisobga olinishi talab etiladi. Bu esa o’qituvchi o’z ilmiy saviyasini izchil ravishda oshirib borishi zamonaviy pedogogik texnologiyalar, kashfiyotlar va ilmiy yangiliklardan xabardor bo’lishi lozimligini isbotlaydi. Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi talabalarini texnologik ta’limda o’rganayotgan bilimlar, albatta nazariy tasdiqlangan va amalda sinalgan bo’lishi kerak. Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi talabalarini texnologik ta’limda kreativligi: kreativ o’qitish uchun maxsus tashkiliy - pedagogik shartlar; ta’lim texnologiyalari va pedagogik kompetentlik moduli mashg’ulotlarida bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarining kreativligini rivojlantirish metodikasi ishlab chiqilsa ortadi. 30 Tashkiliy-pedagogik shartlar – muayyan metodologiyani qo’llash samaradorligi bilan bog’liq bo’lgan zarur va yetarli darajada muhim shartlar majmuini nazarda tutiladi. Tashkiliy-pedagogik shartlarning zaruriyati pedagogik- psixologik, o’quv metodik adabiyotlar, moddiy texnik ta’minoti, o’quv laboratoriya xonalari, bo’lajak o’qituvchilarning texnologik ta’limga oid kreativligini rivojlantirish oliy ta’lim muassasalarida o’quv modullari bo’yicha olib borilgan tahlillar natijasida ifodalanadi. Pedagogik va texnik bilimlarning integratsiyasi asosida bo’lajak o’qituvchilik kasbi egasini tayyorlash, uning kasbiy- pedagogik faoliyatini modellashtirish, o’z kasbining mohir egasini tayyorlash jarayonini standartlashtirishning metodologik asoslari, kasbiy pedagogik shakllanganlik darajasini baholash muhim omil hisoblanadi. Buning uchun quyidagi tashkiliy-pedagogik shartlarning bo’lishi talab qilinadi: 2.1-rasm. Pedagogik faoliyatning tashkiliy-pedagogik shartlari. Yuqorida berilgan har bir tashkiliy - pedagogik shartlarga alohida to’xtalamiz. 31 Birinchi shart. Motivatsiya - bu har bir faoliyatga, jarayonga, harakatga sabab bo’lgan turtki. Shuning uchun bo’lajak o’qituvchilar tahsil olayotgan yo’nalishida texnologik ta’limga oid kreativligini oshirish uchun ularning professional kreativligini rivojlantirishda motivatsiya alohida o’rin tutadi. Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarining texnologik ta’limga oid kreativligini rivojlantirishda motivatsiyaning turli usullaridan foydalanadi. Har bir mashg’ulotda talabalarning ijobiy his-tuyg’ularga duch kelishi muhimdir, shundagina u o’ziga bo’lgan ishonchga ega bo’ladi va ta’limga bo’lgan qiziqishi ortadi. Ikkinchi shart. Fikrlash - bu ong, xulq-atvori, ichki aqliy harakatlar va davlatlar, o’z tajribasi, shaxsiy tarkibi mavzusida o’z-o’zini tahlil qilish jarayoni va natijasi. Fikrlash orqali shaxs o’z harakatlarini tahlil qiladi (muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsiz). Bunda o’z - o’zini boshqarish va nazorat qilish mexanizmlari aks ettirilgan bo’ladi. Fikrlash yordamida ta’sirning qanchalik izchil, maqsadga muvofiq va samarali ekanligi va oldindan rejalashtirilgan natijaga qanchalik erishilganligi, yaqin kelgani yoki kelmagani aniqlanadi. Uchinchi shart. Tashkiliy-pedagogik shartlarning uchinchi shartini bajarish uchun pedagogik innovatsiyaga asoslangan o’quv - metodik ta’minot yaratilishi lozim. O’quv jarayonini o’quv-metodik ta’minoti bo’lajak o’qituvchilarning texnologik ta’limga oid o’quv faoliyati uchun asosiy darsliklar, o’quv qo’llanmalari va axborot resurslarini o’z ichiga oladi, ya’ni o’quv jarayonini tashkil etish uchun qo’llanmalar va axborot resurslarining to’plami, o’quv jarayonini amalga oshirish uchun moddiy-texnika shart-sharoitlari majmui. O’quv jarayonini o’quv-metodik jihatdan qo’llab-quvvatlash, o’quv-metodik ta’minotlarni ishlab chiqish, o’quv texnologiyalarini rivojlantirish va innovasion ta’lim texnologiyalarini joriy etishni nazarda tutadi. O’quv-metodik majmua o’qitishning barcha me’yoriy va didaktik jihatlarini o’z ichiga qamrab oladi. To’rtinchi shart. Bo’lajak boshlang’ich ta’lim o’qituvchilari texnologik ta’limga oid kreativ sifatlarga ega bo’lishlari uchun o’quv faoliyatida, shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladigan g’oyalarni yaratishda faollik ko’rsatish, 32 ularning ilg’or pedagogik yutuq va tajribalarni mustaqil o’rganish, shuningdek, texnologik bilim, ko’nikmalarni egallashlariga e’tibor qaratiladi. Beshinchi shart. Bo’lajak boshlang’ich ta’lim o’qituvchilarining texnologik ta’limga oid kreativligini rivojlantirishda o’qitish jarayonining tashkil etish sharoitlari bo’yicha tushuncha va tasavvurlarni shakllantirish hamda texnologiya ta’limi praktukumi fanini o’qitishda ma’lum jihatlariga tayyorgarlik ko’rishi shuningdek, texnologik bilim, ko’nikma, malakaga va moslashishi muhim ma’lumotlarni inobatga olishi orqali amalga oshadi. Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarning texnologik ta’limda kreativ ijodkorligiga baho berish, ta’lim sharoiti bilan tanishish, sohani yaxshi bilish shuningdek, texnologik bilim, ko’nikmalarni bilishi: bularning hammasi nazariy va amaliy mashg’ulotga tegishlilik shart-sharoit haqidagi ma’lumotlar sanaladi. 2.2-rasm. Nazariy va amaliy mashg’ulotlarning shart-sharoitlarini aniqlash tizimi. 1. Bo’lajak o’qituvchilarning texnologik ta’limga bo’lgan ehtiyoji amaliyot o’qituvchisi tomonidan qondirilishi lozim. Bu bo’lajak boshlang’ich ta’lim o’qituvchilarining kelajakdagi kasbiy faoliyati uchun kerakli bilim, ko’nikmalarni rivojlantirishga va xulqini yaxshilashga bo’lgan ehtiyojdir. Amaliyot o’qituvchisiga qo’yiladigan talab ham mashg’ulotlar davomida uning o’zi eng yaxshi natijalarga erishishiga qaratilishi lozim. Uning mashg’ulotlari samarali, sifatli va har bir o’quv jarayoniga iloji boricha moslashtirilgan bo’lishi kerak. Ko’p hollarda amaliyot o’qituvchisi tomonidan mashg’ulotlarning sifati bo’lajak 33 o’qituvchilarning o’zlashtirgan bilimlarga berilgan baho bilan o’lchanadi. 2. Shart-sharoitlar 3 tomondan tahlil qilinadi: huquqiy, tashkiliy va texnik. Bo’lajak o’qituvchilarni kreativ rivojlantirishning huquqiy shart-sharoitlari ta’lim jarayoniga taalluqli bo’lgan o’quv rejasi va boshqa me’yoriy hujjatlari bilan bog’liqdir [76]. O’qituvchilarni kreativ rivojlantirishning huquqiy shart-sharoitlari ta’lim jarayoniga taalluqli bo’lgan hujjatlariga quyidagilar kiradi: ‒ kasbiy yo’nalish yoki mutaxassislik o’quv rejasi; ‒ o’quv rejasiga mos fan dasturi; ‒ o’quv rejasiga mos ta’lim kursi; ‒ mavzu, amaliy ko’nikmalar; ‒ bilim va ko’nikmalarni baholash mezonlari. Mazkur me’yoriy hujjatlar orqali ko’zlangan va o’quv-me’yoriy hujjatlarida oldindan belgilab qo’yilgan mavzular o’rgatilishi uchun quyidagilar ta’minlanishi zarur: ‒ kasb-hunar guruhi; ‒ o’quv-didaktik materiallar; ‒ sinf taxtasi, «flipchart», «Pinvand»lar; ‒ proektorlar, videoapparatlar; ‒ jihoz, asbob va uskunalar; ‒ o’qish joyi o’qish vaqti va davomiyligi ta’minlab berilishi kerak. 3. O’qituvchilarni kreativ rivojlantirishning tashkiliy shart-sharoitlari umumkasbiy fanlar bo’yicha mashg’ulotlarni tashkil qilish borasidagi zaruriy talablar: ‒ o’qitish joyini tanlash; ‒ dars va amaliy mashg’ulotlar vaqti va davom etishi; ‒ amaliy namoyishlarga tayyorgarlik ko’rish; ‒ tashkiliy hujjatlar va ish joyini tayyorlash. Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi talabalarining texnologik ta’limga kreativ yondashishini rivojlantirishning texnik shart-sharoitlarga fan bo’yicha jildlar va moslamalar, yordamchi audiovizual vositalar, o’qitish va o’rganish vositalari 34 (doska, flipchart, proektor, videomagnitafonlar) ning mavjudligi va ularning yaroqliligi, shuningdek, elektr toki, suv, havo bosimi va hokazolarning borligi bilan uzviy bog’liqdir. Dars olib boruchi o’qituvchi zaruriy shart-sharoitlar mavjudligiga va texnik moslamalarni istalgan paytda ishlatish mumkinligiga har doim ishonch hosil qilishi kerak. Mazkur tahlillar amaliy mashg’ulotlarning mazmunini tanlash, mo’ljallangan maqsadlarga erishish va kerakli vaqt doirasini belgilash uchun zarurdir. Maqsad esa mazmunni belgilaydi. Demak, bo’lajak o’qituvchi ko’zlagan maqsadiga erishishi uchun o’zida kreativlik sifatlarini shakllantirishi va rivojlantirishi kerak ekan. 2.1-jadval O’qituvchi shaxsiga xos bo’lgan kreativlik sifatlari Shaxsga xos kreativlik sifatlar Ijodkorlik Mantiqiy fikrlash qobiliyati Sezgirlik Tafakkur va nutqning to’la-to’kis rivojlanganligi Tavakkalchilik Boshqalarnikiga o’xshamaydigan orginal g’oyalarni ilgari sura olish Tashabbuskorlik Diqqat va xotiraning mustahkamligi Noodatiy fikrlash Tafakkur tezligiga egalik Boy tasavvurga egalik Tavakkal qila olish qobiliyati His-hayajonga boylik Tafakkur tezligi asosida yangi qarorlarni qabul qilish malakasi Mazkur sifatlarga ega bo’lajak boshlang’ich ta’lim o’qituvchisi kreativlik orqali o’quvchilarida quyidagi sifatlarni shakllantira oladi: ‒ g oyaviy ijodkorlik, yaratuvchanlik;ʼ 35 ‒ ijodiy fikrlash, dunyoga ijodkorlik nigohi bilan qarash; ‒ eng orginal yechimalar va fikrlarni topish; ‒ mustaqil fikrlash va fikrini dalillay olish qobiliyati; ‒ guruh yoki jamoa bilan hamkorlikda ishlash; ‒ tengdoshlari orasida o z g oyalarini erkin bayon qilish;ʼ ʼ ‒ bilimlarini hech qanday ruhiy to siqlarsiz namoyish etish; ʼ ‒ muammoni hal qilishga ijodiy yondashish; ‒ guruh yoki jamoadoshlari bilan ruhiy yaqinlikka erishish; ‒ o z ichki imkoniyat va qobiliyatlarini to liq namoyon qila olish; ʼ ʼ ‒ fikrlash, fikrlarini umumlashtirish va ular orasidan eng muhimlarini saralash; ‒ o z imkoniyatlari va kuchiga ishonch. ʼ Yuqoridagilarga ko’ra bolalarda kreativliklikni qancha erta shakllantirishni erta boshlasak, shuncha maqsadga muvofiq bo ladi. Chunki, kreativlik ham bilim ʼ va tajribaga asoslanadi hamda kishilarda bilimlarni, tajribani hosil qilish uzoq muddat davom etadigan jarayon. Texnologiya fanini kreativ yondashuv asosida tashkil etuvchi o qituvchi ʼ faoliyati quyidagi sifatlarga ega bo ladi: ʼ - Har bir mashg ulotni o ziga xos yangiliklar (o quvchilar uchun “syurpriz” ʼ ʼ ʼ lar) bilan boyitib borish; - Muammolar yechimiga noan anaviy yondashish; ʼ -Yuzaga kelgan muammolardan zavqlanib, ularning yechimida noan anaviy ʼ uyg unliklardan foydalanish; ʼ - Ba zan mavzuga aloqador bo lmagan savollar, topshiriqlardan foydalanish. ʼ ʼ Demak, bo’lajak boshlang’ich ta’lim o’qituvchilari uchun texnologik ta’lim bo’yicha barcha zarur bilim va tajribalar bilan birgalikda boshqa yo’nalishlar bo’yicha ham chuqur bilimlarga ega bo’lishi muhimdir. Bilimlarni yetkazishda turli qiziqarli amaliy topshiriqlar va innovatsion usullarga ega bo’lgan shaxs sifatida namoyon bo’ladi. Buning uchun boshqa boshlang’ich ta’lim o’qituvchilari oldidagi obro’-e’tibori va doimiy o’zi ustida ishlashi hamda “har sohadan 36 xabardor” bo’lishi talab etiladi. Texnologik ta’lim jarayonida bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilari amaliy mashqlarni va muammoli vaziyatlarni bilishi va vaziyatlardan kelib chiqib to’g’ri maslahat bera olishi uchun u vaqt-vaqti bilan ushbu amaliy mashqlarni o’zi tez-tez qaytarib turishi lozim. Buning uchun esa, bugungi davr boshlang’ich sinf o’qituvchisi soha bo’yicha yangi zamonaviy adabiyotlarga ega bo’lishi va ko’p o’qish uchun o’zida turtki, shuningdek, qiziqish his etishi kerak. 2.2-§. Kreativ yondashuv asosida texnologik ta’limni talabalarga o’rgatish modeli Texnologiya fanini o’qitish metodikasi bo ’ yicha tuzilgan ko’plab dastur lar, darslik va qo’llanmalar talabalarni pedagogika, psixologiya, umumkasbiy hamda maxsus fanlardan olgan bilim va ko’nikmalarini amalga tadbiq etish, umumiy o’rta ta’lim maktabi o’quvchilarida umummehnat, kasb tanlashga yo’llash va umumkasbiy bilim va ko’nikmalarni shakllantirishning metodlari, dars berishning shart-sharoitlari, tashkiliy shakllari hamda metodlari, shuningdek, o’quvchilarda kasblarga oid bilim berish va ko’nikish, moslashish va tanlash, kasbni shakkllantirish yoki boshqa kasbni tanlash, tashkiliy shakllari hamda vositalari, shuningdek, ularga oid rejalashtiruvchi hujjatlar mazmuni bilan tanishtirish masalalarini qamraydi. Kreativ yondashuv asosida texnologik ta’limni talabalarga o’rgatishdan maqsad – talabalarni har tomonlama barkamol rivojlangan, hozirgi zamon ruhida tarbiyalangan, bozor iqtisodiyoti davrida ta’lim-tarbiya ishini tashkil etish va uni amalga oshirishga oid dolzarb muammolarni ijobiy hal eta oladigan, milliy istiqlol g’oyasi, milliy va umuminsoniy qadriyatlarimizni chuqur his etib, ularni ta’lim- tarbiya mazmuniga singdira oladigan shaxs ya’ni to’g’ri kasb tanlashga yo’llovchi o’qituvchi sifatida shakllantirishdir. Buning uchun bir qancha vazifalarni bajarish: pedagogik-psixologik bilimlarni o’quvchilarda umummehnat, kasb tanlashga yo’llash va umumkasbiy ko’nikma va malakalarni shakllantirish jarayonida tadbiq 37 etish; pedagogik–psixologik bilimlar, bevosita tanlangan sohalarga va yangi pedagogik, axborot texnologiyalari asosida metodik muammolarni hal etish; maktablarda texnologiya darslarini o’qitishni tashkil etishda kreativ yondashish hamda uni amalga oshirish metodikasini o’rgatish zarur. Texnologik ta’limni o’zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr: - Texnologiya fanini o’qitish metodikasi bo’yicha ta’lim mazmunining uzviyligi va o’zaro bog’liqligi va texnologiya fanining umumiy o’rta ta’lim fanlari bilan o’zaro aloqasi, texnologiya fanining ishlab chiqarish bilan bog’liqligi asosida texnologiya fanining rivojlanish istiqbollari, texnologiya va ishlab chiqarish jarayonida uzluksizlikni ta’minlash, texnologiya fanida didaktik tamoyillar, dars shakllari, metodlari, o’quv moddiy bazasini tashkil etilishi va texnologiya fanida tuziladigan o’quv me’yoriy xujjatlar, davlat ta’lim standartlarining ishlab chiqilish mezonlari va unga qo’yiladigan talablarni bilishi kerak; - O’quvchilarning mehnat tayyorgarligi bo’yicha o’quv rejasi va dasturlar mazmunini; o’quv jarayonini tashkil etish va texnologiya faniga oid rejalashtiruvchi xujjatlarni ishlab chiqish, texnologiya darslarini olib borish ko’nikmalariga ega bo’lishi kerak; - Ta’lim muassasalari va ishlab chiqarish korxonalari o’rtasida aloqalar o’rnatishni bilishi , malaka hosil qilishi va amalda qo’llay olishi bilan birgalikda mashg’ulotlarni o’tkazish, o’quv jarayonini rejalashtirish, tarbiyaviy tadbirlarni o’tkazish, o’quvchilarning individual xususiyatlarini aniqlash bo’yicha turli testlardan foydalanish, bandlik xizmati bilan ishlash, o’quvchilarning individual xususiyatlarini aniqlash bo’yicha turli testlardan foydalanish, ota-onalar va jamoat tashkilotlari bilan ishlash, texnologiya darslarini tashkil etish bilan bog’liq barcha hujjatlarni tayyorlash, o’quvchilar bilimini baholay olish, mahalliy materiallardan foydalanish, dars ishlanmalarini tuza olish va tahlil qila olish, darslarni yangi pedagogik va axborot texnologiyalardan foydalanib tashkil qilish va o’tkazish malakalariga ega bo’lishi kerak. Texnologiya va uni o’qitish metodikasi umumkasbiy fan hisoblanadi va u 38 talabalar ga 7 yo 8 semestrlarda o’qitiladi. Talabalar fanni o’zlashtirish jarayonida ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan barcha sohalar, ularda qo’llaniladigan texnologik jarayonlar hamda ishlab chiqarish munosabatlari to’g’risida to’liq tassavurga ega bo’ladi va texnologiya fanini o’qitish metodikasi fani umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’quvchilarni texnologiya darslarida mehnat jarayoni haqida dunyoqarashni shakllantirishga, umummehnat bilim, ko’nikma va malakalarini egallashlarini ta’minlaydi. Buning natijasida, kreativ yondashuv asosida texnologik ta’limni talabalarga o’rgatish modeli ishlab chiqish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Model biror bir obyekt, holat, tizim yoki sistemaning alohida xususiyatlarini aks ettiruvchi obraz bo’lib, lotin tilidan tarjima qilganda “modulus” – mezon, analog, namuna ma’nolarini anglatadi. Ensiklopediyada modelga “biror obyekt yoki obyektlar tizmining obrazi yoki namunasi” sifatida ta’riflanadi [30; 41-b]. Model real voqelikni, tizim yoki konsepsiyaning tadqiq etish imkoni beradi. Tadqiqot vositasi sifatida model tadqiqot obyekti haqida to’liq ma’lumotlar olish, uni real vaziyatda sinovdan o’tkazish va natijani prognozlash imkonini yaratadi. Shu sababli turli sohalarga oid zamonaviy tadqiqotlarda ham model yaratish va modellashtirish usulidan keng foydalaniladi. Bo’lajak o’qituvchilarni kreativ faoliyatga tayyorlash borasidagi tadqiqotimiz davomida talabalarda texnologik ta’limga kreativ yondashuvini shakllantirish modelini ishlab chiqish zarur ekan. Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarini ta’lim jarayonida kreativ muhit yaratishga o’rgatish modelini ishlab chiqishda ushbu muammoga aloqador bir qancha modellarni ko’rib chiqdik. Shaxs kreativ faoliyatini tashkil etish, kreativ xulq-atvor, kreativ muhit yaratish tajribalariga doir qator modellar ishlab chiqilgan bo’lib, ushbu modellarni o’rganib chiqish tadqiqotimiz maqsadi bo’lgan texnologiya fanini o’qitish jarayonida kreativ muhit yaratishga tayyorgarlik ko’rish muammosi tadqiqida muhim ahamiyatga ega deb hisobladik. Masalan , bolaning ijodiy xulq-atvor modeli Vilyams quyidagi ko’rinishda ishlab chiqqan: 39 2.2-jadval Bolaning ijodiy xulq-atvor modeli Ijodiy omillar MazmuniK ognitiv-intellektual ijodiy om illar Tafakkurning ravonligi (Imkon boricha yanayam ko’p narsa o’ylab topish) Ko’proq g’oyani ishlab chiqish. Birgina emas, balki bir nechta muqobil javoblar topish. Tafakkurning moslashuvchanligi. Turli xil yondashuvlardan foydalanish G’oyalar turning ko’pligi. Turli xil kategoriyadagi g’oyalardan foydalana olish qobiliyati. Fikrni to’g’ri yo’naltira olish. Tafakkurning orginalligi. Fikrlashning yangi va noan’anaviy usullari Noodatiy javoblar. Orginal va nostandart g’oyalar. Odatiylik va umumiylikdan chiqish. Tafakkurning ishlovchanligi G’oyalarni boyitish. G’oya yoki javobni boyitish, kengaytirish, qiziqarliroq qilish. Asosiy g’oyaga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish. Ijodiy omillar Mazmuni Shaxsiy-intellektual ijodiy om illar Tavakkal qila olishga qodirlik. Qat’iyatli bo’lish Tanqidni to’g’ri qabul qilish, konstruktiv jarayonga yo’naltirish, omadsizliklarga tayyor turish. Taxminlar qila olish. O’z g’oyalarini himoya qila olish, noqulay vaziyatlarda ham harakat qilish. Murakkablilik (kompleksllik). Noma’lum narsalarni tadqiq qilish Alternativlarni izlash. Mavjud va bo’lishi mumkin bo’lgan holatlar o’rtasidagi farqni ko’ra olish. Fikrlarni tartibga solish, murakkab muammolarni hal qilish, to’g’ri qaror yagona bo’lmasligini his etish. Qiziquvchanlik. Xohishning mavjudligi Qiziquvchan bo’lish. Yangi g’oyalarga, boshqotirma va topishmoqlarga qiziqish. Obyektning yashirin mazmuniga qiziqish. Oldindan ko’ra bilishga intilish. 40 Tasavvur qila olish Xayoliy obrazlar yaratish. Hech qachon sodir bo’lmagan holatlar haqida ham fikrlash. Intuitsiyaga tayanish. Xayolan real olam chegarasidan chiqa olish. Bu model Vilyams tomonidan bir qancha tadqiqotlar tahlili asosida ishlab chiqilgan bo’lib, shaxsiy kreativlik xususiyatlarini va kreativ faoliyatini o’zida aks ettiradi. Patti Drapeau esa talabalarda kreativ fikrlash ko’nikmasi va kreativ xatti- harakatlarni tarkib toptirish xaritasini ishlab chiqib, ushbu xaritada talabalarni kasbiy-ijodiy tayyorgarligini asosiy maqsad qilib belgilab olgan. 2. 3 -jadval Kreativlik xaritasi (Patti Drapeau) Kirish: auditoriya (talabalar) O’qituvchi tomonidan noan’anaviy, o’ziga xos g’oyalarning qo’llab-quvvatlanishi, interfaol metodlarning qo’llanilishi, talabalarga muammoning bir necha yechimini topishga imkon va tanlov huquqini berishi, ular faoliyatini obyektiv baholash natijasida qulay ta’limiy muhit yuzaga keladi. Tayyorlanish Tenglashtirish, kontent tahlil, ko’nikma va ahamiyatli savollarning shakllanishi : 1-qadam. Kreativ fikrlash ko’nikmasini shakllantirish. 2-qadam. Amaliy kreativ harakat ko’nikmalarini rivojlantirish. 3-qadam. Kreativ faoliyat jarayonlarni tashkil etish. 4-qadam. Kreativ mahsulot (ishlanma)lardan foydalanish. Natija va yutuqlar T alabaning kasbiy-ijodiy, kreativ rivojlanishi . 41 Ma’lumki, texnologik ta’lim jamiyatda amalga oshirilayotgan ijtimoiy- iqtisodiy islohotlar asosida oliy ta’lim mazmuni va sifatiga qo’yiladigan talablarni keskin ortib borishi bilan modinfikasiyalanadi. Shu sababdan, texnologik ta’limini amalga oshirish jarayonida quyidagilarga: ‒ Ta’lim jarayoniga milliy, umuminsoniy va ma’naviy qadriyatlar asosida o’quvchilarni tarbiyalashning samarali shakl, usul va vositalarini keng joriy etilishiga; ‒ O’quv-tarbiya jarayoniga pedagogik va zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etilishiga; ‒ Kadrlarni maqsadli va sifatli tayyorlash uchun ta’lim, fan va ishlab chiqarishning samarali integratsiyasi uzviyligini ta’minlashga katta e’tibor qaratilayotganligiga; ‒ Ta’lim sifati va kadrlar tayyorlashga qo’yiladigan xalqaro talablarning muvofiqligini ta’minlanganligiga; ‒ Rivojlangan xorijiy davlatlarning ta’lim sohasidagi me’yorlarni belgilash, ularning tajribasidan milliy xususiyatlarni va mamlakatda amalga oshirilayotgan islohotlarni hisobga olgan holda takomillashtirilib borilayotganligiga; ‒ Erkin bozor munosabatlariga va xususiy mulk ustuvorligiga asoslangan iqtisodiyotning rivojlanishi hamda tadbirkorlik faoliyatini keng joriy qilishda o’quvchi shaxsi, uning intilishlari, qobiliyati va qiziqishlari ustuvorligi kabi masalalarga ahamiyat qaratiladi. Mazkur masalalarni hal etishda bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilariga kreativ yondashuvni o’rgatish maqsadga muvofiq. Bu borada avvalo, mazkur muammoning o’ziga xosligini anglab yetish lozim. Texnologiya ta’limi ijodiy kamolotga yetaklovchi ta’lim sifatida e’tiborli va ahamiyatli hisoblanadi. Chunki, texnologik ta’lim jarayoni davomida o’zlashtiriladigan nazariy ma’lumotlar yuzasidan olgan bilim, ko’nikma va malakalarini mustaqil amaliy faoliyatida qo’llash, kasb-hunar tanlash, milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida ijtimoiy munosabatlarga kirisha olish kompitensiyalarini shakllantirishda yaqqol ko’zga tashlanadi. 42 Texnologik ta’limni kreativ tashkil etish – texnologik ta’lim sohasi pedagogika bilan bevosita bog’liq ravishda pedagogning kasbiy kompetensiyasining asosiy mexanizmlaridan biri bo’lib, texnologik ta’lim jarayonini kreativ tashkil etish – kreativ g’oya, kreativ reja, kreativ jarayon, kreativ muhit va albatta amaliy ishlab chiqarishda kreativ faoliyatni anglash, tushunish, amalda qo’llashdagi texnologik bilim, ko’nikma va kompetensiyalarni to’plashni ta’minlaydi, texnologik ta’lim bilan bog’liq jarayonlarga nisbatan ijodiy-kreativ munosabatni hamda tadqiqotchilik qobiliyatlarini shakllantirish va rivojlantirish jarayonidir. Texnologik ta’limga kreativlikni rivojlantirishda o’quv jarayonini kreativ tashkil etish elementlarini quyidagicha tavsiflashga harakat qildik. Kreativ g’oya texnologik ta’limda – texnologik bilimlar yuzasidan tizimlashtirilgan kreativ g’oyalar, didaktik jarayonini bashorat etuvchi ma’umotlar to’plamidir. Kreativ reja texnologik ta’limda – ijodiy-kreativ yaratilgan va ishlab chiqilgan, muayyan ta’lim muassasasi tomonidan tasdiqlangan o’quv-tarbiyaviy loyiha hisoblanadi. Kreativ muhit texnologik ta’limda – texnologik ta’lim o’quv-tarbiyaviy jarayonida shunday ijodiy, samimiy do’stona sharoit tug’iladiki, unda pedagog va talaba o’zini ijodiy qobiliyatiga ishonch ruhida erkin his qila oladi. Jarayonda ichki intilish, moddiy-ma’naviy qiziqish yuqori darajada bo’ladi. Kreativ muhitda talaba kreativ fikr yuritish, yaratuvchanlikka tayyor bo’ladi. Kreativ faoliyat texnologik ta’limda – texnologik ta’limga qo’yilgan yangi ijtimoiy talablari bilan mavjud talab me’yorlarining mos kelmasligi natijasida vujudga kelgan kompleks muammolarni yechilishiga qaratilgan kreativ faoliyat hisoblanadi. Kreativ faoliyat texnologik ta’limda ijodiy-tadqiqotchilikni rivojlantirish bilan asoslanadi. Ushbu tajribalarga tayangan holda, bo’lajak o’qituvchilarni texnologiya fanini kreativ yondashuv asosida tashkil etishga tayyorlash modelini ishlab chiqishga harakat qildik. 43 Oliy ta’lim muassasalaridagi bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy va kasbiy- refleksiv tayyorgarligi davomida texnologiya fanini kreativ yondashuv asosida tashkil etishga tayyorlash jarayonini modellashtirishning maqsadi quyidagilar bilan ifodalanadi: ‒ o’quvchilarni, o’qituvchilarni va talabalarni kreativ faoliyatga yo’llash; ‒ shaxsda ijodkorlik va yaratuvchanlik qobiliyatlarini o’stirish; ‒ ta’lim samaradorligini va kadrlarning moslashuvchanligini ta’minlash; ‒ o’quvchilar va o’qituvchilar muvaffaqiyatlarini ko’paytirish, turmush sifatini yaxshilash va boshqalar. Ilmiy izlanishlarimiz asosida bo’lajak o’qituvchilarni kreativ faoliyatga tayyorlash uchun talabalarda texnologik ta’limga kreativ yondashuvini kasbiy va kasbiy-reflaksiv tayyorgarlik jarayonida amalga oshirishga mo’ljallangan model ishlab chiqdik. 44 2.1 sxema. Bo ’ lajak o’qituvchilarni kreativ faoliyatga tayyorlash modeli 45Ijtimoiy buyurtma: Bo’lajak zamonaviy boshlang’ich sinf o’qituvchilarini tayyorlash Maqsad: Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarini texnologik ta’limga kreativ yondashuvga tayyorlash FazalariKreativ g’oya Kreativ reja Kreativ muhit Kreativ faoliyatM A Q S AD Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarini texnologiya ta’limiga kreativ yondashuvga tayyorgarlik mezonlariTamoyil Metod Shakl Vosita Talab YondashuvBo’lajak boshlang’ich o’qituvchilarini texnologiya ta’limini kreativ tashkil etish elementlari Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarini texnologiya ta’limiga kreativ yondashuvga tayyorlash strategiyasi Ravonlik Moslashuv chanlik Orginal lik Qiziquv chanlik Tasavvur boyligi Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarini texnologiya ta’limiga kreativ yondashuvga tayyorgarlik darajalari Yuqori O’rta Past Natija: Texnologik ta’limga kreativ yondashuvchi boshlang’ich sinf o’qituvchisi M A ZM UN LI ST RA TE G I K BO SQ IC H NA TIJ AV IY BO SQ IC H Kasbiy tayyorgarlik jarayonida talabalarni kreativ yondashuvga tayyorlash texnologiya fanidan muammoli ma’ruza va kreativ integratsiyalashgan amaliy mashg’ulotlarda o’rgatib boriladi. Kasbiy-reflaksiv tayyorgarlik esa, bo’lajak o’qituvchilar bilan umumiy o’rta ta’lim maktablarida tashkil etiladigan malakaviy amaliyotlar jarayonida amalga oshiriladi. Modelni amalga oshirishda quyidagi tamoyillarga tayaniladi: 1. Mashg’ulotlarning ijodiy yo’naltirilganligi; 2. Ma’ruzalarning muammoli xarakterga egaligi; 3. Shaxs individualligiga erishish; 4. Shaxsiy imkoniyatlar va kreativlikning erkin namoyon qila olishi. 5. Yaxlitlik, izchillik va tizimlilik; 6. Shaxs faoliyatlari integrativligi. Boshlang’ich sinf texnologiya mashg’ulotlarida o’qituvchi kreativ faoliyati quyidagi belgilarga ega bo’ladi: ‒ Intellektual jihatdan yetuklik. ‒ O’qituvchi tafakkuri tezkorlik va egiluvchanlik sifatiga ega bo’ladi. ‒ Yangi g’oyalarni yaratish qobiliyatiga ega bo’ladi. ‒ Faoliyati o’ziga xos bo’lib, bir qolipda amalga oshirilmaydi. ‒ Mashg’ulot davomida tashabbuskorlik va faollik yaqqol namoyon bo’ladi. Texnologiya mashg’ulotlarida o’quvchilarning kreativ amaliy faoliyati quyidagi talablar asosida tashkil etilishi kerak: a. O’quvchilar tomonidan ko’p savollar berilishini rag’batlantirish va bu odatni qo’llab-quvvatlash; b. Ularning mustaqilligini rag’batlantirish va javobgarlikni kuchaytirish; c. O’quvchilar tomonidan mustaqil faoliyatni tashkil etilishi uchun imkoniyat yaratish; d. O’quvchilarning qiziqishlariga e’tibor qaratish. Shaxsning (o’quvchi, talaba yoki o’qituvchining) kreativ faoliyati psixologik jarayon bo’lib, u quyidagi fazalarga bo’linadi: 46 1. Tayyorgarlik bosqichi – anglangan faoliyat (ish); 2. Yetuklik – anglanmagan faoliyat (ish, jarayon); 3. Ilhomlanish – anglanmagan faoliyatdan anglangan faoliyatga o’tish; 4. G’oyani rivojlantirish – qo’llaniluvchanligi, hayotiyligi hamda moslashuvchanligini tekshirish; 5. Yakuniy bosqich – anglangan ish, kreativ mahsulot. Bo’lajak o’qituvchi kreativ faoliyatga kasbiy va kasbiy-refleksiv tayyorgarlik jarayoni quyidagi yondashuvlar asosida amalga oshiriladi: Maqsadli-motivli yondashuv – tayyorgarlik jarayoni aniq maqsad doirasida pedagogning qiziqishlari, ehtiyojlari asosida tashkil etishga intilish. Muammoli yondashuv – ma’ruza mashg’ulotlari muammoli yondashuv asosida tashkil etildi va talabalar muammoli-izlanish faoliyatiga jalb etiladi. Integratsion yondashuv – amaliy mashg’ulotlar davomida turli yo’nalishdagi ijodkorlik faoliyatlari integratsiyalashtiriladi. Mustaqil va individual yondashuv – talabalarning mustaqil faoliyatiga keng imkon beriladi va topshiriqlarni bajarishga mustaqil hamda individual yondashuv ko’rsatkichlari yuqori baholanadi. Refleksiv yondashuv – shaxsiy ijodiy faoliyat mohiyatini anglash, o’z-o’zini tahlil qilish va o’z-o’zini baholashda ko’zga tashlanadi. Kreativlikda oddiy fikrlashdan ko’ra ko’proq tafakkur shakllaridan foydalanish taqozo etiladi. Odatda original fikrlarni so’z bilan ifodalab bo’lmaydi. Original fikrlar tug’ilishi uchun g’oyalar ustida ko’plab eksperimentlar o’tkazish, intuitiv his-tuyg’ularni boshqarish va ilhomlanishni talab etadi. Mantiqiy tafakkur shakli original g’oyalar tug’ilishiga ba’zan to’sqinlik qiladi. Bu tasavvurlarning bloklanishiga olib keladi. Original fikrlarning paydo bo’lishini quyidagi formula asosida ifodalash mumkin: M+T+Q=O Bu formulada M= mashaqqatli mehnat, T= erkin tafakkur, Q= boshqarib bo’lmaydigan darajadagi qiziquvchanlik va natija O =original g’oyalar. 47 Bo’lajak o’qituvchi texnologiya mashg’ulotlariga kreativ yondashuvga kasbiy-refleksiv tayyorgarlikni quyidagi bosqichlarda amalga oshiradi: 1. Maqsadni belgilash va anglash; 2. G’oyalarni generatsiyalash; 3. O’z-o’zini rivojlantirish; 4. Eng yaxshi variantni tanlash va amalga oshirish; 5. O’z-o’zini tahlil qilish; 6. O’z-o’zini obyektiv baholash; 1-bosqich: Maqsadni belgilash va anglash bosqichida talaba faoliyat yo’nalishidan kelib chiqib aniq maqsadni belgilaydi va bajarishi lozim bo’lgan vazifalarni aniqlashtiradi. 2-bosqich: G’oyalarni generatsiyalash bosqichida o’qituvchilar maqsadga erishish yo’lidagi alternativ g’oyalar ishlab chiqadilar, g’oyalar generatsiyalanadi, ya’ni mashg’ulotni noodatiy shaklda tashkil etish uchun nimadir yangiliklarni o’ylab topadilar. Buning uchun esa izlanadilar. 3-bosqich: O’z-o’zini rivojlantirish bosqichida mavjud shaxsiy tajribalar va yondosh ma’lumotlar (hamkasblarining tajribalari, Internet ma’lumotlar va h.k.) asosida g’oyalar rivojlantiriladi. Bu bosqichda keyingi vazifalarni amalga oshirish uchun ham zamin yaratiladi. 4-bosqich: Eng yaxshi variantni tanlash va amalga oshirish. Bu bosqichda ishlab chiqilgan va rivojlantirilgan alternativ yechimlardan (g’oyalardan) eng maqbuli va qulayi tanlab olinadi hamda amaliyotga tatbiq etiladi. 5-bosqich: O’z-o’zini tahlil qilish bosqichida shaxsiy faoliyat davomida erishilgan natijalar tahlil qilinadi. Ushbu bosqich shaxs refleksiv faoliyatida muhim ahamiyatga ega bo’lib, tahlilning chuqur, tanqidiy va obyektiv bo’lishi samaradorligini ta’minlovchi omil hisoblanadi. 6-bosqich: O’z-o’zini obyektiv baholash jarayonida faoliyat natijalari baholanadi, obyektiv qaror qabul qilinadi. Modelni amalga oshirish natijasida bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarida quyidagi kreativ tafakkur belgilari namoyon bo’ladi: 48 1. Muammo yechimiga doir original g’oyalarni bildiradilar. 2. Topshiriqni bajarishning o’ziga xos uslubini va aniq dalillarni tanlaydilar. 3. Yuzaga keladigan muammolardan zavqlanadilar va uni yechimini topishga noan’anaviy yondashadilar. 4. O’zlari va o’zgalar yaratgan kreativ mahsulotdan ruhiy zavq va madad oladilar. 2.3-§. Texnologik ta’limga kreativ yondash gan holda bo’lajak boshlang’ich ta’lim o’qituvchilarini o’qitish metodikasi Boshlang’ich sinf o’quvchilarning kreativ qobiliyatini rivojlantirish usullari va vositalariga ta’sir qiluvchi muhim omillardan biri o’qituvchi-o’quvchilar hamkorligidir. Ma’lumki, ta’lim jarayoni ikki yoqlama xarakterga ega bo’lib, o’qituvchi va o’quvchilarning teng munosabatlaridan tashkil topadi. Bu jarayonga rahbarlik qiluvchi o’qituvchi ta’lim jarayonining to’g’ri tashkil etilishi, ta’lim maqsadlarining to’g’ri amalga oshirilishi va ta’lim natijalari uchun javobgar shaxs hisoblanadi. Ammo bu, ta’lim jarayoni o’qituvchining to’liq hukmronligi ostida amalga oshadigan jarayon, degan noto’g’ri fikrning tug’ilishiga asos bo’la olmaydi. Hozirgi davr talabi ham kimnidir bo’ysundirish orqali emas, balki hamkorlik munosabati yordamida ijobiy natijaga erishishdir. Ta’lim jarayonida o’quvchilar faoliyatining shakllanishi fan asoslarini o’zlashtirishga oid mexanizmgina bo’lib qolmasdan, balki shaxsning umumiy ijtimoiy-madaniy qobiliyatlarini tarkib toptirishga ham qaratilishini unutmaslik lozim. Bizningcha, o’quv vaziyati ta’lim jarayonini tashkil qiluvchi o’zgaruvchan tizim sanalib, u quyidagicha ikki qismdan iborat: o’qituvchi bilan o’quvchilar hamkorligi; o’quvchilarning o’zaro bir-birlari bilan hamkorligi. O’qituvchi bilan o’quvchilarning hamkorligi o’qituvchining o’quvchilarga ko’rsatadigan yordamidan boshlanadi. U asta-sekin faollashib o’quv harakatlariga aylanadi. Natijada, o’qituvchi bilan o’quvchilar munosabati hamkorlik pozitsiyasiga o’sib o’tadi. Materiallar tahlilining ko’rsatishicha, mantiqiy 49 topshiriqlar hamkorlikda bajarilgandagina bilimlarni o’zlashtirish mahsuldor bo’ladi. Ilmiy manbalarda ta’limning shunday tashkil etilishini hamkorlikdagi mahsuldor faoliyat vaziyati, deb atash qabul qilingan. Pedagogik adabiyotlar tahlili va ijodiy tajribalarimiz natijalariga ko’ra hamkorlikdagi mahsuldor o’quv faoliyati vaziyatini tashkil qilishning 2 asosiy tamoyilini ko’rsatib o’tish maqsadga muvofiqdir: 1.Ta’limda mazmunning izchilligi tamoyili. Shaxs o’z faoliyatini muayyan muayyan maqsad asosida tashkil qilishida mazkur faoliyatning uzluksiz holda shakllanishi ko’zga tashlanadi. 2.O’qituvchi-o’quvchilar hamkorligining mustaqil ijodiy faoliyat bilan bog’liqligi tamoyili. O’quv jarayonida o’quvchilar bilan hamkorlik qilish katta ahamiyatga ega. O’quvchilarning ta’limga qay darajada ixlos qo’yishi o’qituvchining mana shu hamkorlikni yarata bilish mahoratiga bog’liq. O’qituvchi bilan o’quvchilarning o’quv faoliyatidagi muhitning to’g’ri uyushtirilishi o’quvchilarning fanga bo’lgan qiziqishlarini oshiradi, ularni butun kuch va g’ayratini sarflashga undaydi. Bu o’zaro muloqotning shunday bir shaklidirki, bunda o’quvchi o’zini pedagogik ta’lim obyekti deb emas, balki mustaqil va erkin harakat qiluvchi shaxs deb biladi. O’qituvchining o’rganilayotgan fan bo’yicha qaysidir bir ma’lumotga aniqlik kiritish paytida o’quvchilarga yordam so’rayotganday murojaat qilishi hamkorlik faoliyatini yanada chuqurlashtiradi. O’quvchilarni o’rganuvchi va tarbiyalanuvchiga aylantirish o’qish-o’qitish jarayonini muvaffaqiyatli olib borishninggina sharti bo’lib qolmay, balki ularni har jihatdan barkamol insonlar qilib tarbiyalashning ham muhim shartidir [93]. O’quvchi o’qitish va tarbiyalash jarayonining o’zidayoq bilim va tarbiya oluvchi shaxsga aylanadi. O’quvchining bilim egallash faoliyati nafaqat qiziqarli o’quv materiali balki uni tushuntirishning turli metodlari vositasi orqali va pedagogning ta’lim jarayonidagi muomala xarakteriga ko’ra nazorat qilinadi. Mehr, ishonch, hamkorlik va o’zaro hurmat mavjud bo’lgan muhitda o’quvchi berilgan bilimlarni, topshiriqlarini oson o’zlashtiradi. Yutuqlari, mustaqil fikri, ijodiy izlanishlari yuqori baholanayotganini, rag’batlantirilayotganini ko’rgan o’quvchi murakkab 50 bo’lgan o’quv topshiriqlarini bajarishga harakat qilib, yanada kuchli intila boshlaydi. Kreativlik va o’zaro hamkorlik bir-biriga mustahkam bog’liq bo’lib, faqatgina yangicha yondashuv asosida hamkorlik vujudga keladi va mana shu hamkorlikda ijodkorlik o’z aksini topadi. Pedagogik kreativlik faqatgina yangilikka, tajribalar o’tkazishga intilish emas. Bu intilish sog’lom fikrning rasmiyatchilik ustidan g’alabasini ham ifoda etadi. Demokratiya, oshkoralik bo’lmagan joyda, ma’muriyatchilik va o’qituvchining irodasi bilan dars jarayonida o’quvchilarning mustaqil fikrlash faoliyatiga to’sqinlik qilinsa ijodiy hamkorlik barham topadi. O’quvchilarda kreativlikni rivojlantirishda o’qituvchi quyidagilarga e’tibor qaratishi lozim: ‒ ular tomonidan ko’p savollar berilishini rag’batlantirish va bu odatni qo’llab-quvvatlash; ‒ o’quvchilarning mustaqilligini rag’batlantirish va ularda javobgarlikni kuchaytirish; ‒ ular tomonidan mustaqil faoliyatni tashkil etilishi uchun imkoniyat yaratish; ‒ o’quvchilarning qiziqishlariga e’tibor qaratish. Bundan tashqari, o’quvchilarda kretivlikni rivojlantirishga to’sqinlik qiluvchi bir nechta omillarni keltirib o’tish joiz deb hisobladik: ‒ o’zini tavakkaldan olib qochish; ‒ fikrlash va xatti-harakatlarda qo’pollikka yo’l qo’yish; ‒ bola fantaziyasi va tasavvurining yuqori baholanmasligi; ‒ boshqalarga tobe bo’lish; ‒ har qanday holatda ham faqat yutuqni o’ylash. Boshlang’ich sinf darslarida o’quvchilarning kreativ qobiliyatini rivojlantirishga xizmat qiladigan topshiriqlar ustida ishlash alohida o’rin tutadi. O’quvchi o’zi uchun qulay sharoitda hayotiy va o’quv tajribasiga tayanib og’zaki yoki yozma nutqi orqali fikrlash faoliyatini amalga oshiradi. Unda har bir fanning o’zi uchun noma’lum qirralari xususida o’qituvchi bilan faol hamkorlik qilish 51 uchun ruhiy tayyorgarlik paydo bo’ladi. O’quvchi mavzu yuzasidan berilgan savollarga tegishli javob qaytarish uchun mustaqil ijodiy izlanishlarga harakat qilishi uchun o’qituvchi o’quvchilarning kreativligini o’stirish bilan birga diagnostik vazifani ham bajaradi, ya’ni o’quvchilarning qobiliyati, qiziqish doirasini aniqlaydi, kreativ iqtidorini chamalaydi. Kreativlikni rivojlantiruvchi topshiriqlar ustida ishlash jarayonida bu g’oyat muhimdir. Boshlang’ich ta’lim – bu har bir bolaning hayotida chuqur iz qoldiruvchi ta’lim turidan biri va ta’limning bu bosqichida pedagog o’qituvchilarga katta mas’uliyat yuklatiladi. Bugungi kunda boshlang’ich sinf o’quvchilarining kreativlik qobiliyatlarini rivojlantirish metodikasi hali yana maxsus o’rganishni talab etmoqda. O’quvchilar albatta o’z-o’zidan kreativ bo’lib qolmaydi. Uning kreativ qobiliyati ma’lum vaqt ichida izchil o’qib-o’rganish, o’z ustida ishlash orqali shakllantiriladi va asta-sekin takomillashib, rivojlanib boradi. O’qituvchilar o’quvchilar bilan hamkorlikda ish yuritib, ularning har bir fikrini inobatga olishi va buni o’quvchiga sezdirishi kabi muhim vazifalarni bajarish orqali o’quvchilarni o’zgacha yondashuvli ya’ni kreativ bo’lishlariga erishishi mumkin. O’qituvchi o’quvchilarga muammoli masala va vaziyatlarni berib, o’quvchining masala yechimini izlab topishga ijodiy yondashishi undagi hissiy-irodaviy sifatlarni rivojlanishiga yordam beradi. Bu o’quvchilarni o’z ustida ishlash, mustaqil o’qib o’rganishiga imkoniyat, ichki ehtiyojning oshishiga turtki bo’ladi. Biz tadqiqotimizda kreativlikni – texnologik ta’lim jarayonida berilgan vazifaga hech kimnikiga o’xshamas yo’l topish va uni ilmiy asoslay olish, yangicha fikrlash, uni tadbiq eta olish qobiliyati deb oldik. Tadqiqotimizda texnologik ta’lim sohasiga oid kreativlikni ya’ni bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarining texnologik ta’limga kreativ qobiliyatlarini rivojlantirish metodikasini ko’rib chiqamiz. Texnologik ta’limga kreativ yondash gan holda bo’lajak boshlang’ich ta’lim o’qituvchilarini o’qitishda quyidagilarga ahamiyat berish zarur: 1. Texnologik ta’lim jarayonini tashkil etilishida aniqlik bo’lishi. O’qituvchi talabalarga erkinlikni, albatta, me’yorida ta’minlab berishi lozim; 52 2. Bo’lajak boshlang’ich ta’lim o’qituvchilar ma’suliyatli va e’tiborli bo’lishi zarur. Zero, o’quvchilarning kreativ qobiliyatlari rag’batlantirilsa va ularga samimiy muhit yaratilsagina, kreativ fikrlashni odatga aylantira oladilar. Xato qilishdan, muvaffaqiyatsiliklardan cho’chish, haddan tashqari baholarga e’tibor qaratish, tanqidga uchrashdan qo’rqish hissi mavjud o’quvchilarda kreativlik odatga aylanmaydi. 3. Muayyan omillar o’quvchilarda kreativlik sifatlari, malakalarining rivoj- lantirishga to’sqinlik qiladi. Shu sababli pedagogik jarayonda o’qituvchilar ushbu omillarni bartaraf etishga e’tibor qaratishlari kerak. Demak, bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarini texnologik ta’limga kreativ yondashuvini rivojlantirish uchun tuzgan kasbiy va kasbiy-refleksiv modelimizni ikki yo’nalishda ko’rib chiqamiz. 2.2 sxema Har bir yo’nalishdagi mashg’ulotlarni tashkil etish metodikasini yoritib o’tamiz. Muammoli ma’ruza oliy ta’lim tizimida talabalarning bilim o’zlashtirish darajalarini oshirish, kasbiy kompetensiyalarini rivojlantirish va tadqiqotchilik 53Talabalarni texnologiya ta’limini kreativ yondashuv asosida tashkil etishga tayyorlash tizimi Kasbiy-refleksiv tayyorgarlik yo’nalishda Kasbiy tayyorgarlik yo’nalishda Muammoli ma’ruza mashg’ulotlarida Malakaviy amaliyot jarayonida Kreativ-integratsion amaliy mashg’ulotlarda ko’nikmalarini rivojlantirish maqsadida keng foydalanib kelinmoqda. Shu bilan birga qator pedagog olimlar tomonidan muammoli ma’ruzadan turli pedagogik maqsadlarda foydalanish yo’llari tadqiq etilgan. Masalan, rus pedagog olimlari T.P.Nikolaeva va I.B.Bichevalar muammoli ma’ruza o’quv jarayoni taraqqiyotiga xizmat qilishini alohida ta’kidlaydilar. Ularning fikricha: “Muammoli ma’ruza - yaxlit pedagogik muhit va o’qituvchi-talaba hamkorligi uchun optimal sharoit yaratadi. Talabalarning tizimli ravishda o’quv predmetlarini o’zlashtirishlarini, o’zlashtirilgan ma’lumotlarni aniq bir hayotiy faoliyatda uyg’un ravishda foydalanish ko’nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi” [69; 36-b.]. O.S.Sareva muammoli ma’ruzaning muhim belgilaridan biri sifatida o’quv jarayonini intensifikasiyalash jihatini alohida ko’rsatib: “Muammoli ma’ruzaning muhim jihati shundaki, bunday ma’ruzani tashkil etish jarayonida jamoaviy hamkorlikning turli metodikalarini; o’qituvchi va o’quvchining o’zaro axborot almashinuvini; o’quv jarayonida har bir o’quvchiga ijodkorlik va tashabbuskorlikni namoyon qilish; o’quvchilar o’quv faoliyatini faollashtirish natijasida o’quv materialni o’zlashtirish samaradorligini oshirishni; o’zgalar fikrini hurmat qilish tajribasini qo’llash natijasida o’quv jarayonini intensifikasiyalashligi bilan ahamiyatlidir ” [82; 176-b.]. Muammoli ma’ruza muammoli savol va topshiriqlarni qo’yish bilan boshlanadi. Ushbu muammo esa bevosita tinglovchilarni dialog tarzidagi muloqotga jalb etish, o’quv-biluv faoliyatini faollashtirishga qaratilgan yangi ma’lumotlar bayon etiladigan ma’ruza bayoni davomida hal etib borila di [63; 101- b.]. Demak, muammoli ma’ruza davomida yangi ma’lumotlar mashg’ulot avvalida o’qituvchi tomonidan o’rtaga tashlangan bir yoki bir nechta muammolar (savollar) yechimi atrofida talabalar va o’qituvchilarning faol muloqoti asosida bayon etiladi. Muammoli ma’ruza quyidagi komponentlarga ega bo’ladi: 1. Muammoli savol va topshiriqlar. 2. Muammoli vaziyat. 3. Muammo yechimi. Muammoli ma’ruza davomida qo’yilgan maqsadlarga o’qituvchi va uning 54 talabalari o’zaro hamkorlikdagi faoliyati natijasida erishiladi. Mashg’ulot davomida ma’ruza qilayotgan o’qituvchi muloqotning qulay uslubini tanlashga harakat qilishi va nutqi ravon, ta’sirli, ishonchli, samimiy bo’lishi talab etiladi. Ana shundagina talabalar o’qituvchi bilan faol muloqotga kirishadilar va o’zaro hamkorlikdagi faoliyat davomida talaba shaxsining kasbiy tayyorgarligi samarali amalga oshadi. Tayyor axborotni yetkazish tarzida tashkil etiladigan ma’ruzadan farqli ravishda muammoli ma’ruza davomida talabalarga o’quv materiali tayyor holda yetkazilmasdan, talabalar uchun noma’lum bo’lgan barcha ma’lumotlarni o’zlari izlab topishlari uchun sharoit yaratiladi. Talabalar faol ijodiy va tadqiqiy faoliyatga jalb etiladi va o’zlari o’quv materialini o’zlashtirish uchun shaxsan ishtirok etadilar. Ma’ruza mashg’ulotlarini muammoli yondashuv asosida tashkil etilishi talabalarga yangi bilimlarni tadqiqotchilik va ilmiy izlanish usullari yordamida o’zlashtirishga, tafakkurini boyitishga, ularning o’quv-biluv faolligini oshirishga yordam beradi. Kreativ-integratsion amaliy mashg’ulotlar. Oliy ta’lim muassasalarida boshlang’ich ta’lim ixtisosligi talabalari bilan tashkil etiladigan texnologiya va uni o’qitish metodikasi fanidan tashkil etiladigan kreativ-integratsion amaliy mashg’ulotlarda talabalarni texnologiya fanini boshqa fanlar bilan aloqadorlikda tashkil etish asosida ijodkorlikka yo’naltirish asosiy maqsad hisoblanadi. “Integratsiya” atamasi lotin tilidagi “integration” so’zidan olingan bo’lib, “tiklash, qaytadan boshlash, to’ldirish” ma’nolarini anglatadi [28; 216-b.]. Texnologiya fanidan kreativ-integrasion amaliy mashg’ulotlarni tashkil etishdan asosiy maqsad – talabalarni texnologiya fanini o’qitish metodikasini boshqa fanlar bilan aloqadorlikda o’rganish, pedagogika va metodika fanlari haqida umumiy xulosalar chiqarishga tayyorlash va ushbu asosda talabalarni kreativ tafakkurini o’stirish bilan birga kreativ muhit yaratishga o’rgatishdan iborat. Integratsiyalashgan mashg’ulotlar boshqa an’anaviy yondashuv asosida tashkil etilgan mashg’ulotlardan farqli ravishda, quyidagi vazifalarni hal qilishga 55 yordam beradi: mashg’ulotning noan’anaviy shakli ishtirokchilarda ijodikorlikka motivasiya uyg’otishga yordam beradi; talabalar bir tushunchani bir nechta fan sohalari nuqtai nazaridan o’rganishni boshlaydilar; shaxs tafakkurida bir nechta fikriy operatsiyalar bir vaqtda amalga oshadi; mashg’ulot davomida ishtirokchilar fanlararo aloqadorlikning bir nechta usullarini o’rganadilar; shaxs tafakkurida yaxlit tabiiy va ijtimoiy tushunchalar tizimi hosil bo’ladi; shaxs kreativ tafakkuri rivojlanadi. Oliy ta’lim tizimida o’tkaziladigan integratsiyalashgan mashg’ulotlar pedagogik manbalarda fanlararo aloqadorlikdagi mashg’ulot yoki faoliyatlar integratsiyasiga asoslangan mashg’ulot sifatida talqin etiladi. Masalan, binar ma’ruzaga shunday ta’rif beradilar: “Ma’ruza o’qishning alohida bir turi bo’lib, u ikki ma’ruzachining dialogi tarzida o’tkaziladi. Unda ikki yondosh fan mutaxassislari, nazariyasi va amaliyotchi yoki ikki ilmiy maktab a’zolari ishtirok etadilar” [22; 104-b.]. Ta’lim tizimida o’tkaziladigan integratsiyalashgan mashg’ulotlar pedagogik manbalarda fanlararo aloqadorlikdagi mashg’ulot yoki faoliyatlar integratsiyasiga asoslangan mashg’ulot sifatida talqin etiladi. Masalan, T.G.Braje fikricha “Maktabda o’qitiladigan fanlar aslida integrativ xarakterga ega: adabiyot fani ham badiiy adabiyot haqidagi fan ham kitobxonlik amaliyotiga o’rgatadigan fan ham ijodkorlik ko’nikmasini shakllantiradigan fandir” [40; 150-b.]. Bir qator olimlar intersiyalashgan mashg’ulotlarga talabalarda motivasiya uyg’otishning bir usuli sifatida qaraydilar: “Oliy o’quv yurtlarida binar mashg’ulotlar asosan ma’ruza shaklida amalga oshirilib, ayni bir muammoga turlicha qarashlar mavjudligini ko’rsatish maqsadida tashkil etiladi. Binar amaliy mashg’ulotlarda esa o’yin texnologiyalari, muammoli ta’lim texnologiyalari, innovasion texnologiyalarini (keys-stadi) birlashtirish asosida tashkil etiladi” [52; 171-b.]. Integratsiyalashgan mashg’ulotlar o’quv materiallarining xilma-xilligi, kompaktligi va mantiqan o’zaro bog’liqligi, axborotlar doirasining kengligi hamda uzviyligi va yaxlitligi bilan boshqa mashg’ulot turlaridan farqlanadi. 56 Integratsiyalashgan mashg’ulotlar ma’ruza yoki amaliy mashg’ulot shaklida tashkil etilishidan qat’iy nazar, bo’lajak o’qituvchilarda kreativ sifatlarni tarkib toptirishda qulay ta’lim shakli hisoblanadi va o’qituvchi faoliyatida keng foydalanilishi mumkin. Talabalar uchun noan’anaviy ta’lim shakli hisoblangan bunday mashg’ulotlar davomida kasbiy kompetensiya, ko’nikma va malakalarni shakllantirish jarayoni juda mahsuldor kechadi. Integrativ mashg’ulotlar talabani qiziqtirib, ularning xohishi va g’ayrati bilan uyg’unlashadi. Bu talabalarning texnologik bilimlari asosida mavzular, loyihalar yoki ta’lim yo’nalishlarini tanlash va ularning qiziqishi asosida integrativ rejani tuzishni anglatadi. Talabaning savol-javobga bo’lgan ehtiyoji integratsiya vositasiga aylanadi va o’qituvchining vazifasi barcha talabalar uchun qimmatli ta’lim tajribasini ta’minlash uchun zarur bo’lgan ko’lami va sifatini ta’minlaydigan rejani tuzishga e’tibor qaratishidir. Yo’nalish va muvozanatni ta’minlash uchun o’qituvchi yil davomida ko’rib chiqilishi va taklif etilishi mumkin bo’lgan integrativ rejani tuzishda quyidagilarni inobatga olishi kerak: 1. Talabaning kuchli tomonlari va qiziqishlarini e’tiborga olish; 2. Ta'lim mazmuni integrativ dasturning maqsadlari bilan uyg’unligi; 3. Fan va jamiyat resurslari bilan aloqadorligi. Kreativ-integrativ dasturni rejalashtirishda talabalarni: adabiyotga muhabbatni oshirish; fanlarga qiziqish; dam olish faoliyatini samarali tashkil etish; tasviriy san’atga qiziqishi va iste’dodini rivojlantirish orqali kasbiy faoliyatga tayyorlashga o’rgatish muhim hisoblanadi. Kasbiy-refleksiv tayyorgarlik jarayoni tahlilidan avval refleksiya jarayoni haqida to’xtalib o’tamiz. Refleksiya lotin tilidagi reflexio so’zidan olingan bo’lib – “ortga qaytish”, “aks etish” ma'nolarini anglatadi. Refleksiya kishining o’z xatti- harakatlari va ularning asoslarini tushunib yetishi, fahmlashiga qaratilgan nazariy faoliyati; bilishning alohida shaklidir [29; 380-b.]. Refleksiyaga tayyorgarlik – oliy ta'lim muassasalaridagi kasbiy tayyorgarlik, xususan pedagogik amaliyot jarayonida amalga oshirib boriladi. Pedagogik amaliyot jarayonida bo’lajak mutaxassisning pedagogik, metodik va texnologik 57 tayyorgarligi metodist o’qituvchilar, talabalar va o’zi tomonidan tahlil qilib boriladi. Kasbiy refleksiya jarayonida quyidagi mezonlar asos qilib olinishi mumkin: - sinf o’quvchilarining umumiy tavsifi (o’quvchilarning umumiy bilim darajasi, psixologik xususiyatlari, o’quvchiarning individual xususiyatlari va imkoniyatlari); - tanlangan ta’lim shakli va uning o’quv predmeti va mavzuga mosligi; - vaqtdan foydalanish; - tanlangan ta’lim metodlari va uning o’quvchilar yosh xususiyatlariga mosligi; - o’quvchilarning ta’lim jarayonidagi ishtiroki, faolligi, o’qituvchiga munosabati; - o’qituvchining faolligi, nutqi, mahorati va kompetentligi; - o’qituvchi-o’quvchi munosabatlari; - o’quvchilarni baholash va rag’batlantirish jarayonining to’g’ri tashkil etilishi; - ta’lim maqsadiga erishilganlik darajasi; - yo’l qo’yilgan kamchiliklar va yutuqlar. Pedagogik amaliyot. Kasbiy ko’nikma va malakalarni takomillashtirishni shakllantirish - bu oliy ta’lim muassasalarida va keyinchalik o’qituvchi sifatida mustaqil pedagogik faoliyat davomida amalga oshiriladigan, uzoq davom etadigan jarayondir. Shuning uchun talabalarning pedagogik amaliyotda olib borayotgan texnologiya darslariga refleksiv munosabatini rivojlantirish va bu darslardan taassurotlardan foydalanishni belgilash juda muhim. Amaliyotga chiqishdan oldin metodik tavsiyalar umumiy amaliyot oldi konferensiyalarida talabalar psixologik- pedagogik sikl fanlari bo’yicha va o’qigan metodikalari bo’yicha, xususan, texnologiya ta’limi metodikasi bo’yicha vazifalarni oladilar. Tajriba shuni ko’rsatadiki, birinchi darsga tayyorlanayotganda talabada albatta hayajon bo’ladi va bu odatiy, tabiiy hol. Bu hayajon bo’lajak o’qituvchi uchun birinchi darsga tayyorgarlik ko’rishda ham ijobiy ro’l o’ynaydi, chunki 58 hayajon talabani barcha shaxsiy sifatlarni bir vazifaga - yaxshi dars berishga qaratishga majbur qiladi. Bu esa uni adabiy manbalar va qaydlarga e’tibor berishga, o’qituvchi va metodist bilan maslahatlashishga undaydi. Talaba birinchi darsni o’tganda va darsning ham ijobiy va ham salbiy tomonlarini, ularning sabablari va kamchiliklarni bartaraf etish yo’llarini tahlil qilganda ko’p narsa oydinlashadi. Pedagogik amaliyot davomida talabalar mutaxassislikka oid turli faoliyat turlarini kompleks ravishda amalga oshirishlari uchun imkon beriladi. Shuningdek, bo’lajak o’qituvchi shaxsini shakllantirishga, o’z-o’zini baholash ko’nikmalarini tarkib toptirishga yordam beradi. Talaba tomonidan amaliyot davomida amalga oshiriladigan jonli muloqot, kuzatish va hayotiy tajribalar asosida kasbiy va kasbiy-refleksiv ko’nikmalar tarkib topa boradi. Pedagogik amaliyotning asosiy maqsadi bo’lajak o’qituvchilarni umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’quv- tarbiyaviy ishlarga kasbiy pedagogik va psixologik tayyorlash, ijodiy fikrlash, kasbiy mahorat va qobiliyatlarni rivojlantirishdan iborat. Pedagogik amaliyot o’quv jarayonining muhim tarkibiy qismi sifatida quyidagi xususiyatlari bilan tavsiflanadi: ‒ aniq pedagogik jarayonda talabalarning ijtimoiy-kasbiy faollik ko’rsata olish qobiliyatining namoyon bo’lishi; ‒ pedagogik jarayonga va o’z faoliyatida ijodiy faoliyatning shakllanishi; ‒ tabiiy pedagogik vaziyatda kasbiy refleksiv madaniyatning tarkib topishi: shaxsiy faoliyatni tahlil qilish jarayoni amaliyotchi talabaga pedagogik faoliyatida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan muammoli vaziyatlarni taxmin qilish va ulardan chiqish yo’llarini to’g’ri tanlashga o’rgatadi. ‒ bo’lajak o’qituvchilarni pedagogik jarayonga har tomonlama yondashuv asosida nazariy va amaliy bilim, ko’nikma, kompetensiyalar bilan birgalikda tadqiqot qilishga jalb etishi; ‒ pedagogik texnologiyalar mukammal o’zlashtirish va ushbu bilimlarni pedagogik tajriba bilan integratsiyalay olish qobiliyatini shakllantirish. 59 Kasbiy-refleksiv xususiyatlar malakaviy amaliyot davomidagi o’z pedagogik faoliyatini tahlil qilish va o’z-o’zini baholash jarayonida shakllanib boradi. Ya’ni malakaviy amaliyot davomida yuritiladigan asosiy ish hujjatlaridan biri bo’lmish amaliyot kundaligi o’z kunlik faoliyatini tahlil qilish va baholashning eng optimal yo’li hisoblanadi (biroq talabalar kundalikni bir-birlaridan ko’chirib to’ldiradilar). Har bir mashg’ulot davomidagi va pedagogik muloqot jarayonidagi o’z yondashuvi, qarashlari va ishtirokini obyektiv baholash bo’lajak o’qituvchida kasbiy-refleksiv xususiyatlarini tarkib toptirib boradi. Buning uchun esa talabalar real pedagogik faoliyatga tayyor bo’lishlari va o’qituvchining barcha funksiyalarini bajarib ko’rishlari talab etiladi. Bo’lajak o’qituvchining bilim, ko’nikma va malakalarining tarkib topganlik darajasi, kasbiy rivojlanish ko’rsatkichlari va o’quvchilarning ijodiy faolligi o’quv jarayoni sifati bilan chambarchas bog’liq bo’lib, ta’lim samaradorligini belgilab beruvchi asosiy mezonlardan biri hisoblanadi. Boshlang’ich ta’lim va sport tarbiyaviy ish yo’nalishi talabalarining malakaviy amaliyoti umumiy o’rta ta’lim maktablarida ta’lim muassasasida o’qituvchilarning tashkiliy, konstruktivlash, rejalashtirish, kommunikativ, tadqiq qilish kabi pedagogik mahoratini shakllantirishgagina emas, balki o’qituvchining kasbiy va kasbiy-refleksiv xususiyatlari hamda o’qituvchi shaxsiga qo’yilgan talablardan kelib chiqqan holda individual va insoniy fazilatlarni o’zida mujassamlashtirishga qaratilgandir. Agar talabalar bilimlarini amaliyotda qo’llashni, hayotga tatbiq etishni o’rgansalar va bu jarayonda nazariy xulosalarga kelsalar ularning olgan bilimlari qat’iy ishonchga aylanadi. Amaliyot jarayonida bo’lajak o’qituvchi shaxsining kasbiy va kasbiy-refleksiv xususiyatlari shakllanishida o’z-o’zini tarbiyalashning kuchayishi, samarasi ham ko’mak beradi. Pedagogik amaliyotning birinchi kunidanoq talabalardan asosiy ijtimoiy vazifa, ya’ni har tomonlama yetuk insonni shakllantirish, yosh avlodni hayotga va faol mehnatga tayyorlash talab etiladi. Pedagogik amaliyot paytida asosiy kasbiy malaka va ko’nikmalarni shakllantirish jarayoni kechadi. Malakaviy amaliyot bo’lajak o’qituvchining o’z 60 hayotini kelajak avlod ta’lim va tarbiyasi kabi jiddiy, mas’uliyatli ishga bag’ishlashiga, talabalarning mehnatga shayligini amalga oshirishga tayyorligi tekshiruvining birinchi jiddiy sinovidir. Pedagogik amaliyot talabaning o’z-o’zini kasbiy tarbiyalash, o’qitish va rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etib, amaliyotga tayyorgarlik jarayonida har bir talaba pedagogik tafakkurning shakllanishi to’g’risida tasavvurga ega bo’lishi shart. Pedagogik tafakkurni aniqlash uchun amaliyotchi talaba quyidagi vazifalarni bajarishi lozim: a) amaliyotning kuzatuv bosqichida amaliyotchi talaba o’qituvchilar faoliyatini o’rganish bilan bir vaqtda ularda pedagogik qobiliyatning shakllanganlik darajasini aniqlashi; b) o’qituvchining kommunikativ kompetentligini, ya’ni o’qituvchi va o’quvchi hamkorlik faoliyatining psixologik negizini o’rganishi va o’qituvchining shaxsiy pedagogik faoliyatini tahlil qilish qobiliyatiga baho berishi, tafakkurining kengligini tekshirishi; v) o’qituvchi tafakkurining tizimliligini tekshirish. Mazkur vazifalarni bajarish talabaga o’z tafakkurining kengligi, tizimliligini qay darajada rivojlanishini ko’ra bilishga va kasbiy refleksiyani shakllantirishga imkon beradi. Pedagogik amaliyotning asosiy maqsadi bo’lajak o’qituvchilarning nazariy bilimlarini amalda qo’llash orqali pedagogik ko’nikma va malakalarini shakllantirish, shaxsning kasbiy muhim xususiyat va sifatlarini rivojlantirishdan iboratdir. Lekin talabalarning nazariy ma’lumotlarga egalik darajasi turli-tuman bo’lganligi bois, umumiy maqsad individuallashgan bo’lishi lozim va bunday yondashuv, eng avvalo rag’batlantiruvchi ahamiyatga egadir. II bob bo’yicha qisqacha xulosa Ushbu bobda texnologik ta’limga kreativ yondashuvni shakllantirish tahlil qilinib, boshlang’ich ta’lim yo’nalishi talabalarini texnologik ta’limga kreativ 61 yondashuv i ni shakllantirish ning nazariy va amaliy muammolari o’rganilgan. Unda bo’lajak o’qituvchilarining texnologik ta’limga kreativ kompetentligini va pedagogik mahoratini rivojlantirish hamda ularning ijodiy fikrlashini kreativ o’qitish metodlari va innovatsion texnologiyalari yordamida takomillashtirish masalalari, kreativlikni shakllantirish shartlari, shaxsga xos kreativlik sifatlar va kreativlik orqali o’quvchilarda shakllantiriladigan sifatlar o’rganilgan. Shuning bilan birga texnologiya fanini kreativ yondashuv asosida tashkil etuvchi o qituvchiʼ faoliyati qanday sifatlarga ega bo lishi birma-bir berilgan. ʼ Kreativ yondashuv asosida texnologik ta’limni talabalarga o’rgatish modeli ishlab chiqildi. Texnologik ta’limga kreativlikni rivojlantirishda o’quv jarayonini kreativ tashkil etish elementlari ta’riflangan. Bo’lajak o’qituvchining kreativ faoliyatga kasbiy va kasbiy-refleksiv tayyorgarlik jarayoni qanday yondashuvlar asosida amalga oshirilishi berilgan. Talabalarni texnologiya ta’limini kreativ yondashuv asosida tashkil etishga tayyorlash tizimi o’rganildi. Texnologik ta’limga kreativ yondash gan holda bo’lajak boshlang’ich ta’lim o’qituvchilarini o’qitishda nimalarga ahamiyat berishi zarurligi yoritib berilgan. 62 III BOB. BOSHLANG’ICH TA’LIM YO’NALISHI TALABALARINI TEXNOLOGIK TA’LIMGA KREATIV YONDASHUVINI SHAKLLANTIRISH TEXNOLOGIYASINI AMALGA OSHIRISH BO’YICHA TAJRIBA-SINOV ISHLARI 3.1-§. Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi talabalarini texnologik ta’limga kreativ yondashuvini shakllantirish texnologiyasini amalga oshirish Magistrlik dissertatsiyasi bo’yicha nazariy izlanishlar yakunlangandan so’ng, texnologiya fanini hozirgi kunda o’qitish jarayonini va bu jarayonda o’quvchilarning bajarayotgan ishlarini, yaratilgan ijodiy muhitni o’rganish maqsadida tajriba-sinov ishlarini tashkil etdik. Tajriba-sinov ishlari jarayonida pedagogik kuzatish, qiyosiy tahlil, pedagogik eksperiment, matematik statistik tahlil, suhbat va anketa so’rovlari kabi ilmiy tadqiqot metodlaridan foydalandik. Tajriba-sinov obyektlari sifatida O’zbekiston-Finlandiya Pedagogika instituti Boshlang’ich ta’lim va sport tarbiyaviy ish yo’nalishi 2-kurs 201-guruh va 202- guruh talabalarini tanlab oldik. Tajriba-sinov guruhi 201-guruh va nazorat guruhi 202-guruh deb belgilab oldik. Respondentlar soni 51 nafar. Mazkur guruhlarda talabalar soni quyidagicha: 201-guruh – 26 nafar; 202-guruh – 25 nafar. Samarqand shahar XTB ga qarashli 54-umumiy o’rta ta’lim maktabining 25 nafar boshlang’ich sinf o’qituvchilarining kreativliklarini aniqlash maqsadidan so’rovnoma o’tkazdik. O’qituvchilar bilan o’tkazilgan so’rovlar ularning kreativ muhit, kreativ fikrlash haqidagi tasavvurlari aniq va to’liq emasligini ko’rsatdi. O’qituvchilarning 75 foizi kreativlikni ijodkorlik sifatida ta’riflanishini aniq aytib o’tishdi, ammo shaxs kreativlik sifatlari haqidagi savolga o’qituvchilardan aniq javob ola olmadik. Ularning 15 nafari dunyoqarashning kengligi va bilimlilikni ko’rsatdi, 5 nafari tasavvur va fantaziyaning boyligini, 3 nafari nutq va tajribaning boyligini kreativlikning asosiy sifati deb ko’rsatishgan bo’lsa, qolgan 2 nafar 63 o’qituvchi aniq javob berishga qiynaldi. Bo’lajak o’qituvchilar bilan o’tkazilayotgan texnologiya fanini o’qitish metodikasi mashg’ulotlarida ham kreativ muhit yaratishga katta e’tibor qaratilmasligini hamda umumiy o’rta ta’lim maktablarida kuzatilgan boshlang’ich sinf texnologiya darslarida ham o’quvchilarni kreativ fikrlashga undovchi metodikalardan juda kam foydalanishligini ko’rsatadi. Vaholanki, texnologiya darslari o’quvchilarni ijodkorlikka yo’llashda eng muhim predmetlardan biri hisoblanadi va o’quvchilarning bu fanga nisbatan qiziqishlari juda katta. Bugungi kunda bo’lajak o’qituvchilarning kreativ yondashuvga tayyorlash dolzarb ahamiyat kasb etgan holda, bunga juda kam e’tibor qaratilayotganligini ko’rsatadi. Talabalar bilan olib borilayotgan Texnologiya va uni o’qitish metodikasi fanidan tashkil etilayotgan 24 soat ma’ruza va 30 soat amaliy mashg‘ulotlarida talabalar bir qancha mavzularni o’zlashtiradilar. Ma’ruza mashg’ulotlarida talabalar quyidagi mavzularni o’rganadilar: 1. Boshlangich sinflarda texnalogiya ta’limining mazmuni; 2. Texnologiya darsining maqsadi va vazifasi; 3. Texnologiya ta’limining shakli va metodlari; 4. Texnologiya darslarida qo’l mehnatining usullari; 5. Boshlang’ich sinflarda texnologiya darsining olib borilishi; 6. Texnologiya darslarida o’quv jarayonini tashkil qilish; 7. Texnologiya darslarida ish unumini oshirish usullari; 8. Texnologiya ta’limida sinfdan tashqari ishlar; 9.O’quvchilarni kasb-hunarga qiziqtirishda mutafakkirlar merosidan foydalanish; 10. Boshlang’ich sinflarda texnologiya ta’limini o’qitish metodlari; 11. Texnologiya va kasb ta’limida didaktik tamoyillar; 12. Kanstruktorlik va modellashtirish darslarini tashkl etish metodikasi. Ma’ruza mashg’ulotlarini kuzatish davomida professor-o’qituvchilar AKT laridan samarali foydalanishdi va o’quv dasturida belgilangan barcha muammolarni yoritib berishdi. 64 Amaliy mashg’ulotlarda talabalar quyidagi mavzularini o’rganadilar: 1. Urug’lardan applikatsiya yasash; 2. Xona o’simliklarini parvarish qilish. Gullarni ko’chat qilib ko’kartirish texnologiyasi; 3. Mutafakkirlar merosida texnologik tarbiyasi. Kasbga yo’naltirishga oid o’yinlarni tashkl etish metodikasi; 4. Ish fartugini tikish va dars ishlanmasini tuzish; 5. Tugma qadash texnologiyasi va dars ishlanmasini tuzish. ; 6. Qog’ozdan mozayka yasash; 7. Tuxum po’chog’idan mozayka yasash; 8. Fasllar mavzusida applikasiya tayorlash; 9. Pape-mashe bilan ishlash texnalogiyasi; 10. Kartondan rasm ramkalarini yasash; 11. Tuxum po’chog’idan hajmdor o’yinchoqlar yasash; 12. Turli materiallardan archa bezaklarini yasash; 13. Plastilin bilan ishlash, plastilindan turli shakllar yasash; 14. Plastilindan turli o’yinchoqlar yasash; 15. Ip va gazlama turlari bilan ishlash. Amaliy mashg’ulotlar davomida talabalar o’quv dasturida belgilangan texnologiya faniga doir amaliy ko’nikmalarni egallaydilar va boshlang’ich sinfda texnologiya fanini tashkil etish metodikasiga doir nazariy va amaliy ma’lumotlarga ega bo’ladilar. Ammo ushbu mashg’ulotlarni kuzatish davomida talabalarni kreativ faoliyatga yo’naltirishga doir vazifalar berilmadi. Talabalar o’quv dasturida belgilangan mavzuga doir topshiriqlarni faqatgina professor-o’qituvchi tomonidan ishlab chiqilgan amaliy mashg’ulot ishlanmasiga tayangan holda yasash, qurish, tikish kabi amaliy harakatlarni amalga oshirdilar. Vaholanki, mashg’ulot mavzusiga oid amaliy ishlarni bajarish uchun imkon berilganda, talabalar ko’proq ijodkorlik qobiliyatlarini namoyon etgan bo’lar edilar. O’qituvchilar bilan texnologiya fanini kreativ asosda tashkil etish borasidagi tajribalarini o’rganish maqsadida anketa-so‘rovlarini o‘tkazdik: 65 1. Texnologiya fanining maqsadi? 2. Hozirgi zamon texnologiya fani o’qituvchisi qanday talablarga javob berishi lozim? 3. Texnologiyaning boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligini yoriting. 4. Texnologiya darsida o’quvchilaringiz asosan qanday muammolarga duch kelishadi? 5. O’quvchi texnologiya faniga qiziqmaydi. Bunday holatda qanday ish tutasiz? 6. Texnologiya faniga kreativ yondashuvni qanday shakllantirish mumkin? 7. Kreativlikni shakllantiruvchi omillar nima deb o’ylaysiz? 8. Sizningcha kreativlikni shakllanishiga nima halaqit beradi? 9. O’quvchilaringiz dars vaqtida ko’p savol berishadimi? o Ha, o Yo’q. 10.O’quvchilar tomonidan berilayotgan har bir savolga javob berasizmi? o Ha, javob beraman o Savollarni keyingga qoldiraman o Darsdan chalg’imasliklarini so’rayman. 11.Biron br savolning javobni topa olmasangiz, taxmin qila olasizmi? o Ha, o Yo’q. 12. Ko’rgazmali qurollardan foydalanasizmi? Qanday turidan? o O’zim tayyorlagan qo’l mehnatidan, o Tayyor ko’rgazmalardan o Deyarli foydalanmayman. Bo’lajak o’qituvchilardagi kreativlikni kompleks aniqlash uchun F.Vilyams testidan foydalanishga qaror qildik. F.Vilyams testi ijodiy fikrlash va shaxsiy ijodiy xususiyatlar bilan bog’liq sifatlarni baholaydi. Test uch qismdan iborat: 1. Turli xil kreativ (ijodiy) fikrlash testi; 66 2. Shaxsiy ijodiy xususiyatlar testi; 3. Vilyams shkalasi. Mazkur ijodiy testlar kreativlikni tashxislash uchun eng yaxshi diagnostik vositalardan biri hisoblanadi. Chunki, F.Vilyams testlari ishonchli, qulay va keng qamrovli shaxslarga mo’ljallangan bo’lib ravonlik, moslashuvchanlik, originallik va yaratuvchanlik kabi ijodiy xususiyatlarni aks ettiradi. Vilyams testining birinchi qismini biz tadqiqotimiz davomida moslashtirgan holda talabalarning kreativ fikrlash sifatlarini aniqlashga harakat qildik. Test guruhli shaklda o’tkazilishi bilan tadqiqot davomida foydalanishda qulaylik tug’dirdi. So’rovnomani to’ldirish uchun vaqt belgilamadik. Talabalarga ularning kreativ fikrlash sifatlarini baholash uchun so’rovnoma tarqatiladi. So’rovnomada quyidagi savollar o’rin olgan: 1. Agar men to’g’ri javobni bilmasam, savolga taxmin qilib bo’lsa ham javob berishga harakat qilaman. 2. Avval ko’rmagan, bilmagan detallarni aniqlashni va bunda buyumlarni batafsil va sinchkovlik bilan kuzatishni yaxshi ko’raman. 3. Ishlarni avvaldan rejalashtirishni yoqtirmayman. 4. Agar biror ishda birinchi marta natijaga erisha olmasam, qayta harakat qilaveraman. Toki, uni amalga oshirgunimcha. 5. Menga biror bir yangi, o’zgacha faoliyat bilan shug’ullanish yoqadi. 6. Yangi do’stlar orttirishni yaxshi ko’raman. 7. Butun dunyoni unutib, ba’zi g’oyalarga bor diqqatimni qarataman. 8. Yer sayyorasida ishlashdan ko’ra menga kosmik stansiyada yashash, o’qish ko’proq yoqadi. 9. Noodatiy, o’zgacha bo’lgan narsalarni yaxshi ko’raman. 10. Ba’zan boshqa insonlar nima haqida o’ylayotganligini tasavvur qilishga harakat qilaman. 11. Menga tarixiy hikoyalar, kinolar va teleko’rsatuvlar yoqadi. 12. Kelajakda hech kim erisha olmagan yutuqlarga erishishni xohlayman. 13. Hamma narsani odatiy usullarda bajaradigan insonlarni do’st sifatida 67 tanlayman. 14. Gohida meni amaldagi o’rnatilgan qoidalar qanoatlantirmaydi. 15. Yechimi to’g’ri bo’lmagan muammolarni yechishga urinish menga yoqadi. 16. Hayotda juda ko’p buyumlar (vaziyatlar) mavjud va men ularda eksperiment o’tkazishni xohlayman. 17. Agar men muammoga bitta yechim topsam, boshqa yechim qidirib o’tirmasdan shunga tayanaman. 18. Men biror badiiy asar o’qisam, badiiy film tomosha qilsam, o’zimni asar va film qahramonlaridan birining o’rnida tasavvur qilaman. 19. Men 300 yil avval odamlar qanday tarzda yashaganligini o’zimcha tasavvur qilishni yoqtiraman. 20. Qat’iyatsiz do’stlarim menga yoqmaydi. 21. Eski buyum, qutilarning ichida nima borligini bilish uchun tadqiq etishni, titkilashni yaxshi ko’raman. 22. Ustozlarim va ota-onamning ish tarzini o’zgartirmasligini xohlayman. 23. Men faqat va faqat o’z his-tuyg’ularimga ishonaman. 24. Biror muammo ustida taxmin qilish va haq ekanligimni boshqalarga isbotlashdan rohatlanaman. 25. Turli mexanizmlarning ichki tuzilishi va ishlashi qandayligi meni judayam qiziqtiradi. 26. Amaliyotga tatbiq etib bo’lmaydigan yangi g‘oyalar izlab topishni yaxshi ko’raman. 27. Men yangiliklar bilan shug‘ullanishni va ularning natijalari bilishni yaxshi ko’raman. 28. Menga qiziqarli bo’lgan o’yinlarni yutish uchun emas, zavqlanish uchun o’ynayman. 29. Hech kimning miyasiga kelmaydigan qiziqarli narsalar haqida o’ylashni yoqtiraman. 30. Men boshqa odamlarning xayoliga ham kelmagan narsalar haqida savollar 68 berishni yoqtiraman. So’rovnoma savollariga javob berishda talaba ongiga birinchi kelgan javobni belgilash tavsiya etiladi. Javoblar quyidagicha baholanadi: Ha – 2 ball; Ba’zan – 1 ball; Yo’q – 0 ball. Vilyams testi bo’yicha talabalarning kreativlik ko’rsatkichlari quyidagi bo’limlarda qancha ekanligi aniqlandi. I bo’lim. Ravonlik 1. Talaba bitta savolga bir nechta javob varianti keltira oladi. 2. Bitta topshiriq berilsa, u bir nechta ishni amalga oshirishga harakat qiladi. 3. Unda bir vaqtning o’zida bir nechta g’oya paydo bo’lishi mumkin. 4. Talaba ko’p savol beradi. 5. Talaba fikrini ravon bayon etadi, nutqi ravon va boy. 6. Talaba juda faol va samarali faoliyat yuritadi. II bo’lim. Moslashuvchanlik 1. Bitta buyumdan foydalanishning bir nechta usulini taklif etadi. 2. Badiiy asarlar namunasi haqida juda ko’p fikr bildira oladi. 3. Talaba bir obyekt xususiyatlarini boshqa buyumga osongina o’tkaza oladi. 4. Biror jarayonga yondashuvni osongina o’zgartira oladi. 5. Talabada ko’plab yangi g’oyalar paydo bo’lib turadi. 6. Muammoning bir nechta yechimini tavsiya etishi mumkin. III bo’lim. Originallik 1. Talabaga assimetrik tasvirlar yoqadi. 2. U bitta javob bilan qanoatlanmaydi va yana boshqa javob variantlarini ham izlaydi. 3. Tayyorlagan ishlariga qo’shimcha detallar, elementlar qo’shishni yaxshi ko’radi. 4. Birovlarning g’oyalariga tayanmasdan o’zi qaysi bir usul bilan bo’lsa ham predmetni o’zgartirishga harakat qiladi. 69 5.Oddiy predmetlarga qiziqishi juda past, uni yanada takomillashtirishga harakat qiladi. 6. O’yin (yoki biror vaziyat) qoidalarini o’zgartirishni yoqtiradi. IV. Yaratuvchanlik 1. Barcha narsalar haqida so’rab, yangi narsalar yaratishga qiziqadi. 2. Mexanik qurilmalar tuzilishini o’rganishni yaxshi ko’radi. 3. Doimo yangiliklarga intiladi. 4. Yangi buyumlar va g’oyalarni o’rganishni yaxshi ko’radi. 5. Muammoning turli yechimlarini qidiradi. 6.Talaba doimiy ravishda bilimlarini boyitish uchun kitob, internet materiallarini o’rganib turadi. 7. Topshiriqlarni bajarishda kutilmagan o’zgarishlar qila oladi. 8. Predmatlarning boshqalar ko’ra olmagan jihatlarini ko’radi. Har qaysi mezonga mos savollar tanlab olindi. 2-kurs 201-guruh va 202-guruh talabalarida texnologiya ta’limi metodikasi bo’yicha birinchi mashg’ulotlardan birida o’tkazilgan tadqiqot jarayonida ularning kasbiy-refleksiv tafakkurni amalga oshirish qobiliyatini shakllantirishning dastlabki – boshlang’ich qismi o’tkazildi. Bunda talabalar individual, guruh va juft-juft bo’lib ishlashdi, o’qituvchi tomonidan belgilangan chegaralar doirasida materialni o’rganish hajmi va tezligini mustaqil ravishda nazorat qilishga o’rgatildi. Talabalarning kreativlik qobiliyati mustaqil kuzatishlari, og’zaki mashqlar, yozma, grafik, amaliy ishlar kabi amalga oshirish usullaridan foydalanildi. Maqsadlarni shakllantirish bosqichida o’qituvchi, o’qituvchi va talabalar birgalikda, talabalar mustaqil ravishda texnologik ta’limga kreativ yondashuvni shakllantirish ishlari olib borildi. Axborot to’plash bosqichi zarur kreativlik darajasining haqiqiy holatini va belgilangan maqsad bilan bog’liq holda tenologik ta’limga yondashishga imkon berdi. Bu bosqichda talabaning zarur subyektiv tajribasi aktuallashtirildi. Bundan tashqari bu bosqichda muammo ham qo’yildi. Prognozlash va qaror qabul qilish 70 bosqichlarining tartibi texnologik ta’limga kreativ yondashishni shakllantirish darajasi o’quv vaziyatiga, darsning maqsadiga, o’quv jarayoniga qarab ham o’zgartirib turildi. O’qituvchi tomonidan qaror qabul qilish, kreativlikni samarali shakllantirish va texnologik ta’limni samarali o’zlashtirish uchun ta’lim holatini rivojlantirishning maqbul variantini tanlashdan iborat bo’ldi. Boshqaruv qarori darsning turli bosqichlarida rejalashtirilgan kreativlikni shakllantirishni amalga oshirish uchun optimal o’qitish usullarini aniqlashni o’z ichiga oldi. Yuqoridagi vazifa, mezonlar va aniqlangan daraja asosida bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarida texnologiya ta’limiga kreativ yondashuvni shakllantiradigan metodika amaliyotda qo’llashga taklif etildi. 3.2-§. Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi talabalarini texnologik ta’limga kreativ yondashuvini shakllantirish texnologiyasining samaradorligini baholash bo’yicha tajriba-sinov natijalari Tajriba-sinov bo’yicha olib borilgan izlanishlarda bo’lajak o’qituvchilarning texnologik ta’limga kreativ yondashuvini shakllantirish bo’yicha ishchi faraz aniqlab olindi. Tajriba-sinovning dastlabki bosqichlarida talabalarning texnologik ta’limga kreativ yondashuvini tashkil etishning metodik jihatlari o’rganildi. Bo’lajak b oshlang’ich ta’lim o’qituvchilarining texnologik ta’limga kreativ yondashuvini shakllantirish uchun dars mashg’ulotlarining o’qitish shakli va mazmuni ishlab chiqildi hamda shu asosida mashg’ulotlar olib borildi. Tajriba-sinov guruhlarida texnologik ta’limga kreativ yondashuvni shakllantirish bo’yicha o’tkazilgan mashg’ulotlardan so’ng topshirilgan nazorat natijalari nazorat guruhlarida an’anaviy uslubda o’tilgan mashg’ulotlar natijalariga nisbatan qancha farq qildi. Oldimizga qo’ygan vazifaning shartlarini bajarish uchun tajriba va nazorat guruhlarida tadqiqot davomida ishlab chiqilgan metodika asosida muammoli 71 ma’ruzalar, kreativ-integratsion amaliy mashg’ulotlar o’tkazildi. So’ngra Vilyamsning kreativlikni aniqlash testi bo’yicha tajriba-sinov natijalarimizni tahlil qildik. 201-guruh tajriba guruhida talabalarning texnologik ta’limga kreativ yondashuvini shakllantirish texnologiyasi asosida o’tkazilgan darslardan so’ng 202-guruh nazorat guruhiga nisbatan quyidagi natijani berdi. 3.1-jadval Talabalarning texnologik ta’limga kreativ yondashuvini shakllantirish texnologiyasi asosida guruhlarda texnologiya o’qitish metodikasi fanidan o’tkazilgan darslardan so’ng tajriba-sinov natijalari Tajriba-sinov guruhi 201-guruh Jami Nazorat guruhi 202-guruh JamiRavonlik (10 ball) M oslashuvchanlik (14 ball) Originallik (16 ball) Y aratuvchanlik (20 ball) Soni 6 4 10 6 26 10 6 7 2 25 Foizi 23,08 % 15,38 % 38,46 % 23,08 % 100 % 40 % 24 % 28 % 8 % 100 % O’rtacha o’zlashtirish ko’rsatkichi 15,23 13, 44 72 O’rtacha o’zlashtirish ko’rsatkichini aniqlash uchun guruhdagi hamma talabalarning olgan ballari qo’shib, talabalar soniga bo’lindi. Bundan kelib chiqib, o’quvchilarning Texnologiya o’qitish metodikasi fani bo’yicha o’rtacha o’zlashtirish ko’rsatkichini quyidagicha hisobladik. Bu yerda, M – talabalar soni, T i – i-chi o’quvchining fan bo’yicha o’zlashtirish ko’rsatkichi, . Shuni ta’kidlash kerakki, bizning olib borgan tadqiqotimiz natijalari bo‘lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarini pedagogik jarayonga kreativ yondashuvga yo’naltirilgan pedagogik tizimni takomillashtirishga ma’lum darajada xizmat qiladi. Pedagogik tajriba davomida bo’lajak boshlang’ich sinf o‘qituvchilarining texnologiya faniga kreativ yondashuvga doir qarashlari, kreativ tafakkur va tajribalari ikki bosqich asosida solishtirilib, bir-biriga qiyoslab o‘rganildi. Olib borilgan ilmiy tajriba nazorat va tajriba guruhlari misolida amalga oshirildi, ya’ni bu talabalar har bir guruhda ma’lum darajada tayyorgarlikka ega edilar. Har bir guruhda tajriba ishlarini olib borishning usuli pedagogik tajriba boshidayoq rejalashtirilib olindi, ya’ni tajriba guruhlarida ma’ruza va amaliy mashg’ulotlar davomida mavzu nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda, tanlangan maxsus materiallar asosida ish olib borildi. Nazorat guruhlarda esa an’anaviy dasturlarga asoslangan holda davom ettirildi. Tajriba guruhlar uchun tavsiya etilgan reja, dastur va nazoratdagi guruhlar uchun tuzilgan reja va dasturdan bir muncha farq qilibgina qolmay, balki ijodiy ish turlari bilan ham ajralib turadi. Bu holatda tajriba guruhidagi talabalarga ish turlarini ijodiy o’zgartirishlari uchun imkon berildi. Shunga ko’ra tajriba guruhi talabalarining baholarida ham o’zgarishlar kuzatildi, ijodiy ishga doir tushuncha, voqea va hodisalarga munosabatlari yuzasidan fikrlashlari chuqurroq ekanligi bilan farq qiladilar. Tadqiqot natijalari asosida quyidagi tavsiyalar ishlab chiqildi: 73 1. Boshlang’ich ta’lim talabalarini texnologik ta’limga kreativ yondashuvga tayyorlash mexanizmini takomillashtirishga qaratilgan “Kreativ g’oyalar” fan to’garagini tashkil etish maqsadga muvofiq; 2. Xalqaro baholash dasturlariga asoslangan kognitiv va kreativ o’quv topshiriqlarini tizimli ishlab chiqish bilan birgalikda boshlang’ich ta’lim yo’nalishi texnologiya fani doirasida keng qo‘llash lozim; 3. Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi talabalarida texnologik ta’limga kreativ yondashuvga tayyorlashda ularning iqtidori va qobiliyatini uzluksiz rivojlantirib boorish zarur. TALIS xalqaro baholash dasturi asosida innovatsion usullarni ishlab chiqish va joriy etish kerak; 4. Texnologik ta’limga kreativ yondashuvga tayyorlashda o’qituvchining kasbiy nuqtai nazari muhim o’rin tutadi. Malaka oshirish kurslari o’quv rejasiga “O’qituvchining texnologik ta’limga tayyorlashga kreativ yondashuv kompetensiyasi” o’quv modulini kiritish maqsadga muvofiq. Shuni ta’kidlash kerakki, bizning olib borgan tadqiqotimiz natijalari bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarini pedagogik jarayon da kreativ yondashuvga yo’naltirilgan pedagogik tizimni takomillashtirishga ma’lum darajada xizmat qiladi. III bob bo’yicha qisqacha xulosa Xulosa qilib aytganda, ushbu bobda bo’lajak boshlang’ich ta’lim o’qituvchilarini texnologik ta’limga kreativ yondashuvini shakllantirish va pedagogik tajriba-sinov o’tkazish ishlari bajarildi. Kreativlik shaxs samarali faoliyatini ta’minlovchi asosiy kategoriyalardan biri bo’lib, ta’lim jarayoniga kreativ yondashuv o’quvchilar bilim o’zlashtirish sifatini ularning ijodiy faoliyati asosida rivojlantirishga xizmat qiladi. Kreativlik muammosini maxsus o’rganishga bag’ishlangan testlar va qo’shimcha matematik-statistik metodlar, metodikalar jamlanmasidan foydalanish tadqiqotning amaliy-tatbiqiy jihatdan kengroq ochib berish imkonini yaratdi . 74 Kreativlik omillari talabalar faoliyati samaradorligi uchun muhim omillardan biri bo ’ lib , talabalarda kreativlik ko ’ rsatkichlarining rivojlanishi shaxslilik xususiyatiga ham bog ’ liq . Tajriba natijalari bo ’ lajak boshlang ’ ich maktab o ’ qituvchilarining texnologik ta ’ limga kreativ yondashuvini shakllantirish talabalarning faolligini , ularning o ’ zlashtirishining sifat ko ’ rsatgichini oshirdi . Bo ’ lajak boshlang ’ ich sinf o ’ qituvchilarining texnologik ta ’ limga kreativ yondashuvini shakllantirish asosida Texnologiya va uni o ’ qitish metodikasi fanidan dars o ’ tilgan guruhlarda an ’ anaviy metodika bilan dars o ’ tishga nisbatan o ’ rtacha o ’ zlashtirish ko ’ rsatkichi 10-12% ga oshdi . 75 XULOSA Magistrlik dissertatsiyasida ishlab chiqilgan nazariy va amaliy natijalar quyidagi xulosalarga olib keldi: ‒ Kreativlik-shaxsni rivojlantiruvchi kategoriya ekanligi va inson ma’naviyatining ajralmas qismiligi, shaxsni o’z-o’zini rivojlantirish omililigi, shaxsiy tashabbuskorlikning asosi, shaxs ega bo’lgan bilimlarning ko’p qirrali ekanligida emas, balki yangi g’oyalarga intilishidadir. O’rnatilgan stereotiplarni yangilik yaratish jarayonini isloh qilish va o’zgartirish, hayotiy muammolarni yechish jarayonida kutilmagan va noodatiy qarorlar chiqarishda kreativlik namoyon bo’ladi. ‒ Tadqiqot muammosiga doir izlanishlarimiz va pedagogik-psixologik qarashlar tahlili bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarini texnologik ta’lim jarayoniga kreativ yondashuvni o’rgatish kasbiy kompetensiyaga ega bo’lgan yosh mutaxassislarni tayyorlashda muhimligini ko’rsatdi. ‒ Shaxs kreativligiga doir qarashlar tahlilimizda kreativlik tushunchasi Sharq mutafakkirlari qarashlarida ezgulikning qayta tug’ilish jarayoni, komillik belgisi sifatida talqin etilsa, G’arb olimlari uchun esa kreativlik – yangilik yaratish bo’lib, uning negizida noan’anaviylik, qiziquvchanlik, tasavvur, hazil-mutoyiba tuyg’usi va erkinlik mavjud bo’lishiga e’tiborlarini qaratganliklari ma’lum bo’ldi. Kreativlik borasidagi qarashlari turlicha bo’lsa-da, har ikki madaniyat vakillari ham mazkur sifat va unga egalikni yuqori baholashlari aniqlandi. ‒ Texnologik ta’lim ilmiy, amaliy, ma’naviy tushunchalar, san’at va kasb- hunar elementlari integratsiyasini o’zida aks ettiradi. Shu sababli texnologiya fanini o’qitish jarayoni aniq pedagogik shart-sharoitlar va faoliyatga undovchi kuchlarni inobatga olgan holda tashkil etish maqsadga muvofiqdir. ‒ Ilmiy va amaliy izlanishlarimiz asosida ishlab chiqilgan bo’lajak o’qituvchilarni texnologiya fanini o’qitishda kreativ yondashuvga tayyorlash modeli talabalarning kasbiy (nazariy va amaliy) hamda kasbiy-refleksiv tayyorgarlik jarayonini o’z ichiga oldi. Belgilab berilgan strategiyaga, psixologik- pedagogik talablarga amal qilinishi ushbu modelning natijadorligini ta’minlaydi. 76 ‒ Texnologiya va uni o’qitish metodikasi fanidan amaliy mashg’ulotlarni kreativ-integratsion yondashuv asosida tashkil etish borliq haqidagi tushunchalarni yaxlit holda o’zlashtirishga, tashabbuskorlikka va tasavvurlarni boyitishga xizmat qiladi. Shu o’rnida o’qituvchilar egallaydigan ushbu amaliy ko’nikma va malakalar kelajakda umumiy o’rta ta’lim maktablaridagi ta’lim sifatini oshirishga xizmat qiladi. ‒ Pedagogik eksperiment jarayonida sinovdan o’tkazilgan va samaradorligi aniqlangan boshlang’ich ta’lim ixtisosligi talabalarini texnologiya ta’limiga kreativ yondashuvga tayyorlash metodikasini oliy ta’lim tizimiga joriy etish ta’lim sifatini oshirishga xizmat qiladi. ‒ Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarining texnologik ta’limga kreativ yondashuvini shakllantirish asosida Texnologiya va uni o’qitish metodikasi fanidan dars o’tilgan guruhlarda an’anaviy metodika bilan dars o’tishga nisbatan o’rtacha o’zlashtirish ko’rsatkichi 10-12% ga oshdi. 77 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR I. Rahbariy adabiyotlar 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T.: O’zbekiston, 01.05.2023. -49 b. 2. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida” gi Qonuni. O’RQ- 637-son. 23.09.2020. – T., 2020. – 40 b. https :// lex . uz / docs /5013007 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi 2019-yil 8-oktyabrdagi PF-5847-son Farmoni. 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022-2026-yillarga mo’ljallangan yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to’g’risida”gi 2022-yil 28-yanvardagi PF-60-son Farmoni . 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” gi 2017-yil 20-apreldagi PQ 2909-son Qarori. 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirishda iqtisodiyot sohalari va tarmoqlarining ishtirokini yanada kengaytirish chora-tadbirlari to’g’risida” 2017-yil 27-iyuldagi PQ-3151-son Qarori. 7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda ishtirokini ta’minlash bo’yicha qo’shimcha chora- tadbirlar to’g’risida” 2018-yil 5-iyundagi PQ-3775 Qarori. 8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Kitob mahsulotlarini chop etish va tarqatish tizimini takomillashtirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ’ibot qilish bo’yicha komissiya tuzish to’g’risida”gi 2017-yil 12-yanvardagi Farmoyishi. 9. “Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” 78 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. Toshkent shahri, 2018- yil 5-iyun. http :// uza . uz / uz / documents / oliy - ta - lim - muassasalarida - ta - lim - sifatini - oshirish - va - ularn -05-06-2018 10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Xalq ta’limi va oliy ta’lim tizimi o’qituvchilari bilan bo’lib o’tgan uchrashuvda so’zlagan nutqi. 23.08.2019. 11. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi matni. 24.01.2020. 12. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. –T.: O’zbekiston, 2016. – 56 b. 13. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. –T.: O’zbekiston, 2016. – 488 b. 14. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlari ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. –T.: O’zbekiston, 2016. –488 b. 15. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. –T.: O’zbekiston, 2017. –104 b. II. Asosiy adabiyotlar 16. Abu Nasr Forobiy. Risolalar. Mas’ul muharrir O‘zbekiston Respublikasi FA haqiqiy a’zosi M.M.Xayrullayev. – Toshkent, Fan. 1975, 71–72-b. 17. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. - Toshkent: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi, 1993. - 122 b. 18. Abu Ali ibn Sino. Tayr qissasi. “Falsafiy qissalar” kitobidan. – Toshkent, O’zadabiynashr, 1963. – 65 b. 19. Avloniy. Turkiy Guliston yoxud axloq. – Toshkent: Yoshlar nashriyot uyi, 2018. – 97 b. 20. Beruniy. Tanlangan asarlar. I tom. –Toshkent, 1968. – 151 b. 21. Беспалько, В.П. Слагаемые педагогической технологии/ В.П.Беспалько. - М.: Педагогика, 1989. -192 с. 79 22. Бордовская Н. В., Реан А. А. Педагогика. – М.: «Питер», 2007. – С. 104. 23. Mannopova I.A., Sayfurov D.M. Texnologiya. 4-sinf uchun darslik. “O’qituvchi“ nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent – 2020. – 112 b . 24. Miraxmedova D.S., Shamsiyeva Z. S. Texnologiya. 1-sinf uchun darslik. – Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2021. – 72 b. 25. Ochilov M., Ochilova N. Oliy maktab pedagogikasi. Darslik. -Т., «Aloqachi», 2008, 304 bet. 26. Sanakulov X. R., Abdiyeva D. Texnologiya. 2-sinf uchun darslik. – Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2021. – 80 b. 27. Sanakulov X. R., Abdiyeva D. Texnologiya. 3-sinf uchun darslik. – Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2022. – 80 b. 28. O’zbek tilining izohli lug’ati. J. I. – T.: “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”. Davlat ilmiy nashriyoti, 2006. – 672 b. 216-b. 29. O’zbek tilining izohli lug’ati. J.III. –T.: “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2006. -688 b. 380-b. 30. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. 6-jild. Tahrir hay’ati A.Abduvohitov va b. T.: “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” davlat ilmiy nashriyoti, 2003. -704 b. 31. G’oziyev E. Tafakkur psixologiyasi. – T.: O’qituvchi, 1990. –184 bet. III. Davriy nashrlar, statistik to’plamlar va hisobotlar 32. Akobirova M.B., Sayfullayeva D.A. A communicative approach to teaching students in english of their specialties. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences.2022.B.404-408. 33. Алейников А.Г. О креативной педагогике / А.Г. Алейников // Вестник высшей школы. - 2009. - №12. - С. 29-34. 34. Амабайл Т.М., Леонард Д., Рейпорт Дж. Креативное мышление в бизнесе. М., 2014. – 232 с. 35. Андреев В.И. Педагогика творческого саморазвития. Инновационный курс. – Казань: Изд–во КГУ, 1996. – 566 с. 80 36. Aslanova O.P. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida tafakkur tezligini shakllantirish texnologiyasi. Qarshi: Nasaf, 2019. - 143 b. 37. Барышева Т.А., Жигалов Ю.А. Психолого-педагогические основы развития креативности. – СПб.: СПГУТД, 2006. -С.16. 38. Башина Т.Ф., Ильин Е.П. Психология творчества, креативности, одаренности. – CПб.: «Питер», 2009. –С.12. 39. Боно Э.Де. Серьезное творческое мышление / Пер.с англ. Д.Я.Онацской. Мн.: Попурри, 2005, 416с. 40. Браже Т. Г. Интеграция предметов в современной школе // Литература в школе. – 1996. – № 5. – С. 150. 41. Давлетшин М. Г. Совершенствование подготовки учительских кадров. // Вопросы психологии. –Москва. 2000. №5. – С.133–134., 42. Дьюи Д. Психология и педагогика мышления. – М.: Совершенство, 1997. – с. 347. 43. Дружинин В.Н. Психодиагностика общих способностей. - М., 1996.). 44. Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative thinking and problem soving). – Alexandria – Virginia, USA: ASCD, 2014. P.4. 45. Джураев Р.Х. Развитие исследовательских умений в процессе педагогической деятельности // Халқ таълими. – Тошкент, 2003.№4. –с.145–147. 46. Фридман Л.М., Кулагина И.Ю. Психологический справочник учителя.- М.: Просвещение, 1991. -С. 288. 47. Гарднер Г. Структура разума: теория множественного интелекта. М., 2007. – 512 с 48. Гегель Г.В.Ф. Феноменология духа/ Пер.с нем. Г.Г. Шпета, Коммент. Ю.Р. Селиванова. - М.: Акад. Проект, 2008. - 767 c. 49. Гилфорд Дж. Три стороны интелекта / Дж.Гилфорд // психология мышления в 2 т. / под.общ.ред. А.М.Матюшкина. –М.: 81 Просвешение, 1995. –Т1. С. 443-456с. 50. Hasanova B ., Xoldorov B ., Po ’ latova P ., Yuldashova M . Talabalar malakaviy amaliyotini tashkil qilish , nazorat etish va baholash metodikasi . – Toshkent , 2007. – 142 b . 51. Igamov S. S., Markayev Z.I., Nuriddinov A.E. Texnologiya fanini o’qitish meodikasi fanidan o’quv-metodik majmua. Samarqand – 2020. samdu.uz 52. Иванченко В. А., Козлова Ю. А. Бинарные занятия, как способ мотивации обучения студентов в вузе // Психология мотивации: прошлое, настоящее, будущее: материалы междунар. науч.-практ. конф., посвящ. 85-летию д-ра психол. наук, почет. проф. НГПУ В. Г. Леонтьева (Новосибирск, 25– 28 дек. 2014 г.). – Новосибирск: Изд-во НГПУ, 2015. – С. 171–174. 53. Креативная педагогика: методология, теория, практика / Под ред. Ю. Г. Круглова. – М.: МГОПУ им. М. А. Шолохова, изд. центр «Альфа», 2002. – 276 с. 54. Кривоносова Ю. Компетентность? Креативность! / Российский бизнес: [сайт]. URL: http://www.rb.ru/community/articles/2008/02/13/ 02/02/503. html#comments) 55. Крутецкий В.А., Балбасова Е.Г. Педагогические способности, их структура, диагностика, условия формирования и развития. – М.: Наука, 1991. – 224 с., 56. Кукушин B.C., Боuырева-Вараксина А.В. Педагогика начального образования. / Под общ. ред. B.C.Кукушина. — М.: ИКЦ «МарТ»; Ростов н/Д: Издательский центр «МарТ», 2005. 57. Лейтес Н.С. Возрастная одаренность и индивидуальные различия. - М.: МОДЭК, 1997. 448 с. 58. Любард Т., Муширу К., Торджан С., Зенасни Ф. Психология креативности: Пер.с фр. М.: Когито-Центр, 2009. 215с. 59. Лэндри Ч. Креативный город. Пер.с.англ., М.:Классика. –XXI. 2006, 82 -399с., 60. Mavlonova R.A. Boshlang’ich ta’limning integratsiyalashgan pedagogikasi. Metodik qo’llanma. – T.: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat universiteti, 2005. http://library.ziyonet.uz/ru/book/33810. 61. Маслоу А.Г. Мотивация и личность. – СПб, 1999, -78с. 62. Маслоу А.Г. Самоактуализация // Психология личности: Тексты. – М.:, 2002. –с. 108-118., 63. Михайлина С. А.. Проблемная лекция как актуальная форма интерактивного обучения. Экономические и социально- гуманитарные исследования № 1 (13) 2017. стр. 101-106.). 64. Мороз В.В. Креативный подход к преподованию профессинально- ориентированного иностранного языка. Вестник Оренбургского государственного университета 2017 № 2 (202) стр 8-12). 65. Muslimov N.A. Bo‘lajak kasb ta’limi o‘qituvchilarini kasbiy shakllantirish. – T.: Fan, 2004. 66. Muslimov N.A., N.Karimova. Kasb ta’limi o‘qituvchilarining amaliy kompetentligini shakllantirish texnologiyasi. –T.: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2012. 67. Muslimov N.A., Usmonboyeva M.H., Sayfurov D.M., To‘rayev A.B. Innovatsion ta’lim texnologiyalari – T.: “Sano standart” nashriyoti, 2015. – 81-b. 68. Ne’matov B.S. Boshlang’ich sinf o’qituvchilarida kreativ salohiyatni rivojlantirishning pedagogik xususiyatlari. Oktabr 2021. 10.24412/2181- 1784-2021-9-899-907 69. Николаева Т.П., Бичева И.Б. Образование как необходимое условие достижения устойчивого развития и основа будущего прогресса // Вестник Мининского университета. – 2014. – № 4. 70. Olimov K.T, Sayfullaeva D.A., Khimmataliev D.O., Ashurova S.Y., Gaffarov F.H. International Journal of Innovative Technology and Exploring Engineering (IJITEE), Volume-9 Issue-1S, November 83 2019.B.425-429. 71. Павлова, Л.Н. Педагогическое управление развитием школьного детского колектива: дис. …канд. пед. Наук: 13.00.01 / Павлова Лариса Николаевна – Челябинск, 2007 – 152 с. 72. Пласкина, М. В. Понятие «технология обучения» в современной педагогике / М. В. Пласкина // Педагогика: традиции и инновации: материалы V междунар. науч. конф. (г. Челябинск, июнь 2014 г.). — Челябинск: Два комсомольца, 2014. - С. 9 -11. 73. Рахимов Б.Х. Креативные механизы в процессе формирования элитарности человека. Сб.статей/Под общей редакцией О.В.Красновой и Б.В. Кайгородова.- М.: Издательство Московского психолого-социального института, 2008. –с.255-259., 74. Робинсон К. Школа будущего. М., 2016. – 368 с. 75. Роу А.Дж. Креативное мышление / Пер.с.англ. В.А.Островкого. М.: НТ Пресс, 2007, 176с. 76. Rustamov E.T., Sayfullayeva D.A., Rayimova D.D., Kamolova D.O. Methodology of using autocad software in developing technical creativity of students. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal.2022.B.661-67. 77. Saidahmedov N. Yangi pedagogik texnologiyalar. – T.: Moliya, 2003. – 172 b. 78. Saidg’aniyeva S.Y., Abdullayeva Sh.R., Abduqunduzov I.A. Kreativlik pedagogik faoliyatni rivojlantirishning asosiy omili sifatida «SCIENTIFIC PROGRESS» Scientific Journal ISSN: 2181- 1601 ///// \\\\\ Volume: 1, ISSUE: 4 79. Sayfullayeva D.A., Mirzaqulova N.I. Texnologiya fani o‘qituvchilarini kreativ, kasbiy kompetentligini rivojlantirishning pedagogik shart- sharoitlari. Pedagogik Akmeologiya xalqaro ilmiy metodik jurnal 2022- yil. 80. Смирнов С.Д. Педагогика и психология высшего образования:от 84 деятельности к личности:Учеб.пособие для студ.Высш. Пед.учеб.заведений. –Москва: Изд. центр Академия. –2003. - 304 с. 81. Стернберг Р., Григоренко Е. Инвестиционная теория креативности. // Психологический журнал. - 1998. - Том 19. - №2. - С.144 - 161. 82. Царева О.С., Бичева И.Б. Проблемная лекция как условие повышения качества образовательного процесса в вузе // Индустрия туризма и сервиса: состояние, проблемы, эффективность, инновации: сборник научных трудов по материалам II Международной научно-практической конференции (23 апреля 2015 г.). Нижний Новгород, НГПУ им. К. Минина. – 2015. – С. 176-179. 83. Торшина К.А. Современные исследования проблемы креативности в зарубежной психологии / Вопросы психологии: [сайт]. URL: http://www.voppsy.ru/journal_all/issues/1998/ 984/984123 84. Торренс Э.П.// Психология: Биографический библиографический словарь / Под ред. Н. Шихи, Э. Дж. Чепмана, У. А. Конроя. СПб.: Евразия, 1999. 256 c. 85. Torrance E.P. / Developing creative thinking through school experience // -N.V., 2002. –c. 215 86. Turdiyeva M. Oliy ta’lim muassasalari talabalarida pedagogik tafakkurni shakllantirish. – T.: Nizomiy nomidagi TDPU, 2008. –15-b. 87. Утёмов В.В., Зинковкина М.М., Горев П.М. Педагогика креативности: прикладной курс научного творчества. / Учеб. пособие. – Киров: АНОО «Межрегиональный ЦИТО», 2013. –С. 16. 88. Васильева В. Простая психология: креативность. 2000. https://www.ps-box.ru/blog/prostaya-psihologiya-kreativnost 89. Вишнякова Н.Ф. Креативная акмеология. Психология высшего образования / Н.Ф. Вишнякова. - Мн.: Народная асвета, 2007. - 300 с. 85 90. Вульфов Б.З. Учитель: профессиональная духовность //Ж. Педагогика.-Москва, 1995. № 2. - с. 48-52. 91. Xayrullaеv M. Sharq rеnеssansi va Forobiy. Fan va turmush, Toshket. 1995, 239 –b 92. Хелер К.А. Роль креативности в объяснении одаренности и выдающихся достижений // Актуальные проблемы психологии Том 6. Психология одаренности / Под ред. Р.А. Семеновой- Пономаревой. - К., 2002. - Вып. 1. - С. 104-120. 93. Yusufaliyeva G . A ., Abduraxmonova N . N ., To ’ rabekova A . M . Boshlang ’ ich sinf o ’ quvchilarida kreativ qobiliyatlarni rivojlantirishda o ’ qituvchining roli . Academic research in educational sciences volume 2 | ISSUE 4 | 2021/ ISSN: 2181-1385/Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 94. Zakirova N.M. O’quvchilarda kreativlikni shakllantirish mazmuni va usullari. Academic research in educational sciences volume 1 | issue 3 | 2020/ISSN: 2181-1385/ Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2020: 4.804 95. G’afforova T. Boshlang’ich ta’limda zamonaviy pedagogik texnologiyalar. Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2012. 325 b. 96. Шадриков В.Г. Психология деятельности и способности человека. Москва : Логос , 1996. – 210 с . 97. Shermuxamedova N.A. Falsafa va fan metodologiyasi. - Toshkent: Aloqachi, 2008. 11-b. 98. Shodiyev N., Islomov B., To`lkuniy M. O`quvchilarni kasbga yo’naltirish.-Uslubiy qo‘llanma.- Samarqand, 2016.,-134b. 99. Sh о diyev N., M а xm а tmur о d о v Sh., А xmed о v а Sh. Must а qil t а ’lim. Uslubiy q о ‘ll а nm а . – S а m а rq а nd: S а mDU n а shri, 2005. -136 b. IV. Dissertatsiyalar 100. Абдулаева Ш. Педагогические технологии развития познователних творческих способностей младших школников. – 86 Т.: UzNIPI .2005. – 120 с. 101. Arziqulov D . N . Kasbiy kamolotning psixologik o ’ ziga xos xususiyatlari .– T .: 2002. – 22- b . 102. Husniddinova G. Bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashtirishning pedagogik shart-sharoitlari. –T. 2014. -87 b. 103. Jo’rayev Q.B. O’smirlarning o’zligini anglash va o’z-o’zini boshqarishga o’rgatishning pedagogik omillari. - T.: 2006 - 190 b. 104. Madraximova M . M . Boshlang ’ ich sinf o ’ qituvchilarining kreativlik faoliyatini shakllantirish muammolari va metodlari . 2014-yil. https://fayllar.org/ajiniyoz-nomidagi-nukus-davlat-pedagogika-v3.html 105. Шадиев Р.Д. Дидактические основы реализации проблемы понимания в учебно-позновательной деятельности. Ташкент., 2004. 183 с. 106. Sharipov Sh.S. O’quvchilar kasbiy ijodkorligi uzviyligini ta’minlashning nazariyasi va amaliyoti. -T.: 2012, - 307 b. V. Internet manbalar 107. https://s а mdu.uz/uz/n е ws/22246 108. www.еdu.uz 109. www.pedagog.uz 110. www.uzdu.uz 111. www.ziy о n е t.uz 87

BOSHLANG’ICH TA’LIM YO’NALISHI TALABALARINI TEXNOLOGIK TA’LIMGA KREATIV YONDASHUVINI SHAKLLANTIRISH

M ndarijaս KIRISH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 I BOB. BOSHLANG’ICH TA’LIM YO’NALISHI TALABALARINI TEXNOLOGIK TA’LIM D A KREATIV O’QIT ISHNING NAZARIY PEDAGOGIK ASOSLARI 1.1 -§ . O’qituvchilarda kreativ faollikni shakllantirish pedagogik faoliyatni rivojlantirishning asosiy omili sifatida. . . . . . . . . . . . . . 9 1.2-§. Boshlang’ich sinflarda texnologik ta’limga kreativ yondashuvning didaktik xususiyatlari . . . . . . . . . . . . . . . . ……... 17 I bob bo’yicha qisqacha x losa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ս 26 II BOB. BO’LAJAK BOSHLANG’ICH TA’LIM O’QITUVCHILARINI TEXNOLOGIK TA’LIM JARAYONIDA KREATIV YONDASHUVGA TAYYORLASH NING MAZMUN MOHIYATI 2.1 -§ . Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi talabalarini texnologik ta’limga kreativ yondashuvini shakllantirishning nazariy va amaliy muammolarini o’rganish ……………………………………….. 27 2.2-§. Kreativ yondashuv asosida texnologik ta’limni talabalarga o’rgatish modeli…………………………………………………. 36 2.3-§. Texnologik ta’limga kreativ yondash gan holda bo’lajak boshlang’ich ta’lim o’qituvchilarini o’qitish metodikasi ……… 48 II bob bo’yicha qisqacha x losa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ս 60 III BOB. BOSHLANG’ICH TA’LIM YO’NALISHI TALABALARINI TEXNOLOGIK TA’LIMGA KREATIV YONDASHUVINI SHAKLLANTIRISH TEXNOLOGIYASINI AMALGA OSHIRISH BO’YICHA TAJRIBA-SINOV ISHLARI 3.1-§. Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi talabalarini texnologik ta’limga kreativ yondashuvini shakllantirish texnologiyasini amalga oshirish ………………………………………………………….. 61 3.2-§. Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi talabalarini texnologik ta’limga kreativ yondashuvini shakllantirish texnologiyasining samaradorligini baholash bo’yicha tajriba-sinov natijalari . . . . . . 70 III bob bo’yicha qisqacha x losa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ս 73 X losa ս . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Adabiyotlar ro’yxati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 2

3

KIRIS H Magistrlik d issertatsiya si mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi . Jahon ta’lim tizimi taraqqiyotining jadal suratlarda rivojlanishi avvalambor ta’lim jarayoniga innovatsion va kreativ yondashish lozimligini taqozo etib kelmoqda. Zeroki, jahonda har bir jamiyatning rivojlanish taraqqiyotini va yo’nalishini begilab beruvchi innovatsion-kreativlik ta’siri ostida yuz berib, inson faoliyatining har bir sohasida kreativlikka bo’lgan ehtiyojning ortishi bilan belgilanadi. Xorijiy rivojlangan mamlakatlarda, jumladan AQSH, Kanada, Germaniya, Rossiya, Yaponiya, Koreya kabi davlatlarda o’qitish jarayonlari innovatsion-kreativ yondashuv asosida amalga oshirilib kelmoqda. Mazkur holatni bevosita kuzatib, chuqur tahlil qilgan O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev 2019-yil 23-avgustda xalq ta’limi, oliy ta’lim xodimlari bilan bo’lgan muloqotda uzluksiz ta’lim tizimida olib borilishi kerak bo’lgan dolzarb vazifalar haqida fikr yuritib, “ … bugungi kunda ta’lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan o’qituvchilarning obro’sini ko’tarish, shu bilan bir qatorda bugun o’qituvchilarning o’zlari ham ta’lim-tarbiya jarayoniga yangicha ijodiy yondashishi lozim” [10], - degan bir qator fikrlarni bildirib o’tdi. Shuningdek, yurtboshimiz Sh. M. Mirziyoyev 2020-yil 24-yanvarda Oliy majlisga qilgan murojaatnomasida ham, ta’lim-tarbiyaning uzviy bog’liqligini yanada kuchaytirish maqsadida “Sharqona qarashlarimizda ta’limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta’limdan ajratib bo’lmaydi. Bu esa bugungi kun o’qituvchisidan katta mas’uliyatni talab qiladi” [11], - deb ta’kidladilar. Demak, bugungi kunning zamonaviy o’qituvchilari ta’lim-tarbiya ishlarida faol qatnash bilan birgalikda o’z faoliyatlarini zamon bilan hamohang tarzda tashkil etishlari talab etiladi. Bundan tashqari, umumta’lim muassasalarida faoliyat ko’rsatib kelyotgan boshlang’ich sinf o’qituvchilari umumiy va maxsus kompetentsiyalarga ega bo’lishi va albatta, o’z faoliyatida kreativlik qobiliyatlarini namoyon eta olishi zarur. Shaxsning mutaxassis sifatida kasbiy kamol topishi, taraqqiy etishi, rivojlanishi o’z mohiyatiga ko’ra jarayon tarzda namoyon bo’ladi. Kasbiy yetuklik inson ontogenezining muhim davrlari kasbiy kamol topish, rivojlanish g’oyalarining qaror topishi (14-17 yosh)dan 4

boshlanib, kasbiy faoliyatning yakunlanishi (55-60 yosh)gacha bo’lgan jarayonda kechadi. Kreativlik shaxsning shakllanishi va rivojlanishi uning ichki va tashqi olamining o’zgarishi o’zaro mos kelishi, ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlar hamda inson ontogenizi – tug’ilishidan boshlab to umrining oxiriga qadar uzluksizlik, vorisiylikni taqozo etadigan faoliyat mazmuniga bog’liqdir [68]. Mamalakatimizda amalga oshirilayotgan ilmiy pedagogik tadqiqotlar darajasida bo’lajak talabalarni texnologik ta’limda bo’lajak o’qituvchilarni kreativ yondashuv asosida texnologik ta’lim samaradorligini oshirishga tizimli yondashuv samarasini oshirib borish uchun barcha imkoniyatlar yaratilganligi, bu borada kreativ va texnologik innovatsion tafakkurni shakllantirish eng muhim mezon bo’lib xizmat qilishi yaqqol ko’rinmoqda. Mamlakatimizda mutloq yangilangan va yangilanayotgan me’yoriy-huquqiy hujjatlar va shu bilan yangidan yaratilayotgan moddiy-texnik baza bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarini texnologik ta’limga kreativ yondashuvga tayyorlash asosida izlanuvchilik sifatlarini shakllantirish dissertatsiya mavz ս sining dolzarbligini belgilaydi . O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 20-apreldagi “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ 2909-son Qarori, 2017-yil 12-yanvardagi “Kitob mahsulotlarini chop etish va tarqatish tizimini takomillashtirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ’ibot qilish bo’yicha komissiya tuzish to’g’risida”gi Farmoyishi, 2019-yil 8- oktabrdagi “O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi PF- 5847-son Farmoni, 2022- yil 28-yanvardagi “2022-2026-yillarga mo’ljallangan yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to’g’risida”gi PF-60-son farmonlari hamda pedagogik faoliyatga aloqador bo’lgan boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirish uchun ushbu tadqiqot ishi muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqot obyekti: bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarini texnologik ta’limga kreativ yondashuvga tayyorlash jarayoni. Tadqiqotning predmeti: boshlang’ich ta’lim yo’nalishi talabalarini 5

O'xshashlar

Boshlang’ich ta’limda o’qituvchilarni innovatsion faoliyatga yondashuvini shakllantirish
TA’LIM YO‘NALISHLARI UCHUN TEXNOLOGIK XARITALARNI SHAKLLANTIRISH DASTURIY VOSITASINI ISHLAB CHIQISH
O‘SMIRLARDA KREATIV YONDASHUVNI SHAKLLANTIRISH VA UNI RIVOJLANTIRUVCHI PSIXOLOGIK USULLAR
G’arbiy Yevropa davlatlarida XX asrning 80-90-yillarida ta’lim sohasidagi islohotlar
Iqtisodiy axborot tizimining texnologik ta'minoti