Xitoy adabiyotining taraqqiyot bosqichlari oxir...
![MUNDARIJA
Kirish……………………………………………………………………....02
Asosiy qism
1. Xitoy adabiyotining vujudga kelishi ……………………………….…03
2. Antik davr xitoy adabiyotining rivojlanish bosqichlari ……………….…09
3. Xitoy adabiyotining evolutsiyasi ………………………………………11
4. Zamonaviy xitoy adabiyoti taraqqiyoti ……………………………….15
Xulosa………………………………………………………………………37
Foydalanilgan adabiyotlar ro ʻ yxati……………………………………….38
1](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_1.png)
![KIRISH
O zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan dastlabki davrlardanoqʻ
ta’lim sohasida yangidan yangi o zgarishlar bo lishi, jumladan, ilm olish va ta lim
ʻ ʻ ʼ
berishdagi interfaol usullarni keng yo lga qo yish, yoshlarning ilm salohiyatini
ʻ ʻ
yanada yuksaltirish, tarbiya sohasidagi islohotlarni jadallashtirish kabi ulkan rejalar
maqsad qilib qo yildi. Chunki ta’lim-tarbiya nafaqat shaxsning moddiy va
ʻ
ma’naviy tayanchi, balki Vatan taraqqiyotining poydevori hamdir.
Ushbu kurs ishi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston
Respublikasida xorijiy tillarni o‘rganishni ommalashtirish faoliyatini sifat jihatidan
yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi Qarorida keltirilgan
“aholi orasida xorijiy tillarni o‘rganishni ommalashtirish va ularni mukammal
o‘zlashtirish uchun zarur sharoitlar yaratish, xorijiy tillarni o‘qitishning xalqaro
tan olingan dastur va darsliklari ta’limning barcha bosqichlarida joriy etilishini
muvofiqlashtirish hamda o‘qituvchilarda zamonaviy o‘qitish ko‘nikmalarini
rivojlantirish” hamda 2022-yil 28-yanvardagi “2022-2026-yillarga mo ljallangan
ʻ
Yangi O zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to g risida”gi farmonida va boshqa
ʻ ʻ ʻ
bir qator me’yoriy – huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirish
yo‘lida ma’lum darajada xizmat qiladi.
Qadim tamaddun beshiklaridan bo ‘ lgan O zbekiston va Xitoy chuqur tarixiy
ʻ
ildizlarga ega, o ‘ zaro hurmat va manfaatdorlikka asoslangan an ’ anaviy do ‘ stlik va
hamkorlik rishtalarini bugungi kunda ham izchil rivojlantirib bormoqda. Xitoy
mamlakatimiz mustaqilligini birinchilar qatori tan olganini alohida ta’kidlash
joizdir. Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq butunmamlakat miqyosida ta’lim va
tarbiya, ilm-fan, kasb-hunar o rgatish tizimlarini tubdan isloh qilishga nihoyatda
ʻ
katta zarurat sezila boshladi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini ishlab chiqish
bilan bog liq jarayon uzoq yillar mobaynida bu sohada talay muammolar yig ilib
ʻ ʻ
qolganini ko rsatdi.
ʻ
Mavzuning dolzarbligi. Xitoy adabiyoti tarixi uzoq va shonli tarix bo ‘ lib,
unda besh ming yillik tarixga ega bo lgan mamlakatning past-balandliklari
ʻ
to qnashuvlarga to la hayoti, Xitoy sivilizatsiyasining eng g
ʻ ʻ ‘ ururli xazinasi aks
2](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_2.png)
![etgan. Xitoy adabiyotining uzoq tarixi ikki davrga bo linadi. Ilk davrni “qadimgiʻ
davr”, keyingi davrni “zamonaviy davr“ deb atash mumkin. Adabiyotning eng
yuqori cho qqisiga chiqqan davr Xitoy adabiyoti uchun eng shonli davr
ʻ
hisoblanadi. Xitoy adabiyotining har bir davri uchun xos bo‘lgan jarayonlarni tahlil
qilish mavzuning dalzarbligini ko‘rsatadi.
Kurs ishining maqsadi va vazifasi: Kurs ishida Xitoy adabiyotining
taraqqiyot bosqichlarini o rganish maqsad qilib qo yildi va quyidagi vazifalar
ʻ ʻ
rejalashtirildi:
1. Xitoy adabiyotining vujudga kelishi haqidagi adabiyotlarni tahlil etish.
2. Xitoy adabiyoti rivojlanish evolutsiyasi bilan tanishish.
3. Zamonaviy xitoy adabiyoti taraqqiyoti uchun xitoyda qilinayotgan ishlar bilan
tanishish va ularni tahlil etish.
Kurs ishning tuzilishi: Mazkur kurs ishi kirish, asosiy qism, 4ta reja, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar ro yxati bilan birga jami 39 betdan iborat.
ʻ
1. Xitoy adabiyotining vujudga kelishi
Xitoy adabiyoti samarali mehnatdan kelib chiqqan. Uning ishlab chiqarilishi
inson hayotining eng ibtidoiy bosqichiga borib taqaladi. Ishlab chiqarish va mehnat
3](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_3.png)
![jarayonida ibtidoiy odamlar mushaklar kuchini bo shashtirish va asboblardanʻ
foydalanishni muvofiqlashtirish tufayli tabiiy ravishda mehnat ovozini ishlab
chiqargan. Ushbu qo ‘ ng ‘ iroq ma ’l um bir qonuniyatga ega bo‘lgandan so ‘ ng, ritm
hosil bo ladi. Bu oddiy ritm musiqaning kelib chiqishi, she’riyat ritmidir.
ʻ
Qadim zamonlarda qishloqlarda bahor kelib, dehqonchilikka shay bo lganda,
ʻ
mo l hosil olish uchun duo qilish maqsadida qurbonlik qilish kabi tadbirlar
ʻ
o tkazilgan. Kuzda hosil yig ib olingandan so ng, shunga o xshash tadbirlar va
ʻ ʻ ʻ ʻ
marosimlar ham o tkaziladi va bu qo shiqlar Xitoy adabiyotining manbalaridan
ʻ ʻ
biriga aylangan.
Ibtidoiy miflar, rivoyatlar va balladalar avloddan-avlodga og zaki ravishda
ʻ
o tib kelgan va ular so zda yozib olinguncha ancha vaqt talab etiladi. Uzoq vaqt
ʻ ʻ
davomida og‘izdan-og izga kelib chiqqan o zgaruvchanlik tufayli keyingi
ʻ ʻ
avlodlarda qayd etilgan asl adabiyotni uning asl ko rinishi deb aytish qiyin. Bu
ʻ
qadimiy ballada va afsonalarni biz afsonaviy davr adabiyoti deb ataymiz.
Qadimgi yozuv. Qadim zamonlardagi balladalar, afsona va rivoyatlar vaqti-
vaqti bilan qadimgi kitoblarda qayd etilgan. Aytishlaricha, Shennong davrida
paydo bo lgan “Mum Ci”, “Tuproq, uyiga qarshi o gir!” Yao va Shan davriga
ʻ ʻ
mansub deb aytiladigan “Yer bo ylab sayr qilish qo shig i”, “ Kangqu qo shig i ”,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
“Qingyun qo shig i”, “Yao Jie qo shig i”, “Gen qo shig i”, “Janubiy shamol
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qo shig i” va boshqalar. Ularning g oyaviy mazmuni yaqqol ko rinib turadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Keyingi avlodlarning soxta omonatidir. Ba’zi oddiy qofiyalar mavjud bo lib, ular
ʻ
asl balladalardan qolgan bo lishi mumkin. Til sodda, lekin u allaqachon ritmga
ʻ
ega. Bu juda qadimgi ballada ekani aniq. “Lu Shi Chunqiu Yin Chu Pian” tarkibida
Yu Shitu bo lsa-da, Shan oilasi tomonidan kuylangan “Odamlarni kutish Xiyi”
ʻ
qo shig ida faqat bitta jumla mavjud bo lib, bu Sya sulolasining o limidan keyin
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko proq ishonchli she’r bo lgan. Bugungi kunda buni biz ham ko rishimiz
ʻ ʻ ʻ
mumkin. Bu qadimgi davr afsona va afsonalariga tegishli, unumdorlikning past
darajasini aks ettiradi. Ajdodlar tomonidan tabiat va jamiyat haqidagi tushunchalar
yozma yozuvlarning aksariyati parchalanib ketgan, ba zilari esa keyingi avlodlar
ʼ
4](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_4.png)
![tomonidan o zgartirilgan. Xitoy mifologiyasining asl shakli yaxshi saqlanibʻ
qolmagan. 1
Qahramonlar yaratilgandan so ng, Xitoy adabiyoti afsonaviy davrdan ajralib
ʻ
chiqdi. Yozuvning ko rinishi ijtimoiy sivilizatsiya timsollaridan biridir. Xitoy
ʻ
belgilarning kelib chiqishi haqida har doim xulosa qilinganda bu haligacha hal
qilinmagan muammodir. Jia yozuvlari va Yin Shang bronzalarining doimiy qazish
ishlari bilan qadimgi adabiyotni o rganish uchun ishonchli materiallar mavjud.
ʻ
Suyak yozuvlari va ba’zi bronza idishlardagi yozuvlar ma’lum bo lgan eng
ʻ
qadimgi yozuvlardir. Shang sulolasi qahramonlari suyak yozuvlari bilan
ifodalangan, yetarlicha yetuk yozuv tizimiga aylandi. Orakul suyagi yozuvlaridagi
yozuvlar sodda va yagona shaklda bo lib, unchalik katta bo lmagan yozuvlar
ʻ ʻ
mavjud. Shan sulolasi o rtasidagi bronza yozuvlar ham faqat ikki yoki uchta
ʻ
belgidan iborat bo lib, yozuvlar Shan sulolasi davri oxirigacha juda oddiy edi.
ʻ
Biroq orakul suyak yozuvlari va bronza bitiklarning paydo bo lishi og zaki
ʻ ʻ
adabiyotning yozma adabiyotga aylanishi uchun sharoit yaratib, xitoy yozma
adabiyotining rivojini ko rsatuvchi katta tarixiy-madaniy ahamiyatga ega. G arbiy
ʻ ʻ
Chjou sulolasidan bahor va kuzgacha bo lgan davrda bir qancha uzunroq yozuvlar
ʻ
paydo bo ldi, bu adabiy elementlarga ega matnlar paydo bo lganligini ko rsatadi.
ʻ ʻ ʻ
O shandan beri til va yozuvning uzluksiz yetukligi jarayonida adabiyotning turli
ʻ
shakllari alohida-alohida rivojlandi.
She’riyat adabiyotning eng qadimiy turlaridan biridir. Eng qadimgi Xitoy
she’riyati musiqa va raqs bilan uyg unlashgan, bu qadimgi Xitoy kitoblarida aniq
ʻ
qayd etilgan. “Luning bahor va kuz yilnomalari qadimiy musiqasi”da shunday
deyilgan: “O tmishda Ge Tyan oilasining musiqasi” sakkizta qo shiq kuylash
ʻ ʻ
uchun yetarli darajada va uch kishidan iborat bo lgan. Biri-Zaimin, ikkinchisi-
ʻ
Xuannyao, uchinchisi-Sui Kaomu, to rtinchisi-Fenvugu, beshinchisi-Osmonni
ʻ
hurmat qilish, oltinchisi-Dadigong, yettinchisi-Yidide, sakkizinchisi-Hamma
narsaning eng oliysi”. Bu sakkizta qo shiq bugungi kunda ma’lum bo lgan eng
ʻ ʻ
qadimgi musiqa to plami bo lishi mumkin. Qo shiqlar va raqslar mavjud. Uning
ʻ ʻ ʻ
1
“Qadimgi Xitoy adabiyoti tarixi” Ma Jigao va Xuan Jun (birinchi, o rta va quyi) muharrirligida, “Xalq adabiyoti”
ʻ
nashriyoti, 2009-5 y.3.
5](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_5.png)
![mazmunini sakkizta musiqa nomidan anglash mumkin. “Zaimin”-qo shiqningʻ
ajdodi. “Xuanniao” - qaldirg och, u qabila boshi bo lishi mumkin. “Suicaomu”
ʻ ʻ
yam-yashil o simliklar haqida kuylaydi; “Jannatga hurmat” tabiat qonunlariga
ʻ
rioya qilishni anglatadi; “Da Di Gong” ibtidoiy odamlarning diniy e’tiqodlarini aks
ettiradi. Ushbu musiqa to plami qadimgi davrlardagi she’riyat, musiqa va raqsning
ʻ
asl shaklini o zida mujassam etgan. She’riyat, musiqa va raqsning uyg unligi
ʻ ʻ
yozuv paydo bo‘lganidan keyin ancha vaqt davomida mavjud bo lib, hujjat
ʻ
yozuvlari uchun keng qo llanilgan. Masalan, “Qo shiqlar kitobi” dagi asarlar
ʻ ʻ
hammasi qo shiq bo lsa, undagi g azallar qurbonliklarda qo llaniladigan qo shiq va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
raqslardir. Taxminan bahor va kuz davrlaridan keyin she’riyat musiqa va raqsdan
asta-sekin ajralib, adabiy ma’no va ritm yo nalishida rivojlandi.
ʻ
Xitoy adabiyoti-xitoy belgilari va tili tufayli o ziga xos xususiyatlardan
ʻ
tashqari, o ziga xos adabiy tushunchalar tizimiga ham ega. Ushbu g oyalar
ʻ ʻ
tizimida an’anaviy xitoy mafkurasi hukmronlik qiladi. Uning mafkuraviy kelib
chiqishi Konfutsiy tomonidan asos solingan Konfutsiy maktabida yotadi.
Konfutsiy tomonidan ifodalangan konfutsiylik asosan Xitoyning milliy xarakteri
va madaniy tafakkuriga quyidagi jihatlarda ta’sir qiladi. Ulardan biri JSTning “o z-
ʻ
o zini tarbiyalash, oila ahilligi, davlat boshqaruvi va dunyo tinchligi”ga asoslangan
ʻ
g oyasi; ikkinchisi “xayr-ehson, solihlik, to g rilik, donolik va ishonchlilik”ga
ʻ ʻ ʻ
asoslangan axloqdir. Uchinchisi, “osmon, yer, podshoh, qarindoshlar va ustozlar”
tartibiga asoslangan axloqiy tushuncha; to rtinchisi, “ushlab qolishga ruxsat
ʻ
berishga” asoslangan o rtacha falsafa (“Konfutsiy tahlillari”). Bunday tafakkur
ʻ
hukmronligi ostida she’riyati va nasri ma’rifat vazifasini o tagan Xitoy adabiyoti
ʻ
mazmunan siyosiy va axloqiy mavzularga ko proq e’tibor beradi. Adabiyotni
ʻ
siyosatga vassali, didaktikasi deb qarash tendentsiyasi hamisha haqli tendentsiya
sifatida qabul qilingan. Podshohlar va vazirlar majlisi, xalq ro zg orining quvonchi
ʻ ʻ
va qayg usi, amaldorlikning ko tarilish va pastligi, urushlarning g alabasi va
ʻ ʻ ʻ
mag lubiyati, mamlakatning yuksalishi va qulashi, hayotning to planishi va
ʻ ʻ
tarqalishi, tartib va tartibsizliklar, qoidalar va axloqni bekor qilish har doim Xitoy
adabiyotining asosiy mavzusi bo lib kelgan, u she’riyat, nasr, roman yoki opera
ʻ
6](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_6.png)
![bo ladimi, bundan mustasno emas. O z-o zini anglash, ayniqsa, tabiiy tamoyillarniʻ ʻ ʻ
saqlash, yo q qilish Neo-konfutsiylik tushunchasi adabiyotga ratsionalizm
ʻ
tushunchasini soladi. Ifoda haddan tashqari ishtiyoqli. Eski xitoycha uslubdagi
she rlarning ko pchiligi hissiyotda jilovlangan, fikrda yashirin, so zda to liq va
ʼ ʻ ʻ ʻ
ma’noda cheksiz, shuningdek, ratsionalizmning kuchli rangini ko rsatadi.
ʻ
Xitoy adabiyotining rivojlanishiga turtki beruvchi omillarga tashqi va ichki
omillar kiradi. Tashqi omillar deb ataladigan narsa ijtimoiy iqtisodiyot, siyosat va
madaniyatning ta’siri, etnik nizolar ta’siri, geografik muhitning ta’siridir. Xitoy
adabiyoti evolyutsiyasining ichki omillariga kelsak, bu juda murakkab masala.
Birinchi navbatda adabiyot rivojidagi nomutanosiblikni hisobga olish kerak.
Xitoyning uzoq tarixi va ulkan hududi tufayli xitoy adabiyotining muvozanatsiz
rivojlanishi ayniqsa ko zga tashlanadi. Bu o zini quyidagi yo llar bilan namoyon
ʻ ʻ ʻ
qiladi. Stilistik rivojlanishning muvozanatsizligi. Har bir uslubning unib
chiqishdan to shakllanishgacha bo lgan, so ngra yetuklikka qadar bo lgan jarayoni
ʻ ʻ ʻ
bo ladi. Uslublarning muvozanatsiz rivojlanishi deb ataladigan jarayon ikki jihatni
ʻ
o z ichiga oladi: bir tomondan, turli uslublarning shakllanishi va yetukligi har xil
ʻ
bo lib, ba’zilari avval, ba’zilari esa keyinroq. Boshqa tomondan, unib chiqishdan
ʻ
yetuklikka qadar turli xil uslublar jarayonining davomiyligi ham har xil.
Ikkinchidan, sulolalar muvozanatining buzilishi. Turli sulolalarda adabiyotning
umumiy yutug i bir xil emas, ayrim sulolalar nisbatan gullab-yashnagan, ba’zi
ʻ
sulolalar nisbatan o rtamiyona bo’lgan.
ʻ
Geografik nomutanosiblik. Mintaqaviy nomutanosiblik deb atalmish ikki
ma’noga ega: biri turli sulolalarda turli mintaqalarda adabiyot taraqqiyotining
ko tarilish va pasayish bo lib, biri gullab-yashnab, ikkinchisi pasayib, biri pasayib,
ʻ ʻ
ikkinchisi gullab-yashnab ketadigan holatni taqdim etadi. Ikkinchidan, Xitoy
adabiyotining evolyutsiya jarayonida bir-biriga qarama-qarshi va bir-birini
to ldiruvchi omillar mavjud. 1:Qo pollik va nafislik o rtasidagi o zaro ta’sir. 2:
ʻ ʻ ʻ ʻ
Turli uslublarning o zaro ta’siri va integratsiyasi. 3.Retro va innovatsiya
ʻ
o rtasidagi muqobillik va to qnashuv.
ʻ ʻ
7](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_7.png)
![2. Antik davr xitoy adabiyotining rivojlanish bosqichlari .
Xitoy adabiyoti tarixini antik davr, o rta antik davr va yangi davrga bo lishʻ ʻ
mumkin. Uch qadimiy davrning bo linishi Xitoy adabiyoti tarixidagi davr
ʻ
8](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_8.png)
![chegarasidir. Sangu ichida uni yetti qismga bo lish mumkin. Uch qadimiy va yettiʻ
qismning o ziga xos bo linishi quyidagicha: Antik davr: Qin va Xan sulolalaridan
ʻ ʻ
oldingi davr (milodiy III asrgacha). Birinchi xatboshi: Qingacha bo lgan davr.
ʻ
Ikkinchi xatboshi: Qin va Xan sulolalari davrida o rta asrlar: Vey Jin - Ming
ʻ
sulolasining o rtalari (milodiy III asrdan milodiy XVI asrgacha). Uchinchi
ʻ
xatboshi: Vey Jin Tang sulolasining o rtalarigacha (Tyanbao oxiri). To rtinchi
ʻ ʻ
xatboshi: Tang Janubiy Song sulolasining oxirigacha. Beshinchi xatboshi: Yuan
sulolasining boshidan Ming sulolasining o rtalarigacha (Chjendde oxiri). Erta antik
ʻ
davr: O rta Min sulolasidan 4-may harakatigacha (XVI asrdan eramizning XX asr
ʻ
boshlarigacha). Oltinchi xatboshi: Ming Jiajingning boshidan afyun urushigacha
(1840), Yettinchi xatboshi: Opiy urushidan 4-may harakatigacha bo‘lgan davr
hisoblanadi.
Qadimgi davr. Qingacha bo lgan adabiyot.
ʻ
Antik davrning birinchi bo limi - Tsingacha bo lgan adabiyot. Bu bosqichda
ʻ ʻ
adabiy ijod sub’yekti guruhdan shaxsga evolyutsiyani boshidan kechirdi.
“Qo shiqlar kitobi”dagi she’rlarning aksariyati guruhlar tomonidan
ʻ
kuylangan. O shandan to xitoy tarixida birinchi shoir Qu Yuan paydo bo lgunga
ʻ ʻ
qadar adabiyotda yuzlab yillar o tdi. Qadim zamonlarda jodugarlik va tarix
ʻ
o rtasida hech qanday farq yo q edi va tarixni sehrgarlikdan ajratib, kadrlar
ʻ ʻ
hisobiga ixtisoslashtirish bu oldinga katta qadamdir.
Olimlarning yuksalishi va faoliyati adabiyot rivojida asosiy rol o ynadi.
ʻ
Tsingacha bo lgan adabiyot ko rinishida bir tomondan adabiyot, tarix va falsafa bir
ʻ ʻ
-biridan ajralmagan bo lsa, ikkinchi tomondan she’riyat, musiqa va raqs qo shilib
ʻ ʻ
ketgan. Bu tartibsiz holat Qingacha bo lgan asosiy manzaraga aylangan davr.
ʻ
Adabiyot, tarix va falsafa o rtasidagi tafovut shuni anglatadiki, nasr sohasida
ʻ
“Shangshu”, “Zuo Chjuan”, “Guoyu” va “Urushayotgan davlatlar siyosati” kabi
tarixiy asarlarni Qin davrigacha bo lgan davrda istisno qilib bo lmaydi. “Chjouyi“,
ʻ ʻ
“Laozi”, “Mentszyun”, “Chjuanzi” va boshqa falsafiy asarlarda o sha davrda sof
ʻ
adabiy nasr yo q edi. She’riyatga kelsak, u dastlab musiqa va raqs bilan
ʻ
birlashtirilgan “Lu Shi Chunqiu” “Shangshu Yaoqu”da yozilgan “Ge Tyanshi”
9](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_9.png)
![musiqasi va “Shangshu Yaoqu”da yozilgan “Toshlarni urib, toshlarni sindirib,
barcha hayvonlar raqsga boradi” kabi asarlar misollardir.
“Qo shiqlar kitobi” va “Chu Ci”dagi ko plab she’rlar ham musiqa va raqsgaʻ ʻ
juda bog liq. Feng va Yasong o rtasidagi muhim farq musiqadagi farqdir. ”Tarixiy
ʻ ʻ
yozuvlar Konfutsiy oilasi”ga ko ra, “She’rlar” ning barcha uch yuz besh bobini
ʻ
musiqa bilan kuylash mumkin. “Chu qo shiqlari”dagi “To qqiz qo shiq” musiqa va
ʻ ʻ ʻ
raqsga ega qo shiqdir. Antik davrning ikkinchi bo limi - Qin va Xan adabiyoti. Qin
ʻ ʻ
va Xan adabiyoti Qingacha bo lgan adabiyotdan farq qiladigan yangi
ʻ
xususiyatlarga ega.
Avvalo, ijod predmetining ahvoli o zgardi. Urushayotgan davlatlar davrida
ʻ
turli mamlakatlar o rtasida lobbichilik faoliyatini olib borgan olimlar birlashgan
ʻ
imperator yoki shahzoda va podshohlar atrofida to planib, bir qancha yozuvchilar
ʻ
guruhlarini tuzdilar. Imperator Vu davrida Sima Xiangru va Dongfang Shuo, Wu
King oilasi ostida Mei Cheng va Zou Yang kabilar guruhlarini tuzdilar. Ushbu
“so z vazirlari” Xan sulolasining yangi uslubi mualliflari bo lishdi .
ʻ ʻ
Xan sulolasining yagona siyosiy vaziyatiga moslashib, Xan sulolasi
adabiyoti Tsingacha bo lgan adabiyotning yorqinligi va rang-barangligini yo qotdi
ʻ ʻ
va rasmiylashtirilgan, obro li va qat’iy uslubni shakllantirdi. Xitoy she’riyati uchun
ʻ
esa Xan sulolasi nihoyatda muhim sulola edi.
Biroq Xan sulolasidagi Yuefu xalq qo shiqlari birinchi bo lib xalq orasida
ʻ ʻ
qaytarib bo lmaydigan kuch ko rsatdi. So ngra yangicha munosabat va yangi
ʻ ʻ ʻ
hayotiylik bilan savodxonlar orasida bu tarixda hech qachon so nmagan “besh va
ʻ
yetti belgi uslubi” o rta asrlar Vey va Jin sulolalaridan boshlanib, Janubiy va
ʻ
Shimoliy sulolalar, Suy, Tang va Besh sulolalar, Son va Yuan sulolalaridan o tib,
ʻ
Min sulolasi o rtalarida tugaydi.
ʻ 2
3. Xitoy adabiyotining evolutsiyasi
O rta asrlarning birinchi bo limi Vey va Jin sulolalaridan Tang sulolasining
ʻ ʻ
o rtalarigacha. Bu besh-yetti belgili qadimiy uslubdagi she’riyatning gullab-
ʻ
yashnab, yuksak cho qqilarga ko tarilgan bosqichi bo lsa, besh-yetti belgili
ʻ ʻ ʻ
2
Chjan Peyxen, Luo Yuming, “Xitoy adabiyoti tarixi” (1, 2-qism), Fudan universiteti nashriyoti. 2005-11-16. Qian
Jibo , "Xitoy adabiyoti tarixi" (yuqoriga va pastga), Sharq nashriyot markazi , 2008-1-17.
10](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_10.png)
![zamonaviy uslubdagi she’riyatning ham ko tarilib, yakunlanib, cho qqisigaʻ ʻ
ko tariladi.
ʻ
Adabiy dunyoda she’r ustunlik qiladi. Nasr she’riyatga yaqinlashganda,
she’riy parallel nasr paydo bo ladi; Fu she’rga yaqinlashganda, parallel nasr paydo
ʻ
bo ladi . “Uch Kaos” va “Yetti o g il” dan Tao Yuanming, Xie Lingyun , Yu Xin ,
ʻ ʻ ʻ
“To rt qahramon”, Chen Ziang orqali Van Vey, Meng Xaoran, Gao Shi, Cen Shen,
ʻ
Li Bay, Du Fu she’riyati aniq va to liqdir. Du Fu nafaqat ushbu bosqichning
ʻ
so nggi shoiri, balki adabiyot tarixida muhim bosqich bo lib turgan keyingi
ʻ ʻ
bosqichni boshlagan eng qadimgi shoirdir.
Ushbu bosqichning boshida va oxirida ketma-ket shakllangan “Jyan’an
xarakteri” va “farovon Tan sulolasi muhiti” poetik paradigmasi ajoyib an’ana
sifatida keyingi avlod shoirlarining asosiy izlanishlariga aylandi.
Bu adabiy ijodning shaxsiylashtirishga intilishi, yozuvchining o ziga xos
ʻ
shaxsiyati va uslubining to liq namoyon bo lishining yana bir bosqichidir. Tao
ʻ ʻ
Yuanming, Li Bay, Du Fu ularning yutuqlari o ziga xos xususiyatlarga ega.
ʻ
Qolaversa, bu bosqichda adabiy ijodda saroy asosiy rol o ynadi va saroy
ʻ
atrofida bir qancha adabiy guruhlar tuzildi. Adabiy to garaklar a’zolari o zaro
ʻ ʻ
bellashib, adabiy mahoratini oshirdilar. Besh belgidan iborat qadimiy she’riyatni
rivojlantirishda Cao Cao savodxonlar guruhining roli, Qi Liang va Tang
sulolasining ilk davrida saroy shoirlarining zamonaviy she’riyat ritmini
o rnatishdagi roli kuchli dalildir. Ushbu bosqichda metafizika va buddizm
ʻ
adabiyotga kirib, adabiyotni yangi rang-barang ko rinishga olib keldi. Konfutsiylik
ʻ
tomonidan ilgari surilgan adabiyotning siyosiy ma’rifiy funksiyasidan tashqari,
metafiziklar tomonidan ilgari surilgan haqiqat va tabiat yozuvchilarning estetik
izlanishlariga aylandi.
O rta asrlarning ikkinchi davri Tan sulolasining o rtalaridan boshlanib,
ʻ ʻ
xususan, Tyanbaoning so nggi yillarida “Anshi qo zg oloni” boshlanishi bilan
ʻ ʻ ʻ
boshlanadi va Janubiy Song sulolasi tugashi bilan tugaydi. Tan sulolasining
o rtalaridan so ng adabiyotda e tiborga molik o zgarishlar ro y berdi: Xan va Lyu
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
tomonidan qo llab-quvvatlangan qadimiy nasr adabiy til va uslubni isloh qilishga
ʻ
11](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_11.png)
![olib keldi. Song sulolasidagi Ouyang Xiu va boshqalar Xan va Lyu yo lini davomʻ
ettirdilar. Ular bu islohotni yakunladi.
Tang va Son sulolalarining sakkizta buyuk ustozlari birgalikda amalga
oshirgan islohotlar keyingi adabiy til va uslub namunalarini belgilab berdi, ular 4-
may harakatigacha buzilmagan. Tan sulolasi gullab-yashnaganidan so ng, she’riyat
ʻ
nihoyatda og ir vaziyatga duch keldi va shoirlar boshqa yo lni topdilar..
ʻ ʻ
Bay Juyi, Xan Yu, Li Xe, Li Shangyin va Tan sulolasining o rtalarida va
ʻ
oxiridagi boshqa shoirlarning sa’y-harakatlaridan keyin ular nihoyat Song
sulolasida boshqa yo l topdi. Tan sulolasining o rtalari davridan keyingi qo shiq
ʻ ʻ ʻ
she riyati va she riyatning uzluksizligi nuqtai nazaridan ikki jihatga e tibor qaratish
ʼ ʼ ʼ
joiz: o rta va so nggi tang shoirlaridan boshlab, ular kundalik hayot tasviriga,
ʻ ʻ
kundalik hayot bilan bog liq insonparvarlik obrazlariga e tibor berganlar.
ʻ ʼ
Du Fu va Bay Juyi tashabbusi bilan boshlangan odamlarning azob-
uqubatlarini aks ettirish va siyosatda faol ishtirok etish an’anasi, shuningdek,
chuqur shoshilinch tuyg u bir paytlar Tang sulolasi oxirida zaiflashgan va Song
ʻ
sulolasida umuman mustahkamlangan. 3
Qo shiqlar davridagi yangi oqimlar haqida gap ketganda, shoir va
ʻ
olimlarning o ziga xosligi birlashib, munozara mazmuni ortib, dag allikni
ʻ ʻ
nafislikka aylantirgan estetikaga intilish ham e’tiborga loyiq edi. Song
she’riyatining vakili sifatida Huang Tingjian va Jiangxi she’riyat maktabi nisbatan
aniq ijodiy g oyalar va badiiy xususiyatlarga ega .
ʻ
Su Shi, Yang Vanli, Fan Chengda, Lu You va boshqalar ham o ziga xos
ʻ
xususiyatlarga ega va Jiangxi she’riyat maktabi bilan birgalikda ular Tang Yindan
farqli bo lgan qo shiq kuyini hosil qiladi. Tan sulolasining o rtalaridan so ng Quzi
ʻ ʻ ʻ ʻ
Tsi tez gullab-yashnadi. Ven Tingyun, Li Yu va besh sulolaning boshqa shoirlari
qo lidan keyin Song sulolasida juda mashhur bo lib, Song sulolasi adabiyotining
ʻ ʻ
vakiliga aylandi. Liu Yong, Su Shi, Chjou Bangyan, Li Qingzhao, Xin Qiji, Jiang
Kui va boshqalarning nomlari Ci tarixida doimo o yib qo yilgan. Tang sulolasining
ʻ ʻ
o rtalaridan keyin afsonalarning paydo bo lishi Xitoy romanlarining yetukligini
ʻ ʻ
3
Fudan universiteti nashriyoti . 2007-95. Chjan Peyxen, Luo Yuming, “Xitoy adabiyoti tarixi” (1, 2-qism), Fudan
universiteti nashriyoti. 2005-11-16.
12](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_12.png)
![ko rsatdi; shahar madaniyati matnlarida esa, Tang sulolasida “fuqarolikʻ
romanlari”ning yuksalishi va Son sulolasida “gaplashish” gullab-yashnashi yangi
o zgarishlar edi.
ʻ
O rta asrlarning uchinchi qismi Yuan sulolasidan boshlanib, Min
ʻ
sulolasining o rtalarigacha davom etgan. Yuan sulolasi davridan boshlab hikoya
ʻ
adabiyoti adabiy dunyoda hukmron o rin egallaganligi katta ahamiyatga ega.
ʻ
Adabiyot vositalari nafaqat qog ozga yozilgan yoki o yilgan o qishlar, balki
ʻ ʻ ʻ
rep ijrochiligining badiiy shaklini ham o z ichiga oladi. Konfutsiy olimlarining
ʻ
ijtimoiy mavqei pasayib, ular quyi tabaqaga o tib, ommabop adabiyot yaratish
ʻ
bilan shug ullana boshladilar. Ular avvaliga ommaga ma’qul bo lgan adabiy
ʻ ʻ
shakllarga moslashib, so ngra bu adabiy shakllarni takomillashtirdilar. Guan
ʻ
Xanqing, Van Shifu, Ma Chjiyuan, Gao Ming kabi pravoslav savodxonlaridan farq
qiladigan bir qancha yozuvchilar paydo bo ldi. Yuan sulolasi adabiyoti operalar va
ʻ
Sanku bilan ifodalanadi. Dadu markazidagi Zaju va Venchjou markazidagi Nansi
operasi birgalikda Yuan sulolasi adabiyotining yorqinligini yaratdilar. 4
Ming sulolasida mashhur afsonalar Yuankyuning merosi va rivojlanishi. Ikki
xalq romani “Uch qirollik romantikasi” va “Marshning qonunbuzarlari” romani
Yuan sulolasining oxiri va Min sulolasining boshida uzun metrajli romanlar paydo
bo lgan va bu bosqichning yana bir ramziga aylangan edi.
ʻ
Xitoy adabiyoti tarixi. Kechki antik davr.
Ming sulolasidagi Jiajingdan keyin adabiyotda davr o zgarishlari yuz berdi.
ʻ
Bu o zgarish, asosan, quyidagi jihatlarda namoyon bo ladi: Birinchidan, tijorat
ʻ ʻ
iqtisodiyotining gullab-yashnashi, fuqarolarning o sishi va matbaachilikning
ʻ
ommaviylashuvi bilan savodxonlarning fuqarolashuvi va adabiy ijodning
tijoratlashuvi yangi tendentsiyaga aylandi. Muallifning ijodiy mavzuidagi
individuallik ko tarilib, u asarlarda yanada qizg in ranglarda ifodalangan, adabiy
ʻ ʻ
4
Fudan universiteti nashriyoti . 2007-95. Chjan Peyxen, Luo Yuming, “Xitoy adabiyoti tarixi” (1, 2-qism), Fudan
universiteti nashriyoti. 2005-11 -16.
13](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_13.png)
![asarlarda inson xohish-istaklarining tasdiqlovchi tavsiflari ko proq bo lgan. Garchiʻ ʻ
she’r va nasr kabi an’anaviy uslublar hamon rivojlangan bo lsa-da, lekin ko p
ʻ ʻ
yangi fokuslar mavjud emas. Ommabop yozuv uslubi hayotiylikka to la ko rinadi.
ʻ ʻ
Ular orasida romanlar hayotiylikka to la. Borgan sari arzonlashib borayotgan
ʻ
matbaa va nashriyotlar yordamida bu mashhur adabiyotlar barcha ijtimoiy
qatlamlarga kirib bordi va keng ta’sir doirasiga ega bo ldi. Yuqoridagi jihatlardan
ʻ
kelib chiqadigan bo lsak, Min sulolasining o rtalari haqiqatan ham adabiyotning
ʻ ʻ
yangi davrining boshlanishi edi. Ming sulolasida Jiajingning boshlanishidan afyun
urushigacha bo lgan davr zamonaviy davrdagi birinchi davrdir. Ming va Qing
ʻ
sulolalarining o zgarishi, ayniqsa Xan olimlari uchun juda katta o zgarish bo ldi.
ʻ ʻ ʻ
Ammo Qing sulolasining dastlabki va o rta davrlarida adabiy ijodga asosan Ming
ʻ
sulolasining o rtalaridan boshlab tendentsiyaga ergashdi va katta o zgarishlarga
ʻ ʻ
duch kelmadi. Hozirgi antik davrning birinchi davrida adabiy guruhlar va
guruhlarning ko p bo lib vujudga kelishi va ular o rtasidagi bahs-munozaralar
ʻ ʻ ʻ
e tiborga loyiq hodisadir. Zamonaviy davrning ikkinchi davri afyun urushi bilan
ʼ
boshlanadi. Ming va Qing sulolalari bilan solishtirganda, afyun urushining ovozi
kattaroq zarba edi. Afyun urushi misli ko rilmagan o zgarishlarga olib keldi.
ʻ ʻ
O shandan beri Xitoy feodal jamiyatidan yarim feodal va yarim mustamlaka
ʻ
jamiyatiga aylandi .
G arb madaniyati Xitoyning bu qadimiy zaminiga to kila boshladi va
ʻ ʻ
Xitoyda ko plab aql-idrok egalari mamlakatni boyitish va armiyani
ʻ
kuchaytirishning yangi yo llarini G arbdan izlash bilan birga, ular ham yangi
ʻ ʻ
adabiy ilhom izlab, yozuvchilarning yangi avlodiga aylanishdi. Zizhen, Huang
Zunxian, Liang Qichao-bu yangi kelganlar guruhining vakili. Jamiyatdagi
o zgarishlarga moslashib, adabiy ijod ham o zgardi.
ʻ ʻ
Xalqni o limdan qutqarish ongi, chet ellardan yangilik, o zgarish izlash
ʻ ʻ
tushunchasi adabiyotning asosiy mazmuniga aylandi. Adabiyot tushunchasi ham
o zgardi. Adabiyotga ijtimoiy takomillashtirish quroli sifatida qaralib, xalq orasida
ʻ
“eng nufuzli roman” maqomi to liq tasdiqlandi. Xorijiy tarjimalarning bosqichma-
ʻ
bosqich ko payishi bilan adabiyotning hikoya qilish texnikasi yangilandi.
ʻ
14](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_14.png)
![Gazetalar, yangi vosita paydo bo ldi va bir guruh yangi jurnalistlar hamʻ
yozuvchi shaxsiga ega bo ldilar. Ular o z asarlarini tarqatish uchun gazetalardan
ʻ ʻ
foydalanganlar va ularning yozish usullari ham gazetalarning bu shakli
ehtiyojlarini qondirish uchun o zgargan. Qadimgi nasr sohasida ommabop gazeta
ʻ
uslubi paydo bo ldi. She’riyat sohasida “Qo l yozaman, gapiraman” shiori ilgari
ʻ ʻ
surildi.
Zamonaviy davrning oxiri, ya’ni qadimgi Xitoy adabiyotining tugashini biz
hali ham 1919-yilda 4-may harakati boshlanganda tasvirlab beramiz. Chunki
“To rtinchi may harakati” yangi madaniy harakat sifatida nafaqat ijtimoiy tarixda,
ʻ
balki adabiyot tarixida ham yangi davrni ochdi. Garchi “4-may harakati”dan oldin
ham yangi g oya va yangi uslubga ega bo lgan yozuvchilar paydo bo lgan bo lsa-
ʻ ʻ ʻ ʻ
da, ular baribir mumtoz adabiyot toifasiga kirdi.
4-may harakati davrida paydo bo lgan yozuvchilar guruhi sifat jihatidan
ʻ
o zgardi. Biz nafaqat XIX asr oxiridan boshlab adabiyot olamida ro y berayotgan
ʻ ʻ
bosqichma-bosqich o zgarishlarga, balki to rtinchi may harakatining katta ochilish
ʻ ʻ
va yopilishiga ham ko proq e’tibor qaratamiz. “4-may harakati” Xitoy mumtoz
ʻ
adabiyotining ming yillik eshigini yopdi va ayni paytda adabiyotning yangi
olamini ochdi.
4. Zamonaviy xitoy adabiyoti taraqqiyoti
Antik adabiyot nuqtai nazaridan zamonaviy adabiyot antik adabiyotning
davomi, shu bilan birga antik adabiyotning tanazzul va o limidir. Zamonaviy
ʻ
adabiyot nuqtai nazaridan zamonaviy adabiyot qadimgi Xitoy adabiyotining qayta
tug ilishi va qadimgi adabiyotning asoschisidir. Zamonaviy adabiyot tovushi va
ʻ
boshlanishi. Zamonaviy adabiyotning davriyligi ilk davr sifatida Daoguang,
Sianfeng va Tongzhi yarim asriga va adabiyot evolyutsiyasiga ko ra keyingi
ʻ
15](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_15.png)
![bosqich sifatida Guangxu, Xuantong va Xitoy Respublikasi yarim asriga bo linadi.ʻ
Ilk zamonaviy davrda Jingshi maktabi, qo shiq she’riyat maktabi va Mei Zengliang
ʻ
va Zeng Guofan tomonidan taqdim etilgan Tongcheng maktabi to liq namoyish
ʻ
etildi. Kech zamonaviy davrda bir tomondan bu an’anaviy adabiyotning
shakllanishi, boshqa tomondan bu yangi adabiyotning paydo bo lishi edi.
ʻ
Tuzilish va oqim adabiyotning yo nalishini ko rsatadi. Hozirgi xitoy
ʻ ʻ
adabiyoti antik adabiyot va zamonaviy adabiyotning ichki birligiga ega emas,
yetarlicha tipifikatsiyaga ega emas va ayni paytda o zgaruvchan zamonning tipik
ʻ
rangini ko rsatadi. Kalit so zlar: zamonaviy xitoy adabiyoti, xitoy adabiyoti tarixi,
ʻ ʻ
taraqqiyot va evolyutsiya, so nggi Tsin adabiyoti Butun xitoy adabiyotida
ʻ
hozirgacha Xitoy adabiyotini taxminan ikki turga bo lish mumkin. Ya’ni qadimgi
ʻ
Xitoy adabiyoti va hozirgi Xitoy adabiyoti. Hozirgi xitoy adabiyoti adabiyotning
alohida turidir.
U qadimgi Xitoy adabiyotidan ham, hozirgi Xitoy adabiyotidan ham farq
qiladi. U qadimgi Xitoy adabiyoti va hozirgi Xitoy adabiyotidan farq qiladi,
qarama-qarshidir yoki butunlay ziddir. So nggi yillarda zamonaviy adabiyotga
ʻ
antik adabiyot tarixi va zamonaviy adabiyot tarixi ikki tomondan hujum qildi.
Antik adabiyot zamonaviy adabiyotni o yib tashlash uchun pastga qarab
ʻ
kengaytirildi yoki zamonaviy adabiyot yuqoriga qarab kuzatildi.
Biroq, butun Xitoy adabiyoti tarixida zamonaviy xitoy adabiyotining
mavjudligi va mavqeini hech qachon o chirib bo lmaydi. Sanoqsiz mutaxassis va
ʻ ʻ
olimlar zamonaviy xitoy adabiyotining shakllanishi, rivojlanishi va evolyutsiyasi,
ayniqsa, uning boshlanish va tugash vaqt chegaralarini taqsimlash to g risida
ʻ ʻ
munozara va munozaralar olib borayotganini inkor etib bo lmaydi.
ʻ
Zamonaviy Xitoy adabiyotining maqomi va roli Zamonaviy Xitoy adabiyoti
nafaqat qadimgi Xitoy adabiyoti, balki hozirgi Xitoy adabiyoti bilan ham mos
keladi. U qadimgi Xitoy adabiyoti bilan ham, hozirgi Xitoy adabiyoti bilan ham
bevosita bog liqdir. Uni zamonaviy xitoy adabiyoti sifatida qarash mumkin.
ʻ
Qadimgi xitoy adabiyotining zamonaviy kengaytmasi va uni zamonaviy xitoy
adabiyotining qadimiy manbasi sifatida ham ko rish mumkin.
ʻ
16](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_16.png)
![Qadimgi Xitoy adabiyoti va hozirgi Xitoy adabiyoti o rtasidagiʻ
munosabatlar nuqtai nazaridan qaraganda, zamonaviy xitoy adabiyoti adabiyotning
o tish davri shaklidir. “O tish” zamonaviy xitoy adabiyotining ahamiyatini chuqur
ʻ ʻ
ko rsatadi. ”O tish” aslida “o zgarish”, “kurash” va “mehnat azobi” bo lib, u
ʻ ʻ ʻ ʻ
yangilikdir. Zamonaviy xitoy adabiyoti bu - ichki qarama-qarshiliklarga, keskinlik
va tarangliklarga to la adabiyot bo lib, u eng shijoatli va shijoatli adabiyot bo lib,
ʻ ʻ ʻ
chuqur o rganishga arziydigan ko plab tajriba va ma’rifatlar mavjud.
ʻ ʻ
O tish davri nuqtai nazaridan, zamonaviy adabiyot qadimiy adabiyotga
ʻ
meros bo lib, zamonaviy adabiyotga ilhom bag ishlaydi. Bu Xitoy adabiyotini
ʻ ʻ
o zgartirish uchun muhim davrdir. “Jarayon”, “Xitoy mumtoz adabiyotining
ʻ
rivojlanishi va yakuni” bo libgina qolmay, balki zamonaviy adabiyotning tug ilishi
ʻ ʻ
va peshqadamidir. Birinchi darajali yozuvchilar va jahon adabiy olamini larzaga
soladigan asarlar yetishmadi, uning yutuqlari, o tmish va kelajakni bog lashdagi
ʻ ʻ
ahamiyati inkor etib bo lmaydi.
ʻ 5
“Zamonaviy xitoy adabiyoti nafaqat Xitoy mumtoz adabiyotining rivoji va
yakuni, balki zamonaviy adabiyotning embrioni va jarchisi hamdir. U o tmishni
ʻ
bog lash, kelajakni ochish ahamiyatiga ega”.
ʻ
Zamonaviy xitoy adabiyotida “Zamonaviy”ning ma’nosi 1950-yillarning
oxirigacha 1970-yillardagi so nggi Tsin sulolasi adabiyotiga oid risolalar, odatda,
ʻ
“Kechki Tsin” nomi bilan atalgan. Bu davrda, garchi “zamonaviy” yoki
“zamonaviy adabiyot” atamasi qadimdan ma’lum bo lsa-da, bu “zamonaviy” yoki
ʻ
“zamonaviy adabiyot” juda noaniq tushuncha bo lib, u o tgan Tsin sulolasi
ʻ ʻ
adabiyotiga maxsus murojaat qilmagan.
Masalan, 1914-yilda Tszyanyinlik Vu Qin “Zamonaviy mashhur kishilarning
tanlangan asarlari”ni tahrir qildi va nashr etdi. “Zamonaviy davr” so zi Tsin
ʻ
sulolasining oxiri va Xitoyning ilk davrini nazarda tutadi. Ikki sulola 1917-yilda
Chen Duxiuning “Adabiy inqilob to g risida” “Yuan va Ming yozuvlari, Ming va
ʻ ʻ
Qing romanlari” eng ta’sirli zamonaviy adabiyotdir. Eslatib o tilgan “zamonaviy
ʻ
adabiyot” butun Yuan, Ming va Qing adabiyotiga ishora qiladi. 1932-yilda “Xitoy
5
Luo Yuming, “Xitoy adabiyotining qisqacha tarixi”, Fudan universiteti nashriyoti, 2004-1113.
17](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_17.png)
![adabiyoti tarixi” zamonaviy adabiyot Min imperatori Jiajingning birinchi yilida
boshlangan va “4-may harakati”dan oldin tugagan deb hisoblaydi. 1898-yildagi
islohotlar harakatining islohot harakati Lu Jiyening “Zamonaviy Xitoy adabiyoti
nutqi” deyarli Chen Tszzan asarlari bilan bir vaqtda muqaddimada aytilishicha,
uning zamonaviyi Tongguangdan boshlanadi, ammo u turli xil yozuv uslublari
haqida gap ketganda, bunga erisha olmadi. Opera Mingning oxiri va Tsinning
boshlarida Li Yudan boshlangan. 1935-yilda Qian Jiboning “Zamonaviy xitoy
adabiyoti tarixi” Van Kayyun bilan boshlanadi va Xu Shi bilan tugaydi. Bu aslida
oxirgi Qing va Xitoyning ilk davri adabiyotiga ishora qiladi.
1950-yillarning oxirigacha “zamonaviy adabiyot” deb ataluvchi tushuncha
har doim noaniq bo lib, 1840-yildagi afyun urushidan to 1919-yildagi 4-mayʻ
harakatigacha bo lgan sakson yil davomida adabiyotga alohida murojaat qilmagan.
ʻ
1960-yilda Fudan universitetining Xitoy bo limi tomonidan tahrirlangan
ʻ
“Zamonaviy Xitoy adabiyoti tarixi”ni nashr etdi. Bu “Zamonaviy adabiyot” deb
nomlangan birinchi adabiy tadqiqot asari. Vang Dyuey “Marhum Qing sulolasi
bo lmaganda, qanday qilib “4-may” bo lishi mumkin edi”, - deb taklif qildi. Bu
ʻ ʻ
ma’lum darajada juda oqilona fikr edi.
“4-may harakati” yangi adabiyoti mohiyatan adabiyotning katta yutug i
ʻ
bo lib, “4-may yangi adabiyoti”ning qurilish jarayoni 4-may harakatidan oldingi
ʻ
yangi davrda boshlangan. Bu qurilish adabiy tushunchalar qurilishi, uslublar
qurilishi, badiiy adabiyotning tuzilishini o z ichiga oladi. Shunday ekan, tarixiy
ʻ
nuqtai nazardan qaraganda, “4-may harakati” ulkan natijadan boshqa narsa emas
edi. Hozirgi zamonda esa u ko proq jarayondir. Natija muhim, lekin jarayon ham
ʻ
muhim. 6
O shandan beri “zamonaviy adabiyot” fanini o rganish uzoq muddatli
ʻ ʻ
turg unlik holatida bo lib, “Madaniy inqilob” davrida ham bo sh edi. Faqat 1981-
ʻ ʻ ʻ
yilda “Zamonaviy adabiyot” nomli asarlar paydo bo la boshladi. O sha yili Xitoy
ʻ ʻ
adabiy va san at to garaklari federatsiyasi nashriyoti “Zamonaviy adabiyot
ʼ ʻ
6
Luo Yuming, “Xitoy adabiyotining qisqacha tarixi”, Fudan universiteti nashriyoti, 2004-1113.
18](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_18.png)
![tadqiqoti” tomonidan tuzilgan “Zamonaviy Xitoy adabiyoti tadqiqot to plami”niʻ
nashr etdi.
Zamonaviy xitoy adabiyotining yuqori va quyi chegaralari Qadimgi
adabiyotni pastga qarab kengaytiramizmi yoki zamonaviy adabiyotni yuqoriga
qarab kuzatamizmi, tan olishimiz kerakki, qadimgi va zamonaviy adabiyot
o rtasida ham unga bog liq, ham undan farq qiluvchi zona bor. Bu bog liqlik farq
ʻ ʻ ʻ
hozirgi adabiyotning xususiyatlarini tashkil etadi yoki uni “o tish” davri adabiyoti
ʻ
yoki “o zgarish” davri adabiyoti deb ataladi.
ʻ
Asosiysi, “o tish” va “o zgarish” qachon boshlanadi va qachon tugaydi?
ʻ ʻ
Yangi nashr etilgan adabiyot tarixining ba’zilari antik adabiyotni Xitoy
Respublikasi tashkil topgan kungacha, ba’zilari esa zamonaviy adabiyotni XX asr
boshlarigacha cho zadi. Ochig i, bu ikki fikr 1840-yilda Qing sulolasi
ʻ ʻ
adabiyotining uzilishini tan olmaydi. 1840-yil ozodlikdan keyin 1950-1960-
yillarda zamonaviy adabiyotning yuqori chegarasiga aylandi. O tgan asrning 20-
ʻ
yillaridayoq olimlar zamonaviy adabiyotga e’tibor bera boshladilar, lekin yuqori va
quyi chegaralar haqida yagona fikr shakllantirmadilar. Mao Zedong Yan’an
davrida zamonaviy tarixni o rganishga e’tibor berishni taklif qildi va yangi Xitoy
ʻ
tashkil topganidan keyin u zamonaviy tarixni o rganishni kuchaytirish muhimligi
ʻ
va dolzarbligini bir necha bor ta’kidladi. Akademik doiralar tadqiqot ishlarini
uyushqoqlik bilan olib bordilar. Xitoy Ijtimoiy fanlar akademiyasi zamonaviy tarix
institutini, mahalliy universitetlarda esa zamonaviy tarix ilmiy-tadqiqot institutlari
yoki markazlarini tashkil etdi. Zamonaviy tarixning yuqori va quyi chegaralari
asosan Mao Szedun ekspozitsiyasidan kelib chiqqan. Shu nuqtai nazardan,
zamonaviy adabiyot tarixida mustaqil paragraf sifatida sarlavhaning ma’nosiga
ham aylangan.
Zamonaviy adabiyotning yuqori va quyi chegaralari, asosan, zamonaviy
tarixning yuqori va quyi chegaralarini, ya’ni “Opiy urushi”dan tortib to afyungacha
bo lgan davrni meros qilib oladi. “Zamonaviy” nisbiy tarixiy tushuncha bo lib,
ʻ ʻ
zamonaviy tarixiy fanlar tomonidan Xitoyning afyun urushlaridan keyingi tarixiy
o zgarishlari va ijtimoiy hayot farqlari yo nalishiga ko ra nomlanadi. Umuman
ʻ ʻ ʻ
19](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_19.png)
![olganda, qulaylik uchun tarix fanlari tarixiy paragraflarni, sulolalarni o zgartirishʻ
yoki asosiy tarixiy voqealarga ajratadi.
Adabiyot parchalari tarix faniga mos kelishi kerakmi yoki ularga boshqacha
munosabatda bo lish kerakmi? Tarixiy materializm nuqtai nazariga ko ra, ma’lum
ʻ ʻ
bir iqtisodiy asos va siyosiy tizim ma’lum bir yuqori tuzilmani belgilaydi. Shuning
uchun Xitoy va chet el adabiyoti tarixi ko pincha tarixiy bosqichlarga ko ra adabiy
ʻ ʻ
paragraflarga bo linadi.
ʻ
Ammo bularning hech biri zamonaviy Xitoy adabiyoti tarixi zamonaviy
tarixning yuqori chegarasi bilan hamnafas bo lishi kerakligini ko rsatmaydi.
ʻ ʻ
Avvalo, afyun urushi o sha davrda Xitoydagi mahalliy urush sifatida Xitoy
ʻ
jamiyatiga har tomonlama ta sir ko rsatmagan va tarixdagi sulola almashishidan
ʼ ʻ
tubdan farq qilgan.
Afyun urushining Xitoy tarixiga ta’siri, bir tomondan, Qing sulolasining
yangi muammolar oldida noqobilligini fosh qildi va mustaqil mamlakatni
ekspluatatsiya qilish, majburlash va nazorat qilish inqiroziga olib keldi. Osmon
sulolasi o nlab yillar davomida mashhur bo lgan islohot g oyalarini rivojlantirishga
ʻ ʻ ʻ
yordam berdi. Ikkinchidan, antik adabiyot Tsin davrida gullab-yashnadi. Qing
sulolasi farovonlikdan tanazzulga yuz tutgan sari adabiyotdagi o zgarishlar ham
ʻ
jimgina sustlasha boshladi.
Materializm jamiyatni birinchi deb hisoblar ekan, mafkuraning mustaqilligi
va barqarorligiga ham to liq e tibor beradi. Mafkuraning o zi rivojlanish mantiqiga
ʻ ʼ ʻ
hurmat bilan qaraydi. Adabiyot bu – san’atdir. U nafaqat fikr va his-tuyg ularning
ʻ
ifodasi, balki estetik shakllar yaratuvchisi hamdir. U kuchli shakl tuyg usiga ega,
ʻ
an’anaga chuqur bog liq bo lib, taraqqiyot bosqichlarida boy akademik ratsionallik
ʻ ʻ
mavjud. Qian va Szya sulolalari davrida antik adabiyot asosan o ziga xos harakat
ʻ
shaklini tugatdi, bir tomondan an anaviy adabiy tizimda yangi turtki izlashda
ʼ
davom etdi. Qing sulolasining o rtalarida qadimiy she riyat, roman va dramalar
ʻ ʼ
gullab-yashnaganidan so ng janubi-sharqiy qirg oqda savdo urushi bo lib,
ʻ ʻ ʻ
adabiyotda eng yaxshi holatda bir necha yozuvchilarning tashqi iqtisodiy va harbiy
kuchlarning bostirib kirishi aks etgan, bu turdagi ta’sir xitoy xalqidan kelib
20](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_20.png)
![chiqishidan tashqari, uning adabiyot jarayoniga ta’siri cheklanganligini aytish
kerak. Zamonaviy adabiyotning yuqori chegarasi ilk yangi davrdagi eng muhim
adabiy hodisa qo shiq she’riyat maktabining yuksalishi va Tongcheng maktabiningʻ
davom etishi bo ldi. Eng ko’ngilli shoir Gong Tsijen edi. She’riyatda “Zong
ʻ
qo shig i” eng uzoq davom etgan va zamonaviy she’riyat uslubida ko proq
ʻ ʻ ʻ
yozuvchilar ijod etgan she’riyat janridir. Adabiyot tarixi Daoxian davrida qo shiq
ʻ
she’riyat maktabi yoki qo shiq she’riyati harakati deb ataladi.
ʻ
Qo shiq, she’riyat maktabi Daoguang davrida shakllangan bo lib, uning
ʻ ʻ
asoschilari Cheng Enze va Qi Yuzao edi. Chen Yanning “Shi Yi Shi Hua”, Vang
Pijiangning “Zamonaviy she’riyat maktablari va mintaqalari” Daoizm va Xianda
juda o zgargan va Tongguangda gullab-yashnagan Qing sulolasining poetikasi
ʻ
mavjud.
Vang Pijiangning “Zamonaviy she’riyat maktablari va hududlari” boshida
“Daoxian” nimani anglatishini belgilaydi. Qing sulolasining oxirida Daoxiandan
keyin bu dunyo vaziyati uchun katta burilish nuqtasi bo ldi. Tarixchilar ularning
ʻ
zamonaviy ekanligini aniqlashdilar.
Tongcheng maktabi zamonaviy davrda rivojlanishning uch bosqichini
boshidan kechirdi: biri Mei Zengliang vakili bo lgan Daoguang davri; ikkinchisi
ʻ
Zeng Guofan vakili bo lgan Syansyan maktabi davri. Gong Zizhen - zamonaviy
ʻ
adabiyotning timsoli. Zamonaviy adabiyotning shoiri sifatida uning eng katta
fazilati shundaki, “U umrida hech narsaga ega bo lmagan”. Biroq, Gong Zizhen
ʻ
afyun urushining ikkinchi yilida vafot etdi va uning ijodiy faoliyati asosan Jiaqing
oxirida va Daoguangning dastlabki davrida sodir bo ldi. Gong Zizhenning barcha
ʻ
muhim asarlari, jumladan, mashhur “Jixayning turli she’rlari” 315ta she’ri, “Jixay
iyun oyida Yangzhouni qayta ko rib chiqishi” va “Bingmeiguan hikoyasi” 1840-
ʻ
yilgacha yozilgan.
Ko rinib turibdiki, zamonaviy adabiyot tarixida Gong Tsijen haqidagi bahs,
ʻ
asosan, hozirgi zamongacha bo lgan ijoddir. Zamonaviy adabiyotning quyi
ʻ
chegarasi 1950-60-yillarda eski demokratik va yangi demokratik nazariyalarga
asoslanib, “4-may harakati” nazariyasini shakllantirdi. 1980-90-yillarda yangi
21](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_21.png)
![tarixni o rganish asosan ijtimoiy shakl — yarim feodal va yarim mustamlakaʻ
jamiyatiga asoslangan yangi tarixning quyi chegarasini 1949-yilga qadar
kengaytirdi. Undan ta’sirlangan Sun Yatsen universitetida “Zamonaviy xitoy
adabiyotining xususiyatlari, tabiati va davriyligi” mavzusida simpozium bo lib
ʻ
o tdi. Yig ilishda zamonaviy adabiyotning yuqori va quyi chegaralari nisbatan
ʻ ʻ
to liq muhokama qilindi va turli xil taqdimotlar o tkazildi. Ulardan ba’zilari ilgari
ʻ ʻ
surgan zamonaviy adabiyotning quyi chegarasi 1949-yilgacha uzaytirilishi kerak
edi.
Deng Shaoji kutganidek bo ldi: “Bosqichma-bosqich muhokama qilish
ʻ
amaliyoti orqali biz adabiyot tarixini o rganish va umumiy tarix tadqiqotlari
ʻ
o rtasidagi bog liqlikni nazariy jihatdan yanada aniqlashtirishimiz, hech
ʻ ʻ
bo lmaganda nazariy tushuntirish berishimiz kerak.” Janob Deng o sha paytda
ʻ ʻ
ta’kidlagan edi. Ushbu maqoladagi tadqiqot ayniqsa adabiyot tarixini o rganishni
ʻ
tarixshunoslikning “vassaliga” aylantirishdan ehtiyot bo lish zarurligini
ʻ
ta’kidlaydi. 4-may harakatidan keyin ijtimoiy tuzum, ta’lim tizimi, madaniy
tuzilma, ilmiy tushunchalar, adabiy tizim tub o zgarishlarga uchradi. Xitoy
ʻ
adabiyoti yangi yo nalishni belgilab oldi, adabiyot asosiy oqim sifatida an’anaviy
ʻ
adabiyotdan yangi va eskiga o zgardi. Hozirgi vaziyat va yangi adabiyotning
ʻ
sur’ati kuchli, uni almashtirish tendentsiyasi mavjud. Mumtoz adabiyot tizimini
davom ettirayotgan adiblar hali ham ko p bo lsa-da, ular allaqachon o tmishda
ʻ ʻ ʻ
qolib ketgan. Hozirgi Xitoy adabiyotining bosqichlari Szyadao davridan to “4-may
harakati”gacha bo lgan davr Xitoy tarixida nihoyatda notinch davr bo ldi. Xorijiy
ʻ ʻ
tajovuzlar, ichki nizolar birin-ketin davom etib bordi.
Zamonaviy adabiyot taraqqiyoti nafaqat ijtimoiy fikrlar, tarixiy voqealar
bilan bog liq, balki o ziga xos yugurish yo liga ham ega. Hozirgi akademik
ʻ ʻ ʻ
doiralarda zamonaviy adabiyotning ikkita asosiy tasnifi mavjud: biri ma’rifat,
islohot, inqilobiy ijtimoiy fikr yo nalishlari yoki tarixiy voqealarga asoslangan.
ʻ
Misol uchun ikki qismli usul. Ushbu sahnalashtirish usullari asosan 1950-1960-
yillardagi zamonaviy tarixni sahnalashtirish muhokamalarida o z manbalarini
ʻ
topishi mumkin va ularning nazariy asoslari taxminan bir xil.
22](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_22.png)
![Masalan, 1955-yilda Pekin universitetining Xitoy kafedrasi tomonidan
tuzilgan “Xitoy adabiyoti tarixi”ning zamonaviy qismi uchta bo limdan iborat:ʻ
1840-1894-yillar burjua ma’rifati davri adabiyoti; 1894-1905-yillar burjua
reformizmi adabiyoti. Uning asosi, asosan, Fan Venlan va Sun Shouren tomonidan
zamonaviy tarixni davriylashtirishdan kelib chiqadi, lekin ular zamonaviy tarixni
to rt davrga bo lishdi. Birinchi ikki davr 1840-1864-yillar, ya’ni ikkita afyun
ʻ ʻ
urushi va Taiping samoviy shohligi davri. 1864-1894-yillar, ya ni Xitoy-Yaponiya
ʼ
urushigacha bo lgan davr.
ʻ
Pekin universitetining adabiyot tarixi bu ikki davrni bir davrga birlashtiradi.
Yana bir misol, janob Guo Yanlining “Zamonaviy xitoy adabiyotining rivojlanish
tarixi” uch bo limga bo lingan: 1840-1873 (burjua ma’rifati davridagi adabiyot),
ʻ ʻ
1873-1905 (burjua islohoti davridagi adabiyot), 1905-1919 (burjua inqilobi
davridagi adabiyot). 7
Ijtimoiy fikrlar yordamida adabiyot tarixining bosqichlarini ajratishning bu
usuli 1980-1990-yillardan keyin nashr etilgan zamonaviy adabiyot tarixida
o zgarib, yirik tarixiy voqealarga asoslangan loyqa sahnalashtirish usuli paydo
ʻ
bo ldi. Masalan, Ren Fangqiu Zamonaviy xitoy adabiyoti “Tarix” (1988) muharriri
ʻ
afyun urushi va g arblashuv harakati – zamonaviy adabiyotning paydo bo lishi va
ʻ ʻ
mumtoz adabiyotning tanazzul davriga bo linadi; islohot davri – zamonaviy
ʻ
adabiyotning shakllanishi va sakrash davri. 1911-yil inqilob davri va 4-may
harakati - zamonaviy adabiyotning kengayish va o zgarishlar davri.
ʻ
Guan Lin va Zhong Sianpei “Zamonaviy xitoy adabiyoti taraqqiyoti tarixi”
(2009) nomli tahririyatida “Opiy urushi 1870-yillarning boshigacha bo lgan davr
ʻ
zamonaviy adabiyotning boshlanishi bo ldi. 1870-yillarning boshidan Xitoy-Yapon
ʻ
urushigacha bo lgan davr zamonaviy adabiyotning rivojlanish davri, Xitoy-
ʻ
Yaponiya urushidan Sinxay inqilobidan zamonaviy adabiyotning gullab-yashnashi
davri, Sinxay inqilobidan 4-may harakatigacha zamonaviy adabiyotning pasayish
davri va yangi adabiyotning gullash davri” - deb hisoblashadilar. Ushbu
sahnalashtirish usuli ham 1980-1990-yillardagi zamonaviy tarix bosqichlarini
7
Dong Naibin, Qian Liqun , "Xitoy adabiyoti tarixi" (rangli rasmlar), Guychjou xalq nashriyoti , 2004-616.
23](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_23.png)
![muhokama qilish bilan birlashtirilgan. Masalan, Li Shiyuening “Kapitalizmning
rivojlanish tendentsiyasi” zamonaviy tarixni Tayping Osmon Shohligi davriga,
G arblashtirish harakati davriga bo lish uchun ishora sifatida ishlatiladi. Ko rinibʻ ʻ ʻ
turibdiki, zamonaviy adabiyotning o tgan asr oxiri va shu asr boshlarigacha
ʻ
bo lgan davrlarga bo linishiga ko p jihatdan yangi tarixni davrlashtirish ta’sir
ʻ ʻ ʻ
ko rsatgan.
ʻ 8
Zamonaviy adabiyot tadqiqotlarining zamonaviy tarix tadqiqotlariga haddan
tashqari tayanishi tadqiqot g oyalari va nazariy paradigmalardan foydalanishda
ʻ
ham namoyon bo ladi. Mao Tszedun nazariyasining eski va yangi demokratik
ʻ
davlatlarga ta’siri tufayli yangi tarixni o rganishda uzoq vaqt davomida yangi
ʻ
tarixning tabiati muhokama qilingan. Shuning uchun 4-may harakatigacha eski
demokratiya, 4-maydan keyin esa, yangi demokratiya edi degan xulosaga keldik.
Eski demokratiya burjuaziyani aks ettiradi. Zaiflik, murosa, to liqlik va
ʻ
boshqa cheklovlar, ko p muammolarni hal qilish uchun yangi demokratiyaga
ʻ
tayanishga to g ri keladi. Bundan ta’sirlangan zamonaviy adabiyot sohasi uzoq
ʻ ʻ
vaqt davomida zamonaviy adabiyotning tabiatini muhokama qildi va zamonaviy
adabiyotni o tish davri adabiyoti vatanparvarlik adabiyotiga bog ladi. Qadimgi va
ʻ ʻ
yangi davrlarning o zgarishi va an anaviy jamiyatning zamonaviy o zgarishlari
ʻ ʼ ʻ
tarix fanlaridagi eng jonli mavzularga aylandi. Eng katta yutuq Xitoy Mafkuraviy
va Mafkuraviy Instituti tomonidan tahrir qilingan “Xitoy madaniyatining
zamonaviy o zgarishi” kitobining nashr etilishidir.
ʻ
1996-yilda Xubey universiteti ta’sirida zamonaviy adabiyot ham Zamonaviy
adabiyotning tabiati ham shunga mos ravishda tuzatilib, zamonaviy adabiyotga
o tish davri adabiyoti ekanligi taklif qilinadi. Adabiyot va tarix tadqiqotlarining
ʻ
bir-biridan saboq olishi zarur va muqarrar, ammo ular bosqichma-bosqich bir-
biriga tayanadi, bu esa zamonaviy adabiyotshunoslik tadqiqotida mustaqillik
yo qligini ko rsatadi. O tgan asrning 50-yillaridan boshlab yarim asr o tdi va
ʻ ʻ ʻ ʻ
akademik tushunchalarda katta o zgarishlar ro y berdi, yangi tarixni o rganish
ʻ ʻ ʻ
8
Pekin universiteti nashriyoti, 2003-4-2004-7
24](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_24.png)
![yangicha qiyofa kasb etdi. Masalan, hozirgi zamon tarixining quyi chegarasi yarim
mustamlaka va yarim feodal jamiyat shaklini tushunishga asoslanadi. “Tarixning
davomiyligini va turli mazmundagi hikoyatlarning yaxlitligini aks ettirish”
maqsadida nisbatan umumiy nuqtai nazar mavjud edi. 1949-yilda tashkil topgan
zamonaviy tarix bosqichlarining bo linishiga kelsak, tarixiy o zgarishlarningʻ ʻ
uzluksizligi va mantiqiy munosabatiga ko proq e’tibor qaratilib, jarayon hodisadan
ʻ
oshib ketadi. 9
O tmish bilan solishtirganda, tarixning katta o zgarishlarga duch kelishi
ʻ ʻ
bundan tashqari, zamonaviy ixtisoslashtirilgan tarixni o rganish katta yutuqlarga
ʻ
erishdi va tegishli tadqiqot obyektlari uchun o z davriylashtirish usullarini ilgari
ʻ
surdi. Masalan, zamonaviy harbiy tarix bosqichlari zamonaviy diplomatik tarix
bosqichlaridan farq qiladi. Bu holatlarning barchasi zamonaviy adabiyotni
davrlashtirish masalasini bugungi kunda qayta ko rib chiqish zarurligini ko rsatadi.
ʻ ʻ
Zamonaviy adabiyot tarixi, hozirgi zamondagi boshqa ixtisoslashgan tarixlar
singari, adabiyotning o ziga xos xususiyatlariga ko ra o z davrlarini belgilashi
ʻ ʻ ʻ
kerak. Adabiyot tarixini davrlashtirish hikoyachining pozitsiyasini eng yaxshi
ifodalashi mumkin. Xitoy-Yaponiya urushi yoki 1898-yilgi islohot harakatining
ikki bosqichli nazariyasiga asosan G arb ta’limining sharqqa tarqalish darajasiga
ʻ
asoslanadi va bu nuqtai nazarni qo llab-quvvatlash ongsiz ustunlikdan kelib
ʻ
chiqadi. Ya’ni, adabiyot tarixining hikoyachisi – adabiyot tarixining qadr-qimmati
bo yicha hakamdir. An’analari ko proq bo lgan adabiy maktablar va qoloq,
ʻ ʻ ʻ
g arblashganlari esa ilg or. Shuning uchun adabiyot tarixini davrlashtirishda asosan
ʻ ʻ
taraqqiyot va yangilik tugunlari ko rib chiqiladi.
ʻ
Yana bir misol, Tongmenxuyning tashkil topishini adabiy davrlashtirish
ramzi va 1898-yilgi islohotlar harakatidan oldingi va undan keyingi iqtisodiy asos,
sinfiy kurash, mafkuraviy maydon, adabiy-badiiy yo nalishlar o sha
ʻ ʻ
davrdagilardan tubdan farq qilgan, deb hisoblaydilar. 1911-yil inqilobidan oldin va
keyin, 1905-yilgacha islohotchi adabiyot, 1905-yildan keyin burjua inqilobiy-
demokratik adabiyoti edi. Adabiyot tarixining bosqichlari orasidagi bunday hal
9
Dong Naibin, Qian Liqun , "Xitoy adabiyoti tarixi" (rangli rasmlar), Guychjou xalq nashriyoti , 2004-616.
25](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_25.png)
![qiluvchi tafovutni butun adabiyot sohasidagi turli uslublar va adabiy maktablarning
nisbiy yaxlitligini hisobga olmagan holda, faqat oz sonli inqilobiy yozuvchilarga
moslashtirish mumkin.
Adabiyot tarixini davrlashtirish nisbatan noaniq tushuncha bo lib, ma’lumʻ
bir davrga oldinga siljish yoki kechikishi tushuniladi. 1905-yildan 1919-yilgacha
paragrafni ajratish uchun atigi o n yil bor edi, bu 1911-yil inqilobining ahamiyatini
ʻ
ta’kidlash va 1911-yil inqilobida yozuvchilarning vaznini oshirishdan boshqa narsa
emas edi. Bu fikrlash tarzi allaqachon tushuntirilgan: “Adabiyotni tashqi
omillardan o‘rganishni targ ib qiluvchilar o z tadqiqotlarida turli darajadagi
ʻ ʻ
qat’iylik sabab boshqa omillarini qo llaganlar. 1950-yillarning oxirida
ʻ
akademiklarga siyosiy aralashuv fonida “zamonaviy adabiyot” maqomi o rnatildi.
ʻ
Shuning uchun ham o sha davrda hukmron bo lgan “sinflar kurashi” qarashlariga
ʻ ʻ
ko ra yozuvchi va asarlar siyosiy qarashlariga ko ra tasniflanar edi. Sinfiy
ʻ ʻ
pozitsiyalarni tasniflash va navbat tuzish o sha davrda adabiyotshunoslik
ʻ
tadqiqotida keng tarqalgan amaliyot edi.
Taraqqiyot. “Zamonaviy adabiyot” tarixi progressiv adabiyot, realistik
adabiyot, reaktsion adabiyot va antirealistik adabiyot o rtasidagi kurashdan o tadi.
ʻ ʻ
Shuning uchun afyun urushi davridagi yozuvchilar Gong Tsijen, Vey Yuan,
“she’riy inqilob” yozuvchilari, Huang Zunxian va Liu Yazi kabi “inqilobchi
shoirlar” 1911-yil inqilobidagi “Nanshe”, Qiu Jin va boshqa yozuvchilar ilg or va
ʻ
realist bo lganlar. Xitoy adabiyoti tarixiga oid “Buyuk sakrash” kollej talabalari
ʻ
tomonidan jamoaviy tuzilgan asardir. 1950-yillarning oxiri, masalan, 1955-yilda
Pekin universitetining Xitoy bo limi talabalari tomonidan tuzilgan “Xitoy
ʻ
adabiyoti tarixi”dagi “Zamonaviy adabiyot” kabidir.
Zamonaviy adabiyotning ilk bosqichi Zamonaviy adabiyotning dastlabki
bosqichida tarixda ikkita asosiy voqea sodir bo ldi: ikkita afyun urushi va Taiping
ʻ
qo zg oloni. Bu davrda Xitoy xalqining mafkuraviy va madaniy
ʻ ʻ
kontseptsiyalaridagi eng katta o zgarish amaliy va amaliy bo lishdan chet el
ʻ ʻ
madaniyatlarini faol tushunish va qabul qilishgacha bo lgan va G arbiylashtirish
ʻ ʻ
harakati bir necha darajalarda amalga oshirildi. Bu davrning adabiy hodisasi, biri
26](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_26.png)
![Gong Vey vakili bo lgan Jingshi yozuvchilar maktabining yuksalishi; biri -ʻ
Qo shiq she’riyat maktabi she’riyat olamining asosiy oqimiga aylandi. Ushbu
ʻ
adabiy hodisalar o tgan 50 yil ichida to liq namoyon bo ldi. Gong Zizhen va Vey
ʻ ʻ ʻ
Yuan vakili bo lgan Jingshi maktabi yozuvchilarining aksariyati Qianlong davrida
ʻ
tug ilgan va Jiadao va Daoxian davrida adabiy dunyoga ta’sir ko rsatgan. Gong
ʻ ʻ
Zizhen, Vey Yuan, Lin Zexu, Yao Ying, Chjan Veypin, Chjan Jiliang, Lu Song, Lu
Yitong, Bei Qingqiao va boshqa shoirlarning barchasi shunday. Tongjining ilk
yillarida ular birin-ketin olamdan o tishdi, demak, bu shoirlar guruhi yangi
ʻ
davrning dastlabki 40 yilida adabiyot olamida faol bo lgan. Bu shoirlar maktabi
ʻ
amaliy va amaliy bo lish akademik ruhini adabiyotga singdirdi, islohotga chaqirdi,
ʻ
kichik nafosat ovozini bildirdi, adabiyot tanqidining bayrog ini ko tardi. Shoirlar
ʻ ʻ
darddan saboq olish va ovozli she’riyatdan ibrat olish uchun “Zhongxing” deb
atalgan. She’riyat olamining asosiy oqimini egallagan Tongguangdan tashqari,
barcha turdagi poetika yonma-yon ketadi, xuddi yorug likning aksi kabi. Qadimgi
ʻ
“Syansyan” nasrining shogirdlari Guang, Syuan va Xitoy Respublikasining
dastlabki yillarida faollik ko rsatib, zamon bilan birga olg a intilib, qadimiy
ʻ ʻ
uslubga zamon mazmunini singdirdilar. Chjan Yuzhao va Vu Rulunning ko plab
ʻ
shogirdlari bo lgan. Ma Qichang, Yao Yongpu, Yao Yonggai, Xe Tao, Lin Shu va
ʻ
boshqalar Tongcheng madaniyatini 4-may harakatigacha davom ettirdilar. 10
Bu davrda “Shanxay Hua Lie Biography” hatto Sianxie romanlarida ham
paydo bo ldi. Bu bir yangi adabiyotning ko payishi. Yangi adabiyotning o sishi
ʻ ʻ ʻ
Qing sulolasining ochilishi bilan birga bosqichma-bosqich jarayon edi. Syanfen
hukmronligining 11-yilidan keyin (1861), G arb ta’limi rasmiy kanallar orqali
ʻ
sharqqa tarqalish kanalini yaratdi va Xitoy madaniyatining bir qismiga aylandi.
1860-yillarda G arb davlatlari Xitoyda ketma-ket elchixonalar tashkil etishdi va
ʻ
Xitoyni G arbga elchilarini yuborishga va doimiy elchixonalarni tashkil etishga
ʻ
majbur qilishdi. Huang Zunxian va Li Shuchang kabi yozuvchilar chet elda
joylashgan vazirlarning birinchi guruhi edi.
10
Dong Naibin, Qian Liqun , "Xitoy adabiyoti tarixi" (rangli rasmlar), Guychjou xalq nashriyoti , 2004-616.
27](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_27.png)
![Yangi qit’alarni ochadigan ulkan she’riyat dengizi bu she’riyat olamining
Kolumbidir. Guangxuning 16-17-yillari (1890-1891) Buyuk Britaniyaga elchi
sifatida borganida mashhur “Bugun ayriliq”, “Eyfel minorasiga chiqish” va
“Suvaysh kanali” bu jilddagi she’rlar, Guangxuning 17-20-yillari (1891-1894)
Singapurga elchi sifatida borganida G arblashuv harakati asta-sekin chuqurlashib,ʻ
ichki va tashqi siyosiy va madaniy almashinuvlar va ziddiyatlar kuchaydi. G arb
ʻ
ta limotining kuchli aralashuvi, Xitoy-Yaponiyaning muvaffaqiyatsizligi. Urush
ʼ
Xitoy xalqining G arb madaniyatini har tomonlama qadrlashiga to g ridan-to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
turtki bo ldi.
ʻ
G arb madaniyati zamonda yetakchi bo lgan turli xil akademik manbaga
ʻ ʻ
aylanganini qabul qilish, Liang Qichao, Tan Sitong va Sya Zenyouning “Yangi
o rganish she’riyati” she ’iyat yo nalishini o zgartirishga urinishdir.
ʻ ʻ ʻ ʻ
1898-yildagi islohot harakati muvaffaqiyatsizlikka uchraganidan so ng,
ʻ
Liang Qichao Xitoyning o zgarishiga madaniy va milliy qarshilik
ʻ
ko rsatayotganidan xabardor bo lib, adabiy inqilobni targ ib qilishni yutuq nuqtasi
ʻ ʻ ʻ
sifatida qabul qildi. ”she’riyat olami”, “adabiyot olamidagi inqilob”, “roman
olamidagi inqilob” va “opera takomillashuvi” yangi adabiyotga debocha ochib
berdi.
O tgan 50 yil an’anaviy she’riyatning shakllanishi va yangi adabiyotning
ʻ
paydo bo lishi davri bo ldi. Eski va yangi adabiyotning maqomi xuddi arradek
ʻ ʻ
o zgardi. Bu teskari o zgarishlar biz tushunganimizdek emas, 1898-yildagi
ʻ ʻ
“Islohotchilar harakati” atrofida to satdan paydo bo lgandek, bu bosqichma-
ʻ ʻ
bosqich jarayonga ega. Yangi universitet intizomi tizimining takomillashtirilishi
bilan zamonaviy akademiklarning namunasi asta-sekin aniq bo ldi va an anaviy
ʻ ʼ
adabiyot akademik darajada o z qo llab-quvvatlashini yo qotdi. Yangi madaniyat
ʻ ʻ ʻ
harakati teskari tomonga o zgardi.
ʻ
Zamonaviy xitoy adabiyotining ajoyib xususiyatlari Xitoy adabiyotining
qadimgi davrlardan to hozirgi davrgacha bo lgan taraqqiyoti ulkan o zgarishlar
ʻ ʻ
bo lib, hozirgi Xitoy adabiyoti tarixi bu o zgarishlarning butun jarayonini o zida
ʻ ʻ ʻ
aks ettiradi. Shuning uchun hozirgi Xitoy adabiyoti deyish mumkin. Mavhumroq
28](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_28.png)
![darajada zamonaviy xitoy adabiyoti o ziga xos badiiy uslub va badiiy xususiyatgaʻ
ega. Xususan, antik adabiyot va zamonaviy adabiyot bilan solishtirganda, bizning
fikrimizcha, zamonaviy xitoy adabiyoti quyidagi ajoyib xususiyatlarga ega.
Birinchidan, zamonaviy adabiyotda qadimgi adabiyotdagi kabi ichki birlik yo‘q.
Albatta, antik adabiyot va zamonaviy adabiyotda mutlaq soddalik bo lmaydi.
ʻ
Ular ham nomuvofiqlik, shov-shuv, taranglikka to la. Ammo hozirgi adabiyot
ʻ
bilan solishtirganda ularda ma’lum bir soflik bor. “Qadimiy” va “Zamonaviy”
emas. Faqat zamon tushunchasi, balki tabiat tushunchasi hamdir.Aytishimiz
mumkinki, antik adabiyot klassik adabiyot bo lib, uning ruhi asosan qadimgi
ʻ
Xitoydagi konfutsiylik, daosizm, buddizm ta limotlari doirasi bilan chegaralangan.
ʼ
Monarxga sadoqat, vatanparvarlik, va dunyoga foyda qadimiy Xitoy adabiyotining
o ziga xos badiiy va g oyaviy shaxslarini tashkil etadi; zamonaviy adabiyot
ʻ ʻ
zamonaviy adabiyot bo lib, uning ruhi odatda G arbdan o rganishda namoyon
ʻ ʻ ʻ
bo ladi. Shuning uchun ilm-fan, demokratiya, erkinlik, aql-idrok, milliylik
ʻ
zamonaviy adabiyotning mavzularini tashkil etadi. 11
“Zamonaviy” bu yerda asosan zamon tushunchasidir, “zamonaviy” esa
o ziga xos ma’naviy xarakterni tashkil eta olmaydi. Til jihatidan “Zamonaviy
ʻ
xitoy” degan nom yo q. Zamonaviy xitoy tili asosan qadimgi xitoy tilidir, lekin u
ʻ
allaqachon boshqa sifatga ega. U qadimgi xitoylarni almashtirish uchun kuchga
ega.
Shuning uchun hozirgi xitoy tili o tish davri, aralash, o zaro bog langan til
ʻ ʻ ʻ
bo lib, tez o zgarib turadigan til bo lib, u mustaqil til tizimini tashkil eta olmaydi.
ʻ ʻ ʻ
Tilning o’zgaruvchanligi va beqarorligi zamonaviy adabiyotning badiiy, ayniqsa,
tafakkurdagi beqarorligini to liq ko rsatadi. Shu bois zamonaviy xitoy adabiyotida
ʻ ʻ
asosiy adabiyot yo q, u qarama-qarshilik, ziddiyat va ichki taranglikka to la
ʻ ʻ
adabiyotdir. Ikkinchidan, zamonaviy adabiyot to liq mashinkada yozilgan adabiyot
ʻ
emas. Ijtimoiy rivojlanish va o zgarishlar bu har qanday milliy davlat va har
ʻ
qanday davrning umumiy qonunidir.
11
Huang Lin. Oʻttiz yil Zamonaviy Xitoy adabiyoti tadqiqoti sharhi va istiqboli. Xitoy adabiyoti tadqiqoti. 4-son, 2012
yil,
29](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_29.png)
![Zamonaviy jamiyatning rivojlanish tezligi va o zgarishlar darajasi juda katta.ʻ
G arb madaniyatining katta qismi xitoy shaklida import qilingan va Xitoy va G arb
ʻ ʻ
madaniyatlari almashinuvi, nizolar va qo shilishga duch kelgan, bularning barchasi
ʻ
zamonaviy Xitoy jamiyati va madaniyatiga chuqur ta’sir ko rsatdi. Shuning uchun
ʻ
rivojlanish va o zgarish zamonaviy Xitoy jamiyatining eng muhim xususiyatlarini
ʻ
tashkil qiladi. Adabiyot uchun ham xuddi shunday. Adabiy tushunchadan adabiy
shaklga, adabiy ruhdan adabiy janrga qadar hozirgi Xitoyda keskin o zgarishlar
ʻ
ro y bermoqda. O zgarishlarga uchragan zamonaviy xitoy adabiyotida tipologiya
ʻ ʻ
jihatidan barqarorlik yo qligi va shunga mos yetuklik yo qligi, ya’ni “to liq
ʻ ʻ ʻ
tipiklashtirilmagan” deganda o z-o zidan o tish holatida ekanligi namoyon bo ladi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Qadimgi adabiyot haqida gap ketganda, biz darhol “Qo shiqlar kitobi”, Chu Ci,
ʻ
Tang she’rlari, Song Ci, Yuan operasi, Ming va Qing romanlari va shu kabi klassik
janrlar va klassik asarlar seriyasini esga olishimiz mumkin. “Li Sao”, “Uch
amaldor”, “Uch vidolashuv”, “Du Ening adolatsizligi”, “Qizil uylar orzusi”.
Zamonaviy adabiyot haqida gap ketganda, biz klassikalarni ham o ylashimiz
ʻ
mumkin. Qadimgi adabiyot bo ladimi, zamonaviy adabiyot bo ladimi, ularning
ʻ ʻ
janrlari yaxlit, ya’ni ruhan ichki bog lanishga ega. Binobarin, hozirgi adabiyot
ʻ
ham, antik adabiyot ham juda yetuk, adabiy janr jihatidan juda barqaror
adabiyotdir. Lekin zamonaviy adabiyot boshqacha. Klassik janrlar ham, klassik
mualliflar ham, asarlar ham yo q. Zamonaviy adabiyot uslubi, adabiy xarakteri,
ʻ
adabiy janri, tili va madaniy ruhi jihatidan beqaror, hamma narsa o zgaradi.
ʻ
Uchinchidan, zamonaviy adabiyot o zgaruvchan davrning tipik adabiyotidir.
ʻ
Uning real jamiyatni tanqid qilish va an’anaviy adabiyotni inkor etishi misli
ko rilmagan hodisa hisoblanadi. Biroq, 4-maydagi “Yangi adabiyot”dan farqli
ʻ
o laroq, u yangi adabiyot qurishdan ko ra, eski adabiyotni yo q qilishga qaratilgan
ʻ ʻ ʻ
edi, shuning uchun u o zining yaratuvchanlik ko rsatkichi bo yicha tanqid qilindi.
ʻ ʻ ʻ
Aytish kerakki, adabiyot rivoji uchun eskini yo q qilish va yangini o rnatish bir
ʻ ʻ
jarayonning ikki jihati bo lsa, adabiyot taraqqiyoti uchun ham halokat ajralmasdir.
ʻ
Vayronagarchilik bilan uyg un holda, bir tomondan, zamonaviy adabiyot katta
ʻ
izlanish va ijodkorlik, jumladan, adabiy tushunchalar, uslub va tafakkurni
30](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_30.png)
![o rganish va yaratishni ko rsatdi, ikkinchi tomondan, zamonaviy adabiyot misliʻ ʻ
ko rilmagan tartibsizlikni ko rsatdi.
ʻ ʻ
Ba’zilar uchun ajdodlari haqida hamma narsa tabiiy, boshqalar uchun esa
urf-odatlar haqida hamma narsa shubhali, kimlardir uchun G‘arb balo, Bu
falokatlarning manbai, lekin boshqalar uchun G‘arb yaxshi o qituvchi va do st va
ʻ ʻ
dunyoni qutqarish uchun yaxshi doridir.
Bundan tashqari, har xil murosa g‘oyalari va variantlari mavjud. Shu sababli,
zamonaviy xitoy adabiyoti odatda bir nechta adabiy qadriyatlar, ko plab adabiy
ʻ
qiziqishlar va ko‘plab adabiy baholash standartlarini o‘z ichiga olgan turli xil
naqshlarni taqdim etadi.
XULOSA
Xitoy adabiyotining rivojlanishiga turtki beruvchi omillarga tashqi va ichki omillar
kiradi. Tashqi omillar deb ataladigan narsa ijtimoiy iqtisodiyot, siyosat va
madaniyatning ta’siri, etnik nizolar ta’siri, geografik muhitning ta’siri va
boshqalar. Xitoy adabiyoti evolyutsiyasining ichki omillariga kelsak, bu juda
murakkab masala. Birinchi navbatda adabiyot rivojidagi nomutanosiblikni hisobga
olish kerak. Xitoyning uzoq tarixi va ulkan hududi tufayli xitoy adabiyotining
muvozanatsiz rivojlanishi ayniqsa ko zga tashlanadi. Mavzuni o’rganish
ʻ
jarayonida quyidagi xulosalarga kelindi. Olimlarning yuksalishi va faoliyati
adabiyot rivojida asosiy rol o ynadi. Tsingacha bo lgan adabiyot ko rinishida bir
ʻ ʻ ʻ
tomondan adabiyot, tarix va falsafa bir-biridan ajralmagan bo lsa, ikkinchi
ʻ
tomondan she’riyat, musiqa va raqs qo shilib ketgan. Bu tartibsiz holat Qingacha
ʻ
bo lgan asosiy manzaraga aylangan davr.
ʻ
Xan sulolasining yagona siyosiy vaziyatiga moslashib, Xan sulolasi
adabiyoti Tsingacha bo lgan adabiyotning yorqinligi va rang-barangligini yo qotdi
ʻ ʻ
va rasmiylashtirilgan, obro’li va qat’iy uslubni shakllantirdi. Xitoy she’riyati uchun
esa Xan sulolasi nihoyatda muhim sulola edi.
31](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_31.png)
![Zamonaviy adabiyot boshqacha. Klassik janrlar ham, klassik mualliflar ham,
asarlar ham yo q. Zamonaviy adabiyot uslubi, adabiy xarakteri, adabiy janri, tili vaʻ
madaniy ruhi jihatidan beqaror, hamma narsa o zgaradi. Zamonaviy jamiyatning
ʻ
rivojlanish tezligi va o zgarishlar darajasi juda katta. G arb madaniyatining katta
ʻ ʻ
qismi xitoy shaklida import qilingan va Xitoy va G arb madaniyatlari almashinuvi,
ʻ
nizolar va qo shilishga duch kelgan, bularning barchasi zamonaviy Xitoy jamiyati
ʻ
va madaniyatiga chuqur ta sir ko rsatdi. Shuning uchun rivojlanish va o zgarish
ʻ ʻ ʻ
zamonaviy Xitoy jamiyatining eng muhim xususiyatlarini tashkil qiladi. Adabiyot
uchun ham xuddi shunday. Adabiy tushunchadan adabiy shaklga, adabiy ruhdan
adabiy janrga qadar hozirgi Xitoyda keskin o zgarishlar ro y bermoqda.
ʻ ʻ
FOYDALANIlGAN ADABIYOTLAR RO ʻ YXATI
1. Mirziyoyev SH.M. Tanqidiy tahlil, qat iy tartib-intizom va shaxsiy
ʻ
javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lishi kerak. -
ʻ
Т.: “O zbekiston” , 2017.
ʻ
2. Mirziyoyev SH.M. Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatini
ʻ
birgalikda barpo etamiz. - Т.: “ O zbekiston” , 2016,- 56 b.
ʻ
3. Ziyamuhammedov J, Ochilov O – “ Xitoy adabiyoti ” (Qadim va o rta
ʻ
asrlar) , darslik , T-2021 , 221 bet
4. Ziyamuhammedov J. – “ O ʻ rta asr Xitoy novellistikasi. O`quv qo llanma
ʻ ,
T-2010 , 310 bet
5. Ziyamuhammedov J, Komilova Sh.-Xitoy adabiyoti, o`quv qo`llanma, T-
2009, 212 bet
32](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_32.png)
![6. 最有中国味儿的字和词 -Beijing Language and culture university press,
Pekin-2010 , 244 b
7. Boboyev T – “Adabiyotshunoslik asoslari”, darslik T, O`zbekiston-2002,
120 b
8. Umurov N, Adabiyot nazariyasi Darslik T, Sharq 2002, 104 b
9. Xudoyberdiyev E, Ziyamuhammedov J.- “Pu Sun Ling Lyao Jay
rivoyatlari”, darslik 1-2-qism 2003, 254 b
10. 中 国 现 在 文 学 使 (Zamonaviy xitoy adabiyoti tarixi) Qo`llanma 1917-
2000, 124 b
11.
中国文学使 (Xitoy adabiyoti tarixi) Qo`llanma Pekin-1993, 109 b
12. Musurmonov E, Ma Sui Ling- 中国古代神话故事与传说 (Xitoy folklori.
Afsona va ertaklar), Samarqand-2014, 200 b
13. 汉语词汇与文化小读本 (Справочник «Китайские слова и китайская
культура») Pekin -2019, 248 b
14.
俄 汉 对 教 语 言 学 名 词 (Xitoycha-ruscha lisgvistik atamalar lug`ati),
Pekin-1990, 325 b
15. “ 中文读本” ( 第一册 ) 北京 , 人民教育出版社 , Pekin-2001, 287 b
Internet manbalari:
16. www.ziyonet.uz
17. www . philology . uz
18. www . baidu . com
33](/data/documents/25c710ae-174e-4435-817a-a6618df9b8ae/page_33.png)
MUNDARIJA Kirish……………………………………………………………………....02 Asosiy qism 1. Xitoy adabiyotining vujudga kelishi ……………………………….…03 2. Antik davr xitoy adabiyotining rivojlanish bosqichlari ……………….…09 3. Xitoy adabiyotining evolutsiyasi ………………………………………11 4. Zamonaviy xitoy adabiyoti taraqqiyoti ……………………………….15 Xulosa………………………………………………………………………37 Foydalanilgan adabiyotlar ro ʻ yxati……………………………………….38 1
KIRISH O zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan dastlabki davrlardanoqʻ ta’lim sohasida yangidan yangi o zgarishlar bo lishi, jumladan, ilm olish va ta lim ʻ ʻ ʼ berishdagi interfaol usullarni keng yo lga qo yish, yoshlarning ilm salohiyatini ʻ ʻ yanada yuksaltirish, tarbiya sohasidagi islohotlarni jadallashtirish kabi ulkan rejalar maqsad qilib qo yildi. Chunki ta’lim-tarbiya nafaqat shaxsning moddiy va ʻ ma’naviy tayanchi, balki Vatan taraqqiyotining poydevori hamdir. Ushbu kurs ishi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasida xorijiy tillarni o‘rganishni ommalashtirish faoliyatini sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi Qarorida keltirilgan “aholi orasida xorijiy tillarni o‘rganishni ommalashtirish va ularni mukammal o‘zlashtirish uchun zarur sharoitlar yaratish, xorijiy tillarni o‘qitishning xalqaro tan olingan dastur va darsliklari ta’limning barcha bosqichlarida joriy etilishini muvofiqlashtirish hamda o‘qituvchilarda zamonaviy o‘qitish ko‘nikmalarini rivojlantirish” hamda 2022-yil 28-yanvardagi “2022-2026-yillarga mo ljallangan ʻ Yangi O zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to g risida”gi farmonida va boshqa ʻ ʻ ʻ bir qator me’yoriy – huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirish yo‘lida ma’lum darajada xizmat qiladi. Qadim tamaddun beshiklaridan bo ‘ lgan O zbekiston va Xitoy chuqur tarixiy ʻ ildizlarga ega, o ‘ zaro hurmat va manfaatdorlikka asoslangan an ’ anaviy do ‘ stlik va hamkorlik rishtalarini bugungi kunda ham izchil rivojlantirib bormoqda. Xitoy mamlakatimiz mustaqilligini birinchilar qatori tan olganini alohida ta’kidlash joizdir. Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq butunmamlakat miqyosida ta’lim va tarbiya, ilm-fan, kasb-hunar o rgatish tizimlarini tubdan isloh qilishga nihoyatda ʻ katta zarurat sezila boshladi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini ishlab chiqish bilan bog liq jarayon uzoq yillar mobaynida bu sohada talay muammolar yig ilib ʻ ʻ qolganini ko rsatdi. ʻ Mavzuning dolzarbligi. Xitoy adabiyoti tarixi uzoq va shonli tarix bo ‘ lib, unda besh ming yillik tarixga ega bo lgan mamlakatning past-balandliklari ʻ to qnashuvlarga to la hayoti, Xitoy sivilizatsiyasining eng g ʻ ʻ ‘ ururli xazinasi aks 2
etgan. Xitoy adabiyotining uzoq tarixi ikki davrga bo linadi. Ilk davrni “qadimgiʻ davr”, keyingi davrni “zamonaviy davr“ deb atash mumkin. Adabiyotning eng yuqori cho qqisiga chiqqan davr Xitoy adabiyoti uchun eng shonli davr ʻ hisoblanadi. Xitoy adabiyotining har bir davri uchun xos bo‘lgan jarayonlarni tahlil qilish mavzuning dalzarbligini ko‘rsatadi. Kurs ishining maqsadi va vazifasi: Kurs ishida Xitoy adabiyotining taraqqiyot bosqichlarini o rganish maqsad qilib qo yildi va quyidagi vazifalar ʻ ʻ rejalashtirildi: 1. Xitoy adabiyotining vujudga kelishi haqidagi adabiyotlarni tahlil etish. 2. Xitoy adabiyoti rivojlanish evolutsiyasi bilan tanishish. 3. Zamonaviy xitoy adabiyoti taraqqiyoti uchun xitoyda qilinayotgan ishlar bilan tanishish va ularni tahlil etish. Kurs ishning tuzilishi: Mazkur kurs ishi kirish, asosiy qism, 4ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxati bilan birga jami 39 betdan iborat. ʻ 1. Xitoy adabiyotining vujudga kelishi Xitoy adabiyoti samarali mehnatdan kelib chiqqan. Uning ishlab chiqarilishi inson hayotining eng ibtidoiy bosqichiga borib taqaladi. Ishlab chiqarish va mehnat 3
jarayonida ibtidoiy odamlar mushaklar kuchini bo shashtirish va asboblardanʻ foydalanishni muvofiqlashtirish tufayli tabiiy ravishda mehnat ovozini ishlab chiqargan. Ushbu qo ‘ ng ‘ iroq ma ’l um bir qonuniyatga ega bo‘lgandan so ‘ ng, ritm hosil bo ladi. Bu oddiy ritm musiqaning kelib chiqishi, she’riyat ritmidir. ʻ Qadim zamonlarda qishloqlarda bahor kelib, dehqonchilikka shay bo lganda, ʻ mo l hosil olish uchun duo qilish maqsadida qurbonlik qilish kabi tadbirlar ʻ o tkazilgan. Kuzda hosil yig ib olingandan so ng, shunga o xshash tadbirlar va ʻ ʻ ʻ ʻ marosimlar ham o tkaziladi va bu qo shiqlar Xitoy adabiyotining manbalaridan ʻ ʻ biriga aylangan. Ibtidoiy miflar, rivoyatlar va balladalar avloddan-avlodga og zaki ravishda ʻ o tib kelgan va ular so zda yozib olinguncha ancha vaqt talab etiladi. Uzoq vaqt ʻ ʻ davomida og‘izdan-og izga kelib chiqqan o zgaruvchanlik tufayli keyingi ʻ ʻ avlodlarda qayd etilgan asl adabiyotni uning asl ko rinishi deb aytish qiyin. Bu ʻ qadimiy ballada va afsonalarni biz afsonaviy davr adabiyoti deb ataymiz. Qadimgi yozuv. Qadim zamonlardagi balladalar, afsona va rivoyatlar vaqti- vaqti bilan qadimgi kitoblarda qayd etilgan. Aytishlaricha, Shennong davrida paydo bo lgan “Mum Ci”, “Tuproq, uyiga qarshi o gir!” Yao va Shan davriga ʻ ʻ mansub deb aytiladigan “Yer bo ylab sayr qilish qo shig i”, “ Kangqu qo shig i ”, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ “Qingyun qo shig i”, “Yao Jie qo shig i”, “Gen qo shig i”, “Janubiy shamol ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ qo shig i” va boshqalar. Ularning g oyaviy mazmuni yaqqol ko rinib turadi. ʻ ʻ ʻ ʻ Keyingi avlodlarning soxta omonatidir. Ba’zi oddiy qofiyalar mavjud bo lib, ular ʻ asl balladalardan qolgan bo lishi mumkin. Til sodda, lekin u allaqachon ritmga ʻ ega. Bu juda qadimgi ballada ekani aniq. “Lu Shi Chunqiu Yin Chu Pian” tarkibida Yu Shitu bo lsa-da, Shan oilasi tomonidan kuylangan “Odamlarni kutish Xiyi” ʻ qo shig ida faqat bitta jumla mavjud bo lib, bu Sya sulolasining o limidan keyin ʻ ʻ ʻ ʻ ko proq ishonchli she’r bo lgan. Bugungi kunda buni biz ham ko rishimiz ʻ ʻ ʻ mumkin. Bu qadimgi davr afsona va afsonalariga tegishli, unumdorlikning past darajasini aks ettiradi. Ajdodlar tomonidan tabiat va jamiyat haqidagi tushunchalar yozma yozuvlarning aksariyati parchalanib ketgan, ba zilari esa keyingi avlodlar ʼ 4
tomonidan o zgartirilgan. Xitoy mifologiyasining asl shakli yaxshi saqlanibʻ qolmagan. 1 Qahramonlar yaratilgandan so ng, Xitoy adabiyoti afsonaviy davrdan ajralib ʻ chiqdi. Yozuvning ko rinishi ijtimoiy sivilizatsiya timsollaridan biridir. Xitoy ʻ belgilarning kelib chiqishi haqida har doim xulosa qilinganda bu haligacha hal qilinmagan muammodir. Jia yozuvlari va Yin Shang bronzalarining doimiy qazish ishlari bilan qadimgi adabiyotni o rganish uchun ishonchli materiallar mavjud. ʻ Suyak yozuvlari va ba’zi bronza idishlardagi yozuvlar ma’lum bo lgan eng ʻ qadimgi yozuvlardir. Shang sulolasi qahramonlari suyak yozuvlari bilan ifodalangan, yetarlicha yetuk yozuv tizimiga aylandi. Orakul suyagi yozuvlaridagi yozuvlar sodda va yagona shaklda bo lib, unchalik katta bo lmagan yozuvlar ʻ ʻ mavjud. Shan sulolasi o rtasidagi bronza yozuvlar ham faqat ikki yoki uchta ʻ belgidan iborat bo lib, yozuvlar Shan sulolasi davri oxirigacha juda oddiy edi. ʻ Biroq orakul suyak yozuvlari va bronza bitiklarning paydo bo lishi og zaki ʻ ʻ adabiyotning yozma adabiyotga aylanishi uchun sharoit yaratib, xitoy yozma adabiyotining rivojini ko rsatuvchi katta tarixiy-madaniy ahamiyatga ega. G arbiy ʻ ʻ Chjou sulolasidan bahor va kuzgacha bo lgan davrda bir qancha uzunroq yozuvlar ʻ paydo bo ldi, bu adabiy elementlarga ega matnlar paydo bo lganligini ko rsatadi. ʻ ʻ ʻ O shandan beri til va yozuvning uzluksiz yetukligi jarayonida adabiyotning turli ʻ shakllari alohida-alohida rivojlandi. She’riyat adabiyotning eng qadimiy turlaridan biridir. Eng qadimgi Xitoy she’riyati musiqa va raqs bilan uyg unlashgan, bu qadimgi Xitoy kitoblarida aniq ʻ qayd etilgan. “Luning bahor va kuz yilnomalari qadimiy musiqasi”da shunday deyilgan: “O tmishda Ge Tyan oilasining musiqasi” sakkizta qo shiq kuylash ʻ ʻ uchun yetarli darajada va uch kishidan iborat bo lgan. Biri-Zaimin, ikkinchisi- ʻ Xuannyao, uchinchisi-Sui Kaomu, to rtinchisi-Fenvugu, beshinchisi-Osmonni ʻ hurmat qilish, oltinchisi-Dadigong, yettinchisi-Yidide, sakkizinchisi-Hamma narsaning eng oliysi”. Bu sakkizta qo shiq bugungi kunda ma’lum bo lgan eng ʻ ʻ qadimgi musiqa to plami bo lishi mumkin. Qo shiqlar va raqslar mavjud. Uning ʻ ʻ ʻ 1 “Qadimgi Xitoy adabiyoti tarixi” Ma Jigao va Xuan Jun (birinchi, o rta va quyi) muharrirligida, “Xalq adabiyoti” ʻ nashriyoti, 2009-5 y.3. 5