ЮҚОРИ ВА ЎРТА ОҲАНГАРОН ВОДИЙСИНИНГ ҚАДИМГИ ВА ЎРТА АСРЛАР ДАВРИ МАДАНИЯТИ Мундарижа Кириш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3-12 I. БОБ ЮҚОРИ ОҲАНГАРОН ВОДИЙСИ ЁДГОРЛИКЛАРИДА АМАЛГА ОШИРИЛГАН АРХЕОЛОГИК ТАДҚИҚОТЛАР I.1. Оҳангарон водийсининг табиий географияси ва унинг археологик жиҳатдан ўрганилиши. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13-2 2 I .2 . Юқори Чинор ёдгорликлари . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 2 -3 8 I .3 . Тайпан ва Турқушин қабрлари . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 8 -4 1 I .4 . Эртош-Дўлана қабристони . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 1 - 54 I .5 . Ўралитепа ёдгорлиги. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 - 60 II.БОБ ЎРТА ОҲАНГАРОН ВОДИЙСИ ШАХАР ТИПИДАГИ ЁДГОРЛИКЛАРИНИНГ ЎРГАНИЛИШИ II.1. Тункат-Имлоқ кўҳна шаҳар харобаси ва унда олиб борилган археологик қазишмалар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 1 -7 4 II .2 . Суюрлитепанинг визуал тарихий топографияси . . . . . . . . . . 74 - 80 II .3 . Суюрлитепанинг археологик стратиграфияси . . . . . . . . . . . . 8 0 - 84 II. 4 . Суюрлитепа ибодатхонаси . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 - 99 III . БОБ АРХЕОЛОГИК МАТЕРИАЛЛАР ТАСНИФИ ВА ХРОНАЛОГИЯСИ III.1. Юқори Оҳангарон водийси ҳунармандчилик маҳсулотлари ва уларнинг таснифи . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 0 - 116 III . 2. Ўрта Оҳангарон водийси ҳунармандчилик маҳсулотлари ва уларнинг таснифи . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116-142 Хулоса . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142-144 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати . . . . . . . . . . . . . . . . . 145-155 Қисқартма сўзлар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 Иловалар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

КИРИШ ( ф алсафа доктори (PhD) диссертацияси аннотацияси) Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳон тарихида минтақа халқларининг қадимги ва илк ўрта асрлар даври тарихи, тарихий-маданий ўлкаларнинг шаклланиши, ривожланиши, жамиятда юз берган ижтимоий, иқтисодий, этномаданий жараёнлар, ўтмиш халқларнинг маънавий ва ғоявий дунёқарашлари билан боғлиқ масалаларни ўрганиш муҳим ҳисобланади. Шу боис, жаҳоннинг турли ҳудудларида чорвадорлар ўтроқлашуви, деҳқончиликка ўтиши, яшаш тарзи, ижтимоий ҳаёти, шаҳарлари, диний қарашлари бўйича тадқиқотлар олиб борилмоқда. Марказий Осиё тарихида айниқса Тошкент воҳасининг қадимги ва илк ўрта асрлар даври маданияти муҳим ўринга эга. Оҳангарон водийсида тоғ- кон саноати, шаҳарсозлик ва ҳунармандчиликнинг ривожланиш босқичларини қиёсий таҳлил қилиш ўзбек археологиясининг долзарб муаммоларидан бири ҳисобланади. Хусусан, кўчманчиларнинг ўтроқлашуви натижасида шаҳарсозлик ва кўп тармоқли ҳунармандчиликнинг ривожланиш босқичларини аниқлаш ҳар томонлама ўрганилмаган. Бу ҳудуддаги тадқиқотларнинг асосий қисми палеолит даврида инсонлар томонидан мазкур ҳудуднинг ўзлаштирилиши масалалари, шунингдек, шаҳар ва манзилгоҳларнинг жойлашиши ва локализациясига қаратилган. Кўчманчи чорвадорларга тегишли мозор-қўрғонларда кенг кўламдаги қазув ишлари олиб борилмаган. Фақат сўнгги йилларда тадқиқотчи томонидан қадимги ва илк ўрта асрлар даврига оид Юқори Чинор, Дўланабулоқ, Тайпан, Турқушин, Эртош-Дўлана каби мозор- қўрғонларда, Тункет, Суюрлитепа ва Ўралитепа ёдгорликларида археологик изланишлар ўтказилган. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги 4947-сонли “2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг 5 та устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси 2

тўғрисида”ги Фармони, 2018 йил 7 февралдаги ПҚ-3514-сонли “Ички туризмни жадал ривожлантиришни таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори, 2018 йил 16 январда эълон қилинган “Моддий маданий ва археология мероси объектларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланишни такомиллаштириш тўғрисида”ги Ф-5181-сонли Фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 21 сентябрдаги 792-сон “Археологик тадқиқотларни тубдан такомиллаштириш тўғрисида” Қарорлари ва бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган илмий-тадқиқот ва инновацион фаолиятни ривожлантириш, халқимизнинг бой тарихи, моддий ва маданий меросини илмий ўрганиш, тарғиб қилиш ва бойитиб бориш каби вазифаларни бажаришда мазкур диссертация маълум даражада хизмат қилади 1 . Тадқ иқ отнинг респу блик а ф ан ва тех нологиялари ривож ланиш ининг у сту вор йў налиш ларига м ослиги. Мазкур тадқиқот республика фан ва технологиялар ривожланишининг I. “Ахборотлашган жамият ва демократик давлатни ижтимоий, ҳуқуқий, иқтисодий инновацион ғоялар тизимини шакллантириш ва уларни амалга ошириш йўллари” устувор йўналиши доирасида бажарилган. Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Юқори ва Ўрта Оҳангарон водийсининг археологик жиҳатдан ўрганилиш ишлари бу ҳудуддаги археологик ёдгорликларни текширишдан бошланган. Жумладан, Д.М. Граменицкий водийнинг Сирдарёга яқин тоғ ёнбағирларидаги мозор- қўрғонларни текширган 2 . Шарқшунос В.В. Бартольд эса водийнинг маъдан 1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Фармони; https://lex.uz/docs/3107036 ; 2018 йил 7 февралдаги ПҚ-3514-сонли” Ички туризмни жадал ривожлантиришни таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори, https://lex.uz/docs/3551112 ; 2018 йил 16 январь “Моддий маданий ва археология мероси объектларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланишни такомиллаштириш тўғрисида”ги Фармойиши; https://lex.uz/docs/3506332. 2019 йил 21 сентябрдаги 792-сон “Археологик татқиқотларни тубдан такомиллаштириш тўғрисида” Қарорлари https://lex.uz/docs/4524476. 2 Граменицкий Д.М. Заметки о древних урочищах Туркестанского края // Туркестанские ведомости . – № 12 . 1879. 3

конлари, металлургия ишлаб чиқариши билан боғлиқ шаҳарларига эътибор қаратган ва улар ҳақида ўз асарида қисқача маълумотлар берган 3 . Таъкидлаш жоизки, Россия империяси даврида (1867-1917 йй.) ўлканинг табиий ер ости маъдан конларига бўлган қизиқишлар 4 туфайли Юқори ва Ўрта Оҳангарон водийсини археологик жиҳатдан ўрганиш, унинг ер ости бойликларини геологик ўрганишга нисбатан анча суст борган. Кўҳисим ёдгорлиги ҳақида маълумот берган геолог С.Ф. Мошковцев ўз мақоласида Қорамозор руда конлари қадимги металлурглар эътиборини ўзига тортгани ҳақида эслаб ўтади 5 . Совет ҳокимияти даврида (1917-1991 йй.) Юқори ва Ўрта Оҳангарон водийсини ўрганиш ишлари анча жадаллашди. Эндиликда археологик изланишлар геологик қидирув ишлари билан бирга олиб борила бошланди. Воҳадаги Қорамозор руда конларини қидириш учун махсус тузилган Тожик-Помир геологик қидирув экспедицияси таркибида М.Е. Массон бошчилигида археологик гуруҳ ташкил этилди. Бу гуруҳ Қорамозор конлари ҳақида ўрта аср ёзма манбаларини тўплаб, ҳудудда жойлашган қадимги руда конлари, руда эритиш печлари ва улар билан боғлиқ қадимги қишлоқ ҳамда шаҳарларни артефактлар асосида ёритди ва археологик харитага туширди 6 . 1932 йилда П.П. Ивановнинг Оҳангарон водийси тарихи ва руда конларини ўрганишга доир рисоласи эълон қилинди 7 . Юқори ва Ўрта Оҳангарон водийсининг тарихи ва қазилма бойликларини ўрганишдаги дастлабки муҳим ишлардан бири Б.Н. Наследовнинг “Карамазар” номли монографиясидир 8 . 3 Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Ч. II . – Санкт-Петербург, 1900. – С . 169, 172- 175. 4 Томилин В.Н. Месторождение медных и свинцовых руд в предгорьях Могол -Тау и Карамазара в Туркестане // Записки Горного института. 1912. Том. IV . В ып. – 46 с . ; Вебер В.Н. Полезные ископаемые Туркестана. – Санкт-Петербург, 1913; Наследов Б.Н., Королев А.В. Месторождения Алтын-Тапкана, Табошарского участка, Кансая и Кан имансура в Карамазарском районе // Путеводитель экскурсий III Всесоюзного геологического съезда” – Л, 1928; Мошковцев С.Ф. Кухи-сим // “Геологический вестник . Т. V . – Л., № 1-3, 1926. – C . 66-69. 5 7 Массон М.Е. Историческая археология на службе геологической разведки // Народное хозяйство Средней Азии. – № 2, – Ташкент , 1930. – C . 55. 6 Массон М.Е . Из истории горной промышленности Таджикистана. Былая разработка полезных ископаемых // Материалы Таджикско-Памирской экспедиции. – Л., 1934. Вып. XX. – 105 с. 7 Иванов П.П. К истории развития горного промысла Средней Азии. – М осква – Л енинград , 1932. – 81 с. 8 Наследов Б.Н. Карамазар. – Л енинград, 1934. – 142 c. 4

ХХ асрнинг 50-йилларидан Ўрта Оҳангаронда, Илоқ тарихи ва унинг руда конлари билан боғлиқ объектларини ўрганиш иши яна жонланади. Жумладан, М.Е. Массон бу ҳудуд тарихини археологик жиҳатдан ўрганиш ишининг якунига бағишланган қатор мақола ва рисолалар яратди 9 . 1959 йили Ўзбекистон ФА тарих ва археология институти ҳамда Ўзбекистон тарихи музейи илмий жамоасининг бирлашган археологик гуруҳи тузилди. Шу вақтдан бошлаб Тошкент воҳасини археологик ўрганиш ишларига археолог Ю.Ф. Буряков бошчилик қилади. Ушбу гуруҳ аъзолари Оҳангарон водийсининг қадимги шаҳар ва қишлоқлари, мозор- қўрғонлари, қадимги руда конлари, руда эритиш печлари ҳамда бошқа турдаги ёдгорликларини топиш, уларни харитага тушириш, илмий тавсифлаш билан шуғулланиб, уларнинг баъзиларида археологик қазишмалар ўтказган. Шунингдек, улар Юқори ва Ўрта Оҳангарон водийсининг тарихига оид ёзма манба маълумотларини тўплаш, уларни археологик ёдгорликлар билан локализация қилиш каби изланишлар билан ҳам шуғулландилар 10 . Юқори ва Ўрта Оҳангарон водийсининг қадимги ва ўрта асрларга оид қабр қўрғонларини ўрганишда Т. Агзамхўжаевнинг ҳам ҳиссаси каттадир. Унинг ишларида Оҳангароннинг юқори қисмида жойлашган Апартак қабр қўрғонлари тош уюми остида тўғри тўртбурчак шаклдаги ер ости камералари бўлганлиги, улар гумбазсимон шифтли, камерага узун тор ер ости йўлак (катакомба) орқали кирилганлиги, камерага марҳумлар билан бирга сопол буюмлар, бронза, шиша ва олтин мунчоқ ҳамда бошқа ашёлар қўйилганлиги қайд қилинган. Бу топилмалар археологик таҳлилга кўра, илк ўрта асрлар даврига тегишли эканлиги аниқланган 11 . Мустақиллик йилларида Ангрен – Поп темир йўлининг қурилиши 9 Массон М.Е. Ахангаран. Археолого-топографический очерк. – Ташкент, 1953. – 149 с. 10 Массон М.Е. Ахангеран.... – С. 105, 145; Буряков Ю.Ф., Касымов М.Р., Ростовцев О.М. Археологические памятники Ташкентской области. – Ташкент, 1973 . – С. 106 . 11 Агзамхожаев Т. Погребальные сооружения Чирчик–Ангренской долины I–VIII вв. н. э.: Автореф. дисс. … канд. истор. наук. – Ташкент, 1966. – С. 16; Буряков Ю.Ф. и др. Археологические памятники … – С. 78, пункт № 534. 5